საეკლესიო ისტორიის მესამე წიგნი შეიცავს შემდეგს:
I. დედამიწის რომელ მხარეებში იქადაგეს ქრისტეს მოციქულებმა.
II. ვინ იყო რომაელთა ეკლესიის პირველი წინამდგომელი.
III. მოციქულთა ეპისტოლეების შესახებ.
IV. მოციქულთა პირველი მონაცვლეების შესახებ.
V. ქრისტეს შემდეგ იუდეველთა უკანასკნელი ალყის შესახებ.
VI. მათი შემავიწროებელი შიმშილობის შესახებ.
VII. ქრისტეს წინასწარმეტყველებების შესახებ.
VIII. ომის წინა ნიშნების შესახებ.
IX. იოსების შესახებ და მის მიერ დატოვებული თხზულებების შესახებ.
X. როგორ მოიხსენიებს [იგი] წმინდა წიგნებს.
XI. როგორ წინამძღვრობდა იერუსალიმში ეკლესიას იაკობის შემდეგ სვიმონი.
XII. როგორ ბრძანა ვესპასიანემ დავითის შთამომავლების მოძებნა.
XIII. როგორ წინამძღვრობდა ალექსანდრიელებს რიგით მეორე აბილიუსი.
XIV. როგორ გახდა რომაელთა მეორე ეპისკოპოსი ანენკლეტუსი.
XV. როგორ გახდა მის შემდეგ რიგით მესამე კლიმენტი.
XVI. კლიმენტის ეპისტოლის შესახებ.
XVII. დომიციანეს დროინდელი დევნულების შესახებ.
XVIII. იოანეს ეპისტოლისა და "გამოცხადების" შესახებ.
XIX. როგორ ბრძანა დომიციანემ დავითის მოდგმის განადგურება.
XX. ჩვენი მაცხოვრის გვარის ჩამომავალთა შესახებ.
XXI. როგორ წინამძღვრობდა ალექსანდრიის ეკლესიას რიგით მესამე კერდონი.
XXII. როგორ წინამძღვრობდა ანტიოქელებს რიგით მეორე ეგნატე.
XXIII. ამბავი იოანე მოციქულის შესახებ.
XXIV. სახარებათა რიგობითობის შესახებ.
XXV. საღვთო წერილებად აღიარებულთა შესახებ და მათ შესახებ, რომლებიც არ არიან ასეთები.
XXVI. მენანდრე მოგვის შესახებ.
XXVII. ებიონელთა მწვალებლობის შესახებ.
XXVIII. მწვალებლობის მოთავის კერინთეს შესახებ.
XXIX. ნიკოლოზის შესახებ და მათ შესახებ, რომლებმაც მისგან მიიღეს სახელწოდება.
XXX. ქორწინებაში გამოცდილ მოციქულთა შესახებ.
XXXI. იოანეს და ფილიპეს აღსასრულის შესახებ.
XXXII. როგორ ეწამა იერუსალიმის ეპისკოპოსი სვიმონი.
XXXIII. როგორ აკრძალა ტრაიანემ ქრისტიანთა ძებნა.
XXXIV. როგორ წინამძღვრობდა რომაელთა ეკლესიას რიგით მეოთხე ევარესტუსი.
XXXV. როგორ წინამძღვრობდა იერუსალიმში ეკლესიას რიგით მესამე იუსტუსი.
XXXVI. ეგნატესა და მისი ეპისტოლეების შესახებ.
XXXVII. იმ დროს სახელგანთქმული მოციქულების შესახებ.
XXXVIII. კლიმენტის ეპისტოლესა და მასზე მცდარად მიკუთვნებულთა შესახებ.
XXXIX. პაპიასის თხზულებათა შესახებ.
I
ასეთი იყო იუდეველთა მდგომარეობა; მაგრამ როდესაც ჩვენი მაცხოვრის წმინდა მოციქულები და მოწაფეები მთელ მსოფლიოში გაიფანტნენ, როგორც გადმოცემა გვამცნობს თომას წილად ხვდა პართია, ანდრიას კი - სკვითია, იოანეს - ასია, სადაც გაატარა მთელი ცხოვრება და აღესრულა ეფესოში, პეტრემ კი, სავარაუდოდ, უქადაგა გაფანტულებაში მყოფ იუდეველებს პონტოსა და გალატიაში, კაბადოკიის ბითვინიასა და ასიაში; ბოლოს კი ჩავიდა რომში, სადაც თავდაყირა ჯვარს აცვეს, რადგან ითხოვა ამ სახით ვნების ღირსი გამხდარიყო. რა უნდა ითქვას პავლეს შესახებ, რომელმაც აღასრულა ქრისტეს სახარება იერუსალიმიდან ილირიკიამდე და ბოლოს, ნერონის დროს რომში ეწამა? ამას სიტყვასიტყვით გადმოსცემს ორიგენე[1] "შესაქმის" განმარტების მესამე ტომში.
II
პავლესა და პეტრეს მოწამეობის შემდეგ, რომაელთა ეკლესიის ეპისკოპოსობა წილად ერგო პირველად ლინუსს[2]. მის სახელს ახსენებს პავლე რომიდან ტიმოთესადმი მოწერილი ეპისტოლის დასასრულს.
III
აღიარებული არის პეტრეს ერთი ეპისტოლე, რომელსაც ეწოდება მისი პირველი ეპისტოლე. მას როგორც უეჭველს ძველი პრესვიტერებიც იყენებენ თავიანთ ნაწერებში; ეგრეთ წოდებული მეორე ეპისტოლე კი არ არის კანონიკურად მიღებული, თუმცა მრავალი სასარგებლოდ მიიჩნევს და სხვა წერილებთან ერთად ისწავლება. რაც შეეხება იმას, რომ მას მიეწერება "საქმეები", მის სახელს უკავშირდება სახარება, ქადაგებები და ე. წ. "გამოცხადება", მათ საერთოდ არ ვიცნობთ კათოლიკე გადმოცემაში, რადგან მათგან არც ძველთაგან ვინმე, არც ჩვენი დროის რომელიმე საეკლესიო მწერალი მოიხმობს მოწმობებს. თხრობის მსვლელობისას მიზანშეწონილად ჩავთვალეთ სხვადასხვა დროის საეკლესიო მწერალთა მონაცვლეობასთან ერთად მოგვეხსენებია ისიც, თუ რომელ საეჭვო წიგნს იყენებდნენ, რას წერდნენ კანონიკური და აღიარებული წერილების შესახებ, და რას ამბობდნენ ისინი მათ შესახებ, რომლებიც ასეთი არ იყო. ზემოთ ვახსენეთ პეტრეს სახელის მქონე წიგნები, რომელთაგან ვიცი მხოლოდ ერთი ნამდვილი ეპისტოლე ძველ ხუცესთაგან აღიარებული; თოთხმეტი ეპისტოლის პავლესეული ავტორობა კი ცხადი და აშკარაა; უსამართლობაა იმის უცოდინრობა, რომ ზოგიერთები ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეს საეჭვოდ მიიჩნევენ, ამბობენ, რომ რომაელთა ეკლესიამ იგი უარყო როგორც არა პავლეს მიერ დაწერილი; მის შესახებ ჩვენამდე ნათქვამს თავის დროზე გადმოვცემთ. არც მის ე. წ. "საქმეები" შემირაცხავს უეჭველთა შორის. მაგრამ რადგან იგივე მოციქული რომაელთა მიმართ ეპისტოლის დასასრულს სახელებს შორის ახსენებს სხვებთან ერთად ჰერმესსაც, ვისაც, როგორც ამბობენ, ეკუთვნის წიგნი "მწყემსი",[3] უნდა ვიცოდეთ, რომ ზოგიერთებისთვის ისიც საეჭვოა, და მათ გამო არ უნდა შეირაცხოს აღიარებულთა შორის. სხვებმა კი ასე განსაჯეს, რომ ის არის ყველაზე აუცილებელი, განსაკუთრებით მათთვის, ვისაც სჭირდება საფუძვლებში განსწავლა. ამიტომ, როგორც ვიცით, ეკლესიებში უკვე იკითხება საჯაროდ, და ვნახე, რომ უძველეს მწერალთაგან ზოგიერთი იყენებდა მას. ეს ითქვა იმისათვის, რომ დაგვედგინა საღვთო წერილები როგორც უეჭველი, ასევე ყველასაგან არაღიარებული.
IV
ის, რომ წარმართებისათვის მქადაგებელმა პავლემ იერუსალიმიდან ილირიკიამდე მრგვლივმოვლით ეკლესიებს ჩაუყარა საძირკველი, ცხადი უნდა იყოს, როგორც მისი სიტყვებიდან, ასევე იმ სიტყვებიდან, რაც ლუკამ მოგვითხრო "საქმეებში"; ასევე პეტრეს ეპისტოლიდანაც, რომელზეც ვთქვით, რომ მისი აღიარებული ნაწერია და რომელსაც პონტოსა და გალატიაში, კაბადოკიაში, ასიასა და ბითვინიაში გაფანტულ ებრაელებს სწერს, ცხადი არის ის, რომ მან ესოდენ მრავალრიცხოვან პროვინციებში წინადაცვეთილებს ახარა ქრისტე და მათ გადასცა ახალი აღთქმის სიტყვები. ადვილი არ არის იმის თქმა, თუ მათგან რამდენი და ვინ გახდა ნამდვილი მოშურნე და დაამტკიცა, რომ შეეძლო დაემწყსა მათ მიერ დაარსებული ეკლესიები, გარდა იმ ჩამონათვალისა, რომელსაც პავლე აკეთებს. რადგან მათგან ათასობით პირი გახდა მისი თანაშემწე და, როგორც თვითონ უწოდებს, თანამებრძოლი. მათი უმრავლესობა მისი წარუშლელი ხსოვნის ღირსი შეიქნა, როდესაც იგი მათ შესახებ მოწმობებს საკუთარი ეპისტოლეებით შეუჩერებლად ჩამოთვლის. არა მხოლოდ იგი, არამედ ლუკაც ჩამოთვლის "საქმეებში" მისთვის ცნობილთ და მათ საბელებით მოიხსენიებს. ამბობენ, რომ ტიმოთე[4] პირველი იყო, ვისაც წილად ხვდა დიოცეზის ეპისკოპოსობა ეფესოში ისევე, როგორც ტიტეს - კრეტის ეკლესიების ეპისკოპოსობა.[5] ლუკა, რომელიც წარმოშობით ანტიოქიიდან იყო, ხელობით კი - ექიმი, დიდი ხნის განმავლობაში თან ახლდა პავლეს, დანარჩენ მოციქულებთანაც საქმიანი ურთიერთობა ჰქონდა, და მათგან მოიპოვა სულთა მკურნალობის მაგალითები, რომლებიც ჩვენ დაგვიტოვა ორ ღვთივშთაგონებულ წიგნში: სახარება, რომელიც, როგორც მოწმობს, დაწერა იმის მიხედვით, რაც მას გადასცეს სათავეში მყოფმა თვითმხილველებმა და სიტყვის მსახურებმა, რომლებთანაც, ყველასთან თანხმობაში ყოფნას თავიდანვე აღნიშნავს; და "მოციქულთა საქმეები", არა მოსმენით, არამედ საკუთარი თვალებით მხილველმა შეადგინა. ამბობენ, რომ პავლეს სჩვევოდა მისი სახარების ხსენება, როდესაც როგორც საკუთარი სახარების შესახებ ამბობს: "ჩემი სახარების მიხედვით" (რომ. 2,16). პავლეს დანარჩენ მიმდევართაგან მოიპოვება მოწმობა მის მიერ გალიაში გაგზავნილ კრესკეზე[6] და ლინუსზე, რომელიც ტიმოთეს მიმართ მეორე ეპისტოლეში მოხსენიებულია როგორც რომში მასთან ერთად მყოფი. უკვე აღვნიშნეთ, რომ იგი იყო პეტრეს შემდეგ რომაელთა ეკლესიის პირველი ეპისკოპოსი. [ნავლე] აგრეთვე მოწმობს კლიმენტიზე (ისიც რომაელთა ეკლესიის მესამე ეპისკოპოსად იქნა დანიშნული),[7] რომ გახდა პავლეს თანაშემწე და თანამებრძოლი. ამასთან იმ არეოპაგელზეც, სახელად დიონისეზე, დაამოწმებს ლუკა "საქმეებში", რომ არეოპაგში ათენელებისადმი პავლეს საჯარო სიტყვა პირველმა მან ირწმუნა, ხოლო ძველთაგან ვინმე სხვა დიონისე, კორონთოს დიოცეზის მწყემსი[8], მოგვითხრობს მის გახდომას ათენში მყოფი ეკლესიის პირველ ეპისკოპოსად[9]. მაგრამ რადგან ჩვენ ჩვენს გზას მივუყვებით, მოციქულთა მონაცვლეობის ჟამზე თავის დროზე ვიტყვით, ახლა კი გადავალთ მომდევნო ამბავზე.
V
ნერონის ცამეტწლიანი მმართველობის შემდეგ, როდესაც გალბა და ოთხ წელიწადნახევრის განმავლობაში მართავდნენ [იმპერიას], გამოჩნდა იუდეველთა წინააღმდეგ ბრძოლებში სახელგანთქმული ვესპასიანე, იქ იგი ჯარისკაცებმა იმპერატორად[10] გამოაცხადეს და იმპერატორი გახდა თვით იუდეაში. ასე რომ, მყისვე გაემგზავრა რომში და იუდეველთა წინააღმდეგ ომის წარმართვა ჩააბარა მის შვილს ტიტუსს. ჩვენი მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ იუდეველებმა მის წინააღმდეგ უკვე ჩადენილი დანაშაულის გარდა მისი მოციქულების წინააღმდეგ მრავალი ასეთი შეთქმულება მოაწყვეს. პირველად სტეფანე იქნა მათ მიერ ქვებით მოკლული, მის შემდეგ კი იაკობს, ზებედეს ძეს, იოანეს ძმას თავი მოჰკვეთეს, ყველაფერთან ერთად იაკობი, ჩვენი მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ ამ ადგილას* პირველ ეპისკოპოსად არჩეული, ზემოხსენებული სახით აღესრულა, დანარჩენი მოციქულები ათასობით სასიკვდილო შეთქმულებამ განდევნა იუდეის მიწიდან. ისინი წარიგზავნენ ყველა წარმართთან მათი უწყების სასწავლებლად ქრისტეს ძალის შეწევნით, რომელიც ეუბნებოდა მათ: "წადით და მოიმოწაფეთ ყველა ხალხი ჩემი სახელით" (მათ. 28,19). მაგრამ ასევე იერუსალიმში ეკლესიის ერს ქალაქში ომის დაწყებამდე სახელგანთქმული კაცების მიმართ გამოცხადების გზით გადაეცათ წინასწარმეტყველება, რომ გასულიყვნენ ქალაქიდან და დასახლებულიყვნენ პერეას ერთ-ერთ ქალაქში, პელაში. როდესაც ქრისტეს მორწმუნეები იქ გადასახლდნენ, ისე რომ წმინდანებმა სრულიად დატოვეს იუდეის დედაქალაქი და მთელი იუდეის მიწა, ღვთისგან მათ საბოლოოდ მოევლინა სამართალი, რადგანაც ისინი ქრისტესა და მისი მოციქულების მიმართ ესოდენ ურჯულოდ მოიქცნენ, და უწმინდურთა თვით ეს თაობა კაცთა მოდგმისაგან სრულად აღგავა. ვისაც სურს, შეუძლია, ზედმიწევნით ამოიკითხოს იოსების დაწერილი ისტორიიდან, თუ ამ დროს ყველგან რამდენი ბოროტებით აივსო მთელი ერი, როგორ ერეკებოდნენ განსაკუთრებით იუდეის მოსახლეობას უბედურებათა უკიდურესი წერტილისაკენ, რამდენი ათასი მოწიფული ქალი და ბავშვი დასცა სიკვდილმა მახვილითა და შიმშილობით, და ათასი სხვა სახით, იუდეველთა რამდენ ქალაქს შემოარტყეს ალყა, ხოლო თვით იერუსალიმში, როგორც უძლეველ დედაქალაქში გაქცეულებმა როგორი საშინელებები და საშინელებათა უკიდურესი გამოვლინებები იხილეს; ომის ყველა სახე და მასში მომხდარ მოვლენათა თითოეული წვრილმანი, და დასასრულ, თუ როგორ დადგა წინასწარმეტყველის მიერ ნათქვამი "გატიალების სიბილწე" (დან. 9,27; 12,11; მათ. 24,15; მარკ. 13,14) თვით ღვთის უძველეს სახელგანთქმულ ტაძარში, რომელიც დარჩა ცეცხლისგან სრულიად განადგურებული და უკიდურესად დანგრეული. უნდა აღინიშნოს, რომ იგივე მწერალი მოგვითხრობს თუ როგორ ჩაამწყვდიეს საპყრობილეში (მისივე სიტყვებით) პასექის დღესასწაულის დღეებში მთელი იუდეიდან იერუსალიმში თავმოყრილი დაახლოებით სამი მილიონი კაცი. მართებდა, სწორედ იმ დღეებში, როდესაც ევნო ყოველთა მაცხოვარი და კეთილისმყოფელი ღვთის ქრისტე, ჩაემწყვდიათ საპყრობილეში და დაღუპულიყვნენ, რაც მათ თავს დაატყდათ ღვთის სამართლიანობისაგან.
გამოვტოვებ მათზე შემთხვეულ მოვლენათა დაწვრილებით აღწერას, რამდენი რამ შეემთხვათ მათ მახვილითა და სხვა სახითაც, მაგრამ აუცილებლად ვთვლი მხოლოდ შიმშილობის განსაცდელზე საუბარს, რათა ამ თხზულების წამკითხველებმა ნაწილობრივ მაინც იცოდნენ, თუ როგორ მოევლინათ მათ არც თუ დიდი ხნის შემდეგ ღვთისგან სასჯელი ღვთის ქრისტეს წინააღმდეგ ჩადენილი ურჯულოების გამო.
-------------------------------------------------
* იერუსალიმში - მთარგ.
VI
ამრიგად, მოდით, ახლა ხელში აიღეთ იოსების ისტორიის მეხუთე წიგნი, და თვალი გაადევნეთ იმ დროს მომხდარი ამბების ტრაგედიას. იგი ამბობს: "მდიდრებისათვის დარჩენა დაღუპვის ტოლფასი იყო; რადგან ღალატის ბრალდებით კლავდნენ ქონების გამო. შიმშილობით ამბოხებულთა სიშლეგე კი თავის მწვერვალს აღწევდა, და ორივე საშინელება დღითიდღე უფრო მეტი ძალით აღეგზნებოდა. ცხადია, საკვები არსად იყო მაგრამ უვარდებოდნენ სახლებში და ეძებდნენ, თუ იპოვიდნენ, სცემდნენ [სახლის პატრონს], როგორც უარის მთქმელს, ხოლო თუ ვერ იპოვიდნენ, აწამებდნენ როგორც უფრო გულმოდგინედ გადამმალველს. და იმის მტკიცებულება, ჰქონდათ თუ არა [საკვები], იყო უმწეოთა სხეულები; მათგან, ვინც ფეხზე მყარად იდგა, მიაჩნდათ, რომ საკვებით იყო უზრუნველყოფილი, დაუძლურებულებს კი გვერდით ჩაუვლიდნენ და უგუნურებად მიაჩნდათ მათი მოკვლა, ვინც გაჭირვებისაგან მალე ისედაც მოკვდებოდა. ბევრმა ვინც მდიდარი იყო ქონება მალულად გადაცვალა ხორბლის ერთ საწყაულზე, უფრო ღარიბებმა კი - ქერისაზე. შემდეგ, ჩაიკეტებოდნენ სახლში და ზოგი მათგანი გაჭირვების მწვერვალზე ყოფნის გამო დაუმუშავებელ ხორბალს ჭამდა, ზოგი კი აცხობდა ისე როგორც აუცილებლობა და შიში უკარნახებდა; არსად არ იშლებოდა სუფრა, ცეცხლიდან იტაცებდნენ ჯერ კიდევ უმ საჭმელს და ნაწილებად გლეჯდნენ. სიბრალულს იწვევდა მათი საკვები და სატირალი იყო ეს სანახაობა, როდესაც უფრო ძლიერები იხვეჭდნენ, უძლურები კი ჩიოდნენ. ყველა ვნებაზე მაღლა შიმშილობა იდგა, მაგრამ ისე არაფერმა დაღუპა ისინი როგორც სირცხვილმა; რადგან სხვა დროს პატივისცემის ღირსი შიმშილობის დროს უგულებელყოფილი იყო. ცოლები ქმრებს, შვილები მამებს, და რაც ყველაზე უფრო დიდი საცოდაობაა, დედები ჩვილებს თვით მათივე პირიდან სტაცებდნენ საკვებს; და როდესაც მათი უსაყვარლესი არსება მათსავე ხელებში ჭკნებოდა, არ არსებობდა თავშეკავება სიცოცხლის ბოლო წვეთის წართმევისასაც. ამ სახით საკვების მიღების დროსაც ვერ იმალებოდნენ, ყველგან ამბოხებულები ამასაც სტაცებდნენ. როდესაც ნახავდნენ დაკეტილ სახლს, ეს იმის ნიშანი იყო, რომ შიგ საკვები მოიპოვებოდა, მყისვე ამტვრევდნენ კარებს და უვარდებოდნენ, თითქმის ყანყრატოდან აცლიდნენ და ისე მიჰქონდათ პურის ნატეხები. მოხუცებს სცემდნენ, საკვები რომ წაერთმიათ, ქალებს თმებს აგლეჯდნენ, ვინც რაიმეს დამალავდა ხელებში, არავის იბრალებდნენ, არც მოხუცს და არც ჩვილს; აიყვანდნენ ბავშვს, რომელიც ებღაუჭებოდა პურის ნატეხებს, გააქანებდნენ და ძირს დაანარცხებდნენ. მათ, რომლებიც დაასწრებდნენ მათ თავდასხმას და მოსატაცებელს შეჭამდნენ, თითქოს უსამართლოდ მოექცნენო, უფრო სასტიკად ეპყრობოდნენ. საკვების მოსაპოვებლად წამების საშინელ გზებს იგონებდნენ, საცოდავებს ბარდის მარცვლებით უკეტავდნენ სასქესო ორგანოების სადინრებს და წვეტიან ჯოხებს უყრიდნენ უკანალში; მოსასმენადაც შემზარავია, თუ როგორ ტანჯავდნენ ადამიანს, რათა ეღიარებია, რომ ჰქონდა ერთი პური, და ეჩვენებია დამალული ქერის ერთი საწყაული. მაგრამ მტანჯველები არ განიცდიდნენ შიმშილს (რადგან ალბათ უფრო ნაკლებად სასტიკი იქნებოდნენ, აუცილებლობა რომ ყოფილიყო მიზეზი), არამედ გაწვრთნილი იყვნენ სიშლეგეში და საკუთარი თავისთვის შეამზადებდნენ მარაგს მომდევნო დღეებისათვის. ღამე რომაელთა საგუშაგოსკენ გახოხდებოდნენ ველური ბოსტნეულისა და ბალახის მოსაკრებად და როდესაც უკვე ეგონათ, რომ მტერს თავი დააღწიეს, მაშინ წააწყდებოდნენ მას. ისინი მათ ართმევდნენ, რაც კი რამ მოჰქონდათ, ხშირად ევედრებოდნენ და მოუხმობდნენ ღვთის საშინელ სახელს, რათა მიეცათ მათთვის რაიმე ნაწილი იმისა რაც საფრთხეში თავის ჩაგდებით მოპქონდათ. ისინი არაფერარ აძლევდნენ. და სასიხარულო იყო, თუ გაძარცვულს შემდეგ არ მოკლავდნენ".[11]
სხვა ამბების შემდეგ ამბობს: "იუდეველებმა გამოსვლასთან ერთად ყველანაირი ხსნის იმედი დაკარგეს, შიმშილობაც გაძლიერდა სახლიდან სახლში, გვარიდან გვარში და მთელ ერს ჭამდა, ოთახები სავსე იყო დაღუპული ქალებითა და ბავშვებით, ვიწრო ქუჩები კი მოხუცებულთა გვამებით. მოჩვენებებივით გაბერილი ყმაწვილები მოედნებზე იხოცებოდნენ, იქ ეცემოდნენ, სადაც ვნება შეეყრებოდათ. დამაშვრალთ არ ძალ-ედვათ ნათესავების დამარხვა და დიდ საგონებელში იყვნენ ჩავარდნილი მიცვალებულთა სიმრავლისა და თავიანთი შეუცნობელი ხვედრის გამო. მრავალი მათი ხელით დასამარხ მიცვალებულზე ეცემოდა უსულოდ, მრავალი კი მანამდე მიდიოდა საფლავთან, სანამ ამის საჭიროება დადგებოდა. ამ უბედურებებზე არ იყო არც ტირილი, არც გოდება, არამედ შიმშილმა დაძლია გრძნობები, ტანჯვით მომაკვდავნი გამომშრალი თვალებით უყურებდნენ მათ, რომლებმაც დაასწრეს განსვენება. ქალაქი მოიცვა ღრმა დუმილმა და სიკვდილით დამძიმებულმა ღამემ. ამ უბედურებებზე უფრო აუტანელი იყვნენ ავაზაკები. საფლავის მძარცველებივით უვარდებოდნენ სახლებში და მიცვალებულებს ძარცვავდნენ, სნეულს შემოახევდნენ გადასაფარებელს და სიცილით გადიოდნენ. მახვილის წვერს დაცემულთა სხეულებზე სცდიდნენ და დაცემულთაგან ჯერ კიდევ ცოცხლებს უყრიდნენ რკინის გამოსაცდელად, ხოლო მათ, რომლებიც ევედრებოდნენ მათი მარჯვენისა და მახვილისაგან შეწევნას* ყურადღებას არ აქცევდნენ და შიმშილობის ხელში ტოვებდნენ. თითოეული მომაკვდავი თვალმოუშორებლად უმზერდა ტაძარს და მეამბოხეებს კი ცოცხალს ტოვებდა. პირველ ხანებში ბრძანებებს იძლეოდნენ, რომ მოცვალებულები სახალხო ხაზინიდან დაემარხათ, რადგან ვერ იტანდნენ სიმყრალეს. შემდეგ, რადგან ამან არ გაამართლა, კედლიდან თხრილში ყრიდნენ. როდესაც ტიტუსი უვლიდა ამ თხრილებს და ნახა გვამებით გავსებული და ხრწნადი სნეულებიდან სქლად მომდინარე სისხლი, დაიგმინა, ხელები აღმართა და მოწმედ ღმერთს მოუხმო, რომ ეს მისი ხელის საქმე არ ყოფილა"[12].
მცირე ხნის შემდეგ აგრძელებს: "უკან არ დავიხევ იმის სათქმელად, რასაც ჩემი გრძნობები მიბრძანებს; ვფიქრობ, რომაელებს რომ ამ ცოდვილებზე შეტევა დაეყოვნებიათ, ან მიწა გაირღვეოდა და შთანთქავდა, ანდა ქალაქს წარღვნა, ან სოდომის მეხთატეხვა მოევლინებოდა; რადგან ამგვარად ვნებულებზე ბევრად უღმერთო თაობა იყო მოსული. მათი სიშლეგით მთელი ერი დაიღუპა".[13]
მეექვსე წიგნში ასე წერს: "შიმშილისაგან დაღუპულთა უსაზღვრო სიმრავლე ეცემოდა ქალაქში, ნოლო ვნებები ენითაუწერელი სიმრავლისა ატყდებოდა თავს. თითოეულ სახლში, თუკი სადმე გამოჩნდებოდა საკვების რაიმე აჩრდილი, იმართებოდა ბრძოლა, და ყველაზე ახლო მოყვასები ერთმანეთს ხელიდან სტაცებდნენ სიცოცხლის მწირ სარჩოს. მომაკვდავებისაც აღარ სჯეროდათ, რომ არაფერი გააჩნდათ, არამედ მძარცველები სულმობრძავებსაც ჩხრეკდნენ, - პურის რაიმე ნატეხი ხომ არ ჰქონდა და თავს იმკვდარუნებდა. სხვები კი შიმშილისაგან პირდაღებულები, როგორც ცოფიანი ძაღლები, მთვრალი კაცის მსგავსად მობარბაცენი კარებთან ეცემოდნენ და უბადრუკი მდგომარეობის გამო ერთი საათის განმავლობაში ორჯერ და სამჯერ შეიჭრებოდნენ ერთსა და იმავე სახლში. აუცილებლობა კი ყველაფერს ადამიანის კბილებისაკენ მიაქანებდა, უბინძურეს პირუტყვთა საკვებს აგროვებდნენ და თავს ძალას ატანდნენ, რომ შეეჭამათ. ბოლოს კი, აღარ შემორჩათ სარტყელი და ფეხსაცმელი, ფარს ტყავს აძრობდნენ და ჭამდნენ. საკვებად იყენებდნენ რაიმე ძველი თივის ნაგლეჯებსაც; ზოგი აგროვებდა ნამჯას და მის უმცირეს წონას ყიდიდა ოთხ ატიკურად.
მაგრამ რა საჭიროა უსულო საგანთა მიმართ შიმშილისგან გამოწვეულ უსირცხვილო საქციელების ხსენება? მოგითხრობთ ამბავს, რაც არც ელინებთან, არც ბარბაროსებთან სმენილა, სათქმელადაც შემზარავია, მოსასმენად კი დაუჯერებელი. მოხარული ვიქნებოდი გამომეტოვებია უბედურებების აღწერა, რათა მომავალში ადამიანებისთვის საშიში ამბების მთხრობელად არ გამოვჩენილიყავი, რომ არ მქონოდა ჩემს თაობაში მათ შესახებ უამრავი მოწმობა; სხვაგვარად კი ჩემი სამშობლოსათვის ცივი მადლობის გადახდა გამომივიდოდა, თუ დავთმობდი სიტყვის თქმას იმ საქმეებზე, რისგანაც ევნო მას. იორდანეს გაღმა ცხოვრობდა ქალი, სახელად მარიამი, ელეაზარის ქალიშვილი, სოფელ ბათემორიდან (ეს ნიშნავს "ისოპის სახლს"),[14] წარმომავლობითაც და სიმდიდრითაც წარჩინებული. იგი დანარჩენ ხალხთან ერთად იერუსალიმში გაქცეული ალყაში მოექცა. მისი სხვა ქონება, რაც პერეადან გამზადებული გადაიტანა ქალაქში, ტირანებმა დაიტაცეს, დანარჩენს კი სათუთად შენახულს, თუ რამ საკვებად ჩაითვლებოდა, ყოველდღე ჯარისკაცები უვარდებოდნენ და ართმევდნენ. ქალი საშინლად იყო აღშფოთებული, ხშირად ლანძღავდა და წყევლიდა მძარცველებს, ცდილობდა გაეღიზიანებია ისინი. როდესაც არავინ არ მოკლა იგი არც მრისხანების, და არც სიბრალულის გამო, და სხვებისთვის საკვების ძებნისგანაც დაიღალა, რადგან უკვე შეუძლებელი იყო სადმე რაიმეს მოძებნა, შიმშილი კი შიგნეულობასა და ტვინში აღწევდა, და შიმშილზე მეტად კი გულისწყრომა წვავდა, მრჩევლებად მიიღო აუცილებლობა და მრისხანება, ზურგი აქცია ბუნებას, აიტაცა შვილი (მას ჰყავდა ძუძუთა ჩვილი), და უთხრა: "უმწეო ჩვილო, რისთვის შეგინახო ომში, შიმშილობასა და ამბოხებაში? რომაელებთან მონობა გველის, თუ სიცოცხლეს შეგვინარჩუნებენ, მონობას ასწრებს შიმშილობა, ამბოხებულები კი ორმაგად უფრო მძიმე ასატანი არიან. მოდი, გახდი ჩემთვის საკვები და ამბოხებულთათვის შურისგება, ამ ცხოვრებისათვის კი ამბავი, ერთადერთი რამ, რაც ჯერ კიდევ აკლია იუდეველთა უბედურებებს". და ამ სიტყვების წარმოთქმისთანავე მოკლა ვაჟიშვილი, შემდეგ შეწვა, ნახევარი შეჭამა, დანარჩენი კი დამალა და შეინახა. მაშინვე გაჩნდნენ იქ ამბოხებულები და ურჯულო მსხვერპლის სუნი იყნოსეს. დაემუქრნენ, მყისვე მოკლავდნენ, თუ არ აჩვენებდა მომზადებულ კერძს. მან კი უთხრა, რომ კარგი ნაწილი შეუნახა მათ და ბავშვის ნარჩენებს გადახადა საფარველი. ისინი მყისვე ძრწოლამ და განცვიფრებამ აიტანა, და ნანახმა გააქვავა. ის კი ეუბნებოდა: "ეს ჩემი ნამდვილი შვილია და ეს საქმე ჩემი ხელების ნაქმნარია. ჭამეთ, მეც ხომ ვჭამე; ნუ იქნებით ქალზე უფრო ნაზი, ნურც დედაზე უფრო ლმობიერი. თუ თქვენ ღვთისმოსავები ხართ და ჩემს მსხვერპლს ზურგს აქცევთ, მე თქვენი წილი ვჭამე, და დანარჩენიც მე დამრჩება". ამის მოსმენისას თავზარდაცემულები გავიდნენ მხოლოდ ამ ერთი საქციელისგან დაჯაბნილნი და ეს საჭმელიც ძლივს დაუთმეს დედას. მყისვე შეიძრა მთელი ქალაქი ამ სამარცხვინო ამბისაგან. თითოეულს თვალწინ ედგა ეს უბედურება და შეძრწუნებული იყო ისე, თითქოს მასთან ხდებოდა ეს დანაშაული. მოშიმშილეები სიკვდილს ესწრაფოდნენ და ნეტარად იყო შერაცხული, ვინც მოასწრო სიკვდილი, ვიდრე ესოდენ დიდ ბოროტებას მოისმენდა და იხილავდა"[15].
---------------------------------------------------
* იგულისხმება, მოსაკლავად - მთარგ.
VII
ასეთი იყო ღვთის ქრისტეს მიმართ იუდეველების მიერ ჩადენილი ურჯულოებებისა და უღმერთობის საზღაური. მოხსენიების ღირსია აგრეთვე მათთვის ჩვენი მაცხოვრის უტყუარი წინასწარმეტყველება, რომლითაც ეს ყველაფერი გააცხადა: "ვაი, მათ, რომლებიც მიდგომილი არიან და აწოვებენ ამ დღეებში; ილოცეთ, რათა არ მოხდეს თქვენი გაქცევა ზამთარში ან შაბათს. რადგან მაშინ იქნება დიდი მწუხარება, რაც არ ყოფილა ქვეყნიერების დასაბამიდან ამ დრომდე, არც იქნება" (მათ. 24, 19‑21). ისტორიკოსი ანგარიშობს ყველა შიმშილობითა და მახვილით დაღუპულთა რაოდენობას და ამბობს, რომ განადგურდა მილიონ ასი ათასი[16]; დანარჩენი ამბოხებულები და ავაზაკები ქალაქის აღების შემდეგ ერთმანეთს ასმენდნენ და მოკლულ იქნენ. ახალგაზრდათაგან ისინი, რომლებიც სიმაღლითა და ტანადობით გამოირჩეოდნენ შენახულ იქნენ ტრიუმფისათვის, ხოლო დანარჩენთა სიმრავლე ჩვიდმეტი წლის ზემოთ ასაკისანი ეგვიპტეში სამუშაოდ ბორკილდადებული გაიგზავნა, უმრავლესობა პროვინციებში გაანაწილეს თეატრებში მახვილისა და მხეცებისაგან დასაღუპად; ჩვიდმეტი წლის ქვემოთ კი ტყვედ წაასხეს და გაყიდეს[17], მარტო მამაკაცების რიცხვი 90000‑მდე ავიდა.
ეს მოვლენები ამგვარად წარიმართა ვესპასიანეს ზეობის მეორე წელს ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს წინასწარმეტყველებების თანახმად, როდესაც ღვთის ძალით მათ, როგორც უკვე მომხდარს, წინასწარ ხედავდა, ამ ამბებზე ტიროდა და მოთქვამდა წმინდა მახარებელთა წერილის მიხედვით; რომლებიც იერუსალიმზე მის მიერ ნათქვამ სიტყვებს გადმოსცემენ; ერთხელ იგი თითქოს მიმართავს თვით იერუსალიმს: "ნეტავ შენ მაინც გცოდნოდა ამ დღეს, რაც შენთვის სამშვიდობოა; მაგრამ ახლა დაფარულია შენს თვალთაგან. რადგან დაგიდგება დღეები და შემოგავლებენ შენი მტრები მესერს, და შემოგერტყმებიან შენ და შეგავიწროვებენ ყველა მხრიდან, მიწასთან გაგასწორებენ შენ და შენს შვილებს" (ლუკ. 19, 42‑44. სახარება განსხვავებულად არის ციტირებული - მთარგ.), სხვა დროს კი თითქოს ხალხის შესახებ ამბობს: "რადგან იქნება დიდი გაჭირვება დედამიწაზე, და რისხვა ამ ერზე; და დაეცემიან მახვილის პირით და ტყვედ წაასხამენ ყველა წარმართთან; და იერუსალიმი გახდება წარმართების მიერ გათელილი, ვიდრე აღივსება წარმართთა ჟამი" (ლუკ. 21, 23‑24) და კვლავ: "როდესაც იხილავთ ჯარებით გარშემორტყმულ იერუსალიმს. მაშინ იცოდეთ, რომ მოახლოვდა მისი აოხრება" (ლუკ. 21, 20). თუკი ვინმე შეადარებს ჩვენი მაცხოვრის სიტყვებს მწერლის დანარჩენ თხრობას მთელი ომის შესახებ, როგორ არ გაუკვირდება, და აღიარებს ჩვენი მაცხოვრის ჭეშმარიტად საღვთო და ზებუნებრივად საოცარ წინასწარმცოდნეობასთან ერთად მის წინასწარმეტყველებასაც?
ალბათ, საჭირო არ არის, დავამატოთ იმ ამბების თხრობას, რაც შეემთხვა მთელ ერს მაცხოვრის ვნებისა და იმ სიტყვების შემდეგ, რომლებითაც იუდეველთა სიმრავლე ავაზაკისა და მკვლელის სიკვდილისაგან გამოხსნას ითხოვდა, ხოლო სიცოცხლისათვის დასაბამის დამდებისათვის ევედრებოდნენ, რომ აღებული ყოფილიყო მათგან. მაგრამ სამართლიანი იქნება იმის დამატება, რაც, ალბათ, ყოვლადკეთილი წინაგანგების კაცთმოყვარეობის თვალსაჩინო გამოხატულებაა, ის, რომ ქრისტეს წინააღმდეგ დანაშაულის შემდეგ მათი დაღუპვა მთელი ორმოცი წლით გადაიდო, რომლის განმავლობაში მოციქულთა და მოწაფეთა უმრავლესობა, და თვით იაკობიც, პირველი ეპისკოპოსი, უფლის ძმად წოდებული, ჯერ კიდევ ცოცხალი რჩებოდნენ და თვით ქალაქ იერუსალიმში ატარებდნენ ცხოვრებას, როგორც უმტკიცეს დაცვას დაკავებული ჰქონდათ ეს ადგილი, როდესაც საღვთო ზედამხედველობა მაშინ ჯერ კიდევ იჩენდა სულგრძელობას; რათა თუ ოდესმე შეძლებდნენ, შეენანათ რაც გააკეთეს, და შენდობა და ცხონება მიეღოთ. ასეთ სულგრძელებასთან ერთად ღვთისგან სასწაულებრივად მიანიშნებდა მათ, რაც მოელოდათ, თუ არ მოინანიებდნენ; რა მოვლენებიც მოხსენიების ღირსი გახადა ზემოხსენებულმა ისტორიკოსმა, და არაფერი იქნება ამაზე უკეთესი, თუ არა მათი გადმოცემა ამ ნაშრომის მკითხველისთვის.
VIII
აიღე და წაიკითხე "იუდაური ომის" მეექვსე წიგნში, რა არის გაცხადებული შემდეგი სიტყვებით: "სწორედ იმ დროს მატყუარა და ცრუ წინასწარმეტყველები საბრალო ხალხს აცთუნებდნენ, ხოლო მომავალი გაპარტახების მომასწავებელ მოვლენებსა და ნიშნებს არც ყურადღებას აქცევდნენ, არც ერწმუნებოდნენ, არამედ როგორც მეხდაცემულები, არც თვალების და არც სულის მქონენი ღვთის უწყებებს ყურს არ ათხოვებდნენ. ერთხელ ქალაქის თავზე იდგა მახვილის მსგავსი ვარსკვლავი და კომეტა, რაც მოჩანდა ერთი წლის განმავლობაში. ერთხელ კი ამბოხებისა და საომრად აღჭურვის წინ, უფუართა დღესასწაულის დროს, როდესაც ხალხი იყო შეკრებილი, ქსანთიკოსის[18] თვის რვა რიცხვში, ღამის ცხრა საათზე, ისეთმა სინათლემ გააბრწყინა საკურთხეველი და ტაძარი, გეგონებოდა, მზიანი დღე იყო და ეს გრძელდებოდა ნახევარი საათის განმავლობაში; რაც გამოუცდელებს ეგონათ, რომ კარგის მომასწავებელი იყო, მწიგნობრებმა მაშინვე განმარტეს მომავალი ამბების წინ. იმავე დღესასწაულზე მსხვერპლშეწირვისათვის მღვდელმთავრის მიერ მოყვანილმა ძროხამ შვა კრავი შუა ტაძარში; ხოლო შიდა სათავსოს აღმოსავლეთის კარიბჭე, რომელიც იყო სპილენძის, ძალიან მტკიცე, და საღამო ხანს ძლივს ხურავდა ოცი კაცი და ჩარაზული იყო რკინით ნაჭედი ურდულებით, რომლებიც ძალიან ღრმად ჰქონდა გაყრილი, ღამის ექვს საათზე აღმოჩნდა თავისით გაღებული. დღესასწაულიდან რამდენიმე დღის შემდეგ არტემისიას[19] თვის ოცდაერთში, რაღაც დემონის მოჩვენება იხილეს დაუჯერებლად დიდი ზომის. ზღაპრად მიიჩნევდით ნათქვამს, თვითმხილველებს რომ არ მოეთხროთ და მას მოყვა უბედურება, რაც ამ ნიშნებს შეესაბამებოდა. რადგან მზის ჩასვლის წინ ჰაერში დაინახეს, რომ მთელ ქვეყანაზე ეტლები და შეიარაღებული ფალანგები მოიჩქაროდნენ ღრუბლებიდან და ქალაქს გარს ერტყმოდნენ. დღესასწაულზე, რომელსაც ეწოდება ორმოცდამეათე, ღამით მღვდლები, როგორც სჩვეოდათ, ღვთისმსახურების შესასრულებლად ტაძრისაკენ გაეშურნენ. ამბობენ, რომ ჯერ გაიგონეს რაღაც მოძრაობა და ხმაური, შემდეგ კი ერთბაშად ხმები: `"წავიდეთ აქედან". მაგრამ ამაზე უფრო საშინელიც მოხდა: ოთხი წლით ადრე, იმ დროს, როცა ქალაქი განსაკუთრებით დამშვიდებული და აყვავებული იყო, ერთი კაცი მოვიდა დღესასწაულზე, როდესაც ჩვეულების მიხედვით ღვთის კარვები უნდა გაეკეთებიათ. მოულოდნელად მან ტაძრის წინ მორთო ყვირილი: "ხმა აღმოსავლეთიდან, ხმა დასავლეთიდან, ხმა ოთხივე ქარიდან, ხმა იერუსალიმზე და ტაძარზე, ხმა სიძეებზე და სძლებზე, ხმა მთელ ერზე". ასე მხმობელმა მთელი დღე-ღამის განმავლობაში შემოიარა ყველა ქუჩაბანდი. ხალხიდან ზოგიერთმა გამოჩენილმა პირმა ამ ავისმომასწავებელი სიტყვებით შეწუხებულმა შეიპყრო ეს კაცი და დიდი ხნის განმავლობაში გვემით ტანჯა; მან კი არც საკუთარ თავზე თქვა რაიმე, არც პირისპირ უთხრა იქ დამსწრეთ, არამედ რასაც პირველად გაჰყვიროდა, იმის ძახილი გააგრძელა და წავიდა. მთავრებმა კი ჩათვალეს, რომ ამ კაცის აღძრვა დემონური იყო, რაც ნამდვილად ასე იყო; იგი მიიყვანეს რომაელთა პროკურატორთან*. იქ მათრახით სცემეს თითქმის ძვლების გამოჩენამდე; ის კი არც ევედრებოდა, არც ტიროდა, არამედ, რაც ძალა ჰქონდა, განსაკუთრებით შემზარავად მოექცია ხმა და ყოველ დარტყმაზე პასუხობდა: "ვაი, ვაი, იერუსალიმს"[20].
იგივე მწერალი სხვა ამაზე უფრო საოცარ ამბავს მოგვითხრობს: წმინდა წერილში აღმოჩენილი წინასწარმეტყველება ამბობდა, რომ ამ დროს მათი ქვეყნიდან ვიღაცა მართავდა მსოფლიოს, რაც მისი აზრით აღსრულდა ვესპასიანეს[21] დროს; მაგრამ იგი მართავდა არა მთელ დედამიწას, არამედ მხოლოდ რომაელთა ბატონობის ქვეშ მყოფთ; უფრო სამართლიანი იქნება მისი მოხმობა ქრისტესთან დაკავშირებით, რომლის მიმართ მამის მიერ ითქვა: "ითხოვე ჩემგან და მოგცემ შენ წარმართებს შენს სამკვიდრებლად, და დედამიწის კიდეებს შენს დასაუფლებლად" (ფს. 2, 8), სწორედ ამ ჟამს წმინდა მოციქულების "ხმა მთელ დედამიწაზე გაისმა; და მსოფლიოს კიდეებამდე - მათი სიტყვები" (ფს. 18, 5).
---------------------------------------------------------
* ალბინუსთან, 61‑64 წწ. მმართველი - მთარგ.
IX
ყველა ამ ამბავზე დამატებით ისტორიისათვის ესოდენი წყაროების შემომკრებლის, თვითონ იოსების სადაურობა და წარმომავლობა უგულებელყოფას არ იმსახურებს. ესეც კვლავ თვითონ მას გამოაქვს სააშკარაოზე, როდესაც ამბობს: "იოსები იერუსლიმელი მღვდლის მატთიას ძე, პირველად რომაელებს ეომებოდა და უკანასკნელ მოვლენებშიც იძულებული გახდა, მიეღო მონაწილეობა"[22]. მაგრამ განსაკუთრებით სახელგანთქმული კაცი იგი არა მხოლოდ მისი თანამედროვე თანამემამულე იუდეველებთან გახდა, არამედ რომაელებთანაც, ისე რომ რომაელთა ქალაქში ქანდაკების აღმართვით პატივის მიგებისა და მისი ნაღვაწი თხზულებების ბიბლიოთეკაში შენახვის ღირსი გახადეს. მან მთელი იუდაური წარმომავლობა სრულ ოც ტომში მოათავსა, მისი დროის რომაელთა ომის ისტორია კი - შვიდ ტომში, რაც არამხოლოდ ელინთა ენაზე, არამედ მშობლიურ ენაზეც გადმოსცა, - ამას თავის თავზე თვითონ მოწმობს და ღირსია, ვირწმუნოთ სხვა მიზეზთა გამო (ჩვეულებრივ უწოდებენ "ომებს" ან "იუდაურ ომებს"). მის ნაშრომთაგან გავრცელებულია სხვა ორი, რომლებიც აღნიშვნის ღირსია: "იუდეველთა უძველესობის შესახებ"*, რომლებშიც ეკამათება აპიონ გრამატიკოსს, ვინც იუდეველთა წინააღმდეგ შეადგინა თხზულება; ნაშრომი დაწერა ასევე სხვების წინააღმდეგ, რომლებიც მსგავსადვე ცდილობდნენ ცილი დაეწამათ იუდეველთა წინაპრების წეს-ჩვეულებებისათვის. მათგან პირველში გვამცნობს წმინდა წერილის აღთქმათაგან ძველად წოდებულის წიგნთა რაოდენობას. ეს რომ ებრაელებთან არ არის საეჭვო, როგორც ალბათ ძველი გადმოცემიდან მომავალი, გვასწავლის შემდეგი სიტყვების მეშვეობით.
---------------------------------------------------------------
* ჩვეულებრივ ეწოდება "აპიონეს წინააღმდეგ" - მთარგ.
X
"ჩვენთან არ არის ათასობით შეუთანხმებელი და საეჭვო წიგნი, არამედ არის მხოლოდ ოცდაორი წიგნი, მთელი ჟამის აღწერილობის შემცველი და სამართლიანად საღვთოდ შერაცხული. მათგან ხუთი არის მოსეს, რაც შეიცავს რჯულსა და ადამიანთა თაობების გადმოცემას მის აღსასრულამდე; ეს ჟამი მოიცავს თითქმის სამი ათას წელს; მოსეს აღსასრულიდან სპარსთა მეფის ქსერქსეს შემდეგ [გამეფებულ] არტაქსერქსემდე[23] [პერიოდში] მოსეს შემდეგ მოსულმა წინასწარმეტყველებმა მათ დროს მომხდარი ამბები ცამეტ წიგნად აღწერეს; დანარჩენი ოთხი კი ღვთისადმი მიძღვნილ ჰიმნებსა და ადამიანებისათვის მოცემულ ცხოვრებისეულ რჩევებს შეიცავს. არტაქსერქსედან ჩვენს დრომდე თითოეული მოვლენა აღიწერა, მაგრამ მათ წინ [დაწერილთა] მსგავსად სარწმუნო არ არის იგი, რადგან არ ყოფილა წინასწარმეტყველთა ზედმიწევნითი მონაცვლეობა. მაგრამ საქმით ცხადი არის, თუ როგორ მივიღეთ ჩვენ საკუთარი წერილები; რადგან როდესაც უკვე ამდენმა საუკუნემ ჩაიარა, ვერავინ გაბედა ვერც მიმატება, ვერც მოკლება მათგან, ვერც შეცვლა, ყველა იუდეველს პირველი თაობიდანვე შესისხლხორცებული აქვს, რომ ისინი ღვთის ბრძანებებად მიიჩნიონ და იპყრან, და თუ საჭირო გახდა, მათ გამო ხალისით მოკვდნენ~. და ამ მწერლის ეს ამონარიდი ასე ჯეროვნად დავურთეთ[24].
ამ კაცმა სხვა ღირსეულ ნაშრომზეც იღვაწა, - "თვითმპყრობელი აზრის შესახებ", რასაც ზოგიერთები "მაკაბელებით" ასათაურებენ, რადგან შეიცავს ღვთისადმი კეთილმსახურების გამო გაკადნიერებულ ებრაელთა ბრძოლებს, რომლებიც მოიხსენიებიან `"კაბელებად" წოდებულ წიგნებში. "სიძველეების" მეოცე წიგნის ბოლოს იგი აღნიშნავს, რომ განზრახული ჰქონდა ოთხ წიგნად აღეწერა ღვთისა და მისი არსის შესახებ იუდეველთა წინაპრების შეხედულებები და რჯული, თუ რატომ უნდა ვაკეთებდეთ რაიმეს მათი დადგენილი წესების მიხედვით და რა იკრძალება. მის სხვა ნაშრომებსაც თვითონ მოიხსენიებს საკუთარ თხზულებებში. ამას გარდა კარგი იქნება მისგან ჩვენს მიერ გამოყენებულ მოწმობათა სანდოობისათვის იმ სიტყვების გადმოცემა, რასაც თავისი "სიძველეების" ბოლოში დასძენს. იგი კიცხავს სიყალბის შემცველ თხზულებებს იუსტუს ტიბერიელისას[25], რომელმაც მის მსგავსადვე სცადა იმავე პერიოდთან დაკავშირებით დაეწერა ისტორია, და ამ კაცს მრავალ სხვა ბრალდებას უყენებს; და დასძენს: "მე შენს მსგავსად არ შემშინებია საკუთარი ნაწერის, არამედ თვით იმპერატორებს გადავეცი წიგნები, თითქმის მაშინ, როდესაც ჯერ კიდევ მათ თვალწინ ვითარდებოდა მოვლენები. რადგან მე თვითონ ვიცოდი, რომ დაცული მქონდა ჭეშმარიტების გადმოცემა, რომლისთვისაც მოწმობის მოპოვების მოლოდინი არ გამცრუებია. სხვა მრავალთაც გადავეცი ისტორია, რომელთაგან ზოგი მონაწილეობდა ომში, როგორც მეფე აგრიპა და მისი ზოგიერთი ნათესავი. რადგან იმპერატორ ტიტუსს ისე ესათნოვა მომხდარი მოვლენების შესახებ ცოდნის ხალხისათვის გადაცემა მხოლოდ ამ წიგნებიდან, რომ თავისი ხელით დაწერა წიგნების გამოქვეყნების ბრძანება, მეფე აგრიპამ კი სამოცდაორი წერილი დაწერა და დაამოწმა, რომ [მათში] ჭეშმარიტება იყო გადმოცემული"[26]. ამ ეპისტოლეთაგან ორს კიდევაც გადმოცემს. მაგრამ იოსებთან დაკავშირებით ეს ვიკმაროთ.
XI
გადავიდეთ შემდეგზე. იაკობის წამებისა და დაუყოვნებლივ იერუსალიმის დაპყრობის შემდეგ გადმოცემა მოგვითხრობს ყველა მხრიდან ჯერ კიდევ ცოცხალი მოციქულებისა და უფლის მოწაფეების უფლის ხორციელ ნათესავებთან ერთად (რადგან მათი უმრავლესობა მაშინ ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო) შეკრებაზე. ყველამ ერთად გამართა ბჭობა, თუ ვინ უნდა დაედგინათ იაკობის მონაცვლეობის ღირსად, და ყველამ ერთსულოვნად გადაწყვიტა, რომ იქაური დიოცეზის საყდრის ღირსი იყო სვიმონ კლეოპასი, ვისაც ახსენებს სახარების წერილი[27], რომელიც, როგორც ამბობენ, იყო მაცხოვრის ბიძაშვილი; რადგან ჰეგესიპე ამბობს, რომ კლეოპა იყო იოსების ძმა.
XII
ამასთან ერთად ვესპასიანემ იერუსალიმის დაპყრობის შემდეგ ბრძანება გასცა მოეძებნათ დავითის ყველა ჩამომავალი, რომ არ დარჩენილიყო იუდეველებთან ვინმე სამეფო ტომიდან, და ამ მიზეზით კვლავ მოაწყო იუდეველებზე უდიდესი დევნულება.
XIII
ვესპასიანეს ათწლიანი მეფობის შემდეგ თვითმპყრობელობა მის ვაჟზე ტიტუსზე[28] გადავიდა; მისი მეფობის მეორე წელს რომაელთა ეკლესიის ეპისკოპოსმა ლინუსმა თორმეტწლიანი მსახურების შემდეგ იგი გადასცა ანენკლეტუსს[29].
ტიტუსი კი მისმა ძმამ დომიციანემ შეცვალა, რომელმაც ორი წელი და ამდენივე თვე იმეფა30.
XIV
დომიციანეს მეოთხე წელს ალექსანდრიის დიოცეზში რიგით პირველი ეპისკოპოსი ანიანუსი ოცდაორი წლის განმავლობაში მსახურების დასრულების შემდეგ აღესრულა; ის კი შეცვალა მეორემ, აბილიუსმა[31].
XV
იმავე იმპერატორის მეთორმეტე წელს რომაელთა ეკლესიაში, ოცწლიანი ეპისკოპოსობის შემდეგ ანენკლეტუსიშეცვალა კლიმენტიმ, რომელიც, როგორც ფილიპელებთან ეპისტოლის მიმწერი მოციქული გვამცნობს, გახდა მისი თანაშემწე, როდესაც ამბობს: "კლიმენტისთან და სხვა ჩემს თანაშემწეებთან ერთად, რომელთა სახელები სიცოცხლის წიგნშია" (ფილ. 4, 3).
XVI
გავრცელებულია მისი ერთი აღიარებული ეპისტოლე, დიდი და საკვირველი, რომელიც რომის ეკლესიის სახელით მიწერა კორინთელთა ეკლესიას, როდესაც კორინთოში ატყდა შფოთი. ვიცით, რომ ამ ეპისტოლეს კითხულობდნენ მრავალ ეკლესიაში; იგი საჯაროდ იყო წარმოჩენილი ძველადაც და თვით ჩვენს დროშიც[32]. ამის სანდო მოწმე არის ჰეგესიპე, რომ მის დროს კორინთოს საქმეები შფოთისგან აირია.
XVII
მრავალთა მიმართ მრავალი სისასტიკით წარმოჩენილმა დომიციანემ რომის კეთილშობილ და სახელგანთქმულ კაცთაგან არცთუ მცირე სიმრავლე არაკეთილგონივრულად გამოტანილი განაჩენით მოკლა და ათასობით სხვა ცნობილი ადამიანი უმიზეზოდ დასაჯა გადასახლებითა და ქონების ჩამორთმევით. ბოლოს, ნერონის ღვთის საწინააღმდეგო ქმედებებისა და ღვთისმბრძოლობის მონაცვლედ გამოავლინა თავისი თავი. ჩვენს წინააღმდეგ აღძრა მეორე დევნულება, მაშინ როცა მის მამას ვესპასიანეს ჩვენს წინააღმდეგ უჯერო არაფერი განუზრახავს.
XVIII
გადმოცემით ამ დროს ჯერ კიდევ ცოცხალ მოციქულსა და მახარებელს, იოანეს ღვთის სიტყვისათვის მოწმობის გამო მისჯილი ჰქონდა კუნძულ პატმოსზე გადასახლება. როდესაც ირინეოსი იოანეს "გამოცხადებად" წოდებულ წიგნში მოყვანილი ანტიქრისტეს სახელის რიცხვის შესახებ წერს, "მწვალებლობების წინააღმდეგ" ნაშრომის მეხუთე წიგნში იოანეს შესახებ ამბობს შემდეგ სიტყვებს: "თუ საჭიროა ახლანდელ დროს მისი სახელის აშკარად ქადაგება, ეს ალბათ მან უნდა თქვას, ვინც იხილა გამოცხადება. რადგან დიდ ხნის წინ არ უხილავს, არამედ თითქმის ჩვენს თაობაში, დომიციანეს მმართველობის დასასრულს[33].
აღწერილ ჟამს იმდენად გაბრწყინდა ჩვენი რწმენის მოძღვრება, რომ ჩვენი სარწმუნოებისგან შორს მდგომი მწერლებსაც არ უყოყმანიათ, როცა მათი ისტორიებით გადმოსცეს დევნულება და მის დროს აღსრულებული მოწამეობანი. მათ ჟამიც კი ზედმიწევნით აღნიშნეს, როდესაც მოგვითხრობენ, რომ დომიციანეს მეთხუთმეტე წელს სხვა მრავალთან ერთად ფლავიანე დომიცილაც[34], რომელიც იყო ფლავიუს კლიმენტის დისშვილი, იმ დროს რომის ერთ-ერთი კონსული, ქრისტესთვის მოწმობის გამო დასჯილი გაიგზავნა პონტიის კუნძულზე.
XIX
როდესაც ამავე დომიციანემ დავითის შთამომავალთა დახოცვა ბრძანა, ძველი ჩანაწერი გადმოგვცემს, რომ ზოგიერთი მწვალებელი ბრალს დებდა იუდას შვილიშვილებს (ეს იუდა იყო მაცხოვრის ხორციელი ძმა), როგორც დავითის გვარის შთამომავლებს და თვით ქრისტეს ნათესაობის მატარებლებს. ამას სიტყვასიტყვით ასე გადმოცემს ჰეგისიპე:
XX
"უფლის გვარიდან ჯერ კიდევ ცოცხალი იყვნენ შვილიშვილები იუდასი, რომელზეც ამბობდნენ, რომ მისი ხორციელი ძმა იყო; ისინი დაასმინეს როგორც დავითის გვარის ჩამომავალნი. ისინი [მოხელე] ევოკატუსმა[35] მიიყვანა კეისარ დომიციანესთან, რადგან მასაც ჰეროდესავით ეშინოდა ქრისტეს მოსვლის. მან ჰკითხა მათ, იყვნენ თუ არა დავითის შთამომავალნი, და მათაც აღიარეს. მაშინ ჰკითხა მათ რა ქონებას და რა რაოდენობის ფულს ფლობდნენ. მათ მიუგეს, რომ მათ ორივეს ერთად ჰქონდათ მხოლოდ ცხრაათასი დინარი, თითოეულ მათგანს შესაბამისად - [თანხის] ნახევარი, და ესეც, ამბობდნენ, რომ ჰქონდათ არა ვერცხლით, არამედ მხოლოდ ოცდაცხრამეტი პლეთრა[36] მიწის ღირებულებით, საიდანაც გადასახადს იხდიდნენ და თვითონ თავიანთი შრომით ირჩენდნენ თავს". უჩვენეს მათი ხელები, თავიანთი ხელით შრომის მტკიცებულებად ჰქონდათ სხეულის სიუხეშე და მუდმივი გარჯისაგან ხელებზე ამოსული კოჟრები. როდესაც ჰკითხეს ქრისტესა და მისი სამეფოს შესახებ, თუ როგორი იქნება ის და სად და როდის გამოჩნდება, განუმარტეს, რომ ის გამოჩნდება არა როგორც ამქვეყნიური, ან მიწიერი, არამედ ზეციური და ანგელოზური, დასასრული კი საუკუნო ექნება, როდესაც იგი დიდებით მოვა, განსჯის ცოცხლებსა და მკვდრებს, და თითოეულს სათანადოდ მიაგებს. ამაზე დომიციანემ საერთოდ არ დასდო მათ ბრალი, არამედ უბრალო ადამიანებად მიიჩნია, გაანთავისუფლა და გაუშვა ისინი, ხოლო ეკლესიის წინააღმდეგ დევნულება ბრძანების გამოცემით შეაჩერა. ისინი კი განთავისუფლებულები ეკლესიების წინამძღვრები გახდნენ, როგორც უფლის მოწამეებიც და იმავდროულად მისი გვარის ჩამომავლებიც, და მშვიდობით მცხოვრებნი ტრაიანემდე ცოცხალი იყვნენ. ამას მოგვითხრობს ჰეგესიპე. არამხოლოდ იგი, არამედ ტერტულიანეც იმავეს მოგვითხრობს დომიციანეზე: "ოდესღაც დომიციანემაც სცადა იმავეს გაკეთება, რადგან სისასტიკით იგი ნერონის მემკვიდრე იყო. მაგრამ, ვფიქრობ, თითქოს მოეპოვებოდა კეთილგონიერების რაღაც ნაწილი, სწრაფად დაცხრა და უკან გამოიხმო ისინი, რომლებიც განდევნა"[37].
დომიციანეს თხუთმეტწლიანი მპყრობელობის შემდეგ მმართველობა გადაეცა ნერვას[38]. რომაელთა სენატმა მიიღო გადაწყვეტილება, რომ დომიციანესთვის ჩამოერთმია პატივი, და ქონების დაბრუნებასთან ერთად შინ დაებრუნებიათ უსამართლოდ განდევნილები; ამ ჟამის აღმწერებმა ეს ამბები წერილობით გადმოსცეს. ჩვენი ძველების* თხრობა გადმოსცემს, რომ მაშინ დაბრუნდა მოციქული იოანეც კუნძულზე გადასახლებიდან ეფესოში საცხოვრებლად.
------------------------------------------------
* ძველი ქრისტიანების - მთარ
XXI
წელიწადზე ცოტა უფრო ხანგრძლივი მეფობის შემდეგ ნერვა შეცვალა ტრაიანემ[39], რომლის პირველ წელს ალექსანდრიის დიოცეზში ცამეტწლიანი წინამძღვრობის შემდეგ აბილიუსი შეცვალა კერდონმა[40]. იგი აქ რიგით პირველი ანიანუსის შემდეგ მესამე წინამდგომელი იყო. ამ დროს რომაელებს ჯერ ისევ კლიმენტი წინამძღვრობდა, მას პავლესა და პეტრეს შემდეგ ეპისკოპოსთა სიის მესამე საფეხური ეკავა; ლინუსი იყო პირველი, მის შემდეგ კი - ანენკლეტუსი.
XXII
ანტიოქიაში რიგით პირველი ევოდიუსის შემდეგ ზემოაღნიშნულ დროს რიგით მეორედ ცნობილი იყო ეგნატე[41]. მსგავსადვე ამავე დროს ჩვენი მაცხოვრის ძმის შემდეგ იერუსალიმის ეკლესიაში სვიმონს ეპყრა მსახურება.
XXIII
ამ დროს თვით ის, ვინც უყვარდა იესოს, მოციქული და მახარებელი იოანე ჯერ კიდევ ცხოვრობდა ასიაში და მართავდა ადგილობრივ ეკლესიებს, რადგან დომიციანეს აღსრულების შემდეგ კუნძულზე გადასახლებიდან შინ დაბრუნდა. ის, რომ ამ დროისათვის იგი ცოცხალი იყო, სარწმუნო არის ორი მოწმისაგან, სარწმუნო კი იქნებიან ესენი, რადგან წარმოადგენენ ეკლესიის მართლმადიდებლობას: ისეთი პიროვნებები როგორებიც არიან ირინეოსი და კლიმენტი ალექსანდრიელი. მათგან პირველი "მწვალებლობების წინააღმდეგ" [ნაშრომის] მეორე წიგნში სიტყვა-სიტყვით ასე წერს: "ასიაში იოანესთან, უფლის მოწაფესთან შეკრებილი ყველა პრესვიტერი დაამოწმებს გადმოცემას, რომ იოანე მათთან დარჩა ტრაიანეს გამეფების ჟამამდე"[42]. ამავე ნაშრომის მესამე წიგნში ამას შემდეგი სიტყვებით ცხადყოფს: "ხოლო ეფესოში მყოფი ეკლესია, პავლეს მიერ საძირკველჩაყრილი, ჭეშმარიტი მოწმეა მოციქულთა გადმოცემის, რომ იოანე მათთა დარჩა ტრაიანეს დრომდე"[43].
კლიმენტიც ამავე დროს აღნიშნავს, და მის თხზულებას სათაურით "ვინ არის ხსნილი მდიდარი" დაურთავს ყველაზე მნიშვნელოვან თხრობას მათთვის, ვისაც უყვარს მშვენიერისა და სასარგებლოს მოსმენა. ისმინე ამბავი, არა ამბავი, არამედ ნამდვილი სიტყვა იოანე მოციქულის შესახებ გადმოცემული და ხსოვნით შემონახული. ტირანის აღსრულების შემდეგ იგი კუნძულ პატმოსიდან ეფესოში გადმოვიდა. როცა კი მოუხმობდნენ, დადიოდა წარმართების მახლობელ მხარეებში, ზოგან ეპისკოპოსებს დაადგინებდა, ზოგან კი მთელ ეკლესიები მოყავდა თანხმობაში, ხოლო ზოგ ადგილას სულიწმინდის მიერ მინიშნებულთაგან ერთ ვინმეს სასულიერო პირად გამოარჩევდა. ერთხელ მივიდა ერთ მცირე ქალაქში (ზოგიერთი მათგანის სახელსაც ასახელებს), და საძმო დაასვენა; შემდეგ როდესაც უცქერდა ყველას წინაშე დადგინებულ ეპისკოპოსს, დაინახა ჭაბუკი ძლიერი აღნაგობის მქონე, სასიამოვნო გარეგნობისა და თბილი გულის, და თქვა: "ამას შენ გაბარებ მთელი გულმოდგინებით ეკლესიისა და ქრისტეს, როგორც მოწმის, წინაშე". როდესაც მან ჩაიბარა და ყველაფერს შეპირდა, კვლავ ეს გაუმეორა და გააფრთხილა. შემდეგ ავიდა ეფესოში, პრესვიტერმა* კი მისთვის ჩაბარებული ჭაბუკი შინ წაიყვანა, გაზარდა, შეინახა, იზრუნა მასზე და ბოლოს მონათლა. ამის შემდეგ დაისვენა თავისი დიდი მზრუნველობისა და დამცველობისაგან, რადგან მას როგორც სრულყოფილი დაცვა უფლის ბეჭედი დაუდგინა. ვიდრე იგი მომწიფდებოდა მიშვებულ იქნა, და ჭაბუკი გარყვნეს ვიღაც უსაქმურმა და უზნეო ახალგაზრდებმა. ბოროტ საქმეებს დაჩვეულები ჯერ მდიდრული ნადიმებით მიუძღოდნენ, შემდეგ ღამე სადღაც საძარცვად გასულებმა თან გაიყოლიეს, შემდეგ კი უფრო დიდ საქმეზე წაიყვანეს; რასაც მცირე ხანში დაეჩვია. დიდი ძალის მქონე ბუნების მეშვეობით როგორც შეუპოვარი და ძლიერი ცხენი გადის სწორ გზაზე და ლაგამს ღეჭავს, ისე გაექანა უფსკრულის სიღრმისაკენ. ბოლოს კი, ღვთისგან ცხონების სასო წარეკვეთა, მეტად აღარ ფიქრობდა მცირეზე, არამედ დიდ საქმეებს ჰკიდებდა ხელს, შემდეგ კი სრულიად დაიღუპა და სხვების სწორი უბედურება გაიზიარა. ახლა მან მიიღო ისინი და შეადგინა ავაზაკთა რაზმი, თვითონ კი ავაზაკთა ნამდვილი მეთაური გახდა, ყველაზე უფრო მეტად მოძალადე, მკვლელი და სასტიკი. ამ დროს რაღაც აუცილებელმა შემთხვევამ მოუხმო იოანეს. როდესაც დაასრულა სხვა საქმეები, რომელთა გამო იყო ჩამოსული, მან თქვა: "ახლა მოდი, ეპისკოპოსო, დამიბრუნე გირაო, რაც მე და ქრისტემ ჩაგაბარეთ ეკლესიაში, რომელსაც თავმჯდომარეობ, როგორც მოწმე". იგი პირველად შეცბა, ფიქრობდა, რომ ცილს სწამებდა ფულზე, რაც არ მიუღია. არც იმის დაჯერება შეეძლო, რომ ის ჰქონდა, რაც არ გააჩნდა, და არც იოანეში ეპარებოდა ეჭვი. როცა უთხრა: "ვითხოვ ჭაბუკს და ძმის სულს", მოხუცმა ღრმად დაიგმინა, ცრემლები წამოუვიდა და მიუგო: `"იგი მოკვდა". "როგორ და რით მოკვდა?" უთხრა: "ღვთისთვის მოკვდა, რადგან განუდგა უკეთური და სრულიად დაღუპული, ბოლოს კი, ავაზაკი ეკლესიის ნაცვლად მთაზე დარჩა მის მსგავს მებრძოლებთან ერთად". მოციქულმა შემოიხია ტანისამოსი და დიდი მოთქმა-გოდებით თავში იცემდა და ამბობდა: "მშვენიერ მცველს დავუტოვე ჩემი ძმის სული. მაგრამ მომგვარეთ ცხენი და ვინმე გახდეს ჩემთვის გზის მაჩვენებელი!" და რაც ძალა ჰქონდა, გაქუსლა იმ ეკლესიიდან. როდესაც მივიდა ადგილზე, ავაზაკთა დაცვამ შეიპყრო; იგი არც გაიქცა, არც ვედრება დაუწყო, არამედ შესძახა: "ამისთვის მოვედი; თქვენს მეთაურთან მიმიყვანეთ". მეთაური შეიარაღებული ელოდებოდა, მაგრამ მოახლოებისას იცნო იოანე, სირცხვილისაგან პირი იბრუნა და გაიქცა. ის კი მისდევდა, რაც ძალა ჰქონდა, დავიწყებოდა თავისი ასაკი და ეძახდა: "რას გამირბიხარ, შვილო, შენს მამას, უიარაღოს, მოხუცს? შემიწყალე, შვილო, ნუ გეშინია; ჯერ კიდევ გაქვს ცხონების იმედი. მე ქრისტეს სიტყვა მივეცი შენს გამო; თუ საჭირო გახდა, შენს სიკვდილს მე ნებაყოფლობით თავს ვიდებ, როგორც უფალმა თავს იდო ჩვენს გამო; შენს გამო ჩემს სულს მივცემ სანაცვლოდ. შეჩერდი, მენდე; ქრისტემ, მე გამომგზავნა". მან შეისმინა, ჯერ შეჩერდა, ძირს დაიხედა, შემდეგ დაყარა იარაღი, ათრთოლდა და მწარედ ატირდა; მივიდა და მოეხვია მოხუცს, რაც შეეძლო თავს იმართლებდა მოთქმითა და ცრემლებით მეორედ ინათლებოდა, და მხოლოდ მარჯვენას იფარავდა; ის (მოციქული იოანე) პირდებოდა, ეფიცებოდა რომ მაცხოვრისაგან მოიპოვებდა მისთვის შენდობას, მუხლმოდრეკილი ევედრებოდა, თვითონ მის მარჯვენას ეამბორებოდა როგორც სინანულით განწმენდილს. და მიიყვანა ეკლესიაში. აურაცხელი ლოცვით ითხოვდა, მასთან ერთად იღვწოდა მარხვით, სხვადასხვა სიტყვებით ათვინიერებდა მის გონებას, მანამდე არ ტოვებდა, სანამ არ აღუდგინა ეკლესიას და მისცა ჭეშმარიტი სინანულის დიდი მაგალითი და კვალად შობის ნიშანი, ხილული აღდგომის გამარჯვების ძეგლი"[44]. კლიმენტის ეს ამონარიდი აქ ჩემს მიერ მოყვანილ იქნა ისტორიისა და მკითხველისთვის სარგებელის მოტანის გამო.
----------------------------------------------------------
* ახლახან მას უწოდა ეპისკოპოსი - მთარგ.
XXIV
მოდით, დავასახელოთ მოციქულის არასაეჭვო წერილები. პირველად უნდა ვაღიაროთ მისი სახარება, რომელიც იკითხება ცის ქვეშ [არსებულ] ეკლესიებში; ის, თუ რატომ მიიჩნიეს ძველებმა კეთილგონივრულად მისი აღნუსხვა სხვა სამთან ერთად მეოთხე ადგილზე, განიმარტება შემდეგი სახით. ღვთივშთაგონებულები და ჭეშმარიტად ღვთივშვენიერები, ვამბობ ქრისტეს მოციქულებზე, ცხოვრებით ზედმიწევნით განწმენდილები და ყველა სათნოებით სულის შემამკობლები, ენით კი ლიტონნი, მაცხოვრისაგან მათთვის მინიჭებული საღვთო და სასწაულმოქმედი ძალით განმტკიცებულები ქადაგებდნენ მოძღვრის სწავლებებს ისე, რომ არც იცოდნენ და არც უცდიათ სიტყვათა დამარწმუნებელი ხელოვნების გამოყენება, არამედ მათთან თანამოქმედი ღვთის სულის წარმოჩენისა და მხოლოდ მათი მეშვეობის აღსრულებული ქრისტეს საკვირველთმოქმედი ძალის გამოყენებით. ქადაგებდნენ ცათა სასუფევლის ცოდნას მთელ მსოფლიოში, სიტყვაკაზმულობის მოთხოვნილებაზე ნაკლებად ზრუნავდნენ. ამას იქმოდნენ, რამდენადაც აღასრულებდნენ დიდ და ზეადამიანურ მსახურებას. ამგვარად, პავლეს ყველაფერში მტკიცებულებების მოხმობის საქმესა და აზროვნებაშიც უძლიერესს წერილობით უმოკლეს ეპისტოლეებზე მეტი არაფერი გადმოუცია, მიუხედავად იმისა, რომ ათიათასობით ენითაუწერელი რამ ჰქონდა სათქმელი, თუ როგორ შესწვდა ხედვებს მესამე ცამდე, აღტაცებულ იქნა თვით ღვთივშვენიერ სამოთხეში და იქ ენითუთქმელი სიტყვების მოსმენის ღირსი შეიქნა. ამავე საქმეებში გამოუცდელი არც მაცხოვრის დანარჩენი მოწაფეები ყოფილან, - თორმეტი მოციქული, სამოცდაათი მოწაფე და მათთან ერთად სხვა ათასები; მსგავსადვე უფალთან ერთად ვინც იყო, მათ შორის მხოლოდ მათემ და იოანემ დაგვიტოვა ჩანაწერები. ისინიც, როგორც გადმოცემა გვამცნობს, იძულებული გახადეს შედგომოდნენ წერას. მათემ პირველად ებრაელებს უქადაგა, როდესაც აპირებდა სხვებთანაც წასვლას, მშობლიურ ენაზე წერილობით გადასცა თავისი სახარება და მისი არყოფნა წერილის მეშვეობით შეუვსო მათ, რომელთაგანაც იქნა წარგზავნილი. როდესაც მარკოზს და ლუკას უკვე გადმოცემული ჰქონდათ სახარებები, ამბობენ, რომ იოანე, რომელიც მთელი ამ ხნის განმავლობაში ზეპირად ქადაგებდა, ბოლოს შეუდგა წერას ამავე მიზეზის გამო. როდესაც ადრე დაწერილი სამი სახარება უკვე ყველგან და მასთანაც იყო გავრცელებული, ამბობენ, რომ აჩვენა მათი ჭეშმარიტება და დაამოწმა, მაგრამ ამბობენ, რომ აკლდა მხოლოდ პირველად, ქადაგების დასაწყისში ქრისტეს საქმეების შესახებ თხრობა. და ეს გადმოცემა ნამდვილად ჭეშმარიტია. შესაძლებელია, დავინახოთ, რომ სამი მახარებელი აღწერს მაცხოვრის საქმეებს იოანე ნათლისმცემლის საპყრობილეში ჩამწყვდევიდან ერთი წლის შემდეგ და ამას აღნიშნავენ მათი თხრობის დასაწყისშივე. ორმოცდღიანი მარხვისა და ამას მოყოლებული გამოცდის შემდეგ მათე საკუთარ წერილში აცხადებს და ამბობს: "როდესაც გაიგო, რომ იოანე გაცემული იქნა, წავიდ" იუდეიდან "გალილეაში" (მათ. 14,12), მარკოზიც ასევე ამბობს: "`იოანეს გაცემის შემდეგ წავიდა იესო გალილეისკენ" (მარკ. 1,14), ლუკაც იესოს საქმეების დაწყებამდე მსგავს კვლევას აწარმოებს და ამბობს, რომ ჰეროდემ დაამატა იმ უკეთურებებს, რაც მოიმოქმედა, და "იოანე საპყრობილეში ჩაამწყვდი" (ლუკ. 3, 19‑20). ამბობენ, იოანეს იმიტომ სთხოვეს, რომ მისი სახარებით გადმოეცა ის ჟამი და ამ ხნის განმავლობაში მაცხოვრის მიერ გაკეთებული საქმეები (ეს კი იყო ნათლისმცემლის ჩამწყვდევის წინ), რასაც პირველმა მახარებლებმა დუმილით გვერდი აუარეს. ამას კი აღნიშნავს, როდესაც ამბობს: "იესომ ეს ქმნა სასწაულების დასაბამად" (იოან. 3, 23‑24). სხვა დროს ნათლისმცემელს იესოს საქმეებს შორის ახსენებს, როდესაც ჯერ კიდევ ნათლავდა აინონში სალიმის მახლობლად, და ცხადად აჩვენებს ამას, როდესაც ამბობს: "რადგან ჯერ არ იყო იოანე საპყრობილეში ჩაგდებული" (იოან. 3, 23). ასე რომ, იოანე თავისი სახარების წერილით გადმოცემს ნათლისმცემლის საპყრობილეში ჩაგდებამდე ქრისტეს მიერ ნამოქმედარს, სხვა სამი მახარებელი კი ნათლისმცემელის საპყრობილეში ჩამწყვდევის შემდეგ მოგვითხრობენ. ამის მცოდნეს, ალბათ, აღარ მოეჩვენება, რომ სახარებები ვერ თანხმდებიან ერთმანეთთან: იოანეს სახარება შეიცავს ქრისტეს პირველ საქმეებს, ხოლო დანარჩენები კი - იმის თხრობას, რაც მან ჟამის დასასრულს გააკეთა; სავარაუდოა, რომ იოანე დუმილით გვერდს უვლის ჩვენი მაცხოვრის ხორციელ გვარტომობას, რამდენადაც ის მანამდე მათემ და ლუკამ აღწერა, მაგრამ იწყებს ღვთისმეტყველებით, რადგანაც, ალბათ, ღვთის სულის მიერ მისთვის იყო შემონახული როგორც მათზე უფრო აღმატებულისათვის.
ამრიგად, ეს ითქვა ჩვენს მიერ იოანეს სახარების წერილის შესახებ, ზემოთ განიმარტა მარკოზის სახარების დაწერის მიზეზი. ლუკა კი, როდესაც იწყებს, თვითონაც წაუმძღვარებს წინ მისი სახარების დაწერის მიზეზს, თუ რის გამო შეადგინა; განმარტავს, რომ მაშინ როცა სხვა მრავალმა დაასწრო ამ ამბებზე თხრობის გადმოცემა, რომელთა სიტყვებიც მან სრულყო, აუცილებლად ჩათვალა, რომ ჩამოვეშორებიეთ სხვების საეჭვო შეხედულებისგან; და იმ საქმეების უსაფრთხო თხრობა, რომლის ჭეშმარიტება თვითონ საკმარისად მიიღო პავლესთან ერთად ყოფნისა და ცხოვრებისაგან, და დანარჩენი მოციქულებთან საუბრებიდანაც შემწეობის მქონემ საკუთარი სახარების მეშვეობით გადმოცა. აწ ეს ვიკმაროთ მათ შესახებ; თავის დროზე კი ვეცდებით, უფრო დაწვრილებით განვმარტოთ ძველების გადმოცემის მეშვეობით მათ შესახებ სხვათა ნათქვამი.
იოანეს ნაწერთაგან გარდა სახარებისა პირველი ეპისტოლეც არასაეჭვოდ არის აღიარებული თანამედროვეთაგან და ძველთაგანაც, მაგრამ სადავოა დანარჩენი ორი, "გამოცხადების" შესახებაც ამ ჟამამდე მრავალთა შორის არის აზრი გაყოფილი; ესეც მსგავსადვე იქნება თავის დროზე ნაჩვენები და ძველების მოწმობის მოხმობით განსჯილი.
XXV
კეთილგონივრული იქნება, აქ შემოიკრიბოს ახალი აღთქმის ზემოხსენებული წერილები. პირველად დაწესებულია სახარებათა წმინდა ოთხეული, რომლებსაც მოსდევს მოციქულთა საქმეების წერილი; ამის შემდეგ პავლეს ეპისტოლეთა ჩამონათვალი, რომელთა მომდევნო არის იოანეს ე. წ. პირველი და მსგავსადვე პეტრეს შეწყნარებული ეპისტოლე; მათ შემდეგ დაწესებულია, თუ ჯერ უჩნს, იოანეს გამოცხადება, რომლის შესახებ მოსაზრებებს თავის დროზე გადმოვცემთ. ესენი არის აღიარებულთა შორის. საეჭვო, თუმცა მრავალთათვის ცნობილ წერილებს მიეკუთვნება, იაკობისად წოდებული ეპისტოლე, იუდას ეპისტოლე, პეტრეს მეორე ეპისტოლე, იოანეს მეორე და მესამე ეპისტოლეებად წოდებული, მახარებლის ან სხვა მისი თანამოსახელის მიერ დაწერილი[45]. ყალბ წიგნებს შორის დაწესებულია ასევე პავლეს საქმეების წიგნი, ე. წ. "მწყემსი" და პეტრეს "გამოცხადება", მათ გარდა ე. წ. "ბარაბანას ეპისტოლე" და მოციქულების ე. წ. "სწავლებები", დამატებით კი, როგორც ვთქვი, თუ გნებავთ, იოანეს "გამოცხადება"; რომელსაც, როგორც ვთქვი, ზოგიერთები უარყოფენ, სხვები კი აღრიცხავენ აღიარებულთა შორის. ზოგიერთები მათ შორის აღნუსხავს ებრაელთა სახარებასაც, რომელსაც ებრაელთაგან განსაკუთრებით ისინი შეჰხარიან, ვინც ქრისტე მიიღო. ეს ყველა, ალბათ, საეჭვოებს მიეკუთვნება, მაგრამ მაინც იძულებული ვიყავით, შეგვედგინა მათი ჩამონათვალი, რადგან გადავწყვიტეთ საეკლესიო გადმოცემის მიხედვით ჭეშმარიტი, შეუთხზავი და აღიარებული წერილები გამოგვერჩია მათგან განსხვავებული, არა კანონიკური, არამედ სადავო, თუმცა საეკლესიო მწერალთაგან მრავალთათვის ცნობილი წერილებისგან; რათა გვცოდნოდა ისინი და ის წერილებიც, რომლებიც გავრცელებულია მწვლებლების მიერ მოციქულთა სახელებით, და რომლებიც შეიცავენ სახარებებს, მაგალითად, პეტრეს, თომას და მატათას, და მათ გარდა სხვებისას, ან "საქმეებს", მაგალითად, ანდრიას, იოანეს და სხვა მოციქულების. არცერთ საეკლესიო მწერალს არ მოსვლია აზრად რომელიმე მათგანი მონაცვლეობის მიხედვით მოეხსენებია თავის ჩანაწერებში. უფრო მეტიც, მათი წერის სტილი მოციქულთა ჩვეულებისაგან განსხვავდება, მათში გამოთქმული აზრი და შეხედულება დიდად არ ეთანხმება მართლმადიდებლობის ჭეშმარიტებებს, და ნათლად ჩანს, რომ მწვალებელთა მიერ არის შეთხზული; რის გამოც ისინი არა ნაყალბევთა შორის არის განწესებული, არამედ უკუგდებელია როგორც სრულიად უადგილო და უღმერთო[46].
XXVI
გადავიდეთ მომდევნო თხრობაზე. სვიმონ მოგვი მენანდრემ[47] შეცვალა; საეშმაკო მოქმედების მეორე იარაღი პირველზე ნაკლებად როდი წარმოჩნდა. ისიც სამარიტელი იყო, მოგვობის მწვერვალისაკენ კი წარემატა არანაკლებ მოძღვრისა და მასზე უფრო დიდი სასწაულები უხვად აჩვენა. ხოლო თავისთავზე ამბობდა, რომ იყო მაცხოვარი, ადამიანთა ხსნისათვის ზემოდან უხილავ ეონთაგან* წარმოგზავნილი; ასწავლიდა, რომ სხვაგვარად ვერავინ, თვით ქვეყნიერების შემოქმედი ანგელოზებიც ვერ შეძლებდნენ გადარჩენას, თუ მანამდე არ იქნებოდა გამოხსნილი მისგან მაგიური გამოცდილებისა და ნათლობის გადაცემის გზით, რომლის ღირსქმნილნი მარადიულ უკვდავებას თვით ამ ცხოვრებაში ეზიარებოდნენ, მეტად აღარ იქნებოდნენ მოკვდავნი, დარჩებოდნენ სამარადისოდ უბერებელი და გახდებოდნენ უკვდავი. ამ ცნობების მოპოვება ადვილია ირინეოსის წიგნებიდან[48]. ვიცით, იუსტინეც ამგვარადვე მოიხსენიებს სიმონს და მის შესახებ დასძენს: "ვიცით, რომ მენანდრე, რომელიც სამარიტელი იყო, კაპარატას სოფლიდან, გახდა სიმონის მოწაფე, იგიც დემონების მიერ ჭკუიდან იქნა გადაყვანილი და ანტიოქიაში მყოფმა მრავალი შეაცდინა მაგიური ხელოვნების მეშვეობით. მათ არწმუნებდა, რომ იგი და მისი მიმდევრები არ მოკვდებოდნენ და რომ ზოგიერთი მისი მიმდევარი, ვინც მას აღიარებს, ახლაც [ცოცხალი] არის"[49].
ამგვარად, ეშმაკის აღძვრით იყო, რომ ქრისტიანთა სახელს შეფარებული ასეთი მოგვები ესწრაფოდნენ მაგიით ღვთისმოსაობის დიდ საიდუმლოზე ცილისწამებას, და მათი მეშვეობით სულის უკვდავებისა და მკვდართა აღდგომის შესახებ საეკლესიო მოძღვრების გაქილიკებას. მაგრამ ისინი, ვინც ისინი [თავის] მხსნელებად განაჩინა, განვარდნენ ჭეშმარიტი სასოებისაგან.
----------------------------------------------------------------
* ბერძ. "საუკუნე". გნოსტიკოსებთან ზეციური არსება, იგივე ანგელოზი, თუმცა ღვთის თანაარსი - მთარგ.
XXVII
უკეთურმა დემონმა, როდესაც ვერ შეძლო ქრისტეს მიმართ ღვთის განმგებლობისაგან სხვების ჩამოშორება, აღმოაჩინა, რომ სხვა რამით შეიპყრობდა მათ, და გადაიბირა კიდეც თავის მხარეზე. პირველმა ქრისტიანებმა მათ შესაფერისად უწოდეს ებიონელები[50], რადგან ქრისტეს შესახებ გლახაკურად და მდაბლად ფიქრობდნენ. მიაჩნდათ, რომ იგი იყო უბრალო და ჩვეულებრივი ადამიანი, რომელიც მხოლოდ ზნეობრივი წარმატებით იყო გამართლებული, შობილი იყო მარიამისა და მის ქმრის შეუღლებისაგან. ისინი მოითხოვდნენ ყველანაირად რჯულისმიერი მსხვერპლშეწირვის აღსრულებას და ცხონებისათვის საკმარისად არ მიიჩნევდნენ ქრისტესადმი რწმენასა და მის მიხედვით ცხოვრებას. ამათ გარდა იყვნენ სხვებიც, ამავე სახელის მატარებლები. ისინი გაურბოდნენ მათ უცხო და უჩვეულო გამონათქვამებს, არ უარყოფდნენ, რომ უფალი იშვა ქალწულისაგან და სულიწმინდისაგან, მაგრამ მათ მსგავსად ისინიც არ აღიარებდნენ, რომ იგი იყო წინარეარსებული ღმერთი, სიტყვა და სიბრძნე. ამგვარად, მიიქცნენ პირველთა უღმერთოებისაკენ, განსაკუთრებით მაშინ როცა რჯულის მიხედვით ხორციელ მსახურებისადმი მიდევნებას მათ მსგავსადვე ეშურებოდნენ. ისინი თვლიდნენ, რომ აუცილებელი იყო მოციქულის (პავლეს - მთარგ.) ყველა ეპისტოლის უარყოფა, მას უწოდებდნენ რჯულისგან განდგომილს, სარგებლობდნენ მხოლოდ ებრაელთა სახარებად წოდებულით, დანარჩენთ ნაკლებად უწევდნენ ანგარიშს. შაბათს და სხვა იუდაურ წესებს მათ მსგავსად იცავდნენ, მეორე მხრივ, უფლის დღეებს ჩვენს მსგავსად მაცხოვრის აღდგომის მოსახსენებლად აღნიშნავდნენ. ამიტომ ასეთი ქცევის გამო ამგვარი სახელი მოიპოვეს, რადგან ებიონელთა სახელი მათი აზროვნების სიმწირეს წარმოაჩენს, ეს სახელი ებრაელებთან ღარიბს ნიშნავს.
XXVIII
ჩვენ მივიღეთ [გადმოცემა], რომ განსახილველ ჟამს სხვა მწვალებლობის დამაარსებელი გახდა კერინთოსი[51]. გაიოზი[52], რომლის სიტყვები ზემოთ უკვე გადმოვეცი, თავის ე. წ. გამოკვლევაში მის შესახებ წერს შემდეგს:
"არამედ კერინთოსსაც გამოცხადებების როგორც დიდი მოციქულის მიერ დაწერილთა მეშვეობით მოტყუებით შემოაქვს ჩვენში სასწაულები როგორც ანგელოზთა მიერ მისთვის ნაჩვენები. იგი ამბობს, რომ აღდგომის შემდეგ ქრისტეს სამეფო იქნება დედამიწაზე და იერუსალიმში ხორციელად მოქალაქენი კვლავ გულისთქმებსა და სიამოვნებებს დაემონებიან. და საღვთო წერილთა მტერი მოტყუების სურვილით ამბობს, რომ ქორწინების დღესასწაული ათასი წელი გასტანს".
აგრეთვე დიონისე, ჩვენს დროში ალექსანდრიის დიოცეზში ეპისკოპოსობის მიმღები, როდესაც "აღთქმების შესახებ"[53] მეორე წიგნში საუბრობს იოანეს გამოცხადების შესახებ, როგორც ამ კაცზე არსებული უძველესი გადმოცემიდან მოიხსენიებს შემდეგს: "სარწმუნოა, რომ კერინთოსმა, მისგან წოდებულ კერინთიანელთა მწვალებლობის დამაარსებელმა, მოისურვა, მისთვის თავისი სახელი დაერქმია. ეს არის მისი მოძღვრების დოგმატი, რომ იქნება ქრისტეს მიწიერი სამეფო, და რაც თვითონ ეწადა, სხეულისმოყვარესა და სრულიად ხორციელს, ისეთ მომავალზე ოცნებობდა, მუცლისა და მუცლის ქვედა [ნაწილის] დაკმაყოფილებაზე, ე. ი. საჭმელით, სასმელითა და ქორწინებებით; და ფიქრობდა მათ გაკეთილშობილებას დღესასწაულებით, მსხვერპლშეწირვებითა და საკლავებით".
ეს თქვა დიონისემ, ირინეოსმა კი მისი ზოგი ენითუთქმელი ცრუ შეხედულება "მწვალებლობების წინააღმდეგ" ნაშრომის პირველ წიგნში გადმოსცა[54], მესამე წიგნში კი დაუვიწყარი ისტორიაც გვაუწყა წერილობით. როგორც პოლიკარპესგან[55] გადმოცემულს მოგვითხრობს, რომ ერთხელ იოანე მოციქული აბანოში დასაბანად შევიდა, მაგრამ როდესაც გაიგო, რომ შიგნით იმყოფებოდა კერინთოსი, მიატოვა ის ადგილი და გარეთ გამოვარდა, რათა არ შეყოვნებულიყო იქ და არ ჩამოქცეოდა ჭერი, იგივე ურჩია მასთან ერთად მყოფთაც და უთხრა: "გავიქცეთ, აბანო არ დაინგრეს, რადგან შიგნით იმყოფება ჭეშმარიტების მტერი კერინთოსი"[56].
XXIX
ამავე დროს მცირე ხნის განმავლობაში იარსება ე. წ. ნიკოლაელთა ერესმა[57], რომელსაც იოანეს "გამოცხადებაც" ახსენებს (იხ. გამოც. 2,6‑15). ესენი იქადოდნენ ნიკოლოზით რომელიც იყო სტეფანესთან ერთად მოციქულთა მიერ საშინაო საქმეების მსახურებისათვის ხელდასხმულ დიაკონთაგან ერთ-ერთი. კლიმენტი ალექსანდრიელი "სტრომატების" მესამე წიგნში მის შესახებ სიტყვასიტყვით ამას მოგვითხრობს: "ამბობენ, რომ მას ჰყავდა კეთილსახოვანი ცოლი. მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ მოციქულები მას ეჭვიანობის გამო კიცხავდნენ; მან კი ცოლი გამოიყვანა შუაში და სთავაზობდა მასთან ქორწინების ნებისმიერ მსურველს. ამბობენ, ეს საქციელი ამ სიტყვების შედეგი იყო: "ხორცს ცუდად უნდა მოეპყრა", და მარტივად და გამოუძიებლად ნათქვამისა და ნაქმნარის მიმდევრები, რომლებიც მის მწვალებლობას მისდევდნენ, აღვირახსნილ გარყვნილებას სჩადიოდნენ. გამიგია, რომ ნიკოლოზი სხვა არცერთ ქალთან არ ყოფილა გარდა იმისა, ვისზეც დაქორწინდა, მის შვილთაგან ქალები ქალწულებად დაბერდნენ, ვაჟები კი გაუხრწნელი დარჩნენ. მაშინ როცა ეს ასე იყო, მოციქულთა წინაშე ეჭვმიტანილი ცოლის წარდგინება იყო ვნებების განდევნა და "ხორცისადმი ცუდად მოპყრობით" საწადელ სიამოვნებათაგან თავშეკავებას ასწავლიდა. ვფიქრობ, რომ არ სურდა მაცხოვრის მცნების მიხედვით "რი უფლის მონობა", სიამოვნებისაც და უფლისაც. ამბობენ, რომ მათეც ასე ასწავლიდა[58], "ხორცთან ბრძოლას და ცუდად მოპყრობას და მისი სიამოვნებისთვის არდანებებას, ხოლო სულის ზრდას რწმენისა და ცოდნის მეშვეობით"[59]. ამრიგად, ეს ვიკმაროთ მათ შესახებ, რომლებიც განსახილველ ჟამს ჭეშმარიტებაზე არამართებულად მსჯელობდნენ და სიტყვაზე სწრაფად სრულიად გაქრნენ.
XXX
კლიმენტი, ვისი სიტყვებიც ახლახან წავიკითხეთ, ზემოთქმულის შემდეგ ქორწინების უარმყოფელთა გამო ჩამოთვლის ქორწინებაში მყოფ მოციქულებს და ამბობს: "ანუ მოციქულებსაც არ მოიწონებენ? რამეთუ პეტრემ და ფილიპემ ბავშვები გააჩინეს, ფილიპემ კი ქალიშვილები გაათხოვა, არც პავლე ამბობს უარს რომელიღაც ეპისტოლეში, მიმართოს მეუღლეს (შდრ. ფილ. 4,3), რომელიც თან არ წაიყვანა მსახურების შემსუბუქების გამო" (კლიმ. სტრომ. 3, 52. 53). როდესაც ესენი ვახსენეთ, მოსაწყენი არ იქნება სხვა, მოსაყოლად ღირებული ისტორიის გადმოცემაც, რომელსაც "სტრომატების" მეშვიდე წიგნში ასე აღწერს: "ამბობენ, როდესაც ნეტარმა პეტრემ ნახა, რომ მისი ცოლი სიკვდილის პირას იმყოფებოდა, გაუხარდა მისი [ღვთისგან] მოხმობისა და შინ დაბრუნების გამო, და სახელით მიმართავდა, და მოუწოდებდა მას მთელი გულით შეგონებითა და ნუგეშისცემით: "გახსოვდეს უფალი". ასეთი იყო ნეტართა ქორწინება და უსაყვარლესის მიმართ სრული კეთილგანწყობა"[60]. ეს თემისათვის შესაბამისად წარმოდგენილი ამბები, აქ ჩემს მიერ ჯეროვნად იქნა გადმოცემული.
XXXI
პავლესა და პეტრეს აღსასრულის ჟამი და სახე, და ცხოვრებიდან წასვლის შემდეგ მათი მკვიდრობის ადგილმდებარეობა ზემოთ უკვე აღიწერა ჩვენს მიერ. იოანეს [აღსასრულის] ჟამზეც ითქვა, ხოლო მისი დამკვიდრების ადგილი პოლიკრატეს (იგი ეფესოს დიოცეზში ეპისკოპოსი იყო) ეპისტოლიდან ჩანს, რომელიც რომაელთა ეპისკოპოს ვიქტორს[61] მისწერა. მასთან ერთად იგი ფილიპე მოციქულსაც და მის ქალიშვილებსაც ასე მოიხსენიებს: "რადგან ასიაში შესვენებული არიან დიდი მნათობები; რომლებიც აღდგებიან უკანასკნელ დღეს, უფლის მოსვლისას, როდესაც მოგვევლინება დიდებით ციდან და მოიძიებს ყველა წმინდანს, ფილიპეს, ერთ-ერთს თორმეტ მოციქულთაგან, რომელიც დასვენებულია ჰიეროპოლში მის ორ ქალწულებად დაბერებულ ასულთან ერთად, და მის სხვა ასულთან სულიწმინდით მოღვაწესთან ერთად ეფესოში განისვენებს. აგრეთვე იოანე, უფლის მკერდზე მიყრდნობილი, რომელიც გახდა პეტალის[62] მატარებელი მღვდელი, მოწამე და მოძღვარი, იგიც ეფესოში განისვენებს". ეს გვიამბო მათი აღსასრულის შესახებ.
იმ გაიოზის დიალოგში, რომელიც ზემოთ გაკვრით ვახსენეთ, პროკლე, ვისაც იგი ეკამათებოდა, ფილიპესა და მისი ქალიშვილების აღსასრულის შესახებ ზემოთქმულთან თანხმობაში ამბობს შემდეგს: "მის შემდეგ ფილიპეს ოთხი ასული, რომლებიც იყვნენ წინასწარმეტყველები, ცხოვრობდა ასიის ქალაქ ჰიეროპოლში; მათი საფლავი არის იქ და ასევე მათი მამისაც". ამას ამბობს იგი. ხოლო ლუკა "მოციქულთა საქმეებში" როდესაც ახსენებს ფილიპეს ასულებს, რომლებიც იუდეის კესარიაში მამასთან ერთად ცხოვრობდნენ და წინასწარმეტყველური მადლით იყვნენ ღირსქმნილი, სიტყვა-სიტყვით ასე ამბობს: "მივედით კესარიაში, და როდესაც შევედით ფილიპე მახარებლის, ერთ-ერთი შვიდთაგანის სახლში, დავრჩით მასთან. მას ჰყავდა ოთხი ასული ქალწული, რომლებიც იყვნენ წინასწარმეტყველები" (საქმე. 21, 8‑9).
ამგვარად, ეს არის ჩვენამდე მოღწეული ცოდნა მოციქულთა და სამოციქულო ჟამთა, მათი წმინდა წერილებისა და იმ საეჭვო წიგნების შესახებ, რომლებიც მსგავსადვე უმრავლესობა ეკლესიებში მრავალთა მიერ საჯაროდ იკითხება, და მათ შესახებ, რომლებიც არის მთლიანად ნაყალბევი და სამოციქულო მართლმადიდებლობისაგან უცხო. გადავიდეთ მომდევნო ამბავზე.
XXXII
გადმოცემა მოგვითხრობს, რომ ნერონისა და დომიციანეს შემდეგ იმ იმპერატორის დროს, რომლის ზეობის პერიოდსაც ამჟამად ვიკვლევთ, ზოგიერთ ქალაქში ხალხი აღდგა და ჩვენს წინააღმდეგ აღძრა დევნულება. გვსმენია, რომ ამავე დროს კლეოპას ძე სვიმონმა, რომელიც როგორც აღვნიშნეთ იერუსალიმის ეკლესიაში რიგით მეორე ეპისკოპოსად დაინიშნა, მოწამეობრივად დაასრულა სიცოცხლე. და ამის მოწმე არის თვით ეს ჰეგესიპე, რომლის გამოკრებილი სიტყვები ადრე უკვე გამოვიყენეთ. იგი მოგვითხრობს რომელიღაც მწვალებლების შესახებ და გვიხსნის, თუ როგორ ითმენდა ქრისტიანად გაცხადებული (სვიმონ კლეოპას ძე - მთარგ.) ამ დროს მათ მიერ წაყენებულ ბრალდებებს, სხვადასხვა სახის სატანჯველებით ეწამებოდა მრავალი დღის განმავლობაში თვით მსაჯულისა და მასთან მყოფთა გასაოცრად, და აღესრულა უფლის ვნებისადმი მიმსგავსებით; მაგრამ არაფერია უკეთესი, ვიდრე თვითონ მწერლისგან მოსმენა, რომელიც სიტყვასიტყვით ასე მოგვითხრობს: "მათგან, ცხადია, მწვალებელთაგან, ზოგიერთებმა სვიმონ კლეოპას ძეს, როგორც დავითის ჩამომავალს და ქრისტიანს ბრალი დასდეს და ამგვარად ეწამა ასოცი წლის ასაკში კეისარ ტრაიანესა და კონსულ ატიკუსის დროს". იგი ამბობს, რომ იმ დროს, როცა ეძებდნენ იუდეველთა სამეფო ტომიდან ჩამომავალთ, შეიპყრეს მისი ბრალმდებლებიც, როგორც სამეფო გვარისანი. გონივრული იქნება ვთქვათ, რომ სვიმონი იყო უფლის ერთ-ერთი თვითმხილველი და უშუალო მსმენელი, ამის მტკიცებულებად კი გამოდგება მისი ცხოვრების დროის ხანგრძლივობა და სახარებებში კლეოპას ცოლის მარიამის (სვიმონი, რომ მისი ძე არის, ზემოთ აჩვენა თხრობამ) მოხსენიება.
იგივე მწერალი მაცხოვრის ე. წ. ძმათაგან ერთის, სახელად იუდას სხვა შვილიშვილებზე ამბობს, რომ ამავე იმპერატორის ზეობის ჟამამდე ცხოვრობდნენ. ამას გვიამბობს დომიციანეს დროს ქრისტეს რწმენის გამო მათი მოწამეობის შესახებ უკვე გადმოცემული თხრობის შემდეგ, ხოლო წერს ასე: "მოვიდნენ და წინამძღვრობდნენ ყველა ეკლესიას როგორც მოწამეები და უფლის გვარის ჩამომავლები. ისინი ცოცხალი იყვნენ კეისარ ტრაიანემდე, როდესაც მთელ ეკლესიაში ღრმა მშვიდობა სუფევდა, ვიდრე უფლის ბიძაშვილს, ზემოხსენებულ სვიმონ კლეოპას ძეს, მწვალებლებმა ცილი არ დასწამეს და ბრალი დასდეს იმავე დანაშაულში კონსულ ატიკუსის წინაშე. მას ტანჯავდნენ მრავალი დღის განმავლობაში და დაამოწმა ისე, რომ ყველას და თვით კონსულსაც ძალიან გაუკვირდა, თუ როგორ ითმენდა ასოცი წლის ასაკში, და ბრძანა ჯვარს ეცვათ იგი"[63].
გარდა ამისა იგივე მწერალი მოგვითხრობს განსახილველ ჟამს მომხდარ მოვლენებზე. გვიამბობს, თუ როგორ ინარჩუნებდა ეკლესია იმ დრომდე წმინდა და უხრწნელ სიქალწულეს მათგან, რომლებიც თუკი არსებობდნენ, ვიღაც-ვიღაცეები უსინათლო რამ წყვდიადში როგორც სოროში დამალულნი, ცდილობდნენ უფლის ქადაგების წმინდა კანონის გახრწნას. როგორც კი მოციქულთა წმინდა ქორო სხვადასხვა სახით აღესრულა და საკუთარი ყურით საღვთო სიბრძნის სმენის ღირსქმნილთა ეს თაობა წავიდა, მაშინ უღმერთო საცთურის შეთქმულებას დაედო სათავე იმ სხვაგვარად დამმოძღვრავთა სიცრუის მეშვეობით, რომლებმაც, როდესაც მოციქულთაგან უკვე აღარავინ იყო დარჩენილი, თავხედურად სცადეს, ჭეშმარიტი ქადაგების წინააღმდეგ ცრუ ცოდნა ექადაგათ.
XXXIII
მაშინ ჩვენს წინააღმდეგ მრავალ ადგილას ისეთი დევნულება გავრცელდა, რომ პლინიუს სეკუნდუსი[64], ყველაზე გამოჩენილი მმართველი, შეძრა მოწამეთა სიმრავლემ და იმპერატორს აცნობა რწმენის გამო დაღუპულთა სიმრავლის შესახებ. [ეპისტოლეში] აუწყებს, რომ, როგორც გაიგო, ისინი რაიმე მკრეხელობას და უკანონობას არ სჩადიან, გარდა იმისა, რომ განთიადისას იკრიბებიან და ქრისტეს როგორც ღმერთს უგალობენ, ხოლო მრუშობას, მკვლელობას და მათ მსგავს კანონსაწინააღმდეგო დანაშაულებს კრძალავენ და ყველაფერს კანონების თანახმად აკეთებენ[65]. პასუხად ტრაიანემ ასეთი ბრძანება გამოსცა, რომ ქრისტიანთა ტომი არ ეძებნათ, ხოლო ვისაც წააწყდებოდნენ დაესაჯათ66. ამით გარკვეულწილად დევნის უაღრესად შემაწუხებელი მუქარა ჩაცხრა, მაგრამ არა ნაკლები საბაბი დარჩა მათთვის, რომლებსაც სურდათ ჩვენთვის ბოროტების გაკეთება. ზოგჯერ ხალხი, ზოგჯერ კი ადგილობრივი ხელისუფალნი ჩვენს წინააღმდეგ აწყობდნენ შეთქმულებებს ისე, რომ აშკარა დევნის გარეშე პროვინციებში აღეგზნებოდა ნაწილობრივი შემოტევები და მრავალი მორწმუნე სხვადასხვა მოწამეობის გზით იბრძოდა. ეს ისტორია ავიღეთ ზემოხსენებული რომაელი ტერტელიანეს აპოლოგიიდან, რომლის თარგმანს აქვს შემდეგი სახე: "აღმოვაჩინეთ ჩვენი ძებნის აკრძალვა. რადგან პროვინციის მმართველმა პლინიუს სეკუნდუსმა მას შემდეგ, რაც დასაჯა ზოგიერთი ქრისტიანი და ღირსებისაგან განაგდო, შეშფოთდა მათი მრავალრიცხოვნებით, და რადგან არ უწყოდა, თუ როგორ უნდა მოქცეოდა დანარჩენებს, მიმართა იმპერატორ ტრაიანეს. მას აცნობებს: გარდა იმისა, რომ არ სურთ კერპების მსახურება, რაიმე დანაშაული ვერ აღმოვაჩინე მათ შორის, ატყობინებს იმასაც, რომ ქრისტიანები დგებიან განთიადისას და ქრისტეს როგორც ღმერთს უგალობენ და მათი მეცნიერების დაცვის მიზნით კრძალავენ მკვლელობას, მრუშობას, სიხარბეს, ქურდობას და სხვა ამათ მსგავსს. ამიტომ ტრაიანემ მოწერა, რომ არ ეძებნათ ქრისტიანთა ტომი, მაგრამ თუ წააწყდებოდნენ დაესაჯათ"[67]. ასეთი ამბები ხდებოდა იმ დროს.
XXXIV
ზემოხსენებული იმპერატორის მესამე წელს რომის ეპისკოპოსთა მსახურება კლიმენტიმ გადასცა ევარესტოსს[68] და მას შემდეგ, რაც ღვთის სიტყვის სწავლებას ცხრა წელი ხელმძღვანელობდა, დატოვა ეს ცხოვრება.
XXXV
როდესაც სვიმონი აღესრულა ზემოხსენებული სახით, იერუსალიმში ეპისკოპოსის საყდარი ჩაიბარა ვინმე იუდეველმა, სახელად იუსტუსმა[69], რომელიც იყო იმ დროს ქრისტეს მორწმუნე ამდენი ათასი წინადაცვეთილთაგან ერთ-ერთი.
XXXVI
იმ დროს ასიაში განთქმული იყო მოციქულებთან მოსაუბრე პოლიკარპე, სმირნის ეკლესიის ეპისკოპოსად უფლის თვითმხილველებისა და მსახურების მიერ ხელდასხმული. მის დროს ცნობილი იყო პაპიასი, ისიც ჰიეროპოლის დიოცეზის ეპისკოპოსი, უმრავლეს ეკლესიებში ახლაც სახელგანთქმული ეგნატე[70], ანტიოქიაში პეტრეს შემდეგ მონაცვლეობის რიგით მეორე ეპისკოპოსად წილხვდომილი. გადმოცემა გვამცნობს, რომ იგი სირიიდან რომაელთა დედაქალაქში იქნა გაგზავნილი ქრისტესთვის მოწმობის გამო მხეცთაგან შესაჭმელად. იგი წაიყვანეს ასიის გავლით ყველაზე უსაფრთხო დაცვის თანხლებით; და იმ დიოცეზებს, რომელთა ქალაქებსაც გაივლიდა, საუბრებითა და შეგონებებით განამტკიცებდა, რომ, პირველ რიგში, განსაკუთრებით თავი დაეცვათ მწვალებლობებისაგან, რომლებმაც მაშინ პირველად წამოყვეს თავი და შეაგონებდა, რომ მყარად ეპყრათ მოციქულთა გადმოცემა, რაც მიაჩნდა, რომ უსაფრთხოების გამო აუცილებელი იყო მათი წერილობით აღბეჭდვა. ამგვარად, როდესაც ჩავიდა სმირნაში, სადაც პოლიკარპე იმყოფებოდა, ეფესოში ეკლესიას მიწერა ერთი ეპისტოლე, რომელშიც მოიხსენიებს მის მწყემსს ონისიმეს, მეორე კი - მაგნეზიაში მეანდრეზე (აქაც კვლავ ახსენებს ეპისკოპოს დამასს), სხვა კი - ტრალეში ეკლესიას, რომლის მეთაური, როგორც მოგვითხრობს, იმ დროს იყო პოლიბიოსი[71]. მათ გარდა რომაელთა ეკლესიასაც წერს, რომელსაც თხოვნას უგზავნის, რომ არ უშუამდგომლონ და წამების მისთვის საწადელი სახეობა არ გამოსტაცონ. ამ სიტყვებიდან ზემოთქმულთა საჩვენებლად ღირს, რომ გადმოიცეს ყველაზე მცირე ამონარიდი. სიტყვასიტყვით წერს შემდეგნაირად: "სირიიდან რომამდე ვებრძვი მხეცებს მიწისა და ზღვის გავლით, ღამით და დღისით, მიჯაჭვული ვარ ათ "ლეოპარდზე" (რაც არის ჯარისკაცთა რაზმი), რომლებსაც თუ კარგად მოეპყრობი, უარესები ხდებიან, მათი უსამართლო საქციელებით უფრო განვისწავლები, "მაგრამ ამით არ ვარ გამართლებული" (1 კორ. 4, 4). ვესწრაფი ჩემთვის გამზადებულ მხეცებს, ვლოცულობ კიდევაც, რომ ჩემთვის სწრაფი აღმოჩდნენ. მათ მოვეალერსები კიდევაც, სწრაფად რომ შემჭამონ, და რომ არ მოხდეს ისე, როგორც ზოგიერთს არ შეეხო შეშინებული [მხეცი]. მაგრამ თუ არ მოისურვებენ, მე ვაიძულებ. ჩემთვის წადით დათმობაზე. მე ვიცი რა მომიტანს სარგებელს, ახლა ვიწყებ დამოწაფებას. არაფერი მშურს არც ხილულთა არც უხილავთა, რათა შევხვდე იესო ქრისტეს. დე, მოვიდეს ჩემზე ცეცხლი, ჯვარი, მხეცთა თავდასხმა, ძვლების გაბნევა, ასოების მოკვეთა, მთელი სხეულის დამტვრევა, ეშმაკის სატანჯველები, ოღონდ შევხვდე იესო ქრისტეს!"[72]
და ეს ზემოხსენებული ქალაქიდან მიწერა დასახელებულ ეკლესიებს. უკვე სმირნის გარეთ მყოფი, ტროადადან ფილადელფიაში მყოფთ ესაუბრება წერილის მეშვეობით, ასევე სმირნელთა ეკლესიასაც და პირადად მათ წინამძღვარს პოლიკარპეს, ვისაც როგორც სამოციქულო კაცს ძალიან კარგად იცნობდა; და მას, როგორც ნამდვილად კეთილ მწყემსს, აბარებს ანტიოქიის სამწყსოს, და სთხოვს მასზე გულმოდგინედ ზრუნვას. სმირნელებს კი წერს და, არ ვიცი საიდან მოაქვს ეს სიტყვები, ქრისტეს შესახებ გადმოცემს: "მე კი ვიცი და მწამს იგი აღდგომის შემდეგაც ხორცით მყოფი. და როდესაც იგი პეტრესთან მყოფებთან მივიდა, უთხრა მათ: "აიღეთ, გამსინჯეთ მე და ნახეთ, რომ არ ვარ უსხეულო მოჩვენება". და დაუყოვნებლივ გასინჯეს იგი და იწამეს"[73].
მისი მოწამეობა იცოდა ირინეოსმაც, მის ეპისტოლეებს მოიხსენიებს და ამბობს შემდეგს: "როგორც ამბობს ერთი ჩვენიანი, ვისაც მიესაჯა ღვთისადმი მოწმობის გამო მხეცებთან მიგდება, "ღვთის ხორბალი ვარ და მხეცთა კბილებით დავიფქვი, რათა გავხდე წმინდა პური"[74].
პოლიკარპეც მოიხსენიებს ამავე ამბებს მის გავრცელებულ ეპისტოლეში ფილიპელთა მიმართ, როდესაც ამბობს ამ სიტყვებს: "მოგიწოდებთ ყველა თქვენგანს, დაემორჩილოთ და იწვრთნებოდეთ მთელი მოთმინებით, რაც თქვენი თვალებით ნახეთ არა მხოლოდ ნეტარ ეგნატეში, რუფუსსა და ზოსიმეში, არამედ სხვა თქვენთაგანშიც, და თვით პავლეშიც და სხვა მოციქულებშიც; გწამდეთ, რომ ყველა ისინი "ამაოდ არ დარბოდნენ" (ფილ. 2, 16; გალ. 2, 2), არამედ რწმენითა და სამართლიანობით, და რომ "მათთვის გამზადებულ ადგილას" იმყოფებიან უფალთან, რომელსაც თანაევნენ კიდევაც. რადგან შეიყვარეს არა ახლანდელი საუკუნე, არამედ ჩვენს გამო მოკლული და ღვთის მიერ აღმდგარი". შემდეგ აგრძელებს: "თქვენ და ეგნატემაც მომწერეთ, რომ თუკი ვინმე წავიდოდა სირიაში, თქვენი წერილებიც წაეღო. რასაც ან მე გავაკეთებ, თუკი ხელსაყრელი დრო მექნება, ანდა გავგზავნი ვინმეს, ვინც თქვენი მაცნეც იქნება. ეგნატეს ეპისტოლეები, მის მიერ ჩემთვის გამოგზავნილი და სხვებიც, რომლებიც ჩვენთან გვქონდა, გამოგიგზავნეთ თქვენ, როგორც მოითხოვეთ. ესენი ერთვის ამ ეპისტოლეს, რომელთაგან შეძლებთ დიდი სარგებლის მიღებას. რადგან შეიცავენ რწმენას, მოთმინებასა და მთელ აღშენებას, რაც შეეფერება ჩვენს უფალს"[75]. ასეთია ეგნატესთან დაკავშირებით [გავრცელებული] ამბავი; მის შემდეგ ანტიოქიის ეპისკოპოსობა იმემკვიდრა ჰეროსმა[76].
XXXVII
იმ დროს გაბრწყინებულთა შორის აგრეთვე იყო კოდრატოსიც[77], რომელიც, როგორც გადმოცემა გვამცნობს, ფილიპეს ასულებთან ერთად წინასწარმეტყველური მადლით გამოირჩეოდა. მათ გარდა იმ დროს ცნობილი იყო სხვა მრავალიც და ეპყრათ მოციქულთა მონაცვლეობის პირველი რიგი. მათ, ესოდენ დიდი ადამიანების ღვთიშვენიერმა მოწაფეებმა დააშენეს ყველა ადგილზე მოციქულების მიერ ეკლესიებისთვის ჩაყრილი საძირკველზე; მეტად განავრცეს ქადაგება და ცათა სასუფევლის მაცხოვნებელი თესლები მთელ მსოფლიოში ფართოდ მიმოაბნიეს. მოწაფეთა უმრავლესობას ფილოსოფიისადმი უძლიერესი ტრფიალი ღვთის სიტყვისაგან აღებეჭდათ სულში. მათ პირველ რიგში აღასრულეს მაცხოვრის ბრძანება, გაჭირვებულებს გაუნაწილეს ქონება, შემდეგ შეუდგნენ მოგზაურობას და აღასრულებდნენ მახარებელთა საქმეს; ეშურებოდნენ, ექადაგათ ყველასათვის, ვისაც ჯერ არ მოესმინათ რწმენის სიტყვა და გადაეცათ საღვთო მახარებლების წერილი. ისინი ზოგიერთ უცხო ადგილებში რწმენას მხოლოდ საძირკველს უყრიდნენ, მწყემსებად ნიშნავდნენ სხვებს და მათ ავალებდნენ, ეზრუნათ ახლადმოქცეულებზე, და თვითონ კვლავ სხვა ქვეყნებსა და ხალხებში გადადიოდნენ ღვთის მადლისა და თანამოქმედების შეწევნით, რადგანაც მაშინ ღვთის სულისგან მათი მეშვეობით ჯერ კიდევ მოქმედებდა მრავალი სასწაულებრივი ძალა, ისე რომ პირველივე მოსმენისაგან ადამიანების სიმრავლე პირდაპირ ერთბაშად მოწადინებული თავიანთ სულებში იწყნარებდა ყოვლიერების შემოქმედისადმი კეთილმსახურებას.
ჩვენთვის შეუძლებელია ყველა მათგანის სახელებით ჩამოთვლა, რომლებიც მოციქულთა პირველი მონაცვლეობის მიხედვით ოდესმე გამხდარა მსოფლიოს ეკლესიებში მწყემსი, ან მახარებელი, ამიტომ გონივრულია, წერილობით მათი მხოლოდ ის სახელები მოვიხსენიოთ, რომლებიც გადმოცემამ მოიტანა ჩვენამდე სამოციქულო მოძღვრების ჩანაწერების მეშვეობით.
XXXVIII
ასეთი ჩანაწერები იყო, რა თქმა უნდა, ეგნატეს ეპისტოლეები, რომლებიც ზემოთ ჩამოვთვალეთ, კლიმენტის საყოველთაოდ აღიარებული ეპისტოლე, რომელიც რომაელთა ეკლესიის სახელით მისწერა კორინთელთა ეკლესიას, და რომელშიც გადმოცემულია ებრაელთა მიმართ ეპისტოლისათვის დამახასიათებელი მრავალი აზრი. იქიდან ახდენს ზოგიერთი ადგილის სიტყვასიტყვით გადმოცემას, უცხადესად აჩვენებს, რომ ის ნაწერები ახალი შექმნილი არ არის, რის გამოც გონივრულია მისი აღნუსხვა მოციქულის დანარჩენ ნაწერებთან ერთად. რადგან პავლე ებრაელებს წერილობით მშოლიური ენის მეშვეობის ესაუბრებოდა, ზოგი ამბობს, რომ ლუკა მახარებელმა, ზოგი კი, - რომ თვითონ კლიმენტიმ თარგმნა ეს წერილი; რაც ალბათ უფრო შეეფერება ჭეშმარიტებას კლიმენტის ეპისტოლესა და ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეში შემორჩენილი სტილის მსგავსების გამო და ასევე თითოეულ ნაწერში აზრთა არც თუ დიდი სხვაობის გამო.
ცნობილია, რომ კლიმენტის მიეწერება მეორე ეპისტოლეც, მაგრამ არ ვიცით, პირველის მსგავსად ისიც თუ არის აღიარებული; რადგან არც ის ვიცით, ძველები თუ იყენებდნენ მას. ზოგიერთებმა აგრეთვე სხვა მრავალსიტყვიანი და ვრცელი ნაწერები გუშინ და გუშინწინ წარმოაჩინეს როგორც მის მიერ დაწერილი, რომელიც პეტრესა და აპიონის დიალოგებს შეიცავენ, რომელთა ხსენება სრულიად არ არის ძველთაგან ვინმესთან, რადგან არც სამოციქულო მართლმადიდებლობის უზადო ხასიათი აქვს შენარჩუნებული.
XXXIX
ამრიგად, გაგაცანით კლიმენტის აღიარებული ნაწერი, აგრეთვე ითქვა ეგნატესა და პოლიკარპეს ნაწერებზე; პაპიასის ნაწერებიც რიცხვით ხუთი არის ცნობილი, რომლის სათაურია "უფლის გამონათქვამების განმარტება". მათ ირინეოსიც მოიხსენიებს როგორც მის ერთადერთ ნაწერთა შესახებ და ასე ამბობს: `"ამას პაპიასიც, იოანეს მსმენელი, ხოლო პოლიკარპეს მეგობარი, ძველი კაცი, დაამოწმებს წერილობით თავის მეოთხე წიგნში. რადგან მან შეადგინა ხუთი წიგნი"[78]. ამას ამბობს ირინეოსი. თვითონ პაპიასი კი მისი თხზულებების წინასიტყვაობის მიხედვით არ ჩანს, რომ არის წმინდა მოციქულების მსმენელი და თვითმხილველი, მაგრამ გვამცნობს, რომ რწმენის [საფუძვლები] მათი ნაცნობებისაგან მიიღო. იგი ამბობს შემდეგს: "უყოყმანოდ დავურთავ განმარტებებს, რაც კი ოდესღაც კარგად შემისწავლია პრესვიტერებისაგან და კარგად დამიმახსოვრებია, რადგან დარწმუნებული ვარ მათ ჭეშმარიტებაში. მრავალთა მსგავსად მრავლის მთქმელებს არ შევხარი, არამედ ჭეშმარიტების მასწავლებლებს; არც სხვათა მცნებების გამმეორებლებს, არამედ მათ, რომლებიც გადმოსცემენ უფლისგან მიღებულ რწმენას, რაც თვით ჭეშმარიტებიდან მომდინარეობს. ხოლო თუ საიდანმე მოვა ვინმე მიმდევარი ხუცესთა, გამოვკითხავ პრესვიტერების სიტყვებს, რა თქვა ანდრიამ, ან პეტრემ, ფილიპემ ან თომამ, ან იაკობმა, ან იოანემ, ან მათემ, ან უფლის სხვა რომელიმე მოწაფემ, რა თქვეს არისტიონმა და იოანე პრესვიტერმა[79], უფლის მოწაფეებმა. რადგან არა იმდენად წიგნებისგან მივიღე შეწევნა, რამდენადაც ცოცხალი და შემონახული ხმის სიტყვებისაგან".
აქ აღსანიშნავია ის, რომ იგი ორჯერ ახსენებს იოანეს სახელს, რომელთაგან პირველს პეტრესთან, იაკობთან, მათესთან და დანარჩენ მოციქულებთან ერთად ჩამოთვლის, აშკარად მახარებელს გულისხმობს, მეორე იოანეს კი, წყვეტს რა სიტყვას, მოციქულთა რიცხვის გარეთ სხვებთან ერთად დააწესებს, მის წინ არისტიონს აყენებს და აშკარად უწოდებს მას პრესვიტერს. მათი მეშვეობით წარმოჩნდება მათი ისტორიის ჭეშმარიტება, რომლებიც ამბობდნენ, რომ ასიაში იყო ორი ერთნაირი სახელის მქონე პიროვნება და ეფესოშიც ორი საფლავია, თითოეულს ახლაც ჯერ კიდევ მიეწერება იოანეს სახელი. აუცილებელია, ამ ცნობას ყურადღება მივაქციოთ, რადგან სავარაუდოა, რომ მეორემ (თუ ვინმე არ ისურვებს პირველს) იხილა გამოცხადება, რომელიც იოანეს სახელით არის ცნობილი. ახლაც ჩვენს მიერ ხსენებული პაპიასი აღიარებს, რომ მოციქულთა სიტყვები მათ მიმდევართაგან მიიღო, იგი თავის თავზე ამბობს, რომ იყო არისტიონისა და იოანე ხუცესის უშუალო მსმენელი. თავის ნაწერებში მათ ხშირად მოიხსენიებს სახელებით და ასევე მათ გადმოცემებსაც. ესეც არ თქმულა ჩვენს მიერ უსარგებლოდ. ღირსია, პაპიასის გადმოცემულ სიტყვებს დავურთოთ მისი სხვა სიტყვებიც, რომელთა მეშვეობით მოგვითხრობს რაღაც სასწაულებს და სხვა რამეებსაც როგორც მისდამი გადმოცემულს. ზემოთ ვაჩვენეთ, რომ ფილიპე მოციქული თავის ასულებთან ერთად ჰიეროპოლში ცხოვრობდა, ხოლო ახლა უნდა ვაჩვენოთ, რომ იმავე დროს მყოფი პაპიასი ახსენებს ფილიპეს ასულების მიერ მისთვის მოყოლილ ამბავს. რადგან მოგვითხრობს მის დროს მომხდარ მოცვალებულის აღგომას და შემდეგ კვლავ სხვა სასწაულს, ბარსაბად წოდებული იუსტუსის გარშემო მომხდარს, თუ როგორ დალია მან შხამიანი წამალი და არაფერი უსიამოვნო გრძნობა არ გაჩენია უფლის მადლის გამო. ეს იუსტუსი მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ წმინდა მოციქულებმა მატათასთან ერთად დააყენეს და ილოცეს გამცემი იუდას ნაცვლად მათი რიცხვის შემავსებელი წილისათვის, რასაც "საქმეების" წერილი მოგვითხრობს შემდეგი სახით: "და დააყენეს ორი, იოსები ბარსაბად წოდებული, რომელსაც ეწოდა იუსტუსი და მატათა, ილოცეს და თქვეს" (საქმე. 1, 23‑24)[80]. იგივე მწერალი მოგვითხრობს სხვასაც, როგორც დაუწერელი გადმოცემით მასთან მოღწეულს, მაცხოვრის უცხო რამ იგავებსა და მის სწავლებებს, და სხვა რამ უფრო ზღაპრულ ამბებს. მათ შორის იგი ამბობს, რომ მკვდართა აღდგომის შემდეგ იქნება ათასი წელი, რომლის გამავლობაშიც ქრისტეს სამეფო ხორციელად დამყარდება ამავე მიწაზე. ვფიქრობ, მოციქულთა თხრობა შერყვნილი სახით მიიღო, მათგან იგავებით საიდუმლოდ ნათქვამი ვერ გაიგო. რადგან გონებით არც ისე ძლიერი ჩანს, როგორც შეიძლება, ვიმსჯელოთ მისი თხზულებებიდან. თუმცა, შემდეგ ამგვარი შეხედულების მიზეზი გახდა ესოდენ მრავალი საეკლესიო მწერლისათვის, რომლებიც ამ კაცის სიძველეს ეყრდნობოდნენ; როგორც ჩანს, ირინეოსი და სხვებიც მსგავს აზრებს იზიარებდნენ.
იმავე ნაწერში გადმოცემს ზემოაღნიშნული არისტიონის მიერ უფლის სიტყვების სხვაგვარ თხრობასაც და იოანე ხუცესის გადმოცემებსაც. მათზე მივუთითებთ სწავლისმოყვარეთ. ახლა აუცილებლად უნდა დავურთოთ მისი ზემოთ წარმოდგენილი სიტყვები, რაც მარკოზ მახარებლის შესახებ დაწერა: "და პრესვიტერი ამბობდა, რომ მარკოზი გახდა პეტრეს განმმარტებელი. რასაც ის იხსენებდა, უფლის მიერ ნათქვამსა თუ ნაქმნარს, ეს იწერდა ზედმიწევნით, თუმცა მოუწესრიგებლად. რადგან არც სმენია უფლის, არც მას გაჰყოლია, მაგრამ ბოლოს, როგორც ამბობენ, გაყვა პეტრეს, ვინც ასწავლიდა ისე, როგორც საჭიროება მოითხოვდა, მაგრამ არ აწესრიგებდა უფლის გამონათქვამებს. ასე რომ, მარკოზი არაფერში შემცდარა, ისე წერდა, როგორც იხსენებდა. რადგან ერთი რამ განიზრახა, რომ, რაც მოისმინა, იქიდან არაფერი გამოეტოვებია, არც რაიმე ეცრუა მათში". ამგვარად ამას მოგვითხრობს პაპიასი მარკოზის შესახებ, მათეს შესახებ კი ამბობს: "ამრიგად, მათემ ებრაულ ენაზე შეადგინა გამონათქვამები, ხოლო თითოეულმა ისინი განმარტა, როგორც შეეძლო".
მას გამოყენებული აქვს მოწმობები იოანეს პირველი ეპისტოლიდან და მსგავსადვე პეტრეს ეპისტოლიდანაც, აგრეთვე გადმოსცა მრავალი ცოდვისათვის უფლის მიერ დადანაშაულებულ ქალთა შესახებ ისტორიაც, რასაც შეიცავს ებრაელთა მიხედვით სახარება. და გადმოცემისათვის ამის დართვა ჩვენს მიერ აუცილებლად იქნა მიჩნეული.
---------------------------------------------------------------------------------------------------
კომენტარები
[1] - ორიგენე (დაახ. 182‑254 წწ.) - ფილოსოფოსი და ღვთისმეტყველი, ავტორი მრავალრიცხოვანი ბიბლიურ-კრიტიკული, ეგზეგეტიკური, დოგმატური, აპოლოგეტური და სამოძღვრო თხზულებების, ასევე ქადაგებებისა და ეპისტოლეებისა.
ორიგენეს ძირითად დოგმატურ შრომად ითვლება თხზულება "კელსუსის წინააღდეგ" (8 წიგნად) და `საწყისთა შესახებ~, რომელიც მკვეთრად გამოხატული აპოლოგეტური ხასიათისაა. ორიგენეს ძირითად შრომებს ბიბლიესტიკისა და ეგზეგეტიკის დარგში უნდა მივაკუთვნოთ: შესაქმის წიგნის განმარტება, ქება ქებათას განმარტება, იოანესა და ლუკას სახარებების განმარტება, რომაელთა მიმართ ეპისტოლის განმარტება. ორიგენეს თხზულებები იხ.: PG, XI‑XVII. ევსები პამფილიმ მას მიუძღვნა აქ წარმოდგენილი თხზულების მეექვსე წიგნი.
ორიგენეს მოძღვრება საფუძვლად დაედო ბევრ საღვთისმეტყველო სისტემას, როგორც მართლმადიდებლურ, ასევე ერეტიკულს. განსაკუთრებით ორიგინეს დანაშაულად უთვლიდნენ მწვალებელ არიოზის ხშირ აპელაციას მის შრომებსა და ავტორიტეტზე, თუმცა არიოზის მიერ ორიგენეს დამოწმება ხდებოდა, როგორც შენიშნავს ერთ-ერთი პატივცემული მკვლევარი, "არა იმ თვალსაზრისით, რომ არიოზმა გაითავისა ამ მოძღვრის აზრების უცთომელობა, არამედ არიოზმა ორიგინეს ბევრი გამონათქვამი ბოროტად გამოიყენა" (Преосв. Иоанн, История Вселенских Соборов. Новочеркасск, 1893. გვ. 4).
ორიგენეს ღვთისმეტყველება დაგმობილ იქნა როგორც მწვალებლობა კონსტანტინოპოლის V მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე (553 წ.) იმპერატორ იუსტინიანეს ინიციატივით, რომელმაც ორიგინეს მოძღვრება განიხილა კონსტანტინეპოლის პატრიარქ მინესადმი გაგზავნილ ეპისტოლეში. ამავე ეპისტოლეში წარმოდგენილი იყო ათ პუნქტად ორიგინეს შეხედულებების ანათემები. დასკვნითი პუნქტი გვაუწყებდა: "ანათემა ორიგინეს, რომელსაც ეწოდებოდა ანდამანტი და მის უწმინდურ და დანაშაულებრივ მოძღვრებას და ყველას, ვინც ამ შეხედულებებს იზიარებს, ან იცავს მათ, ან რაიმე სახით გაბედავს მათ გამეორებას" (იქვე, გვ. 279). რადგან V კრების მამებმა არ შეადგინეს რაიმე განსაკუთრებული კანონი, ორიგენეს ანათემას ჩვენ ვხვდებით კონსტანტინეპოლის VI მსოფლიო საეკლესიო კრების I კანონში, რომელშიც განმტკიცებულია V კრების გადაწყვეტილება: "მათ (იგულისხმება V მსოფლ. კრების მამები - მთარგ.) თეოდორე მოფსუესტიელი, ნესტორის მასწავლებელი, და ორიგენე, და დიდიმე და ევაგრე, რომლებმაც ააღორძინეს ელინური ზღაპრები, ზოგიერთი სხეულისა და სულის გადასვლები და გადაქცევები, და კვლავ წარმოაჩინეს ჩვენდა სასირცვილოდ ცთომილი გონების სიზმრისეულ ოცნებებში, და მკვდართა აღდგომის წინააღმდეგ უწმინდურად და უგუნურად აღადგინეს... კრებსითად გადაცეს ანათემაზე და უარყვეს".
[2] - ლინუსი - რომის ეპისკოპოსი (67‑79 წწ.).
[3] - მთავარეპ. ფილარეტი თხზულებაში "ისტორიული სწავლება ეკლესიის მამათა შესახებ" წერს: "ორიგინეს ჰერმესი მიაჩნია იმ ჰერმესად, რომელსაც მოკითხვას უთვლის მოციქული რომაელთა მიმართ ეპისტოლეში (16:14); ევსები და იერონიმე ამ მოსაზრებას მიიჩნევენ უძველეს გადმოცემად... წმ. ჰერმესის გარდაცვალების დრო დანამდვილებით არ არის ცნობილი, მაგრამ სავარაუდო თარიღია დაახ. 100 წ." (СПБ., 1882, ტ. 1. გვ. 31). თუმცა არსებობს სხვა მოსაზრებაც "მწყემსის" დაწერის თარიღზე: "ყველაზე უფრო სარწმუნო ცნობით, ეს თხზულება დაიწერა ეპისკოპოს პიუსის (დაახ. 140‑155 წწ.) ძმის მიერ ქ. შ.‑დან II საუკუნის 40‑იანი წლების დასაწყისში" (Болотов В. В. Лекции по истории древней Церкви. СПБ., 1910. т. 2. 350 с.).
[4] - მოციქული ტიმოთე - ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი, პავლე მოციქულის თანამგზავრი და მოწაფე. 65 წ. ხელდასხმულ იქნა პავლე მოციქულის მიერ ეფესოს ეკლესიის ეპისკოპოსად. 80 წ. აღესრულა მოწამეობრივად: იგი ეფესოში გამოვიდა წარმართული დღესასწაულის წინააღმდეგ, რის გამოც ქვებით ჩაქოლეს.
[5] - მოციქული ტიტე - ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი, წარმოშობით იყო კრეტაზე მცხოვრები წარმართ დიდგვაროვანთა ოჯახიდან. მოინათლა პავლე მოციქულის მიერ და მის მიერ ხელდასხმულ იქნა კრეტის ეპისკოპოსად. პავლე მოციქულმა მას ეპისტოლე გაუგზავნა (დაახ. 65 წ.). მოციქული ტიტე გარდაიცვალა 94 წლის ასაკში.
[6] - მოციქული კრესკე - ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი, წარგზავნილ იქნა პავლე მოციქულის მიერ გალატიაში (იხ.: 2 ტიმ. 4:10). ზოგიერთ მეცნიერთა აზრით, გალიაში (ვიენაში) მისი ქადაგების შესახებ ცნობები საკმაოდ საეჭვოა (იხ.: ვ. ბოლოტოვი, დასახ. ნაშრ., ტ. 2, გვ. 284‑285). მოციქული კრესკე მოწამეობრივად აღესრულა იმპერატორ ტრაიანეს დროს.
[7] - მღვდელ-მოწამე კლიმენტი - რომის ეპისკოპოსი (91‑100 წწ.), 70 მოციქულთაგანი. დაიბადა წარმართულ ოჯახში, ქრისტიანობაზე მოაქცია პეტრე მოციქულმა, მასთან ერთად განსაცდელში იმყოფებოდა ფილიპეში (დაახ. 53 წ.), გაიზიარა სამოციქულო მსახურების სირთულეები და განსაცდელები. როგორც მოწმობენ, ევსები, ორიგენე, ეპიფანე და იერონიმე, მას პავლე მოციქული ასახელებს, როგორც ერთ-ერთს თავის თანამოღვაწეთაგანს, რომელთა სახელები ჩაწერილია სიცოცხლის წიგნში (იხ.: ფილ. 4:3). თუმცა თანამედროვე მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ პავლე მოციქული გულისხმობს ფილიპელ კლიმენტის, ფილიპეას საკრებულოს მეთაურს.
[8] - უცნობია, თუ ვის შესახებაა საუბარი. კორინთოს ეპისკოპოსის დიონისეს შესახებ, რომელიც არის მრავალი ჩვენამდე მოუღწეველი ეპისტოლის ავტორი, იხ. შნშ. 51. წიგნი II.
[9] - იხ.: საქმე 17:34. დიონისე არეოპაგელის შესახებ ცნობები თითქმის არ შემონახულა. იგი ქრისტიანობაზე მოაქცია პავლე მოციქულმა და იგი იყო ათენის პირველი ეპისკოპოსი. იქვე აღესრულა მოწამეობრივად. დიონისე არეოპაგელის სახელით შემონახულია საღვთისმეტყველო შრომები: "საღვთო სახელთა შესახებ", "ზეციური იერარქიის შესახებ", "საეკლესიო იერარქიის შესახებ", "საიდუმლო ღვთისმეტყველების შესახებ", ათი ეპისტოლე. მაგრამ მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ ეს შრომები არ შეიძლება ეკუთვნოდეს I ს‑ის საეკლესიო მოღვაწეს, ამიტომ თანამედროვე ლიტერატურაში მათ ავტორს პირობითად ეწოდება ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი. ავტორის ნამდვილი სახელის საკითხი, შეფარული დიონისე არეოპაგელის მიღმა, დღემდე გადაუჭრელია, რაც სრულიად არ აყენებს ეჭვქვეშ მისი შრომების დოგმატურ ავტორიტეტს.
[10] - ნერონის სიკვდილის შემდეგ რომის იმპერიაში ძალაუფლება ხელში ჩაიგდო ესპანეთის მმართველმა გალბამ (68 წ. 9 ივნისი‑69 წ. 15 იანვარი). იმპერატორი გალბა მოკვლულ იქნა კვესტორიუს ოტონის ბრძანებით, რომელმაც თავი იმპერატორად გამოცხადა (15 იანვ.‑25 აპრ. 69 წ.). ოტონის წინააღმდეგ, მისი გამეფებისთანავე, აჯანყდნენ გერმანული ლეგიონები ვიტელიუსის მეთაურობით, რომელიც იმპერატორად იქნა გამოცხადებული. ოტონმა, ვერ გაუძლო რა ვიტელიუსთან ბრძოლას, სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა. ვიტელიუსი 70 წლის 20 დეკემბერს მოკლულ იქნა ვესპასიანეს მეომრების მიერ, რომელიც 69 წ. იმპერატორად გამოაცხადეს სირიისა და იუდეის ლეგიონებმა. იმპერატორი ვესპასიანე, ფლავიუსთა გვარისთვის სათავის დამდები, მართავდა 79 წ.‑მდე.
[11] - იუდაური ომები, V, 10, 2‑3.
[12] - იქვე, 12, 3.
[13] - იქვე, 13, 6.
[14] - ისოპი - სანელებელი, რომელიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა განწმენდის წესში.
[15] - იუდაური ომები, VI, 3, 3.
[16] - ეს ციფრი სრულიად დაუჯერებელია მაშინაც, თუ მხედველობაში მივიღებთ იერუსალიმში პასუქის დღესასწაულზე შეკრებით. ტაციტუსი (ისტორია, V, 13) თვლის, რომ ალყის დროს ქალაქში იყო 600000 ადამიანი.
[17] - იუდაური ომები, VI, 9, 2.
[18] - ქსანთიკოსი - მაკედონური კალენდრის თვე, შეესაბამება დაახლოებით აპრილს რომაულ-იულიანური კალენდრით და ებრაულ ნისანს.
[19] - არტემისი - სპარტული და მაკედონური კალენდრის თვე, შეესაბამება დაახლოებით მარტ-აპრილს.
[20] - იუდაური ომები, VI, 5, 3. ევსების ორი მოგვიანო ხანის ხელნაწერი სიტყვა "იერუსალიმ"-ის შემდეგ ამატებს იოსებ ფლავიუსის ტექსტიდან: "როდესაც ალბინიუსი ეკითხებოდა, რადგან იგი იყო პროკურატორი, - "ვინ ხარ და საიდან, და რატომ გაჰყვირი ამ სიტყვებს, მან არ გასცა პასუხი და შეწყვიტა ქალაქზე მოთქმა, ვიდრე ალბინიუსმა გიჟად არ ჩათვალა და გაუშვა; ომის ჟამამდე არც რომელიმე მოქალაქესთან ურთიერთობდა, არც ხედავდნენ მოსაუბრეს, არამედ როგორც ლოცვას წარმოთქვამენ, ისე მოთქვამდა: "ვაი, ვაი, იერუსალიმს", არც მათ სწყევლიდა ოდესმე, ვინც მას ურტყამდა, არც საკვების მომცემს ლოცავდა. ყველას მიმართ ერთი სამწუხარო წინასწარმეტყველების პასუხი იყო. განსაკუთრებით კი დღესასწაულებზე ყვიროდა; და ამას შვიდი წლისა და ხუთი თვის განმავლობაში იმეორებდა. არც ხმას ასუსტებდა, არც იღლებოდა, ვიდრე ალყის შემორტყმისას არ დაინახა, რომ წინასწარმეტყველება აღსრულდა, და დაცხრა. კედელზე დადიოდა და გამყინავი ხმით გაიძახოდა: "ვაი, ვაი, კვლავ ქალაქს, ხალხს და ტაძარს". და ბოლოს დაამატა: "აი, ვაი, მეც", და ლოდსატყორცნიდან გაშვებული ქვა მოხვდა მას. და მყისვე მოკვდა და ამოუშვა ჯერ კიდევ ამ წინასწარმეტყველებების მხმობელი სული".
[21] - იქვე, 4.
[22] - იუდაური ომები. წინასიტყვაობა, 1. იოსებ ბენ მატათია (ფლავიუსი) დაიბადა გაიუს კალიგულას (37 წლის დასაწ.‑38 წლის დასას.) მმართველობის პირველ წელს ცნობილი ებრაელი მღვდლის ოჯახში. იოსები პირველი რიგის მღვდელი იყო იერუსალიმის ტაძარში. 60 წ. რომში წარგზავნილი დელეგაციის შემადგენლობაში იმყოფებოდა, დაპატიმრებულ იქნა ებრაელებისთვის ნერონის წინაშე შუამდგომლობის გამო. იუდეაში აჯანყების დროს ამბოხებულებს მეთაურობდა გალილეის პროვინციაში. ტყვედ ჩავარდა და გადავიდა რომაელების მხარეზე. იოსებ ფლავიუსმა რომში დაწერა თავისი შრომები: "იუდაური ომები" (79 წ.), "იუდაური სიძველენი" (90‑იანი წლების შუა), "ცხოვრება" (81‑96 წწ.), "აპიონის წინააღმდეგ" (დაახ. 100 წ.). იოსებ ფლავიუსის თხზულებებს რომში ჯერ კიდევ ავტორის სიცოცხლეში მიეცა დიდი შეფასება. გარდაიცვალა 100 წ.‑ის შემდეგ.
[23] - არტაქსერქსე I (მკლავგრძელი) სპარსეთის მეფე (465‑424 წწ. ქ. შ.‑მდე). ტახტზე ავიდა მას შემდეგ, რაც მოკლა მამა - ქსერქსე I.
[24] - იოსებ ფლავიუსი. იუდეველი ხალხის სიძველის შესახებ. "აპიონის წინააღმდეგ", I, 8.
[25] - იუსტუს ტიბერიელი - ისტორიკოსი, იუდეველი, ავტორი თხზულებისა იუდაური ომების შესახებ. იოსებ ფლავიუსი ეკამათება თავის თხზულებაში "ცხოვრება".
[26] - აღნიშნული ტექსტი აღმოჩენილი არ არის.
[27] - მოციქული სვიმონი, უფლის ნათესავი - 70 მოციქულთაგანი, იოსებ დამწინდველის უმცროსი ძმის, კლეოპას ძე.
იაკობ მოციქულის სიკვდილის შემდეგ მოციქული სვიმონი არჩეულ იქნა იერუსალიმის ეპისკოპოსად. მოწამეობრივად აღესრულა 107 წ., იმპერატორ ტრაიანეს მმართველობის დროს.
[28] - ტიტუსი - რომის იმპერატორი (79‑81 წწ.).
[29] - ანენკლეტუსი - რომის ეპისკოპოსი (79‑91 წწ.).
[30] - დომიციანე - რომის იმპერატორი (81‑96 წწ.).
[31] - აბილიუსი - ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (84‑98 წწ.).
[32] - საუბარია კლიმენტი რომაელის პირველ ეპისტოლეზე კორინთელთა მიმართ. კლიმენტი რომაელის სახელს უკავშირდება მთელი რიგი თხზულებებისა, რომელთაგან მას უდავოდ მიეკუთვნება მხოლოდ პირველი ეპისტოლე კორინთელთა მიმართ. წმ. კლიმენტის ეპისტოლე კორინთელთა მიმართ იხ.: წმ. კლიმენტი რომაელი, ეპისტოლე რომაელთა მიმართ, თარგ. დეკანოზ გიორგი ზვიადაძის.
[33] - ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, V, 30, 13.
[34] - ფლავიუს კლიმენტი იყო იმპერატორ დომიციანეს ბიძაშვილი და ტახტის მემკვიდრის მამა,
[35] - ევოკატუსი - ზევადიანი მსახურების ჯარისკაცი (ლათ.).
[36] - პლეთრონი - ფართობის საზომი ერთეული, უდრის 1/4 ჰა-ს (ბერძ.).
[37] - ტერტულიანე. აპოლოგია, V, 4. საუბარია 95‑96 წწ‑ების დევნულების შესახებ.
[38] - ნერვა - რომის იმპერატორი (96‑98 წწ.).
[39] - ტრაიანე - რომის იმპერატორი (98‑117 წწ.).
[40] - კერდონი - ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (43‑67 წწ.). იგი შეცვალა წმ. ეგნატემ (67‑107 წწ.).
[41] - ევოდიოსი - ანტიოქიის ეპისკოპოსი (43-67 წ.წ.). იგი შეცვლა წმ. ეგნატემ(67-107 წ.წ.).
[42] - ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, II, 22, 5.
[43] - იქვე, III, 3, 4.
[44] - კლიმენტი ალექსანდრიელი. ვინ არის ხსნილი მდიდარი, 42.
[45] - მოციქულთა 85‑ე კანონი გვაუწყებს: "ყველა თქვენგანისათვის, რომლებიც მიეკუთვნებით სასულიერო წოდებას და ერისკაცთაც, პატივსაცემი და წმინდა იყოს წიგნები ძველი აღთქმისა, მოსესი ხუთი: "შესაქმე", "გამოსვლა", "ლევიანთა", "რიცხვნი", "მეორე რჯული". იესო ნავეს ძის - ერთი. "რუთი" - ერთი. "მეფეთა" - ოთხი. "ნეშტთა" (ე. ი. "დღეთა" წიგნისგან დარჩენილი) - ორი. "ეზრას" - ორი. "ესთერის" - ერთი. "მაკაბელთა" - სამი. "იობის" - ერთი. ფსალმუნი - ერთი. სოლომონის - სამი: "იგავნი", "ეკლესიასტე", "ქება ქებათა". წინასწარმეტყველთა - თორმეტი. ესაიას - ერთი. იერემიას - ერთი. იეზეკიელის - ერთი. ერთი დანიელის. გარდა ამისა შენიშვნის სახით დართულ იქნას, რომ თქვენი ყმაწვილები სწავლობდნენ მრავალსწავლული ზირაქის სიბრძნეს. ჩვენი კი, ანუ ახალი აღთქმის არის ოთხი სახარება: მატეს, მარკოზის, ლუკას და იოანეს. პავლეს ეპისტოლეები არის თოთხმეტი. პეტრეს ეპისტოლეები არის ორი. იოანეს - სამი, იაკობის - ერთი, იუდას - ერთი. კლიმენტის ეპისტოლეები არის ორი. თქვენთვის ეპისკოპოსებისთვის განწესებული ჩემი, კლიმენტის მიერ რვა წიგნად გამოთქმული (რომლებიც ყველას წინაშე არ უნდა იქნას წარმოჩენილი მასში არსებული საიდუმლოებების გამო), და ჩვენი მოციქულების საქმეები".
"გამოცხადების" კანონიკურობის საკითხი ხანგრძლივი დროის განმავლობაში გადაუჭრელი რჩებოდა. II ს‑ში ცნობილი წმ. იოანე ღვთისმეტყველის "გამოცხადება" შემდეგ ასწლეულში უკვე ეჭვს იწვევდა როგორც ავტორობასთან (მას მოაწერდნენ ასევე ერეტიკოს კერინთოსს), ასევე შემადგენლობასთან დაკავშირებით. ასე რომ, "გამოცხადების" კანონიკურობა უარყვეს წმ. კირილე იერუსალიმელმა და წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველმა. წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი არ იხსენიებს მას თავის ეპისტოლეში "იმის შესახებ, თუ ძველი და ახალი აღთქმის რომელი წიგნები უნდა ვიკითხოთ". წმ. ამფილოქე იკონიელი სელევკის მიმართ ეპისტოლეში შენიშნავს: "იოანეს გამოცხადებას ზოგიერთი მიაკუთვნებს წმინდა წიგნებს, მრავალნი კი მას არანამდვილად ასახელებენ" (იქვე, გვ. 375). აპოკალიფსი არ არის დასახელებული ლაოდიკიის ადგილობრივი კრების (364 წ.) 60‑ე კანონში, რომელშიც განსაზღვრულია ძველი აღთქმისა და ახალი აღთქმის კანონი.
თუმცა გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს წმ. ათანასე ალექსანდრიელის აზრს, რომელმაც გარკვევით გამოთქვა თავისი აზრი წმ. იოანე ღვთისმეტყველის "გამოცხადების კანონიკურობის შესახებ. 39‑სადღესასწაულო ეპისტოლეში იგი იოანეს აპოკალიფსს ასახელებს ახალი აღთქმის 27 კანონიკურ წიგნთა შორის და დასძენს: "ეს არის ცხონების წყაროები, რათა მისგან მომდინარე სიტყვებით დარწყულდეს მწყურვალე. მხოლოდ მათში ეხარება ღვთისმოსაობის მოძღვრება. ნურავინ დაუმატებს მას რაიმეს და ნურც მოაკლებს". საბოლოოდ ახალი აღთქმის კანონი დამტკიცდა იპონიისა (383წ.) და კართაგენის კრებებზე.
[46] - ევსების აქ მოყავს ყველაზე მეტად ცნობილი აპოკრიფული წიგნების ჩამონათვალი. "ებრაელთა სახარება", ზოგიერთი მოკვლევარის აზრით, მიეკუთვნება უძველესი აპოკრიფული ტექსტების რიცხვს (იხ.: Юрий Николаев [Данзас Ю. Н.]. В поисках за божеством: Очерки из истории гностицизма. СПб., 1913. გვ. 437). გამოიყენება იუდაურ-ქრისტიანულ წრეებში. II ს‑ში "ებრაელთა სახარება" ბერძნულ ენაზე ცნობილი იყო ელინურ სამყაროში. ამ ტექსტის არსებობის შესახებ ძირითადი წყარო არის ნეტ. იერონიმეს შრომები.
"პეტრეს სახარება" მოხსენიებულია მათეს სახარების ორიგენესეულ განმარტებაში (10:17). დაგმობილ იქნა 495 წელს რომის ეკლესიის ეპისკოპოსის გელასის მიერ. "პეტრეს სახარების" ტექსტი, იმ ნაწყვეტების გარდა, რომელიც ევსების მიერ არის ციტირებული, ცნობილი არ იყო XIX ს‑ის დასასრულამდე. 1887 წელს ეგვიპტეში ქრისტიანი ბერის აკლდამაში აღმოჩენილი იქნა ხელნაწერები: "პეტრეს აპოკალიფსის" ნაწყვეტები და "პეტრეს სახარებად" ცნობილი ტექსტის ნაწილი. პირველი ნაწილი იხ.: Memoires publies par les members de la misson archeologique francaise au Caire. Paris, 1892. Vol. 9. რუს. ენაზე იხ.: Юрий Николаев. აღნიშ. თხზ. გვ. 441‑444.
"თომას სახარება" მიეკუთვნება უფრო უძველეს აპოკრიფულ ტექსტებს. ის ცნობილი იყო გნოსტიკურ წრეებში უკვე II ს‑ში და მოიცავდა ქრისტეს ბავშვობის შესახებ თხრობას, დოკეტიზმის სულით განმსჭვალულს. "თომას სახარების~" ერთადერთი ციტატა მოღწეულია ჩვენამდე იპოლიტე რომაელის "ფილოსოფუმენაში", თუმცა IX ს‑ში კონსტანტინეპოლის პატრიარქის ნიკიფორესთვის (806‑815 წწ.), "სტიქომეტრიის" ავტორისთვის, ცნობილი იყო ამ ტექსტის 1300 მუხლი. ზოგიერთი მკვლევარის ვარაუდით, იგი დამახინჯებული სახით არის მოღწეული ჩვენამდე ბევრად უფრო გვიანდელი აპოკრიფით "უფლის სიყრმე" - არაბული სახარება (თიცჰენდორფ. Eვანგელია აპოცრყპჰა. Lიპსიაე, 1853).
"მატათას სახარება" - გნოსტიკური აპოკრიფული ტექსტი, კლიმენტი ალექსანდრიელის (სტრომატები, II, 9) მოწმობით, განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობდა ბასილიდეს ერესის ალექსანდრიელ მიმდევართა შორის. ცნობილი იყო ორიგენესთვის, ჩვენს დრომდე არ არის მოღწეული.
უძველეს აპოკრიფთა რიცხვში შედის აგრეთვე "სახარებები", რომელნიც უკავშირდება მოციქულთა სახელებს: ფილიპეს, იაკობს ("შობის სახარება"), ნიკოდიმოსს, იუდას, ბარნაბას; ასევე: "ევას სახარება", "ეგვიპტელთა სახარება" და უსახელო აპოკრიფების მრავალი ფრაგმენტი სახარებისეულ თემებზე. აღნიშვნის ღირსია ასევე XIX ს‑ში კოპტურ ხელნაწერთა შორის აღმოჩენილი ტექსტი, რომლის სათაურია "ისტის შოპჰია" (ბერძ. "რწმენა სიბრძნე"), რომელიც შეიცავს გნოსტიკოს ვალენტინის სწავლებისთვის დამახასიათებელ იდეებს და ამიტომ ეწოდება ასევე "ვალენტინეს სახარება" (იხ.: Лосев А.Ф. История античной эстетики. Итоги тысячилетнего развития. М., 1992, ტ. 1. გვ. 296‑297).
"პავლეს საქმენი" ეკუთვნის მოციქულთა შესახებ უძველეს თქმულებათა ციკლს. ზოგიერთ მკვლევარს მიაჩნია, რომ შედგენილია მოციქულთა შესახებ სხვა აპოკრიფებზე ადრე, როგორც წმინდა მოციქულთა "საქმეების" კანონიკური ტექსტის დამატება ("პავლეს საქმენის" ტექსტი მოგვითხრობს მოციქულის ცხოვრების შესახებ რომში მისი სიკვდილით დასჯამდე). ამ აპოკრიფის ტექსტი ჩვენამდე მოღწეული არ არის, მაგრამ მას არაერთხელ იმოწმებს ორიგენე. შესაძლოა, რომ ამ აპოკრიფმა გავლენა მოახდინა პავლე მოციქულის აღსასრულის (Passio Pauli) შესახებ გვიანდელ ცალკეულ თხზულებებზე, რომლებიც ბევრ ლათინურ კოდექსში მოიპოვება.
"ანდრიას საქმენი" - II ს‑ის გნოსტიკური აპოკრიფი. ჩვენამდე არ მოღწეულა. მისი შემადგენლობის შესახებ შეიძლება ვიმსჯელოთ სხვადასხვა ლათინურ და ბერძნულ კოდექსებში დაცული ანდრია მოციქულის სახელით ცნობილი უფრო გვიანდელი აპოკრიფებით (VIII ს‑ზე ადრეული). "ანდრიას საქმენი" თითქმის ყოველთვის მოიხსენიება "იოანეს საქმეების" გვერდით.
"იოანეს საქმენი" - II ს‑ის აპოკრიფი, რომელიც შედის მოციქულთა შესახებ თხზულებათა ვრცელი კრებულის შემადგენლობაში. კრებულის ავტორობა მიეწერება გნოსტიკოს ლევკიოსს. "იოანეს საქმენი" დიდად პოპულარული იყო ადრე ქრისტიანულ გნოსტიკურ წრეებში და მიმოქცევაში იყო, ყოველ შემთხვევაში, IX ს‑მდე მაინც: ეს ტექსტი ცნობილი იყო კონსტანტინეპოლის პატრიარქ ფოტიოსისთვის. "იოანეს საქმეებს" ეყრდნობოდნენ ხატმებრძოლთა კრების მონაწილენი კონსტანტინოპოლში (754 წ.). VII მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე (787 წ.) ლევკიოსის კრებული დაგმობილ იქნა კონსტანტინეპოლის პატრიარქის ტარასის მიერ (იხ.: Деяния Вселенских Соборов. Казань, 1887‑1891. ტ. 7. с.189‑192). ლევკიოსის კრებულის გარდა, ცნობილია ასევე ცალკეული თხზულებები პეტრეს, ფილიპეს, მათეს, ბართლომეს საქმეთა შესახებ. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს "თომას საქმენი", რომელმაც ჩვენამდე შემოინახა II ს‑ის გნოსტიკოსთა შემოქმედების მხატვრული ნიმუშები. როგორც ა. ლოსევი აღნიშნავს, გნოსტიკური ფილოსოფიის შესწავლისათვის "თომას საქმეებს" "არა ნაკლები მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე გნოსტიკოსთა თეორიულ იდეოლოგიას, ზოგიერთ შემთხვევაში კი უფრო მეტი მნიშვნელობაც აქვს" (დასახ. ნაშრ. გვ. 291. აქვე იხ. "თომას საქმენის" ფრაგმენტების პუბლიკაცია).
"პეტრეს აპოკალიფსი" - უძველესი აპოკრიფული ტექსტი, კანონიკური წიგნების რიცხვში შედიოდა ჯერ კიდევ III ს‑ში. ამავე პერიოდს მიეკუთვნება ასევე "ბარნაბა მოციქულის ეპისტოლე".
ჰერმესის "მწყემსის" შესახებ იხ. შენიშვნა 3, წიგნი 3.
აპოკრიფული წიგნები ხშირად წარმოადგენს ფასეულ ისტორიულ წყაროებს. თუმცა, წმ. ათანასე დიდის შენიშვნით, "ისინი არის ერეტიკოსების გამონაგონი, რომლებიც წერენ მათ მაშინ, როცა სურთ, მაგრამ მიაწერენ მათ სიძველეს და უმატებენ წლებს, რათა გამოაცხადონ უძველესად და საბაბი ჰქონდეთ უბრალო ხალხის შეცდომაში შესაყვანად" (თხზულებანი. ნაწ. 3. გვ. 372‑373).
[47] - მენანდრე - სიმონ მოგვის მოწაფე, წარმოშობით სამარიის სოფელ კაპარატიიდან. ცხოვრობდა ანტიოქიაში. ცნობები მის შესახებ თითქმის არ შემონახულა.
[48] - ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, I, 23, 5.
[49] - იუსტინე ფილოსოფოსი. აპოლოგია, I, 26.
[50] - ებიონელეთა ერესის შესახებ, რომელიც უფალ იესო ქრისტეს შობას უბრალო ადამიანის შობად მიიჩნევს და ისაიას წინასწარმეტყველებას (იხ. 7:14) მიაკუთვნებს არა ქალწულს, არამედ "ახალგაზრდა ქალს", ევსების გარდა წერდნენ ორიგენე (კელსუსის წინააღმდეგ, V, 61) და ირინეოს ლიონელი (ერესების წინააღმდეგ, III, 21, 1). იხ. ასევე: Писарев А. И. Очерки из истории христианского вероучения патристического периода. Казань, 1915. ტ. 1. გვ. 96‑126.
[51] - კერინთოსი (I ს‑ის დასახ.) - ერესიარქი. გადმოცემის მიხედვით, განათლება მიიღო ალექსანდრიაში, სადაც დაიწყო თავისი მოძღვრების გავრცელება. საიდანაც გაემგზავრა ეფესოსა და პალესტინაში. ძველი ავტორები კერინთოსს უწოდებენ პეტრე, პავლე და იოანე მოციქულების მოწინააღმდეგეს (იხ.: ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, III, 3, 4). წმ. ირინეოსი კერინთოსის მოძღვრებას უკავშირებს იუდაურ გნოსტიკურ მიმდინარეობას. ერეტიკოსი ასწავლიდა, რომ იესო იშვა არა ქალწულისაგან, არამედ იოსებისა და მარიამის ჩვეულებრივი ქორწინებიდან. და მხოლოდ ნათლობის დროს გარდამოვიდა იესოზე ქრისტე, და შემდეგ დაიწყო მან სასწაულების აღსრულება და ქადაგება. ჯვარცმის დროს ქრისტე გაფრინდა იესოსგან და ამიტომ ევნო მხოლოდ ადამიანი იესო (იხ.: იური ნიკოლაევი. დასახ. ნაშრ. გვ. 246‑250).
[52] - ცნობილია, რომ გაიუსი მონაწილეობდა მონტანიზმის ერესთან ბრძოლაში და იყო მონტანისტ პროკლეს ოპონენტი. გაიუსს ერთ დროს მიეწერებოდა "ფილოსოფუმენას" ავტორობა, რომელიც აღმოჩენილ იქნა 1842 წ. (მოგვიანებით განმტკიცდა აზრი, რომ ეს წიგნი ეკუთვნის წმ. იპოლიტე რომაელის კალამს).
[53] - წმ. დიონისე - ალექსანდრიის არქიეპისკოპოსი (246‑265 წწ.). ორიგინეს მოწაფე, წმ. დიონისე საღვთისმეტყველო კვლევებში გამოირჩევა გამბედაობით, რასაც უთავსებს ღრმა მართლმადიდებლურ მსოფლმხედველობას. იმპერატორ დეკიუსისა და ვალერიანეს დევნულების დროს ევნო, სამი წელი გაატარა საპყრობილეში. წმ. დიონისე "დიდის" სახელის ღირსი გახდა, წმ. ათანასე დიდმა მას უწოდა "მსოფლიო ეკლესიის მოძღვარი". წმ. დიონისეს მიერ გამოთქმული კანონი 260 წ. ბასილიდესადმი ეპისტოლეში VI მსოფლო საეკლესიო კრებაზე აღიარებულ იქნა კანონიკურად და ყველა ეკლესიისათვის სავალდებულოდ. წმ. დიონისეს ქმნილებათა უმრავლესობამ ჩვენამდე მოაღწია ნაწყვეტების სახით, რომლებიც ციტირებულია სხვა ავტორთა მიერ. ევსები წინამდებარე ნაშრომში იმოწმებს ფრაგმენტს წიგნიდან "აღთქმათა შესახებ". დიონისე დიდის შრომები იხ.: PG, X. რუს. თარგ. იხ.: Св. Дионисий Великий, епископ Александрийский. Творения. Казань, 1990.
[54] - იხ.: ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, I, 26.
[55] - წმ. პოლიკარპე - სმირნის ეპისკოსოპი, მოციქულთა მოწაფე. წმ. ირინეოს ლიონელის მოწმობით, წმინდანის ქადაგების მსმენელი, `პოლიკარპე, რომელიც არა მხოლოდ დამოძღვრილ იქნა მოციქულთა მიერ და ურთიერთობა ჰქონდა უფლის თვითმხილველებთან, არამედ მოციქულთა მიერვე იქნა დადგენილი აზიაში სმირნის ეპისკოპოსად, რომელიც ვიხილე მე ჩემს სიჭაბუკეში, - რამეთუ მან იცოცხლა დიდხანს და ღრმა მოხუცებულობაში დაასრულა სიცოცხლე დიდებული და კეთილშობილური მოწამეობით, - ის ყოველთვის ასწავლიდა იმას, რაც მოციქულებისგან ისწავლა და რასაც გადმოგვცემს ეკლესია, რაც არის ერთადერთი ჭეშმარიტება~ (ერესების წინაღმდეგ, III, 3, 4) მოწამეობრივად აღესრულა მარკუს ავრელიუსის იმპერატორობის დროს. დღემდე არ არის დადგენილი წმინდანის მოღვაწეობის ზუსტი ქრონოლოგია. უძველესი წყაროები მოგვითხრობს, რომ პროკონსულ კვადრატუსს, რომელიც ცდილობდა მისგან მოესმინა უფლის გმობა, მან უთხრა: "აი, უკვე 86 წელია მას ვემსახურები, და მას ჩემთვის არავითარი ბოროტება არ უქნია, მე როგორ გავბედო ძვირის თქმა ჩემს უფალზე და მხსნელზე". ასევე ცნობილია, რომ პოლიკარპე სმირნის ეპისკოპოსი გახდა სავარაუდოდ 30 წლის ასაკში. ვ. ბოლოტოვის აზრით, წმ. პოლიკარპე დაიბადა (ან მონათლულ იქნა) დაახ. 69 წ., ეპისკოპოსი გახდა დაახ. 100 წ. და სიკვდილით დასჯილ იქნა დაახ. 155/156 წ. ა. ლებედევი მიიჩნევს, რომ წმინდანი დაიბადა დაახ. 80 წ., ეპისკოპოსი გახდა დაახ. 110 წ., სიკვდილით დასჯილ იქნა 166/167 წ. წმ. პოლიკარპეს ნაშრომებიდან ჩვენამდე მოღწეულია "ფილიპელთა მიმართ ეპისტოლე" (იხ. დეკანოზ გიორგი ზვიადაძის მიერ შესრულებული თარგმანი: წმ. პოლიკარპე სმირნელი, ეპისტოლე ფილიპელთა მიმართ/ჟურნალ "გზა სამეუფოს" დანართი №4. თბილისი, 1998 წ.).
[56] - ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, III, 3, 4.
[57] - ნიკოლაელების ერესმა სახელწოდება მიიღო მისი დამფუძნებლის ნიკოლოზისაგან, ანტიოქიელი დიაკონისგან, რომელიც იყო მოციქულთა მიერ გამორჩეული ერთ-ერთი შვიდ დიაკონთაგანი (იხ.: საქმე 4:5). ამ ერესზე მოწმობენ იოანე მოციქული თავის "გამოცხადებაში" (2:1‑6) და წმ. ირინეოსი (ერესების წინააღმდეგ, III, 11, 1). ირინეოს ლიონელი ნიკოლაელებს უწოდებს "ცრუ ცოდნის (გნოზისის) განშტოებას".
[58] - მატათა - აპოკრიფული "მატათას სახარების" ავტორი. იხ. შენიშვ. 46. წ. 3.
[59] - კლიმენტი ალექსანდრიელი. სტრომატები, III, 4. რუს. თარგ. იხ.: Строматы. Творение учителя Церкви Климента Александрийского. Ярославль, 1892. იხ. ჟურნალი "გზა სამეუფო" 1994 წელი, №2.
[60] - იქვე, VII, 11.
[61] - პოლიკრატე - ეფესოს ეპისკოპოსი, 196 წ. ეფესოში მცირე აზიის ეპისკოპოსთა კრების თავმჯდომარე; ვიქტორი - რომის ეპისკოპოსი (190‑202 წწ.).
[62] - ოქროს ფირფიტას ("პეტალონს") მკერდით ატარებდა იუდეველი მღვდელმთავარი. ეს სიტყვა გამოიყენება სეპტუაგინტას ტექსტში, როგორც მღვდელმთავრის თავსაბურავი (იხ. გამოს. 28, 36), მაგრამ უცნობია მისი მნიშვნელობა.
[63] - ე. ი. 107 წ.
[64] - პლინიუს სეკუნდუსი (მცირე) (61/62 - 111/113 წწ.) - რომის სახელმწიფო მოღვაწე, ფილოსოფოსი და ლიტერატორი. 111 წლიდან სიცოცხლის ბოლომდე იყო მცირე აზიის საიმპერიო პროვინციაში იმპერატორის რწმუნებული (ლეგატი).
[65] - პლინიუს უმცროსის წერილი, X, 96, იხ.: Письма Плиния Младшего. М., 1984.
[66] - იქვე, X, 97.
[67] - ტერტულიანე. აპოლოგია, II, 6.
[68] - ევარესტოსი - რომის ეპისკოპოსი (100‑109 წწ.).
[69] - იუსტუსი - იერუსალიმის ეპისკოპოსი (107‑111 წწ.).
[70] - მღვდელ-მოწამე ეგნატე ღმერთშემოსილი - ანტიოქიის ეპისკოპოსი (67‑107 წწ.). შემორჩენილია წმ. ეგნატეს შვიდი ეპისტოლე: ეფესელთა მიმართ, მაგნეზიელთა მიმართ, ტრალისელთა მიმართ, სმირნელთა მიმართ, ფილადელფიელთა მიმართ, წმ. პოლიკარპე სმირნელის მიმართ, რომაელთა მიმართ (იხ.: Раннехристианские отцы Церкви. გვ. 101‑144) ძველი ქართული წმ. გიორგი მთაწმინდელის მიერ თარგმნილი ვრცელი რედაქცია იხ. "საქართველოს ეკლესიის კალენდარი" 1988 წ.; ახალ ქართულად პროფესსორ ედიშერ ჭელიძის მიერ თარგმნილი ეპისტოლე "რომაელთა მიმართ" იხ. ჟურნალი "ჯვარი ვაზისა" № 5.
[71] - ონისიმე - ეფესოს ეპისკოპოსი (I ს‑ის ბოლო). წმ. ეგნატე მას უწოდებს "გამოუთქმელი სიყვარულის კაცს" (იქვე, გვ. 102).
დამასი - მაგნეზიის ეპისკოპოსი. მაგნესიელთა მიმართ ეპისტოლეში იგი იწოდება "ღვთივმშვენიერად" (იქვე, გვ. 111). წმ. ეგნატე განსაკუთრებით შეაგონებს, რომ დაემორჩილონ მათ ეპისკოპოსს, მიუხედავად "მისი გარეგნული ახალგაზრდობისა" (იქვე, გვ. 112).
პოლიბიოსი - ტრალისიის ეპისკოპოსი. წმ. ეგნატეს შეხვდა სმირნაში. ტრალისელთა მიმართ ეპისტოლის მთავარი თემა არის გნოსტიკოსთა ერესთან დაპირისპირება.
[72] - იქვე, გვ. 124‑125.
[73] - იქვე, გვ. 135.
[74] - იქვე, გვ. 124.
[75] - იქვე, გვ. 154, 156.
[76] - წმ. ეგნატე ანტიოქიელის მემკვიდრე იყო არა ეროტი, არამედ ჰერონი (107‑130 წწ.). მის შემდეგ ანტიოქიის ეპისკოპოსი იყო კორნელიუსი (130‑144 წწ.) და მხოლოდ მის შემდეგ იყო ეროტი (144‑169 წწ.).
[77] - კოდრატე მოციქული - 70 მოციქულთაგანი (ნეტ. იერონიმეს მოწმობით, მოციქულთა მოწაფე). ათენის ეპისკოპოსი. 126 წ. დაწერა აპოლოგია ქრისტიანობის დასაცავად, რომლის ფრაგმენტი ჩვენამდე მოღწეულია ევსების "ეკლესიის ისტორიაში" (IV, 3). კოდრატოსის შესახებ იხ.: "სიტყვა მართლისა სარწმუნოებისა", II ტ.
[78] - ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, V, 33, 4.
[79] - არისტიონი - უფლის მოწაფე, სმირნის ეპისკოპოსი.
ხუცესი იოანე - მოციქულთა მოწაფე. მის შესახებ ცნობები დაცულია მხოლოდ პაპიასის თხზულების ფრაგმენტში, რომელსაც იმოწმებს ევსევი. ზოგიერთი პროტესტანტი ისტორიკოსების აზრით, პრესვიტერი იოანე არის ავტორი სახარებისა, ეპისტოლისა და გამოცხადებისა, რომლებიც ცნობილია მოციქულ იოანე ღვთისმეტყველის სახელით. მაგრამ ამ მოსაზრებამ ვერ ჰპოვა ფართო გავრცელება როგორც საეკლესიო გადმოცემის საწინააღმდეგომ და მეცნიერულად დაუსაბუთებელმა.
[80] - მოციქული იუსტუსი - 70 მოციქულთაგანი, ელევთეროპოლისის ეპისკოპოსი. წილად ხვდა მოწამეობრივი აღსასრული.
ძველი ბერძნულიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო ზურაბ ჯაშმა
საეკლესიო ბიბლიოთეკა, VII ტ. 2007 თბილისი
საეკლესიო ისტორიის მეორე წიგნი შეიცავს შემდეგს.
I. ქრისტეს ამაღლების შემდეგ მოციქულთა ცხოვრების შესახებ.
II. როგორ შეძრა ტიბერიუსი პილატესგან ქრისტეს შესახებ ამბის გაგებამ.
III. როგორ გავრცელდა მცირე დროის განმავლობაში მთელს ქვეყნიერებაზე სიტყვა ქრისტეს შესახებ.
IV. ტიბერიუსის შემდეგ გაიუსმა როგორ ჩააბარა აგრიპას იუდეველთა სამეფო, ხოლო ჰეროდეს
მიუსაჯა სამუდამო გადასახლება.
V. როგორ იქნა წარგზავნილი ფილონი იუდეველთა გამო ელჩად გაიუსთან.
VI. რამდენმა უბედურებამ მოიყარა თავი იუდეველებზე ქრისტეს წინააღმდეგ დანაშაულის
ჩადენის შემდეგ.
VII. როგორ მოიკლა თავი პილატემ.
VIII. კლავდიუსის დროინდელი შიმშილობის შესახებ.
IX. იაკობ მოციქულის მოწამეობა.
X. როგორ დაუყოვნებლივ იგრძნო ღვთის სასჯელი აგრიპამ, იგივე ჰეროდემ, რომელიც დევნიდა მოციქულებს.
XI. თევდა გრძნეულის შესახებ.
XII. ადიაბენთა დედოფლის ელენეს შესახებ.
XIII. სვიმონ მოგვის შესახებ.
XIV. პეტრე მოციქულის რომში ქადაგების შესახებ.
XV. მარკოზ მახარებლის შესახებ.
XVI. როგორ უქადაგა მარკოზმა პირველად ეგვიპტეში მცხოვრებლებს ქრისტეს ცოდნა.
XVII. რას მოგვითხრობს ფილონი ეგვიპტელი ასკეტების შესახებ.
XVIII. ფილონის რამდენმა თხზულებამ მოაღწია ჩვენამდე.
XIX. რა უბედურება შეემთხვათ იერუსალიმში მყოფ იუდეველებს პასექის დღეს.
XX. რა მოხდა იერუსალიმში ნერონის დროს.
XXI. ეგვიპტელთა შესახებ, რომლებსაც "მოციქულთა საქმეებიც" მოიხსენიებს.
XXII. როგორ იქნა გაგზავნილი ბორკილებდადებული პავლე რომში, როგორ დაიცვა თავი და განთავისუფლებულ იქნა ყველა ბრალდებისაგან.
XXIII. როგორ ეწამა იაკობი, რომელსაც ეწოდებოდა უფლის ძმა.
XXIV. როგორ დაინიშნა ალექსანდრიის ეკლესიაში მარკოზის შემდეგ პირველ ეპისკოპოსად ანიანუსი.
XXV. ნერონის დროინდელი დევნულების შესახებ, რომლის დროსაც პავლე და პეტრე ღვთისმოსაობის გამო მოწამეობით გამშვენდნენ რომში.
XXVI. როგორ იდევნებოდნენ იუდეველები ათასი უბედურებისაგან და როგორ წამოიწყეს უკანასკნელი ომი რომაელთა წინააღმდეგ.
ეს წიგნი ჩვენ შევადგინეთ კლიმენტის, ტერტულიანეს, იოსებისა და ფილონის თხზულებებზე დაყრდნობით.
წინა წიგნში, საეკლესიო ისტორიის შესავალში შეჯამებულად ვაჩვენეთ და მოვიცავით ყველაფერი, რაზეც საჭირო იყო მსჯელობა, - მაცხოვნებელი სიტყვის ღვთისმეტყველების, ჩვენი მოძღვრების წარმოშობისა და ქრისტიანთა სახარების მიხედვით მოქალაქეობის დოგმატთა უძველესობის შესახებ, და არა მხოლოდ ეს, არამედ ყველაფერი მისი ახლახან მომხდარი გამოცხადების შესახებ, ვნების წინა მოვლენებიც და მოციქულთა გამორჩევის შესახებ არსებული ცწობებიც. ახლა კი აქ წარმოდგენილ წიგნში ყურადღებით განვიხილავთ მისი ამაღლების შემდგომ მოვლენებს, ზოგ რამეს აღვნიშნავთ საღვთო ნაწერებიდან, ზოგს კი დროდადრო მოვიხსენიებთ გარეშე ისტორიკოსთა ჩანაწერებიდანაც.
I
პირველი იყო მატათა, ვისაც წილად ხვდა მოციქულობა მოღალატე იუდას ნაცვლად; როგორც იქნა განმარტებული, იგი იყო ერთ-ერთი უფლის მოწაფეთაგან. ლოცვითა და მოციქულთა ხელთდასხმით თემის მომსახურებისათვის განწესებულ იქნენ კაცნი, რიცხვით შვიდი, და მათ შორის სტეფანეც. იგი უფლის შემდეგ პირველი იყო ხელთდასხმასთან (როგორც ამისთვის წარდგენილი) ერთად ასევე იმით, რომ უფლის მკვლელთა მიერ ქვებით იქნა მოკლული; და ამით პირველმა მიიღო მისი სახელის შესატყვისი ღირსეულად გამარჯვებული ქრისტეს მოწამეთა გვირგვინი. [1]
იმავე დროს ასევე იაკობი, რომელიც უფლის ძმად იწოდებოდა, რადგან ისიც იოსების შვილად იყო სახელდებული, იოსები კი - ვიზეც დაიწინდა ქალწული და მასთან შესვლამდე აღმოჩნდა სულიწმინდისგან მიდგომილი, როგორც სახარებების წმინდა წერილი ასწავლის, - ეს იაკობი, ვისაც ძველები სათნობაში უპირატესობის გამო მართალს უწოდებდნენ, როგორც მოგვითხრობენ, იგი პირველი იქნა ხელდასხმული იერუსალიმში ეკლესიის ეპისკოპოსის საყდარზე; კლიმენტი "პიპოტიპოსების" მეექვსე წიგნში ამგვარად გადმოსცემს ამ ამბავს: "პეტრე, იაკობი და იოანე მაცხოვრის ამღლების შემდეგ, როგორც მაცხოვრის მიერ წინდაწინ პატივდებულები, დიდებისათვის არ იბრძოდნენ, არამედ იაკობ მართალი აირჩიეს იერუსალიმის ეპისკოპოსად". იგივე ავტორი ამავე ნაშრომის მეშვიდე წიგნში მის შესახებ ამასაც ამბობს: ”იაკობ მართალს, იოანეს და პეტრეს აღდგომის შემდეგ უფალმა გადასცა ცოდნა, ხოლო მათ გადასცეს დანარჩენ მოციქულებს, დანარჩენმა მოციქულებმა კი - სამოცდაათს, რომელთაგან ერთ-ერთი არის ბარნაბაც. ხოლო იყო ორი იაკობი, ერთი იყო იაკობ მართალი, რომელიც ტაძრის სახურავიდან გადააგდეს და მაუდის სათელავი საგორავის ცემით მოკლეს, მეორეს კი თავი მოკვეთეს". ამ მართლის შესახებ პავლეც ახსენებს ეპისტოლეში: "მოციქულთაგან სხვა არავინ მინახავს, გარდა იაკობისა, უფლის ძმისა" (გალ. 1,19).
ამავე დროს აღსრულდებოდა ოსროელთა[2] მეფის მიმართ ჩვენი მაცხოვრის დანაპირები. ღვთივშთაგონებით აღიძრა თომა და გაგზავნა თადეოზი ედესაში საქადაგებლად და ქრისტეს მოძღვრების სახარებლად, როგორც ზემოთ იქვე აღმოჩენილი ჩანაწერიდან ვაჩვენეთ. ადგილზე მისულმა მან ქრისტეს სიტყვით განკურნა ავგაროზი და საკვირველებებით განაცვიფრა ყველა, საქმეებით საკმარისად განაწყო და ქრისტეს ძალისადმი თაყვანისცემამდე მიიყვანა; მაცხოვრის მოძღვრების მოწაფეები დაადგინა, და იმ დროიდან მოყოლებული ახლანდელ დრომდე ედესელთა მთელი ქალაქი ქრისტეს სახელს ატარებს, რაც არის ჩვენი მაცხოვრის მიერ მათ მიმართ გამოჩენილი ქველმოქმედების არცთუ უბრალო მტკიცებულება. ესეც ძველების ისტორიიდან ითქვა. ახლა კი გადავიდეთ საღვთო წერილზე.
სტეფანეს მოწამეობის დროს იერუსალიმის ეკლესიაზე იუდეველთა მიერ განხორციელდა პირველი უდიდესი დევნულება. თორმეტის გარდა ყველა მოწაფე გაიფანტა იუდეასა და სამარიაში, და, როგორც საღვთო წერილი ამბობს, მიაღწიეს ფინიკიამდე, კვიპროსამდე და ანტიოქიამდე, მაგრამ მაშინ ჯერ ვერ გაბედეს წარმართებისთვის გადაეცათ სარწმუწოების სიტყვა, და მხოლოდ იუდეველებს აუწყებდნენ მას. ამავე დროს პავლეც ანადგურებდა ეკლესიებს: სახლებში უვარდებოდა მორწმუნეებს, გარეთ გამოათრევდა კაცებსა და ქალებს, და გადასცემდა საპყრობილეში. მაგრამ ფილიპე, რომელიც სტეფანესთან ერთად იყო ხელდასხმული დიაკვნის მსახურებაზე და გაფანტულთა შორის იმყოფებოდა, ჩავიდა სამარიაში და საღვთო ძალით აღვსილმა პირველმა იქადაგა იქ სიტყვა. ღვთის მადლი ისე შეეწეოდა მას, რომ სვიმონ მოგვიც[3] კი მიიზიდა ამ სიტყვებით. ამ დროს სვიმონი სახელგანთქმული იყო იმით, რომ მოგვობით ატყუებდა ადამიანებს და მას ღვთის დიდ ძალად მიიჩნევდნენ. მაშინ ისიც შეძრწუნდა ფილიპეს მიერ ღვთის ძალით აღსრულებული საოცრებებისგან, დაცხრა გრძნეულებისაგან და მოჩვენებით მიიღო ქრისტეს რწმენა იქამდე, რომ კიდევაც მოინათლა. საკვირველია, რომ მისგან მოყოლებული ახლანდელ დრომდე ხდება ეს უსაძაგლესი მწვალებლობის გამგრძელებელთაგან, რომლებიც მათი წინაპრის მეთოდით ჭირისა და კანის სნეულებების მსგავსად ქვემოდან შეუძვრნენ ეკლესიას და ძლიერ ანადგურებდნენ მათ, რომლებშიც ჩაბეჭდავდნენ, თუ შეძლებდნენ, მათში დაფარულ უკურნებელ მძიმე შხამს. თუმცა, მათი უმრავლესობა უკვე მხილებული და [კლესიისაგან] ჩამოშორებულ იქნა, როდესაც პეტრემ წაასწრო სვიმონს და მიხვდა, რასაც წარმოადგენდა იგი და დაადო სათანადო სასჯელი. მაგრამ რადგან ყოველდღიურად იზრდებოდა მაცხოვრის ქადაგება, ეთიოპელთა ქვეყნიდან რაღაც განგებულება წარუძღვა დედოფლის (რადგან წინაპართა რაღაც ჩვეულების მიხედვით ქალის მიერ ახლანდელ დრომდე იმართება ეს ქვეყანა) მოხელეს; რომელიც წარმართთაგან პირველად ფილიპეს მეშვეობით, გამოცხადების გზით, ეზიარა ღვთის სიტყვის საიდუმლოს და გახდა მსოფლიოს მორწმუნეთა პირველი ნაყოფი. იგი იყო პირველი, ვინც დაბრუნდა მშობლიურ მიწაზე და იქადაგა ყოველთა ღმერთის ცოდნისა და ადამიანებთან ჩვენი მაცხოვრის ცხოველმყოფელი სტუმრობის სახარება, მისი მეშვეობით საქმით აღსრულდა წინასწარმეტყველება: "ეთიოპია გაიწვდის მის ხელებს ღვთისადმი (ფს. 67,32). ამის შემდეგ პავლე, რჩეული ჭურჭელი, არა ადამიანთაგან, არც ადამიანთა მეშვეობით, არამედ თვით იესო ქრისტესა და მისი მკვდრეთით აღმაღგინებელი მამა ღმერთის გამოცხადებით წარმოჩნდა მოციქულად, და ხილვითა და გამოცხადებით ციური ხმით მოწოდების ღირსი გახდა.
II
როდესაც ჩვენი მაცხოვრის აღდგომა და ცად ამაღლება უკვე მრავალთათვის ცნობილი იყო და ძველი მიღებული ჩვეულებებით ხალხთა მმართველები მათთან მომხდარ ახალ ამბებს აუწყებდნენ იმპერიის ხელისუფლების მპყრობელს, რათა მომხდართაგან არაფერი არ გამოპარვოდა მას, პილატემ იმპერატორ ტიბერიუსს შეატყობინა უკვე მთელ პალესტინაში ყველასათვის ცნობილი ამბები ჩვენი მაცხოვრის იესოს მკვდრეთით აღდგომის შესახებ, ასევე მისი სასწაულების შესახებ გაგებული სხვა ამბები, ის, რომ მისი მკვდრეთით აღდგომის შემდეგ უკვე როგორც ღმერთის ისე სწამდათ მისი. ამბობენ, ტიბერიუსმა სენატში მიიტანა ეს ამბავი, რომელმაც იგი უარყო, მიიჩნია, რომ ვიდრე ეს ამბავი გადამოწმებული არ იყო, ძველი კანონის თანახმად სხვაგვარად ვერ შერაცხდნენ ღმერთად, თუ არა სენატის კენჭისყრითა და დადგენილებით. ჭეშმარიტება კი ის არის, რომ ღვთის მაცხოვნებელი უწყების მოძღვრებას არ სჭირდება ადამიანთაგან გადაწყვეტილების მიღება და განმტკიცება. როდესაც რომაელთა სათათბირომ უარყო ჩვენი მაცხოვრის შესახებ უწყებული სიტყვა, ტიბერიუსმა არ უარყო პირვანდელი აზრი და ქრისტეს შესახებ არაფერი უჯერო არ განუზრახავს.
რომაელთა კანონებში გათვითცნობიერებულმა ტერტულიანემ, კაცმა, რომში სხვა რამითაც განსაკუთრებით გამოჩენილთა შორის სახელგანთქმულმა, ქრისტიანთა გამო ლათინურ ენაზე დაწერილი და ბერძნულ ენაზე გადმოთარგმნილ აპოლოგიაში მოათავსა ეს ამბები და სიტყვა-სიტყვით ამგვარად მოგვითხრო: "მაგრამ ამ კანონების წარმოშობიდან რომ დავიწყოთ საუბარი, არსებობდა ძველი დადგენილება, არავინ შერაცხილიყო ღმერთად იმპერატორის მიერ, ვიდრე სენატი არ მიიღებდა გადაწყვეტილებას. ამგვარად მოიქცა მარკუს ემილიუსი რომელიღაც ალბერნუსის კერპთან დაკავშირებით. ესეც ჩვენი მტკიცებულების თანახმად არის მომხდარი, რომ თქვენთან ადამიანური გადაწყვეტილებით ებოძება ღმრთეება. თუკი ღმერთი ადამიანს არ აამებს, იგი ღმერთი ვერ გახდება; ამგვარად ამ ჩვეულების მიხედვით ადამიანს შეჰფერის ღვთისადმი მოწყალების გამოჩენა. ამრიგად, ტიბერიუსის დროს გავრცელდა ქვეყნიერებაზე ქრისტიანთა სახელი, და როდესაც მას ეს მოძღვრება ეუწყა პალესტინიდან, საიდანაც დაიწყო პირველად მისი გავრცელება, სენატს შეატყობინა და განუცხადა მისი კეთილგანწყობა ამ მოძღვრების მიმართ. სენატმა კი, რადგან გადამოწმებული არ ჰქონდა ამ ამბის ნამდვილობა, უარყო; მაგრამ იგი თავის აზრზე დარჩა და სიკვდილით ემუქრებოდა ქრისტიანთა ბრალმდებლებს".[4]
ციური წინაგანგების განგებულებით მოხდა ამის შთანერგვა მის გონებაში, დაუბრკოლებელი დასაწყისის მქონე სახარების სიტყვას რომ დედამიწაზე ყველა მიმართულებით შემოერბინა.
III
ამრიგად, ციური ძალითა და შეწევნით პირდაპირ, როგორც რამ მზის სხივმა მაცხოვნებელმა სიტყვამ მთელი მსოფლიო გააბრწყინა. მეყსეულად, საღვთო წერილის თანახმად, ღვთივშთაგონებულ მახარებელთა და მოციქულთა "ხმა მთელ დედამიწაზე გაისმა და მსოფლიოს საზღვრებამდე - მათი სიტყვები" (ფს. 18,5). ყველა ქალაქსა და სოფელში აღიმართა საფქვავი დოლაბის მსგავსად ათასობით ადამიანით გავსებული ეკლესიები. ისინი წინაპართა მემკვიდრეობით და თავდაპირველი ცთომილების ძველი სენით ეშმაკეული კერპებისგან სულით შებორკილნი ქრისტეს ძალის მიერ მისი მოწაფეების მოძღვრებითა და ამასთან ერთად სასწაულმოქმედების მეშვეობით როგორც რამ საშინელი ბატონობისაგან განთავისუფლებულნი და უმძიმესი საპყრობილეებიდან გამოსხნილნი უკუაგდებდნენ ყოველგვარ ეშმაკეულ მრავალღმერთიანობას და მხოლოდ ერთი ღმერთის, ყოველთა შემოქმედის არსებობას აღიარებდნენ, და თვით მას ჭეშმარიტი ღვთისმოსაობის კანონებით იმ საღვთო და კეთილგონივრული მსახურების მეშვეობით პატივს მიაგებდნენ, რაც ჩვენმა მაცხოვარმა მიმოაბნია ადამიანთა ცხოვრებაში. მაგრამ, როდესაც ღვთის მადლი უკვე დანარჩენ ხალხებშიც გავრცელდა, და პირველად პალესტინის კესარიაში კორნელიუსმა[5] მთელ თავის სახლთან ერთად საღვთო გამოცხადებითა და პეტრეს მსახურებით მიიღო ქრისტესადმი რწმენა, და ასევე სხვა უამრავმა ანტიოქიის ბერძენმა, რომელსაც სტეფანეს დევნულების დროს გაფანტულებმა უქადაგეს; მეყსეულად აყვავდა და აივსო ანტიოქიის ეკლესია. იმ დროს იყო, რომ ესოდენ მრავალი წინასწარმეტყველი იმყოფებოდა იქ იერუსალიმიდან [ჩამოსული] და მათთან ერთად ბარნაბაცა და პავლეც, და სხვა მრავალი ძმაც, - როდესაც ქრისტიანთა სახელი პირველად იქ აღმოცენდა, როგორც წყლით ჭარბი და უხვი წყარო. აგაბოსმაც, მათთან მყოფ წინასწარმეტყველთაგან ერთ-ერთმა, მომავალი შიმშილობის შესახებ იწინასწარმეტყველა, პავლეც და ბარნაბაც გაიგზავნა მსახურებაში ძმების დასახმარებლად.[6]
IV
ტიბერიუსი აღესრულა დაახლოებით ოცდაექვსწლიანი მეფობის შემდეგ და მმართველობა გაიუსმა[7] მიიღო, რომელმაც იუდეველთა მთავრობის სამეფო გვირგვინი მაშინვე აგრიპას დაადგა თავს;[8] მან იგი ფილიპესა და ლისანიას ტეტრარქიების მეფედ დანიშნა, ამას გარდა მცირე ხნის შემდეგ მას ჰეროდეს ტეტრარქიაც გადაეცა. ჰეროდეს (იგი იყო მაცხოვრის ვნების ჟამს) კი მრავალი ბრალდების გამო ცოლთან, ჰეროდიადასთან, ერთად სამუდამო განდევნა მიუსაჯა. ამის მოწმეც არის იოსები.
მისი მეფობის დროს მრავალთათავის ცნობილი იყო ფილონი[9] კაცი არამხოლოდ ჩვენიანთა, არამედ გარეშე განათლების მოსწრაფეთა შორისაც გამოჩენილი. წარმოშობით ებრაული ტომიდან იყო, ალექსანდრიაში სახელგანთქმულ კაცებს სრულებით არ ჩამოუვარდებოდა რაიმეთი. თუ რაოდენ დიდად იღვაწა მან საღვთო და მშობლიური მეცნიერებების შესახებ, ყველასათვის ცხადი საქმეა. ხოლო ის, თუ რას წარმოადგენდა გარეშე ფილოსოფიასა და თავისუფალ განათლებაში, ამის თქმაც არ არის საჭირო. მასზე მოგვითხრობენ, თუ როგორ ეშურებოდა პლატონისა და პითაგორას შესწავლას და აღემატა ყველა მის თანამედროვეს.
V
გაიუსის დროს რაც იუდეველებს შეემთხვათ, ეს მან ხუთ წიგნში გადმოსცა; აგრეთვე გაიუსის სიშლეგეც, თუ როგორ უწოდა მან თავის თავს ღმერთი და მისი მმართველობის დროს ჩადენილი ათასი სითავხედე, იუდეველთა დაბეჩავება, და ის, რომ თვითონ გაემგზავრა რომაელთა ქალაქში ალექსანდრიელი თანამემამულეების გამო შუამავლად;[10] და მამათა რჯულის გამო გაიუსის წინაშე მდგომმა სხვა არაფერი მიიღო გარდა დაცინვისა და გამასხარავებისა, და მცირედი იყო საკმარისი მისი სიცოცხლის საფრთხეში ჩასაგდებად.
ამ ამბებს ასევე მოიხსენიებს იოსებიც, "სიძველეების" ოცდამერვე წიგნში სიტყვასიტყვით წერს: "და როდესაც მოხდა ურთიერთდაპირისპირება ალექსანდრიის იუდეველთა მკვიდრ მოსახლეობასა და ელინებს შორის, თითოეული ამბოხებული მხარიდან ამორჩეულ იქნა სამი კაცი და ელჩად გაიგზავნა გაიუსის წინაშე წარმომადგენლად. ალექსანდრიის ელჩთაგან პირველი იყო აპიონი,[11] რომელმაც იუდეევლები ძალიან შეურაცხყო, ამბობდა, რომ ისინი კეისრის პატივისცემას უგულებელყოფენ; რადგან ყველა, ვინც რომაელთა მმართველობის მოხარკე იყო, გაიუსს საკურთხეველებსა და ტაძრებს აღუმართავდა და სხვა ყველაფრითაც მას ღმერთების დარად ღებულობდა, და მხოლოდ ესენი (იუდეველები - მთარგ.) მიიჩნევდნენ სამარცხვინოდ კერპებით პატივისცემასა და მისი სახელის დაფიცებას; მრავალი ძვირი თქვა აპიონმა, რისი მეშვეობითაც საფუძვლიანი იმედი პქონდა, რომ გაიუსს განარისხებდა. მაგრამ ფილონს, იუდეველთა ელჩების წინამდგომელს, ვინც იყო კაცი ყველაფერში სახელოვანი, ალექსანდრე ალაბარხოსის ძმა[12] და ფილოსოფიაში არამცირედი გამოცდილების მქონე, შეეძლო პასუხი გაეცა ბრალდებებისთვის, მაგრამ გაიუსმა არ აცალა და ბრძანა თავიდან მოშორებოდა; ცხადი იყო, რომ იგი განრისხებული რაღაც საზარელს მოიმოქმედებდა მათ წინააღმდეგ. ფილონი ძალიან განაწყენებული გამოვიდა და უთხრა იუდეველებს, რომლებიც მას თან ახლდნენ, რომ უნდა გამხნევებულიყვნენ, რადგან გაიუსი მათზე განრისხებული იყო და ღმერთს უკვე საქმით უპირისპირდებოდა.[13]
ამ ამბებს გადმოცემს იოსები. თვითონ ფილონმა კი დაწერა წიგნი "შუამდგომლობა", რომელშიც დაწვრილებით და ზედმიწევნით აღწერა მაშინ მის მიერ ნამოქმედარი ცნობილი საქმეები. მათ უმრავლესობას გვერდს ავუვლი და მხოლოდ მათ გავყვები, რომელთა მეშვეობით ნათელი გახდება ქრისტეს წინააღმდეგ დანაშაულის ჩადენის შემდეგ, იმავე დროს და არცთუ დიდი ხნის შემდეგ, იუდეველებზე თავს დატეხილი უბედურებები. პირველ რიგში მოგვითხრობს, რომ ტიბერიუსის დროს რომაელთა დედაქალაქში სეიანონმა, იმ დროს იმპერატორთან დაახლოებულმა, ძალიან გავლენიანმა კაცმა მთელი ერის სრულიად განადგურებისთვის გამოიჩინა მოშურნეობა, იუდეაში კი პილატემ, ვის დროსაც მოხდა დანაშაული მაცხოვრის წინაღმღეგ, სცადა იერუსალიმში მაშინ ჯერ კიდევ მდგარი ტაძრის გარშემო იუდეველთა უფლებების წინააღმდეგ რაღაც მოემოქმედებია, რამაც ძალიან ააღელვა ისინი.
VI
ტიბერიუსის აღსასრულის შემდეგ კი გაიუსის მიერ მმართველობის მიღებისას, მრავალი სხვა რამითაც შეურაცხყო მრავალი, განსაკუთრებით კი იუდეველთა მთელ ერს მიაყენა არა მცირედი ზიანი; რაც დასასწავლად მოკლედ არის გადმოცემული მისი ნაშრომებით, რომლებშიც სიტყვასიტყვით ამას წერს:
”გაიუსის ხასიათი ასეთი არამდგრადი იყო ყველას მიმართ, გამორჩეულად კი იუდეველთა მოდგმის წინააღმდეგ, რომელსაც საშინლად ემტერებოდა. ალექსანდრიიდან მოყოლებული სხვა ქალაქებშიც ისაკუთრებდა სალოცავ სახლებს და თავისი სახის ხატებითა და ქანდაკებებით ავსებდა (დადგმის ნებას სხვებს რთავდა, სინამდვილეში კი თვითონ აღმართავდა), წმინდა ქალაქის ტაძარს კი, რომელიც უვნებლად იყო დარჩენილი, ყოველივესგან ხელშეუხებელი, გარეგნობა შეუცვალა და გადააკეთა თავისი კარის ტაძრად, რათა ეწოდათ "გაიუსის, ახლად გამოცხადებული ზევსის".
ყოველივე ამას გარდა იგივე ავტორი თავის მეორე ნაშრომში "სათნოებათა შესახებ" მოგვითხრობს ათას სხვა საშინელ ამბავსაც, თუ რა უბედურებები შეემთხვათ იუდეველებს ალექსანდრიაში; მას ეთანხმება იოსებიც, მსგავსადვე აღნიშნავს პილატეს დროიდან და მაცხოვრის წინააღმდეგ დანაშაულიდან ერის ყველანაირი უბედურებების დაწყებას. ისმინე რას ამბობს იგი "იუდაური ომების" მეორე წიგნში:
"იუდეაში ტიბერიუსის მიერ პროკურატორად წარგზავნილმა პილატემ იერუსალიმში ღამე ფარულად შეიტანა კეისრის ხატები, რასაც ნიშნები ეწოდებოდა. ამან მეორე დღეს იუდეველებში უდიდესი შფოთი გამოიწვია. ისინი შეძრწუნდნენ, რაც დაინახეს მათ სიახლოვეს, რომ მათი რჯული გათელილი იყო, რადგან ქალაქში არანაირი გამოსახულების დადგმის ნებას არ იძლეოდწენ".[14]
ეს რომ შევადაროთ მახარებელთა წერილს, ნახავ, რომ არცთუ დიდი ხნის შემდეგ შეუტრიალდათ მათ ის, რასაც გაჰყვიროდნენ პილატეს წინაშე, რომ არ ჰყავდათ სხვა მეფე, გარდა კეისრისა. შემდეგ იგივე მწერალი მათ თავს დატეხილ სხვა უბედურებეზეც მოგვითხრობს. ამის შემდეგ სხვა შფოთიც აღიძრა. ტაძრის განძი, კორბანად წოდებული აკვედუკისთვის დაიხარჯა; ის კი გადაჭიმული იყო სამ სტადიონზე. ამის გამო მრავალი იყო გაღიზიანებული და პილატეს იერუსალიმში ყოფნისას ატეხეს ყვირილი. მან კი წინასწარ განჭვრიტა მათი შფოთი და ბრბოს გლეხის ტანისამოსით შენიღბული ჯარისკაცები შეურია; მათ აკრძალული ჰქონდათ მახვილის გამოყენება, ნაბრძანები ჰქონდათ, ვინც ყვიროდა, ჯოხით ეცემათ, რაზეც ნიშანს იგი მსაჯულის სავარძლიდან აძლევდა. შემუსრული იუდეველები კი, ზოგი ცემისგან, ზოგი გაქცევის დროს თვით მათგანვე გათელილი დაიღუპა, დაღუპულთა ხვედრით შეშინებული ბრბო კი დადუმდა".[15]
ამასთან ერთად იგი საუბრობს სხვა ათასი შფოთის შესახებ. იგივე მწერალი იმავე იერუსალიმში ამტკიცებს, რომ აქედან მოყოლებული არაფრით არ წყდებოდა ამბოხებები ქალაქსა და მთელს იუდეაში, ბრძოლები და ბოროტებები ერთი მეორზე უფრო ძლიერი, ვიდრე ყოველივეს დასასრულს ვესპასიანემ არ შემოარტყა მათ ალყა.[16] ქრისტეს წინააღმდეგ დანაშაულის ჩამდენ იუდეველებს ეს ყველაფერი ღვთის სამართლიანობისაგან შეემთხვათ.
VII
უნდა ვიცოდეთ ისიც, რომ თვით ის მაცხოვრის დროს მყოფი პილატე, ისეთ უბედურებაში ჩავარდა გაიუსის დროს, ვისი მოღვაწეობის პერიოდიც აღვწერეთ, რომ იძულებული გახდა თავისი თავის მკვლელი და თავისი თავის საკუთარი ხელით დამსჯელი გამხდარიყო. საფიქრებელია, რომ ღვთის სამართალი მას არცთუ დიდი ხნის შემდეგ მოევლინა. ამავეს მოგვითხრობენ ბერძენთა ოლიმპიადების ჟამიდან ჟამამდე მომხდარი ამბების აღმწერები.
VIII
მაგრამ გაიუსს სრული ოთხი წელიწადი არ ეპყრა ძალაუფლება და კლავდიუსმა შეცვალა იმპერატორის ადგილზე;[17] რომლის დროსაც შიმშილობა დააწვა მსოფლიოს (ეს ჩვენი მოძღვრებისაგან შორს მდგომმა მწერლებმა თავიანთი ისტორიებით გადმოსცეს) და აღსრულდა "მოციქულთა საქმეების" თანახმად მთელ მსოფლიოში მომავალი შიმშილობის შესახებ წინასწარმეტყველ აგაბოსის წინასწარი უწყება. ლუკა აღნიშნავს რა "საქმეებში" კლავდიუსის დროინდელ შიმშილობას, ასევე მოგვითხრობს, თუ როგორ გაუგზავნეს ანტიოქიის ძმებმა, თითოეულმა შესაძლებლობების მიხედვით, პავლესა და ბარნაბას ხელით იუდეაში მყოფთ, და დასძენს:
IX
"იმ დროს, ცხადია, კლავდიუსის დროს, ჰეროდე მეფემ ხელი აღმართა ეკლესიის ზოგიერთ პირზე ბოროტების საქმნელად, მახვილით მოკლა იოანეს ძმა იაკობი" (საქმე. 12,1-2). ამ იაკობის შესახებ მოსახსენებლად კლიმენტი "პიპოტიპოსების" მეშვიდე წიგნში როგორც მის წინაპართა გადმოცემით გვაუწყებს ამბავს, რომ მან, ვისაც შეყავდა იგი სამსჯავროში, როდესაც იხილა მისი დამოწმება, შეძრულ იქნა და აღიარა,
რომ თვითონაც ქრისტიანი იყო. იგი ამბობს: "ამგვარად, ორივე წაიყვანეს, და მან იაკობისგან შენდობა ითხოვა; მან კი მცირე ხანს უყურა და უთხრა, "მშვიდობა შენდა", და ეამბორა მას. ასე ორივეს ერთად მოკვეთეს თავი". როგორც საღვთო წერილი ამბობს, მაშინ იხილა რა ჰეროდემ, რომ იაკობის დაღუპვით აამა იუდეველებს, მიადგა პეტრეს, საპყრობილეში გადასცა და, ალბათ, მასაც მოკლავდა რომ არა საღვთო გამოცხადებით მასთან ანგელოზის მოვლინება. სასწაულებრივად განთავისუფლდა ბორკილებისაგან და გაშვებულ იქნა ქადაგების მსახურებისათვის. პეტრესთან დაკავშირებით ასეთი განგებულება იყო (შდრ. საქმე. 12,8-17).
X
მეფის მიერ მოციქულთა წინააღმდეგ განზრახულ საქმეებზე პასუხს არ დაუყოვნებია, მყისვე მოევლინა მას საღვთო სამართლიანობის შურისმგებელი მსახური. როგორც "საქმეთა" წიგნი მოგვითხრობს, მოციქულთა დევნის შემდეგ მაშინათვე, როდესაც იგი კესარიაში გაემგზავრა იქ დღესასწაულის აღნიშვნის ბრწყინვალე დღეს და სამეფო ტანისამოსით გამშვენებული მისი სამსჯავრო სავარძლის წინ საჯაროდ სიტყვით გამოდიოდა; ხალხი კი ხოტბას შეასხამდა, რომ ეს ღვთის ხმა იყო და არა ადამიანის, როგორც წერილი მოგვითხრობს, მაშინვე სცა უფლის ანგელოზმა და მატლებით დაჭმულმა განუტევა სული. საკვირველია, რომ საღვთო წერილის ამ სასწაულს ეთანხმება იოსების ისტორიაც, რის მიხედვითაც ცხადია, რომ ჭეშმარიტებას დაამოწმებს "სიძველეების" მეცხრამეტე წიგნში, სადაც ამ საკვირველებას შემდეგი სიტყვებით მოგვითხრობს:
"მთელს იუდეაში მის მეფობას მესამე წელი შეუსრულდა და იმყოფებოდა ქალაქ კესარიაში, რომელსაც ადრე სტრატონის კოშკი ეწოდებოდა. კეისრის საპატივცემულოდ აქ იმართებოდა სანახაობები. მან იცოდა, რომ ეს დღესასწაული მასი სიცოცხლის უსაფრთხოებისთვის იყო, მასთან შემოკრებილი იყვნენ პროვინციების ხელისუფალთა და მაღალი თანამდებობის პირთა სიმრავლე. სანახაობათა მეორე დღეს შეიმოსა მთლიანად ვერცხლისგან შეკერილი საკვირველი ქსოვილის ტანისამოსი, და დილით მოვიდა თეატრონში. იქ მზის პირველი სხივების დაცემისთანავე ვერცხლი აელვარდა და საკვირველად გაბრწყინდა, საშინლად აგიზგიზდა და მასზე მიჩერებულებს შემაძრწუნებელი სანახაობა წარმოუდგათ თვალწინ. მლიქვნელებმა - მისთვის არანაირი სიკეთის მომტანებმა-მეყსეულად შესძახეს სხადასხვა ადგილებიდან და მას ღმერთი უწოდეს, ამბობდნენ: "მოწყალე იყავ, თუ აქამდე შენი როგორც ადამიანის გვეშინოდა, ამიერიდან გაღიარებთ როგორც მოკვდავ ბუნებაზე აღმატებულს". მეფე არ შეშინებულა ამით, არც უღვთო მლიქვნელობა განიშორა. მცირე ხნის შემდეგ, როდესაც გონს მოვიდა, იხილა მის თავზე მჯდომი ანგელოზი. მაშინვე მიხვდა, რომ ეს ცუდის მომასწავებელი იყო და გულში ტკივილი იგრძნო, დაეწყო მუცელში გვრემის მატება და გაძლიერება. მან ახედა მეგობრებს და უთხრა: "მე ღმერთი ვარ თქვენთვის და უკვე სიცოცხლის მოსწრაფებას გიბრძანებთ, რადგან ბედისწერამ დაუყოვნებლივ ამხილა ახლახან ჩემს შესახებ ნათქვამთა სიცრუე. უკვდავს მიწოდებდით და უკვე სიკვდილისკენ მივდივარ. ბედისწერით არის განსაზღვრული იმის მიღება, რაც ღმერთმა ინება. ვიცხოვრე არა მწირად არამედ უფართოესად, რასაც შეჰნატრიან". როდესაც ამას ამბობდა ტკივილის გაძლიერებით იტანჯებოდა; სწრაფად გადაიყვანეს სასახლეში და ყველგან ხმა გავარდა, რომ მცირე ხანში უეჭველად მოკვდებოდა. ბრბო ცოლებთან და შვილებთან ერთად მყისვე ძაძებში დაჯდა მამათა რჯულის მიხედვით და ღმერთს ევედრებოდა მეფისათვის, ყოველივე მოთქმითა და ტირილით იყო სავსე. მეფე იწვა ზედა ოთახში, დაჰყურებდა ქვემოთ ძირს გართხმულებს და უცრემლო არც თვითონ იყო. ხუთი დღე იტანჯებოდა მუცლის გვრემით, და დაასრულა სიცოცხლე დაბადებიდან ორმოცდათოთხმეტი
წლისამ, ხოლო იმეფა შვიდი წელი. გაიუს კეისრის მეფობის დროს ოთხი წელი იმეფა, ფილიპეს ტეტრარქიას სამი წელი მართავდა, მეოთხე წელს კი მიიღო ჰეროდესიც, სამი წელი გააგრძელა კლავდიუს კეისრის იმპერატორობის პერიოდში".[18] სხვა ამბებთან ერთად საღვთო წერილის ჭეშმარიტებასთან ამის თანხვდომითაც გამაკვირვა იოსებმა. ხოლო თუ ვინმე მეფის სახელთან დაკავშირებით შეუთანხმებლობას გაიფიქრებს, დრო და საქმეები აჩვენებს, რომ ერთსა და იმავე პიროვნებაზეა საუბარი; ეს მოხდა ან ნაწერში შეცდომით სახელის შეცვლით, ან მისი ორი ერთნაირი სახელის გამო, რაც ბევრს მოსვლია.[19]
XI
შემდეგ კი ლუკას "საქმეებში" შემოყავს გამალიელი. მოციქულთა შესახებ ძიებისას ამბობს, რომ ზემოაღნიშნულ დროს აღდგა თევდა, რომელიც ამბობდა, რომ რაღაცას წარმოადგენდა და რომელიც დაიღუპა; და ყველა, ვინც მას მისდევდა, გაიფანტა (საქმე. 5,34-36). მოდით, მის შესახებ ნათქვამიც შევადაროთ იოსების ნაწერს. მის ზემოხსენებულ ნაშრომში სიტყვასიტყვით მოგვითხრობს შემდეგს: "როდესაც იუდეველთა პროკურატორი იყო ფადუსი,[20] ვიღაც მატყუარა კაცმა, სახელად თევდამ დაარწმუნა მრავალრიცხოვანი ბრბო, აეღო თავისი ქონება და გაყოლოდა მას მდინარე იორდანისკენ; ამბობდა, რომ წინასწარმეტყველი იყო, და ამბობდა, რომ სიტყვით შეძლებდა მდინარის გაყოფას და მათთვის ადვილად სავალი გზის გაკეთებას, და ამ სიტყვებით ბევრი გააცურა. ფადუსმა კი არ დაუშვა, რომ მათ თავიანთი უგუნურების შედეგი მოემკათ, და მათზე მიუშვა ცხენოსანი რაზმი, რომელიც მოულოდნელად დაესხა მათ თავს, მრავალი მოკლა, მრავალი კი ცოცხალი შეიპყრო, თვითონ თევდა კი ცოცხლად შეიპყრო, მოკვეთა თავი და იერუსალიმში შეიტანა".[21]
ამის შემდეგ კლავდიუსის დროინდელ შიმშილობას მოიხსენიებს შემდეგი სახით:
XII
"ამავე დროს იუდეას დიდი შიმშილობა დაატყდა თავს, რომლის დროსაც ელენე დედოფალმა[22] ეგვიპტიდან დიდი ფასით ნაყიდი პური გაუნაწილა გაჭირვებაში მყოფთ"[23] ამასთან თანხმობაში მყოფს ნახავ "მოციქულთა საქმეების" წერილს, რომელიც შეიცავს იმ ამბავს, თუ როგორ გადაწყვიტეს ანტიოქიაში მყოფმა მოწაფეებმა, იუდეაში მკვიდრთა დასახმარებლად თითოეულს გაეგზავნა, ვისაც რა შეეძლო. რაც გააკეთეს კიდეც, და პრესვიტერებს გაუგზავნეს ბარნაბასა და პავლეს ხელით. იმ ელენეს ბრწყინვალე სვეტები კი, რომელსაც ისტორიკოსი ახსენებს, დღემდე ჩანს აელიას[24] გარეუბანში. ამბობენ, რომ იგი ადიაბენელთა ერს მართავდა.
XIII
მაგრამ როდესაც ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტესადმი რწმენა უკვე ყველა ადამიანს ჰქონდა მინიჭებული, ადამიანთა ხსნის მტერმა განიზრახა დედაქალაქის წინასწარ მიტაცება, იქ წარუძღვა ზემოხსენებულ სიმონს, შეეწია ჯადოქრული ხრიკებით და რომის მოსახლეობიდან მრავალი ადამიანი სიცრუით დაიპყრო. ეს გვიამბო მოციქულთა შემდეგ მცირე ხანში ჩვენს მოძღვრებაში გამშვენებულმა იუსტინემ,[25] რომლის შესახებ შესაბამის ცნობებს ჯეროვნად გადმოგცემთ. იგი ანტონინუსის მიმართ ჩვენი დოგმატების დამცველ პირველ აპოლოგიაში ასე ამბოხ: "და უფლის ცად ამაღლების შემდეგ დემონებმა გამოიყვანეს ადამიანები, რომლებიც თავიანთ თავს ღმერთებს უწოდებდნენ, რომლებიც არათუ თქვენს მიერ არ იყვნენ დევნილი, არამედ პატივის ღირსიც შეიქნენ. კლავდიუს კეისრის დროს სიმონ სამარიტელი, წარმოშობით სოფლიდან სახელად გიტთონიდან, დემონთა ხელოვნებით თქვენს სატახტო ქალაქ რომში მაგიურ სასწაულებს იქმოდა, და თქვენ ღმერთად მიიჩნიეთ და ქანდაკებით როგორც ღმერთს პატივი მიაგეთ ტიბრის მდინარეზე ორ ხიდს შორის, რომელსაც აქვს წარწერა რომაულად: SIMONI DEO SANCTO, "რაც ნიშნავს, სიმონს, წმინდა ღმერთს".[26] და თითქმის ყველა სამარიტელი, ზოგიერთი სხვა ერებშიც, როგორც პირველ ღმერთს ისე აღიარებდა მას და თაყვანს სცემდა. ამბობდნენ ვიღაც ელენეზე, რომელიც იმ დროს მასთან ერთად დაეხეტებოდა, მანამდე კი "ფინიკიის ტვიროსში" გარყვნილების სახლში ცხოვრობდა, "რომ იყო მისი პირველი აზრი".[27]
ამას ამბობს იუსტინე, ხოლო მას ეთანხმება ირინეოსიც,[28] რომელიც მწვალვბლობების წინააღმდეგ პირველ წიგნში წერს ამ კაცისა და ამასთან მისი უწმინდური და საძაგელი მოძღვრების შესახებ. ზედმეტი იქნება წინამდებარე ნაშრომში ამ წიგნის განხილვა; რომელშიც დაინტერესებულ პირთათვის აგრეთვე წარმოდგენილია მისი მომდევნო თითოეული ერისიარქის წარმომავლობა და ცხოვრვბა, მათი ცრუ შეხედულებათა საფუძვლების მიმოხილვა, მათ მიერ დადგენილი ყველა წესი, - ეს ყველაფერი დაწვრილებით არის გადმოცემული ირინეოსის ზემოხსენებულ წიგნში. ამგვარად გამოდის, რომ ყველა ერესის პირველი დამფუძნებელი იყო სიმონი; ვისგანაც დღემდე მომდინარეობენ მისი ერესის გამგრძელებლები, რომლებიც წიღაბივით ირგებენ ყველგან უწმინდესი ცხოვრების გზით სახელგანთქმულ ბრძნულ ქრისტიანულ ფილოსოფიას. მათზე იფიქრებდი, რომ ცრურწმენის კერპებისაგან თავისუფალი იყვნენ, მაგრამ ესეც არანაკლებ მიღებული იყო მათთან: [ისინი] განერთხმოდნენ სვიმონისა და მასთან ერთად ზემოხსენებული ელენეს გამოსახულებებისა და ხატების წინაშე, საკმევლით, მსხვერპლშეწირვითა და ზედაშის დაღვრით მსახურებას იყვნენ შედგომილი. მათი უფრო საიდუმლო მსახურებები, რომელთა პირველად მოსმენა, ამბობენ, შემაძრწუნებულია და მათთან არსებული დაწერილი სიტყვის მიხედვით "განსაცვიფრებელი", განცვიფრება კი ჭეშმარიტად გონებიდან გადასვლისა და სიშლეგის გამომწვევია, რისი არამხოლოდ წერილობით გადმოცემაა შეუძლებელი, არამედ გონიერ კაცთა ტუჩებით გამოთქმაც მისი გარყვნილი და ენითუთქმელი ქცევის ზეაღმატებულობის გამო. რაც კი ოდესმე ცნობილი ყველა სასირცხვილო საქციელზე უფრო საძაგელი რამ არსებობს, ყველაფერს ეს უსაზიზღრესი მწვალებლობა აღემატება, რომლის მიმდევრებიც დასცინიან ჭეშმარიტად ყველანაირი ბოროტებით დამძიმებულ მორკინალ ქალებს.
XIV
სიკეთის მოძულე და ადამიანთა ცხონების დაბრკოლებაზე მზრუნველმა უკეთურმა ძალამ იმ დროს წინ გამოიყვანა ასეთ ბოროტებათა მამა და შემოქმედი სვიმონი, როგორც ჩვენი მაცხოვრის დიდი ღვთივშთაგონებული მოციქულების დიდი მოწინააღმდეგე. თუმცა, საღვთო და ზეციურმა მადლმა, რომელიც შეეწეოდა მის მსახურებს, მათი გამოცხადებითა და იქ მოსვლით უკეთურების აღგზნებული ცეცხლი სწრაფად ჩააქრო, მათი მეშვეობით დაამდაბლა და დასცა "ყველა მაღალი, ღვთის ცოდნის წინააღმდეგ აღმდგარი" (2 კორ. 10,5). ამიტომ არც სიმონის, არც სხვა მაშინ აღმოცენებული [წვალებლობის] მიერ მოწყობილი შეთქმულება არ მოღწეულა ამ მოციქულთა [მოღვაწეობის] დროს. რადგან ყველა დაამარცხა და დაძლია ჭეშმარიტების სინათლემ, თვით ღვთის სიტყვამ ღვთისგან ნათელი მოჰფინა ადამიანებს, როდესაც იგი დედამიწაზე იზრდებოდა და მის მოციქულებს შორის მკვიდრობდა. მაშინვე, როგორც კი საღვთო და სასწაულებრივი ბრწყინვალებისგან შეწუხდა ზემოხსენებული მოგვის გონების თვალები, როდესაც იგი პირველად იუდეაში სჩადიოდა უკეთურებას და მას წაასწრო პეტრე მოციქულმა, მან, დევნილმა უდიდესი ზღვის გაღმა აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ შეასრულა მოგზაურობა; იგი ფიქრობდა, რომ მხოლოდ ამგვარად იცხოვრებდა თავისი განზრახვის მიხედვით. იგი ჩავიდა რომაელთა ქალაქში. მას შეეწეოდა მასში დამკვიდრებული ძალა, ისე რომ მოკლე ხანში მისი მცდელობები წარმატებით დაგვირგვინდა და ქანდაკებაც აღუმართეს, როგორც ღმერთს პატივი მიაგეს. მაგრამ დიდხანს არ გაგრძელებულა წარმატება. მალევე იმავე კლავდიუსის მეფობის დროს ყოვლიერების ყოვლად კეთილმა და კაცთმოყვარე წინაგანგებამ ყველა დანარჩენ მოციქულთა შორის სათნოებით პირველს, ძლიერ და დიდ პეტრეს წარუძღვა რომისკენ სიცოცხლის ესოდენ [დიდი] გამანადგურებლის წინააღმდეგ. მან, როგორც ღვთის საუკეთესო მხედართმთავარმა, ღვთიური აბჯრით დაცულმა, გონებითი სინათლის ძვირფასი განძი აღმოსავლეთიდან დასავლეთში მაცხოვრებლებთან მოიტანა, ახარა თვით სინათლე, სულთა მხსნელი სიტყვა და ცათა სასუფევლის ქადაგება.
XV
ამგვარად, როდესაც მათთან დამკვიდრდა ღვთის სიტყვა სიმონის ძალა მყისვე დაიშრიტა და გაქრა ამ კაცთან ერთად.
ისე გაასხივოსნა პეტრეს კეთილმსახურების სინათლემ მსმენელთა გონება, რომ მათთვის საკმარისი აღარ იყო ერთხელ მოსმენა, არც ღვთიური ქადაგების დაუწერელი მოძღვრება, და ყველანაირად მოუწოდებდნენ მარკოზს, ვისი სახარებაც გავრცელებულია, და რომელიც პეტრეს მიმდევარე იყო, და [ისგან] დაჟინებით ითხოვდნენ, რომ წერილობით დაეტოვებია მათთვის ზეპირად გადმოცემული მოძღვრების ჩანაწერი; და
არ გაუშვეს ეს კაცი, ვიდრე არ შეასრულა მათი თხოვნა, და ეს გახდა მარკოზის სახარებად წოდებული წერილის შექმნის მიზეზი. ამბობენ, რომ მოციქულმა იცოდა, რაც ხდებოდა, მისადმი სულის გამოცხადებით, მას ეამა ამ კაცთა წადილი და ნება დართო წერილი წაეკითხათ ეკლესიებში. კლიმენტი "პიპოტიპოსების" მეექვსე წიგნში გადმოცემს ამ ამბავს, მას დაემოწმება ჰიეროპოლის ეპისკოპოსიც სახელად პაპიასი.[29] იგი ასევე ამბობს, რომ მარკოზს ახსენებს პეტრე პირველ ეპისტოლეში, რომლის შედგენასაც თვით რომში მიანიშნებს ის, რომ ქალაქს სახეობრივად ბაბილონს უწოდებს, როდესაც ამბობს: "მოგესალმებათ თქვენ ბაბილონში თქვენთან ერთად რჩეული და მარკოზი ძე ჩემი" (1 პეტ. 5, 13).
XVI
ამბობენ, რომ ეს მარკოზი პირველად ეგვიპტეში იქნა გაგზავნილი იმ სახარების საქადაგებლად, რაც დაწერა, და პირველმა დაარსა ეკლესიები თვით ალექსანდრიაში.[30] ამრიგად, პირველი მცდელობით იქ მორწმუნე კაცთა და ქალთა ესოდენი სიმრავლე შეიკრიბა, ესოდენ ფილოსოფიური და უმტკიცესი ასკეზით ცხოვრობდნენ, რომ ფილონმა აღწერის ღირსი გახადა მათი საქმიანობა და შეკრებები, ნადიმები და ცხოვრებისეული სხვა წეს-ჩვეულებები.[31]
XVII
გადმოცემით იგი კლავდიუსის დროს ჩავიდა რომში პეტრესთან სასაუბროდ, რომელიც მაშინ იქაურებს უქადაგებდა. და სულაც არ არის დაუჯერებელი, რომ ეს შეიძლებოდა მომხდარიყო, რადგან ის ნაწერიც, რაზეც ვსაუბრობთ, მოგვიანებით გარკვეული დროის შემდეგ მის მიერ ნაღვაწი, აშკარად შეიცავს დღემდე ჩვენამდე დაცულ საეკლესიო კანონებს. უფრო მეტიც, ჩვენი ასკეტების ცხოვრების განსაკუთრებით ზედმიწევნითი თხრობიდან ნათელია, რომ არამხოლოდ იცის, არამედ ღებულობს, აღმერთებს და განადიდებს მისი დროის მოციქულებრივ კაცებს, რომლებიც, როგორც ჩანს, წარმოშობით ებრაელები იყვნენ წარმომავლობით და ასე ძველთა უკიდურესად იუდაურ წეს-ჩვეულებათა უმრავლესობას იცავდნენ. პირველ რიგში გვპირდება, რომ არაფერში არ გავა ჭეშმარიტების გარეთ და თავისი მხრიდან საკუთარი გონების ნააზრევით არ დაუმატებს რაიმეს იმ თხრობას, რომელიც გადმოცემულია თხზულებაში სათაურით "მჭვრეტელობითი ცხოვრების ანუ მლოცველთა შესახებ". ამბობს, რომ მათ ეწოდებათ ”თერაპევტები", ხოლო მათთან მცხოვრებ ქალებს "თერაპევტიდები", და ასახელებს ასეთი სახელწოდების მიზეზებს. ეს სახელი მათ ეწოდებათ ან იმიტომ რომ მათთან მოსულთა სულებს ვნებათა ბოროტებისაგან მკურნალთა მსგავსად ანთავისუფლებდნენ, მკურნალობდნენ და აჯანსაღებდნენ, ან კი ღვთის წმინდა და შეურყვნელი თაყვანისცემისა და მსახურების გამო. ამრიგად, ან თვით უწოდეს თავიანთ თავს ეს სახელი, სათანადოდ სახელდვეს რა ამ სახელით თავიანთი ცხოვრების წესი, ან კი სათავეში მყოფმა პირველებმა (იგულისხმება ქრისტიანები - მთარგ.) თავიანთ თავს ნამდვილად უწოდეს ეს, როდესაც ქრისტიანთა სახელი ჯერ არ იყო ყველგან ცნობილი, - ამის დაჟინებით მტკიცება არ არის აუცილებელი. პირველ რიგში იგი მოწმობს მათ მიერ ქონებისგან განშორებას, და ამბობს, რომ როდესაც იწყებენ ფილოსოფიურ ცხოვრებას, საკუთრებას უთმობენ ნათესავებს, შემდეგ განეშორებიან ყოველგვარ ცხოვრებისეულ საზრუნავს, გადიან კედლების გარეთ უდაბნოში და ოაზისებში მკვიდრდებიან, რადგან კარგად იციან, რომ მათთვის უჩვეულო ცხოვრების მქონე პირებთან ურთიერთობა უსარგებლოა და საზიანო. როგორც ჩანს, იმ დროს იწვრთნებოდნენ, და მთელი გულითა და მხურვალე რწმენით ეშურებოდნენ წინასწარმეტყველთა ცხოვრებას. აღიარებულ
"მოციქულთა საქმეებშიც" გვხვდება ის, რომ ვინც იცნობდა მოციქულებს, ყიდიდა სიმდიდრეს და ქონებას, და უნაწილებდა ყველას, ვისაც რა სჭირდებოდა, ისე რომ მათთან არავის არაფერი აკლდა; ვინც იყო მამულებისა და სახლების მფლობელი, როგორც ამბობს წერილი, ყიდიდა მათ და გაყიდულის საფასური მიჰქონდა და დებდა მოციქულთა ფეხებთან, რათა თითოეულს განაწილებოდა, ვისაც რა სჭირდებოდა.
ზემოთქმულის მსგავსს ფილონიც დაემოწმება და დასძენს: "მსოფლიოს მრავალ ადგილას სახლობს ეს მოდგმა. რადგან სრულ სიკეთეს უნდა ზიარებოდნენ ელინებიც და ბარბაროსებიც, ჭარბობდნენ ეგვიპტეში თითოეულ ე. წ. ნომში, განსაკუთრებით კი ალექსანდრიის შემოგარენში. ყველა მხრიდან საუკეთესონი აგზავნიდნენ ახალშენებს მათთვის შესაფერის მხარეში, როგორც თერაპევტების სამშობლოში, რომელიც "მარეას ტბების"[32] ზემოთ დაბალ ბორცვზე მდებარეობს უსაფრთხოებისათვის მეტად მოსახერხებელი ადგილისა და კარგი ჰავის გამო". მათი საცხოვრისის აღწერის შემდეგ, სხვადასხვა მხარეებში არსებული მათი ეკლესიების შესახებ ამას ამბობს: "თითოეულ სახლში არის წმინდა სავანე, რასაც ეწოდება "საკურთხეველი და მონასტერი", რომელშიც განმარტოებულნი წმინდა ცხოვრების საიდუმლოებებს აღასრულებენ. იქ არ შეაქვთ არაფერი, არც სასმელი, არც საკვები, არც სხვა რამ, რაც სხეულის საჭიროებისათვის აუცილებელია, არამედ რჯულს, წინასწარმეტყველთა მიერ გადმოცემულ ღვთივშთაგონებულ წინასწარმეტყველებებს, საგალობლებსა და სხვას, რაც კი ზრდის და სრულყოფს მეცნიერებასა და ღვთისმოსაობას". და შემდეგ ამბობს: "დილიდან საღამომდე მთელი დროის განმავლობაში ისინი მხოლოდ ასკეზით არიან დაკავებული. კითხულობენ წმინდა წერილებს, ფილოსოფოსობენ და ალეგორიულად განმარტავენ წინაპართა ფილოსოფიას, თვლიან, რომ სიტყვასიტყვით განმარტება არის დაფარული ბუნების სიმბოლოები, რაც გონების წვდომით ცხადი ხდება. მათ ასევე აქვთ იმ ძველი კაცების ნაწერები, რომლებიც მათი მწვალებლობის დამაარსებლები იყვნენ და ალეგორიებში დაფარული აზრის შემცველი მრავალი მოსახსენებელი დატოვეს, რომლებსაც როგორც ნიმუშებს იყენებენ და ბაძავენ მათეული მიდგომის სახეს".
საფიქრებელია, რომ ეს თქვა კაცმა, რომელმაც მოისმინა წმინდა წერილზე მათ მიერ გაკეთებული განმარტებები. უფრო კი სავარაუდოა, რომ ჩანაწერები, რომლებზეც თქვა, რომ არის ძველთაგან მათთვის გადმოცემული, ესენი არის სახარება, მოციქულთა ნაწერები და წინასწარმეტყველთა ძველი წესის მიხედვით განმარტება, რასაც შეიცავს პავლეს ეპისტოლე ებრაელთა მიმართ და მისი სხვა მრავალი ეპისტოლე. შემდეგ იგი წერს მათ მიერ ახალი ფსალმუნების შექმნის შესახებ: "ასე რომ, არა მხოლოდ ჭვრეტენ, არამედ ღვთისთვის ქმნიან სიმღერებსა და საგალობლებს ყველანაირი საზომითა და მელოდიებით, აუცილებლად უფრო წმინდა რიცხვებით.
იქედან, რის შესახებაც იგივე წიგნი თანმიმდევრობით გადმოცემს, აუცილებელი ჩანდა მრავალი რამის ჩამოთვლა, რომელთა მეშვეობით გამოიხატება საეკლესიო ცხოვრების დამახასიათებელი ნიშნები. თუკი ვინმე არ მიიჩნევს, რომ ნათქვამი სახარების მიხედვით მოქალაქეობის დამახასიათებელი არის და შესაძლებელია ზემოთ თქმული სხვებსაც მიესადაგოს, დარწმუნდეს მისი მომდევნო სიტყვებისგან, რომლებშიც, თუ კეთილად განეწყობა, მოიპოვებს ამის უეჭველ მოწმობას. რადგან ასე წერს: "სულს საძირკვლად უყრიან თავშეკავებას და მასზე დააშენებენ სხვა სათნოებებს. საკვებს ან სასმელს არც ერთი მათგანი არ ღებულობს მზის ჩასვლამდე, რადგან ასე განსჯიან, რომ ფილოსოფოსობა სინათლის ღირსია, სხეულის მოთხოვნილებები კი - სიბნელის; ამიტომ ერთს განუკუთვნებენ დღეს, მეორეს კი ღამის მცირე რამ ნაწილს. ზოგიერთი მათგანი სამი დღის განმავლობაში თავს იკავებს საკვებისგან, რომელშიც ცოდნისადმი უფრო დიდი ვნება არის დამკვიდრებული, ზოგი კი სიბრძნის წინამძღვრობით მოძღვრებისგან მდიდრულად და უხვად გამასპინძლებული ისე ხარობს და ნებივრობს, რომ ორმაგად ხანგრძლივი დროის განმავლობაში იკავებს თავს და ჩვევად აქვს ექვსი დღის შემდეგ ძლივს იგემოს აუცილებელი საკვები".
ვფიქრობთ, რომ ფილონის ეს ცხადი და უკამათოდ მისაღები სიტყვები ჩვენი ასკეტების შესახებ არის ნათქვამი. თუკი ვინმე ამის წინააღმდეგ რამეს იტყვის და ძალიან გასასტიკდება, იგიც განეშოროს ორგულობას და უფრო ცხად საბუთებს დაემორჩილოს, რაც არსად არ მოიპოვება, და მხოლოდ ქრისტიანთა სახარების მიხედვით მსახურებაში არის აღმოჩენილი. რადგან ეს თხზულება მათთან ერთად მყოფ ქალებზე მოგვითხრობს, რომ მათ შორის მრავალი მოხუცებული ქალწული გვხვდება, რომლებიც სიწმინდეს იცავენ არა იძულებით, როგორც ელინებთან ზოგიერთი ქურუმი, არამედ უფრო ნებაყოფლობითი განზრახვით, იმ სიბრძნის მოშურნეობისა და ვნების გამო, რასთან თანაცხოვრებასაც ესწრაფვიან და სხეულებრივ სიამოვნებებს ყურადღებას არ აქცევენ, რადგან არათუ მოკვდავ შვილთათვის აღეძრვით წადილი, არამედ უკვდავთათვის, რომელთა შობა მხოლოდ ღვთისმოყვარე სულს შეუძლია თავისი თავისგან. შემდეგ აგრძელებს და განსაკუთრებით აღნიშნავს: "წმინდა წერილს განმარტავენ ალეგორიებით შინაგანი აზრის წვდომის გზით. რადგან ამ კაცებს მიაჩნიათ, რომ მთელი რჯული ჰგავს ცოცხალ არსებას, სხეულად მას აქვს გამონათქვამთა წყობა, სულად კი - სიტყვებში ჩადებული უხილავი გონება, რისი გამორჩეულად ჭვრეტა დაიწყო ამ მიმდინარეობამ, ისე რომ სახელთა სარკის მეშვეობით ხედავენ აზრთა ჯერ არნახულ მშვენიერებას".
რა უნდა დავამატოთ ერთ ადგილზე მათი შეკრებების აღწერას, იმას, თუ როგორ ცხოვრობენ ცალკე მამაკაცები და ცალკე ქალები, აღასრულებენ ჩვეულ ასკეზას, რისი გამორჩეულად აღსრულებაც ჩვევად გვაქვს ჩვენ მცხოვრის ვნების დღესასწაულზე საკვების მიუღებლობითა და ღამისთევისას ღვთის სიტყვისადმი ყურადღებით. ცხოვრების ეს წესი, რაც დღემდე მხოლოდ ჩვენთან არის დაცული, ზემოხსენებულმა გამოჩენილმა კაცმა საკუთარი ნაწერით გაღმოსცა: იგი მოგვითხრობს დიდი დღესასწაულის ღამისთევებსა და იმ დროს [აღსრულებელ] ასკეზაზე, და ჩვენთვის ჩვეული საგალობლების წარმოთქმაზე, როდესაც ერთი რიტმულად მოწესრიგებულად გალობს, დანარჩენი კი დუმილით უსმენს და უერთდება საგალობლების დასკვნით ნაწილში; იმას თუ როგორ წვანან მიწაზე და ღვინოს სრულიად არ იხმევენ ზემოხსენებულ დღეებში; როგორც აღწერს ამავე სიტყვებით, არც რაიმე სისხლიანს, მხოლოდ წყალი აქვთ სასმელად და პურთან შეზავებული მარილი და ისოპი*. ამასთან ერთად წერს საეკლესიო ღვთისმსახურებისთვის დადგენილ პირთა წინამძღოლობის წეს-რიგზე, მსახურებისა და ყველაზე უმაღლესი ეპისკოპატის თავმჯდომარეობაზე. ვისაც აქვს ამ საკითხების ზედმიწევნით გამოკვლევის სურვილი, შეუძლია შეისწავლოს ზემოხსენებული ავტორის ისტორიიდან. ფილონმა მიიღო და აღწერა სახარების მოძღვრების პირველი მქადაგებლები და თავიდანვე მოციქულთაგან გადმოცემული წეს-ჩვეულებები.
---------------------------------------------
* ბუჩქი არომატული ფოთლებით - მთარგ.
XVIII
ფილონი იყო სიტყვით უხვი, აზროვნებით კი ფართო, საღვთო წერილის ჭვრეტაში მაღალი და ზე აზიდული, და იძლეოდა წმინდა სიტყვების სხვადასხვანაირ და მრავალგვარ განმარტებას. ერთიმეორეზე მიყოლებითა და თანმიმდევრულად შედის შესაქმეში, იმ წიგნებში, რომლების სათაურია "წმინდა რჯულის ალეგორიები". შემდეგ კი წმინდა წერილში საკვლევ საკითხთა დადგენასა და ახსნას დაწვრილებით იძლევა ცალკეულ თავებში, რომლებსაც შესატყვის სათაურს აძლევს - "შესაქმეში და გამოსვლაში არსებული საძიებელი საკითხები და მათი ახსნები". ამასთან მას აქვს ზოგიერთ პრობლემაზე საგანგებოდ შედგენილი ნაშრომები, როგორიც არის "მიწათმოქმედების შესახებ" ორი წიგნი და ამდენივე - "სიმთვრალის შესახებ", და რამოდენიმე სხვა - შესაბამისად სხვადასხვა სათაურის მქონე, როგორიც არის: "მათ შესახებ, რასაც მღვიძარე გონება ესწრაფვის და რასაც უკუაგდებს", "ენათა შერევის შესახებ", "გაქცევისა და აღმოჩენის შესახებ", "აღზრდისათვის შეკრებათა შესახებ", "იმის შესახებ, თუ ვინ არის საღვთო საგნების მემკვიდრე", ანუ "თანაბრად და საპირისპიროდ დაყოფის შესახებ", და შემდეგ - "სამი სათნოების შესახებ, რომლებიც სხვებთან ერთად აღწერა მოსემ", ამათთან ერთად "მათ შესახებ, ვინც შეიცვალა სახელები და იმის შესახებ, თუ რატომ შეიცვალეს", რომელშიც ამბობს, რომ შეადგინა "აღთქმათა შესახებ" I და II წიგნები; ასევე მისი წიგნია "გადასახლებისა და სამართლიანობის მიხედვით აღსარულებული ბრძნული ცხოვრების შესახებ, ანუ დაუწერელი რჯულის შესახებ", აგრეთვე "ბუმბერაზების შესახებ, ანუ ღვთის უცვალებლობის შესახებ", "მოსეს მიხედვით იმის შესახებ, რომ სიზმრები ღვთისგან არის მოვლენილი". I, II, III, IV, V წიგნები ესენია: "შესაქმეზე" დაწერილი ჩვენამდე მოღწეული წიგნები, "გამოსვლათაზე" დაწერილი კი ვიცით მისი "საძიებელი საკითხების და მათი ახსნების" I, II, III, IV, V წიგნები, "კიდობნის კარვის შესახებ", "ათი მცნების შესახებ", "ათი მცნების ძირითად მიმართულებებისადმი საკუთრივ მიძღვნილი კანონების შესახებ" I, II, III, IV წიგნები, "მღვდელმსახურებისათვის განკუთვნილი ცხოველების შესახებ და მსხვერპლშეწირვის სახეობები", "კეთილი ადამიანებისათვის რჯულში ჩაწერილი ჯილდოების, უკეთურთათვის კი სასჯელთა და წყევათა შესახებ". ყველა ამ წიგნს ემატება მისი ერთტომეული ”წინაგანგების შესახებ”, მან ასევე შეადგინა ”იუდეველთა შესახებ" წიგნი და "პოლიტიკოსიც", აგრეთვე "ალექსანდრე, ანუ იმის შესახებ, რომ უგუნურ ცხოველებს აქვს გონება", ამასთან ერთად "იმის შესახებ, რომ ყველა ბოროტი მონა არის", რისი მომდევნოც არის "იმის შეხახებ, რომ ყველა კეთილი თავისუფალი არის", რომლებთან ერთად მის მიერ არის შედგენილი "ჭვრეტითი ცხოვრების ანუ მლოცველთა შესახებ", რომლისგანაც მოციქულებრივ კაცთა ცხოვრების შესახებ ადგილები ზემოთ გადმოვეცით. ასევე ამბობენ, რომ რჯულსა და წინასწარმეტყველებში ებრაული სახელების განმარტებაც მისი ნაღვაწი არის. იგი გაიუსის დროს რომში ჩავიდა და გაიუსის ღვთისმოძულობის შესახებ დაწერა, რასაც ირონიულად უწოდა "სათნოებების შესახებ"; ამბობენ, რომ კლავდიუსის დროს ის მთელი სენატის წინაშე წაიკითხა, ისე რომ მისი თხზულებით გაკვირვებულებმა ის ბიბლიოთეკაში შენახვის ღირსი გახადეს.
ამავე დროს, როდესაც პავლე ასრულებდა იერუსალიმიდან ილირიკიამდე წრიულ მოგზაურობას, კლავდიუსმა რომიდან განდევნა იუდეველები.[33] აკვილამაც და პრისკილამაც სხვა იუდეველებთან ერთად დატოვეს რომი და ასიაში ჩამოვიდნენ, სადაც პავლე მოციქულთან ერთად ცხოვრობდნენ; აქ მის მიერ იმავე დროს ეკლესიებისათვის ჩაყრილ საძირკველს განამტკიცებდნენ. ამ ამბებს გვასწავლის "საქმეთა" წმინდა წერილი.
XIX
ჯერ კიდევ მაშინ, როდესაც კლავდიუსი მართავდა იმპერიას, პასექის დღესასწაულზე იერუსალიმში ესოდენ დიდი ამბოხი და არეულობა შეიქნა, რომ მარტო ტაძრის გამოსასვლელთან ერთად შეყრილი სამი ათასი იუდეველი დაიღუპა ერთმანეთის მიერ გადათელილი, და დღესასწაული მთელი ერისთვის გადაიქცა გლოვად და გოდებად თითოეული სახლისთვის. იოსები ამასაც გვიამბობს.[34] კლავდიუსმა კი აგრიპა, აგრიპას შვილი,[35] დაადგინა იუდეველთა მეფედ, ფელიქსი[36] მთელი სამარიის, გალილეისა და ამასთან ერთად ე. წ. პერეას ქვეყნების პროკურატორად გაგზავნა. თვითონ კი სახელმწიფოს მართავდა ცამეტი წელი და რვა თვე, და დატოვა რა ნერონი მმართველობის მონაცვლედ, აღესრულა.[37]
XX
ნერონის დროს კი, იუdეაში ფელიქსის პროკურატორობისას, მღვდლების ერთმანეთზე ამხედრებას ასე აღწერს "იუდაურ სიძველეთა" მეოცე წიგნში:
"ამას მოყვა მღვდელთმთავართა ამხედრება მღვდლებისა და იერუსალიმის ხალხის წინამძღოლთა წინააღმდეგ, და თითოეული მათგანი თავიანთი თავისათვის მამაც და გადატრიალებებისაკენ მოსწრაფე კაცთაგან ქმნიდა საბრძოლო რაზმებს, რომლებსაც წინამძღოლობდნენ, ერთმანეთს უტევდნენ, აძაგებდნენ და ქვებს უშენდნენ; გამკიცხავი კი არავინ იყო, არამედ როგორც უწინამძღვრო ქალაქში, ამას თავისუფლად იქმოდნენ. ისეთ უსირცხვილობას და დანაშაულს სჩადიოდნენ მღვდელთმთავრები, რომ ბედავდნენ გაეგზავნათ მონები საფქვავში მღვდლებისათვის განკუთვნილი მეათედების ასაღებად. და ხდებოდა, რომ ნახავდი გამოუვალ მდგომარეობაში ჩავარდნილი მღვდლების სიღარიბით სიკვდილს; ამგვარად იპყრობდა ყოველგვარ სამართალს მეამბოხეთა ძალადობა".[38]
კვლავ იგივე მწერალი მოგვითხრობს იმ ხანად იერუსალიმში ავაზაკთა გარკვეული სახეობის აღმოცენებაზე. ამბობს, რომ ისინი დღისით, შუა ქალაქში ხოცავდნენ, ვისაც კი გადაეყრებოდნენ. განსაკუთრებით დღესასწაულებზე შეერეოდნენ ბრბოს და ტანისამოსში დამალულ ხანჯალს გამოჩენილ პიროვნებებს აძგერებდნენ; მათი დაცემის შემდეგ მოკლულებზე მგლოვიარეთ შეუერთდებოდნენ; ამიტომ ყველასთან ნდობის მოპოვების გამო უჩინარი იყვნენ. მათ მიერ პირველად ამგვარად მოკლულ იქნა იონათან მღვდელთმთავარი, მის შემდეგ ყოველდღე კლავდნენ მრავალ ადამიანს. უფრო მძიმე იყო შიში, ვიდრე უბედური შემთხვევა, თითოეული როგორც ომში ყოველ წუთს სიკვდილს ელოღა.[39]
XXI
სხვა ამბების შემდეგ მოგვითხრობს: "ამაზე უფრო ძლიერი დარტყმით უბოროტა იუდეველებს ეგვიპტელმა ცრუწინასწარმეტყველმა. ქვეყანაში გამოჩნდა გრძნეული კაცი და ხალხს არწმუნებდა, რომ წინსწარმეტეველი იყო. შემოიკრიბა სამიათასამდე მოტყუებული კაცი და წარუძღვა უდაბნოდან ზეთისხილად წოდებული მთისკენ, სადაც ისეთი ადგილი დაიკავა, რომ შეეძლო მისი მომხრე ჯარისკაცების დახმარებით იერუსალიმში შესვლა, და, როგორც ტირანს, რომაული გარნიზონისა და ხალხის დაპყრობა. ფელიქსმა დაასწრო მის შეტევას, დახვდა რომაელ ჯარისკაცებთან ერთად, და მთელი ხალხი აღდგა [ქალაქის] დასაცავად; ასე რომ, როდესაც მოხდა შეტაკება, ეგვიპტელი მცირე ამალით გაიქცა, მასთან ერთად მყოფი უმრავლესობა კი განადგურდა ან დატყვევებულ იქნა".[40]
ამას გვიამბობს იოსები "იუდაური ომების" მეორე წიგნში. აღსანიშნავია, ეგვიპტელთან დაკავშირებით ნათქვამი "მოციქულთა საქმეებში", სადაც ფელიქსის დროს იერუსალიმში ათასისთავი, როდესაც მას აუჯანყდა იუდეველთა ბრბო, ეუბნება პავლეს: "შენ არა ხარ ეგვიპტელი ამ დღეების წინ რომ ააჯანყა და უდაბნოში გაიყვანა სიკარიელთაგან სამი ათასი კაცი?" (საქმე. 21, 38) ეს ამბები მოხდა ფელიქსის დროს.
XXII
მის მონაცვლედ ნერონმა გაგზავნა ფესტუსი,[41] რომლის დროს სიმართლის მთქმელი პავლე ბორკილდადებული წაყვანილ იქნა რომში. მასთან ერთად იყო არისტარქე,[42] რომელსაც, ბუნებრივია, თანა-ტყვეს უწოდებს ერთ ადგილას ეპისტოლეში (იხ. კოლ. 4,10). ლუკაც, ვინც "მოციქულთა საქმეები" წერილობით გადმოსცა, ამ სიტყვებით ასრულებს ისტორიას, და აღნიშნავს, რომ პავლე რომში სრული ორი წელი ცხოვრობდა თავისუფლად და ღვთის სიტყვას დაუბრკოლებლად ქადაგებდა. გადმოცემით მაშინ მოციქულმა შეძლო თავის დაცვა, და წარგზავნილ იქნა ქადაგების მსახურებისათვის, ხოლო ამ ქალაქში მეორედ ჩასვლისას მის (ნერონის - მთარგ.) დროს მოწამეობრივად აღესრულა. იქ ბორკილდადებულმა შეადგინა ტიმოთეს მიმართ მეორე ეპისტოლე, რაშიც აღნიშნავს მის პირველ თავის გამართლებას და აღსასრულის მოახლოებას. მიიღე მისი ეს მოწმობაც, ამბობს: "ჩემი პირველი თავისმართლების დროს არავინ იყო ჩემთან, არამედ ყველამ მიმატოვა მე (ნუ მოეკითხება მათ), მაგრამ უფალი ჩემთან იყო და გამაძლიერა მე, რათა ჩემს მიერ აღსრულებულიყო ქადაგება და მოესმინა ყველა წარმართს, და თავი დავაღწიე ლომის ხახას" (2 ტიმ, 4, 16-17). ამ სიტყვებით ცხადად აჩვენებს, რომ პირველად თავი დააღწია ლომის ხახას, მისი მეშვეობით რომ აღსრულებულიყო ქადაგება. საფიქრებელია, ასე ნერონს უწოდებს მისი სისასტიკის გამო. შემდეგ იგი არ დასძენს რაიმე ამის მსგავსს - "გამომიხსნა ლომის ხახიდან", რადგან სულით აგრეთვე იხილა მისი მომავალი აღსასრული, რის გამოც მოადევნებს სიტყვებს, - "და თავი დავაღწიე ლომის ხახას", - გამომიხსნის მე უფალი ყველა უკეთური საქმისგან და მაცხოვნებს მისი ზეციური სასუფევლისათვის", და მიანიშნებს მის მოახლოებულ მოწამეობაზე; რასაც უფრო ცხდად ამავე წერილში წინამოასწავებს: "რადგან მე უკვე შევიწირვი და ჩემი დახსნის ჟამი დადგა" (2 ტიმ. 4, 11-16).
ტიმოთეს მიმართ მეორე ეპისტოლეში აცხადებს, რომ მხოლოდ ლუკა იყო მასთან ერთად, როგორც დაწერა; პირველი თავის გამართლების დროს კი ისიც არ ყოფილა მასთან. აქედან სავარაუდოა, რომ ლუკამ ამ დროს დაწერა "მოციქულთა საქმეები" და ვიდრე პავლესთან ერთად იყო, გადმოსცა თავისი თხრობა. ეს ჩვენს მიერ ითქვა იმის საჩვენებლად, რომ როდესაც ლუკამ აღწერა პავლეს რომში ყოფნა, მისი მოწამეობა არ იყო აღსრულებული; სავარაუდოდ თავიდან, როდესაც ნერონი უფრო კეთილგანწყობილი იყო, ადვილი იყო შეხედულებების გამო პავლეს თავისმართლების მიღება, ხოლო როდესაც უკანონო დანაშაულებრივ ქმედებებში წარემატა, სხვებთან ერთად მოციქულებსაც დაადო ხელი.
XXIII
როდესაც პავლემ კეისრის სამსჯავროს მოუხმო და ფესტუსის მიერ რომში იქნა გაგზავნილი, იუდეველებს გაუცრუვდათ იმედი, რომ მის წინააღმდეგ შეთქმულებას მოაწყობდნენ და მიუბრუნდნენ იაკობს, უფლის ძმას, რომელიც მოციქულთა მიერ იერუსალიმის საყდარზე ვპისკოპოსად იქნა ხელდასხმული. მის წინააღმდეგ მათ ჩაიდინეს ეს დანაშაული. იგი გამოიყვანეს შუაში და მთელი ხალხის წინაშე ქრისტეს რწმენის უარყოფა მოსთხოვეს; ხოლო როდესაც მან ყველას განზრახვის წინააღმდეგ თავისუფალი ხმითა და იმაზე უფრო მეტად გაკადნიერებულმა, ვიდრე მოელოდნენ, მთელი ხალხის წინაშე აღიარა, რომ ჩვენი უფალი და მაცხოვარი იყო ღვთის ძე. მათ მეტად ვეღარ აიტანეს ამ კაცის მოწმობა და ის, რომ ყველას სჯეროდა მისი ყველაზე გამორჩეული სამართლიანობისა და მისი ფილოსოფიური და ღვთისმოსავური ცხოვრების მწვერვალზე აყვანის გამო; მათ იგი მოკლეს. თავიანთი ნების აღსასრულებლად არეულობის დრო შეარჩიეს, როდესაც ფესტუსი გარდაიცვალა იუდეაში, და ქვეყანა მმართველისა და პროკურატორის გარეშე იყო დარჩენილი. იაკობის აღსასრულის ამბავი უკვე გადმოვეცით კლიმენტის სიტყვების დამოწმებისას, რომელიც მოგვითხრობდა, რომ ტაძრის სახურავიდან გადმოგდებული მოკლულ იქნა მაუდის სათელავი საგორავის ცემით; ყველაზე ზედმიწევნით კი მის შესახებ ამბავს პეგესიპე,[43] მოციქულთა პირველი მონაცვლეობის დროს მცხოვრები, თავის მეხუთე წიგნში მოგვითხრობს შემდეგი სახით:
"მოციქულებთან ერთად ეკლესია იმემკვიდრა უფლის ძმამ იაკობმა, რომელსაც უფლის [მოღვაწეობის] ჟამიდან ჩვენს დრომდე ყველა უწოდებდა მართალს. იაკობი მრავალ ადამიანს ეწოდებოდა, მაგრამ ეს მისი დედის მუცლიდანვე წმინდა იყო, ღვინოსა და სიკერას არ სვამდა, არც ხორცს ჭამდა, სამართებელი არ შეხებია მის თავს, ზეთს არ იხმევდა, არც აბანოთი სარგებლობდა. მხოლოდ მისთვის იყო ნებადართული წმინდაში შესვლა, რადგან ატარებდა არა ბეწვიან არამედ სელის სამოსს. მარტო შედიოდა ტაძარში და ხედავდნენ მუხლებზე მდგომს და მლოცველს ხალხის შენდობისათვის, ისე რომ მისი მუხლები აქლემის მსგავსად ჰქონდა დაკოჟრილი ღმერთის თაყვანისცემისა და ხალხისათვის შენდობის სათხოვნელად მუდმივად მუხლებზე დგომისაგან. მისი ზეაღმატებული სამართლიანობის გამო ეწოდა "მართალი" და "ობლიასი", რაც ბერძნულად ნიშნავს "ხალხის ზღუდესა და სამართლიანობას", როგორც განმარტავდნენ წინასწარმეტყველები მის შესახებ. ჩემს მიერ ზემოაღწერილი ("განმარტებებში") შვიდი მწვალებლობიდან ზოგიერთი ეკითხებოდა მას, თუ რა იყო "იესოს კარიბჭე", და პასუხობდა, რომ იგი იყო მხსნელი; მათგან ზოგიერთს სწამდა, რომ იესო არის ქრისტე. ზემოხსენებულ მწვალებლობებს კი არ სწამდათ, არც აღდგომა, არც თითოეულისათვის მისი საქმეების მიხედვით მიგება; ხოლო ვინც ირწმუნა, ირწმუნა იაკობის გამო. როდესაც მრავალმა მმართველმაც ირწმუნა, ხმაური ატყდა იუდეველებთან, მწიგნობრებთან და ფარისეველებთან, რომლებიც ამბობდნენ, რომ საფრთხეში იყო მთელი ერი, რადგანაც იესოს ქრისტედ მიიჩნევდა. ასე რომ, იაკობთან მიდიოდნენ და ეუბნებოდნენ: "მოგიწოდებთ, შეაკავე ხალხი, რადგან ცთომილებაშია იესოსთან დაკავშირებით, თითქოს იგი ქრისტე იყოს. მოგიწოდებთ შენ, დაარწმუნე ყველა პასექის დღეს მომავალი იესოს შესახებ; რადგან ყველა შენ გიჯერებს. დაგემოწმებით ჩვენც და მთელი ერიც, რომ მართალი კაცი ხარ და რომ [კაცს] პირზე არ უყურებ. ასე რომ, ბრბო არ შეცდეს იესოსთან დაკავშირებით; რადგან მთელი ერი და ყველა შენ გიჯერებს. დადექი ტაძრის სახურავზე, რათა ზემოთ მთელი ერი გხედავდეს და კარგად ესმოდეს შენი სიტყვები. რადგან პასექის გამო ყველა ტომი და წარმართებიდანაც თავს მოიყრის ერთად".
ამრიგად, დააყენეს ზემოხსენებულმა მწიგნობრებმა და ფარისევლებმა იაკობი ტაძრის სახურავზე, შესძახეს მას და უთხრეს: "მართალო, რომელსაც ყველა გიჯერებთ, რადგანაც ხალხი შემცდარია და მისდევს ჯვარცმულ იესოს, გვაუწყე ჩვენ რა არის იესოს კარიბჭე?" და მიუგო დიდი ხმით: "მე რას მეკითხებით ძე კაცისას შესახებ?! და დაჯდა იგი ცაში დიდი ძალის მარჯვნივ, და მოვა ცის ღრუბლებზე". და როდესაც მრავალი სრულიქმნა [რწმენაში] და განადიდეს იაკობის დამოწმებით და თქვეს: "ოსანა, დავითის ძეს", მაშინ კვლავ იმავე მწიგნობრებმა და ფარისევლებმა ერთმანეთს უთხრეს: ”ცუდად მოვიქეცით, რომ ასეთი მოწმობა მივეცით იესოს, მაგრამ ავიდეთ და გადმოვაგდოთ იგი, რათა შეშინდნენ და არ ერწმუნონ მას". და შესძახეს: "ოჰ, ოჰ, მართალიც შეცდა". და აღსრულდა ესაიას დაწერილი: "მოვაშოროთ მართალი, რადგან არ არის ჩვენი მაამებელი; ისინი შეჭამენ მათი საქმეების ნაყოფთ" (იხ. ეს. 3, 10). ავიდნენ და ჩამოაგდეს მართალი; და ეუბნებოდნენ ერთმანეთს: "ჩავქოლოთ იაკობ მართალი", და დაიწყეს მისი ჩაქოლვა. როდესაც ნახეს, რომ არ მოკვდა, არამედ შეტრიალდა, დადგა მუხლებზე და ამბობდა: "მოგიხმობ, უფალო, ღმერთო მამაო, შეუნდე მათ, რადგან არ იციან, რას იქმან" (შდრ. ლუკ. 23, 34). ამგვარად, როდესაც მას ქოლავდნენ, ერთმა მღვდლებიდან, რექაბის შვილებიდან, რექაბის ძემ, ვიზეც დაამოწმა იერემია წინასწარმეტყველმა, შესძახა და თქვა: "შეჩერდით! რას აკეთებთ? ჩვენს გამო ლოცულობს მართალი". და მათგან რომელიღაცამ, ერთ-ერთმა მაუდის მთელავმა აიღო საგორავი, რითაც თელავენ მოსასხამს და ჩასცა მართალს თავში, და ასე მოწამეობრივად აღესრულა იგი. და დამარხეს ტაძრის მახლობლად, მისი საფლავის ქვა დღემღე არის ტაძართან. იგი ჭეშმარიტი მოწმე გახდა იუდეველთათვისაც და ელინთათვისაც, რომ იესო არის ქრისტე. მალე ვესპასიანემ მათ ალყა შემოარტყა".
ეს ამბები ვრცლად აქვს მოთხრობილი პეგესიპესაც და მას კლიმენტიც ეთანხმება. ამგვარად, იაკობი საკვირველი კაცი იყო და სხვა ყველასთან სახელგანთქმული, იუდეველთა შორის შეგნებული ადამიანები ფიქრობდნენ, რომ მისი მოწამეობრივი აღსასრულის შემდეგ მყისვე იერუსალიმზე ალყის შემორტყმის მიზეზი იგი იყო. ეს არათუ სხვა რამის გამო შეემთხვა მათ, არამედ მის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულის გამო.
რა თქმა უნდა, იოსებს არც ამის წერილობით დადასტურებაზე უყოყმანია, როდესაც ამბობს: "იუდეველებს ეს შეემთხვათ როგორც სამაგიეროს მიზღვა იაკობ მართლის გამო, რომელიც იყო ქრისტედ წოდებული იესოს ძმა, მიუხედავად იმისა, რომ იგი ყველაზე მართალი იყო, იუდეველებმა მოკლეს".*
მან მისი სიკვდილი "იუდეველთა სიძველეების" მეოცე წიგნში ასე გადმოსცა: "კეისარმა ალბინე გაგზავნა იუდეაში ეპარქოსად, როდესაც გაიგო, რომ ფესტუსი აღესრულა.[44] ანანუს უმცროსი, რომელმაც, როგორც ვთქვით, მიიღო მღვდელმთავრობა, მამაცი ხასიათის კაცი იყო და გამბედაობით გამოირჩეოდა. იგი იყო მიმდევარი სადუკეველთა მწვალებლობისა, რომლებიც, როგორც უკვე განვმარტეთ, სამსჯავროში ყველა იუდეველზე უფრო სასტიკები არიან. ამრიგად, რამდენადაც ასეთი იყო ანანუსი, იგი ფიქრობდა, რომ დაუდგა მარჯვე ჟამი ფესტუსის სიკვდილის გამო, რადგან ალბინუსი ამ დროს ჯერ კიდევ გზაში იყო. მან მოიწვია მსაჯულთა სინედრიონი და მის წინაშე დააყენა ქრისტედ წოდებული იესოს ძმა, სახელად იაკობი და ზოგიერთი სხვაც; რჯულის დარღვევის ბრალდება წაუყენა და გადასცა ქვებით ჩასაქოლად. მაგრამ მათ, რომლებიც ქალაქში ზნეობრივად ყველაზე წესიერ და რჯულის ზედმიწევნით დამცველ კაცებად მიიჩნეოდნენ, უჭირდათ ამ საქმეზე წასვლა, და საიდუმლოდ მეფეს გაუგზავნეს [წერილი], მოუწოდებდნენ მას მიეწერა ანანუსისთვის, რომ ეს არ გაეკეთებია, რადგან იგი თავიდანვე არ მოქმედებდა მართებულად. ზოგიერთი მათგანი ალექსანდრიიდან მომავალ ალბინუსსაც შეხვდა და აცნობა, რომ ანანუსს უფლება არ პქონდა მის გარეშე შეეკრიბა სინედრიონი. ალბინუსმა დაუჯერა ამბის მომტანთ, განრისხებულმა მიწერა ანანუსს, დაემუქრა, რომ მისგან მიიღებდა სასჯელს, მეფე აგრიპამაც სამთვიანი მმართველობის შემდეგ მას განაშორა მღვდელთმთავრობა და იესო დამაის ძე დაადგინა".[45] ასეთი ამბები იყო იაკობთან დაკავშირებით. მასზე ამბობენ, რომ მას ეკუთვნის კათოლიკე ეპისტოლეთაგან პირველი; უნდა ვიცოდეთ, რომ ის ნაყალბევია და ძველთაგან მრავალი არ ახსენებს მას, ისევე როგორც იუდას სახელით ცნობილს, შვიდ კათოლიკედან ერთ-ერთს; მაგრამ ასევე ვიცით, რომ ამ ეპისტოლეებს დანარჩენებთან ერთად უმრავლესობა ეკლესიებში საჯაროდ კითხულობენ.
------------------------------------------
* ეს ადგილი არ არის იოსების ტრადიციულ ტექსტში - მთარგ.
XXIV
როდესაც ნერონის იმპერატორობის მერვე წელი დადგა, მარკოზ მახარებლის შემდეგ პირველმა ანიანიუსმაა[46] მიიღო ალექსანდრიაში დიოცეზის მსახურება.
XXV
როდესაც უკვე განმტკიცდა ნერონის მმართველობა, შეუდგა უწმინდური საქმეებისათვის აღჭურვას თვით ყოვლიერების ღმერთის ღვთისმოსაობის წინააღმდეგ. ამ წიგნში არ არის ადგილი იმის აღსაწერად, თუ რამდენი უზნეობა ჩაიდინა მან; მასთან დაკავშირებით ამბების ზედმიწევნითი თხრობა მრავალმა გადმოსცა, ვისაც სურვილი აქვს, მათი მეშვეობით შეძლებს ამ კაცის გაუგონარი სიშლეგისა და გარყვნილი საქმეების შესწავლას, რამაც იგი ამდენი ათასის უგუნურად დაღუპვამდე მიიყვანა; მივიდა ისეთ სისხლისმსმელ საქმეებამდე, რომ არც მახლობელს და საყვარელ ადამიანს ინდობდა, დედა, ასევე ძმები და ცოლი სხვა ათასობით ნათესავთან ერთად როგორც მტრები და მოწინააღმდეგეები სხვადასხვა საშუალებით
მოკლა. მაგრამ ყველაფერს აკლდა ის, რომ საღვთო კეთილმსახურების წინააღმდეგ პირველ იმპერატორად გამოსვლა მას მიწერებოდა. ამის შესახებ კვლავ რომაელი ტერტულიანე იხსენებს შემდეგი სახით: "წაიკითხეთ თქვენი ჩანაწერები, იქ აღმოაჩენთ, რომ პირველი ნერონი დევნიდა ამ მოძღვრებას, როდესაც დაიმორჩილა მთელი აღმოსავლეთი, და განსაკუთრებით სასტიკი იყო რომში. ჩვენზე მოწევნული რისხვის ასეთი მოთავით ვიქადით. რადგან ამის მცოდნეებს იმის შეცნობაც ძალგვიძს, რომ ნერონის მიერ არ განიკითხებოდა დიდი რამ სიკეთე რომ არ ყოფილიყო".[47]
ამ საქმეებით იგი იმპერატორებს შორის პირველ ღვთისმბრძოლად გამოცხადდა და აღდგა მოციქულებისათვის დარტყმის მისაეყენებლად. ამრიგად, მოგვითხრობენ, რომ მის დროს პავლეს თვით რომში მოჰკვეთეს თავი, ასევე პეტრე ძელზე მიალურსმეს. ამ ისტორიას სარწმუნოს ხდის ის, რომ დღემდეა იქ შემონახული სასაფლაოების წარწერა - "პეტრესი და პავლესი". არამცირე მოწმობას იძლევა საეკლესიო მწერალი, სახელად გაიუსი, რომაელთა ეპისკოპოს ზეფირინუსის[48] დროს მოღვაწე. მან ფრიგიელების[49] წინამძღვრის პროკლესთან წერილობითი საუბრისას ამ ადგილების შესახებ, სადაც ხსენებული მოციქულების წმინდა სამკვიდრებელი მდებარეობს, ამბობს: "მე კი შემიძლია გაჩვენოთ მოციქულთა გამარჯვების ძეგლები. რადგან თუკი ინებებ გასვლას ვატიკანთან ან ოსტიის გზაზე, აღმოაჩენ ამ ეკლესიის დამფუძნებელთა გამარჯვების ძეგლებს".[50]
ის, რომ ორივე ერთსა და იმავე დროს ეწამა, ამას კორინთელთა ეპისკოპოსი დიონისე[51] რომაელებთან წერილობითი საუბრისას ასე აღნიშნავს: "ესოდენი შეგონების მეშვეობით პეტრესა და პავლესაგან ჩაყრილი რომაელთა და კორინთელთა ნერგები ერთად შეაერთეთ. რადგან ორივე ერთად ასწავლიდა ჩვენს კორინთოში და ჩვენ დაგვნერგეს, მსგავსადვე იტალიაში ასწავლიდნენ და ეწამენ ერთსა და იმავე ჟამს". ესეც ითქვა იმისათვის, რომ უფრო მეტად სარწმუნო იყოს ისტორიული ფაქტები.
XXVI
იოსები მოგვითხრობს, თუ რამდენი უბედურება შეემთხვა იუდეველთა მთელ ერს. მრავალ სხვა მოვლენასთან ერთად დაწვრილებით აღწერს, თუ რამდენი ათასი წარჩინებული იუდეველი მათრახით იგვემა და იმავე იერუსალიმში ჯვარს ეცვა ფლორუსის[52] მიერ. იგი კი იყო იუდეველთა პროკურატორი, როდესაც ომი აღეგზნო ნერონის მმართველობის მეოცე წელს. შემდეგ ამბობს, რომ იუდეველთა ამბოხებას მთელ სირიაში მოყვა არეულობა. წარმართები ყველგან ქალაქებში მცხოვრებ იუდეველებს როგორც მტრებს უმოწყალოდ ანადგურებდნენ, ისე რომ ნახავდი ქალაქებს სავსეს დაუმარხავი გვამებით, ჩვილებისა და მოხუცების გვამებთან ერთად, დახოცილ ქალებს სიშიშვლის დაუფარავად. მთელი პროვინცია სავსე იყო ენითაუწერელი უბედურებებით, და მომავალი საშინელებების მუქარა უფრო დიდი იყო, ვიდრე ყოველდღე მომხდარი დანაშაულებები.[53] ეს ამბები სიტყვასიტყვით გადმოსცა იოსებმა, და ასეთი იყო იუდეველთა მდგომარეობა.
----------------------------------------------------------------------------------------------------
კომენტარები
[1] - სტეფანე - გვირგვინი (ბერძნ.).
[2] - ოსროელთა მეფის ავგაროზ V შესახებ იხ. შენიშვნა 35, წიგნი I.
[3] - სვიმონ მოგვი ძველი ავტორების (წმ. ირინეოს ლიონელი, წმ. იუსტინე ფილოსოფოსი, წმ. თეოდორიტე კვირელი და სხვა) აზრით არის გნოსტიკური ერესის მამამთავარი. ისტორიული ცნობები მისი ცხოვრების შესახებ თითქმის არ შემონახულა. ცნობილია, რომ ის იყო სამარიელთა ტომიდან და მოინათლა პირველი სამოციქულო ქადაგების დროს სამარიაში. აქვე მოხდა მისი პირველი დაპირისპირება პეტრე მოციქულთან. გადმოცემები სვიმონ მოგვს წარმოაჩენს მოციქულობის და უპირველეს ყოვლისა პეტრეს შეუნანებელ და შეურიგებელ მოწინააღმდეგედ. სვიმონ მოგვისა და პეტრე მოციქულის უკანასკნელი დაპირისპირება შედგა რომში. გადმოცემა მოგვითხრობს, რომ სვიმონს, სურდა რა თავისი მაგიური ძალის ჩვენება, ჰაერში აიწია და ქალაქის თავზე ცურავდა მოქალაქეებისა და თვით იმპერატორის თანდასწრებით. მაგრამ პეტრე მოციქულმა, ლოცვა აღავლინა ერეტიკოსის შესარცხვენად და სვიმონი დედამიწაზე ჩამოვარდა და სასიკვდილოდ დაიმტვრა.
სვიმონ მოგვის მოძღვრებამ ჩვენამდე მოაღწია მეტად არეული და ერთმანეთის საწინააღმდეგო გადმოცემებით. ყველაზე უფრო თანამიმდევრულად მისი იდეები წარმოდგენილია წმ. იპოლიტე რომაელის თხზულებაში ”ფილოსოფუმენა” (Patrologiae cursus completus. Series graeca/Ed.J.P.Migne.Paris, 1857-1866.1 თ. XVI).
[4] - ტერტულიანე. აპოლოგია V, 1-2.
[5] - კორნელიუსის სარწმუნოებაზე მოქცევის შესახებ მოგვითხრობს ლუკა მახარებელი (იხ.: საქმე 10:1-48). კორნელიუსი თან ახლდა პეტრე მოციქულს მოციქულებრივი მსახურების დროს. საქადაგებლად გაგზავნილ იქნა ქ. სკეპსიოსში, სადაც მმართველის დიმიტრის მფარველობით განსაკუთრებით ყვაოდა კერპთაყვანისმცემლობა. იქ მან აღასრულა მრავალი სასწაული, მმართველი და მისი ოჯახი ჭეშმარიტ სარწმუნოებაზე მოაქცია. წმ. კორნელიოსი გარდაიცვალა ღრმა მოხუცებულობაში.
[6] - მოციქული აქაბი - ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი. ფლობდა წინასწარმეტყველების ნიჭს, იწინასწარმეტყველა შიმშილობა იმპერატორ კლავდიუსის დროს (41-54 წწ.) და პავლე მოციქულის წამება (იხ.: საქმე 21:11).
[7] - გაიუს კალიგულა - რომის იმპერატორი (37-41 წწ.).
[8] - ჰეროდე აგრიპა I - არისტობულეს და ბერენიკეს ძე, ჰეროდე დიდის შვილიშვილი. 38 წელს კალიგულასაგან მიიღო ფილიპეასა და ლისანის ოლქები მეფის ტიტულთან ერთად, 40 წლიდან ფლობდა მთელ პალესტინას. 44 წელს საშინელი სიკვდილით აღესრულა (იხ.: საქმე 12:23). მისი სიკვდილის შემდეგ იუდეველები კვლავ მოექცნენ რომის პროკურატორობის მმართველობის ქვეშ.
[9] - ფილონ ალექსანდრიელი (დაახ. 20 წ. ქ. შ.-მდე-დაახ. 40 წ. ქ. შ.) - სწავლული იუდეველი და ფილოსოფოსი. ეგზეგეტიკის (ბიბლიური ტექსტების განმარტების მეცნიერების) ალექსანდრიული სკოლის ერთ-ერთი დამფუძნებელი. მისი კვლევის უმთავრესი საგანი იყო მოსეს ხუთწიგნეული. შემდგომში მართლმორწმუნე იუდაურმა აზრმა უარყო ფილონ ალექსანდრიელის თხზულებები მათი ელინისტური ხასიათის გამო.ფილონის ეგზეგეტიკური მეთოდი გამოყენებულ იქნა ორიგენეს, ნეტ. ავგუსტინეს, წმ. ამბროსი მედიოლანელის და სხვა რამდენიმე ადრექრისტიანი სწავლულის შრომებში.
მისი თხზულებები იხ.: Philonis Opera quae supersunt.Berlin, 1896-1930; 1962-1963. რუს. თარგ. იხ.: Филон Иудеянин. О жизни созерцательной//Смирнов Н.ПюТерапевты и сочинение Филона "О жизни созерцательной". Киев, 1909. ასევე: Тексты Кумрана. М., 1971. Вып.1.
[10] - 38 წელს შემოდგომით, როდესაც ბერძნებმა ალექსანდრიაში ებრაელების მასობრივი დევნა მოაწყვეს.
[11] - აპიონი (I ს.) - ეგვიპტელი სწავლული, ცნობილი არის იუდეველებისადმი განსაკუთრებული სიძულვილით. აპიონს, რომელიც მეთაურობდა იმპერატორ კალიგულასადმი წარგზავნილ ალექსადნრიელთა ელჩობას, მიზნად ჰქონდა დასახული რომისთვის გაეღვივებინა ეჭვი იუდეველებისადმი. იოსებ ფლავიუსმა საგანგებოდ დაწერა წიგნი ”აპიონის წინააღმდეგ” რუს. თარგ. იხ.: Иосиф Флавин. О древности иудейского народа. Против Апиона. СПБ., 1895.
[12] - იუდეველთა თემის უფროსი ალექსანდრიაში.
[13] - იუდაური სიძველენი XVIII, 8, 1. ჩვეულებრივ უწოდებენ ”სიძველეებს”, ბერძნული ”არქეოლოგიის” ლათინური შესატყვისიდან ”ანტიქუიტეს”.
[14] - იუდეის ომი, II, 9, 2.
[15] - იუდეის ომი, II, 9, 4.
[16] - იუდეველთა აჯანყება მოხდა 66-70 წწ. 70 წელს, ალყის შემდეგ, იერუსალიმი იქნა აღებული და დანგრეული. რომაელების სარდალი ვესპასიანე, იუდეველთა აჯანყების ჩახშობის მოთავე, 69 წელს გახდა იმპერატორი და ფლავიუსის დინასტიას დაუდო სათავე. საბრძოლო ოპერაციები იუდეაში განაგრძო მისმა შვილმა - ტიტუს ფლავიუსმა, რომელიც იმპერატორი გახდა 79 წელს.
[17] - კლავდიუსი - რომის იმპერატორი (41-54 წწ.).
[18] - იუდაური სიძველენი XIX, 8, 2.
[19] - განსხვავება აიხსნება იმით, რომ ეს მეფე სინამდვილეში ატარებდა ორ სახელს - ჰეროდე-აგრიპა.
[20] - იუდეის პროკურატორი (44-47 წწ.).
[21] - იუდაური სიძველენი, XX, 5, 1.
[22] - ელენე - დედოფალი.
მთელი სამეფო ოჯახი მოექცა იუდაიზმზე. ელენეს სასახლე ჰქონდა იერუსალიმში, იქვე იქნა დასაფლავებული.
[23] - იუდეური სიძველენი, XX, 5, 2.
[25] - მოწამე იუსტინე ფილოსოფოსი (II ს.) - ღვთისმეტყველი აპოლოგეტი. მას ეკუთვნის ქრისტიანობის ორი აპოლოგია. პირველი, სავარაუდოდ შექმნილია დაახ. 155 წ., მიძღვნილია იმპერატორ ანტონიუს პიუსისადმი. მეორე, დაწერილი 161 წ. - იმპერატორ მარკუს ავრელიუსისადმი. მას მიეკუთვნება ასევე ”დიალოგი ტრიფონ იუდეველთან.” ჩვენამდე მოღწეულია წმ. იუსტინეს ძირითადი საღვთისმეტყველო შრომების დიდი ნაწილი მხოლოდ სახელწოდებებით: ”ღმერთის უზენაესი მეუფების შესახებ”, ”სულის შესახებ”, ”ერესების წინააღმდეგ”, ”მარკიონის წინააღმდეგ”. ასევე შემორჩენილია ფრაგმენტები: ”აღდგომის შესახებ”, ”ერთმთავრობის შესახებ”, ”ეპისტოლე დიოგნეტესადმი”, ”სიტყვა ელინებისადმი”. წმ. იუსტინე მოწამეობრივად აღესრულა დაახ. 166 წ.
[26] - ამ ქანდაკებას არანაირი კავშირი არ ჰქონდა სვიმონ მოგვთან. 1754 წ. წმ. იუსტინეს მითითებულ ადგილზე (მდ. ტიბრის პატარა კუნძულზე).
ცხადია, რომ ქანდაკება დაუდგეს ძველ ღვთაებას Semo Sancus - სარწმუნოების დამცველი.
[27] - წმ. იუსტინე ფილოსოფოსი. აპოლოგია, I, 26.
[28] - მღვდელ-მოწამე ირინეოსი - ლიონის ეპისკოპოსი. წარმოშობით სმირნელი, წმ. პოლიკარპეს მსმენელი, მოციქულებრივი კაცის მოწაფე ირინეოსი გალიაში ჩავიდა დაახ. II ს-ის შუა ხანებში, იქ მიიღო მღვდლობა და 117 წლიდან იყო ლიონის ეპისკოპოსი. შეისწავლა კელტური ენა, რომლითაც ურთიერთობას ამყარებდა ადგილობრივ მოსახლეობასთან, მაგრამ წერდა ბერძნულ ენაზე. წმ. ირინეოს ლიონელის თხზულებებიდან ცნობილია: ეპისტოლე ”ფლორინუსის მიმართ ერთმთავრბის შესახებ, ანუ იმის შესახებ, რომ ღმერთი არ არის ბოროტების მიზეზი”, ”ოგდოადის შესახებ” (პირველი რვა ეონის შესახებ, რომლებსაც გნოსტიკოსი ვალენტინე მიიჩნევდა ყოველივე არსებულის დასაბამად), ”ეპისტოლე ვიქტორ პაპისადმი” (ვალენტინეს ერესის თაობაზე), მისადმი ”აღდგომის დღესასწაულის დროის შესახებ”, ”ელინთა წინააღმდეგ”, ”შემეცნების შესახებ”, ”მოციქულთა წინასწარმეტყველებანი”, ”წიგნი სხვადასხვა მსჯელობებზე”. ყველა ეს შრომა დაკარგულია. შემორჩენილია მხოლოდ მათზე მითითებანი და მათი ნაწყვეტები. სრულად შემორჩენილია მისი ხზულება ”ერესების წინააღმდეგ” (5 წიგნად) ძველ ლათინურ ტარგმანში, რომელიც იცოდა ჯერ კიდევ ტერტულიანემ. პირველად გამოიცა ერაზმუს როტერდამელის მიერ 1526 წ. წმ. ირინეოს ლიონელი, როგორც ერესების მოწინააღმდეგე, იხ.: Иванцов-Плфтонов А.М.Ереси трех первих веков христианства. М., 1885.
სვიმონ მოგვის შესახებ იხ.: ”ერესების წინააღმდეგ”, I, 23, 1-3.
[29] - პაპიასი - ჰიეროპოლის ეპისკოპოსი. წმ. ირინეოს ლიონელის (”ერესების წინააღმდეგ” V, 33, 4), იგი იყო იოანე მოციქულის ”მსმენელი” და წმ. პოლიკარპე სმირნელის მეგობარი. თუმცა ევსების მოყავს თვით პაპიასის სიტყვები იმის შესახებ, რომ იგი მხოლოდ აგროვებდა ცნობებს მოციქულთა სიტყვების შესახებ იმ პირებთან, რომლებიც უშუალოდ უსმენდნენ მას (ეკლესიის ისტორია, III, 39, 3-4). მან დაწერა ”უფლის სიტყვების განმარტება” (5 წიგნად). ეს თხზულება ჩვენამდე არ მოღწეულა.
[30] - ევსებიმ, შესაძლოა, ეს ცნობები მოიპოვა იულიანე აფრიკელისაგან. ეს ცნობა აღიარებულია უტყუარად. ალექსანდრიის ეკლესიამ ადრიდანვე დაიკავა მნიშვნელოვანი ადგილი სხვა ქრისტიანულ ეკლესიებს შორის, V ს-ში კი ალექსანდრიის პატრიარქი პატივის მიხედვით რიგით მესამე იყო რომისა და კონსტანტინოპოლის პატრიარქების შემდეგ, რასაც ადასტურებს VI ს-ის მსოფლიო საეკლესიო კრების 46-ე კანონი.
[31] - საუბარია ფილონ ალექსანდრიელის თხზულებაზე ”მჭვრეტელობითი ცხოვრების შესახებ”. იხ.: შენიშვნა 9, წიგნი II.
[32] - ეს ტბა მდებარეობს ალექსანდრიის სამხრეთით.
[33] - იმპერატორმა კლავდიუსმა განდევნა იუდეველები 50 წელს. აი, როგორ წერს ამის შესახებ სვეტონიუსი: ”იუდეველები, რომლებსაც მუდამ აშფოთებდათ ხრესტი, მან განდევნა რომიდან” (Гай Светоний Транквилл. Жизнь двенадцати Цезарей. М., 1990. С.143.
[34] - ეს მოხდა ვენტიდიუს კუმანიუსის პროკურატორობის დროს (48-52 წწ.). ეჭვგარეშეა, რომ მსხვერპლის დასახელებული რაოდენობა გადაჭარბებულია. იოსებ ფლავიუსის რაოდენობა გადაჭარბებულია. იოსებ ფლავიუსის ცნობით მსხვერპლის რაოდენობა შეადგენდა 10000 (იუდეველთა ომი, II, 12, 102) ან 20000 (იუდაური სიძველენი, XX, 5, 3).
[35] - ჰეროდე აგრიპა II - ჰეროდე აგრიპა I-ის ძე. 52 წელს მიიღო მეფის ტიტული. იუდეველთა აჯანყების დროს 66-70 წწ-ებში რომაელთა მხარეზე იყო. 70 წელს მან ტიტუს ფლავიუსთან ერთად ალყა შემოარტყა იერუსალიმს.
[36] - ანტონიუს ფელიქსი - იუდეის პროკურატორი (52-60 წწ.).
[37] - ნერონი - რომის იმპერატორი (54-68 წწ.).
[38] - იუდაური სიძველენი, XX, 8, 8.
[39] -იოსებ ფლავიუსი საუბრობს "სიკარიელების" შესახებ (სიკა - ”ხანჯალი”) - რადიკალური პოლიტიკური პარტია, თავდაპირველად, შესაძლოა, შედგებოდა ზილოტების ფრთისაგან. სიკარიელები გამოდიოდნენ რომის ხელისუფლების წინააღმდეგ. გამოირჩეოდნენ უკიდურესი შეუწყნარებლობით. მიმართავდნენ მასობრივ შეიარაღებულ გამოსვლებსა და ინდივიდუალურ ტერორს (იხ.: იუდაური ომები, II, 13, 3).
[40] - იუდაური ომები, II, 13, 5.
[41] - ჰორციუს ფესტუსი - იუდეის პროკურატორი (60-62 წწ.).
[42] - არისტრაქე მოციქული - ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი, პავლე მოციქულის თანამოღვაწე, წარმოშობით თესალონიკიდან. მოც. პავლეს თან ახლდა იერუსალიმში უკანასკნელი მოგზაურობისას. მასთან ერთად იმყოფებოდა კესარიის ციხესა (იხ.: კოდ. 4:10) და რომისკენ ხიფათით აღსავსე საზღვაო მოგზაურობისას. გადმოცემის მიხედვით, გახდა სირიის ქ. აპამეის ეპისკოპოსი და აღესრულა მოწამეობრივად რომში პავლე მოციქულთან ერთად.
[43] - ჰეგეზიპე (II ს.) - ებრაელი ქრისტიანი, ავტორი ჩვენამდე მოუღწეველი თხზულებებისა ”ღირსშესანიშნაობები” (5 წიგნად). 155 წლის შემდეგ ის გაემგზავრა რომში, სადაც დარჩა დიდი ხნის განმავლობაში. ურთიერთობა ჰქონდა ბევრ ეპისკოპოსთან და ესაუბრებოდა მათ დოგმატურ საკითხებზე. მისი თხზულებებით არაერთგზის სარგებლობს ევსები.
[44] - ალბინუსი - იუდეის პროკურატორი (62-64 წწ.).
[45] - იუდაური სიძველენი, XX, 9, 1.
[46] - ანიანუსი - ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (62-84 წწ.). იხ.: Сергий (Спасский), архим. Полный Месяце слов Востока. Владимир, 1901.
[47] - ტერტულიანე. აპოლოგია, V, 3.
[48] - გაიუსი (II ს.) - რომაელი პრესვიტერი და საეკლესიო მწერალი. მის შესახებ თითქმის არ შემორჩენილა სარწმუნო ცნობები.
ზეფირინუსი - რომის ეპისკოპოსი (202-218 წწ.).
[49] - კატაფრიგიელთა სექტის შესახებ იხ. ”ეკლესიის ისტორია”, V, 14-18.
[50] - მოციქულთა საფლავები აღმოჩენილ იქნა 1950 წელს.
[51] - დიონისე - კორინთოს ეპისკოპოსი (170-202 წწ.). რვა ეპისტოლის ავტორი: რომაელთა მიმართ, ლაკედემონელთა მიმართ, ათენელთა მიმართ, ნიკოდიმიელთა მიმართ, გნოსიელების მიმართ, გორტინელების და ამასიის ეკლესიების მიმართ, ასევე ქრისტოფორას მიმართ, რომელსაც უწოდებს ”მორწმუნე დას”. ეპისტოლეები თავის დროზე სარგებლობდა დიდი პოპულარობით, მათ დიდად აფასებდა ნეტ. იერონიმე. თუმცა, ყველა ესენი დაკარგულია, მათი მხოლოდ ნაწყვეტებია მოღწეულია ევსების მეშვეობით (იხ. ეკლესიის ისტორია, IV, 23).
[52] - გესიუს ფლორუსი - იუდეის პროკურატორი (64-66 წწ.). მისი მმართველობის შესახებ იხ.: ”იუდაური ომები”, II, 14, 9.
[53] - იუდაური სიძველენი, X, 11, 1.
ძველი ბერძნულიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო ზურაბ ჯაშმა
საეკლესიო ბიბლიოთეკა, VII ტ. 2007 თბილისი
წინასიტყვაობა
ისტორიის მიზანი
[8]მხატვრები დაფებსა და კედლებზე გამოსახავენ ძველ ამბებს, მაყურებლებს სიამოვნებას ანიჭებენ და წარსულის ხსოვნას დიდი ხნით ცოცხლად ინახავენ. ისტორიკოსები კი დაფების ნაცვლად იყენებენ წიგნებს, ფერების ნაცვლად - სიტყვათა ყვავილოვნებას, და გარდასულ საქმეთა ხსოვნას უფრო ხანგრძლივსა და მყარს ხდიან, რამეთუ მხატვართა ხელოვნებას ჟამი აზიანებს. ამიტომ, მეც ვცდი საეკლესიო ისტორიის დარჩენილი ნაწილის აღწერას, რადგან მართებულად არ მიმაჩნია, რომ უბრწყინვალეს საქმეთა და სასარგებლო ამბავთა დიდება უგულებელყოფილ იქნას, დავიწყებისგან იავარქმნილი. ამიტომ, ზოგიერთი მეგობარი ხშირად მაქეზებდა, რომ თავს მედო ეს ღვაწლი. მაგრამ როცა ეს საქმე ჩემი შესაძლებლობებით გავზომე, მისთვის ხელის მოკიდების შემეშინდა. თუმცა, თამამად მივენდე სიკეთეთა უხვად მომნიჭებელს და შევუდექი ჩემს ძალებზე აღმატებულ საქმეს. ევსები პალესტინელმა ეკლესიებში მომხდარი მოვლენები აღწერა წმინდა მოციქულთა ისტორიიდან მოყოლებული ღვთისსათნო კონსტანტინეს ზეობამდე, მე კი ამ აღწერის დასასრულს [ჩემი] ისტორიის დასაწყისად გავხდი.
თ ა ვ ი I
როგორ დაიწყო არიანელთა მწვალებლობა
[9]როდესაც აღიგავნენ ეს უწმინდური და ურჯულო ტირანები, ვგულისხმობ მაქსენტიუსს, მაქსიმინეს და ლიკინიუსს, დაცხრა ეკლესიის ღელვა-ტეხვა, რაც აღძრეს ამ უკეთურმა კაცებმა, როგორც რამ ქარიშხალთა კვეთებებმა. შემდეგ, როცა შეწყდა გრიგალის ქროლვა, დამყარდა ურღვევი მშვიდობა. ყოვლითურთ სახელგანთქმულმა იმპერატორმა კონსტანტინემ, რომელმაც არათუ ადამიანთაგან, არც ადამიანთა მეშვეობით, არამედ ზეციდან საღვთო მოციქულის1 მსგავსად მიიღო ეს მოწოდება, მისთვის2 ასე განაგებდა. რადგან დაწერა კანონები, გააუქმა კერპებისათვის მსხვერპლშეწირვა და ბრძანა ეკლესიათა აგება. ხალხებს დაუდგინა რწმენით შემკული მმართველები, ბრძანა პატივის მიგება მღვდლებისათვის და სიკვდილით დაემუქრა მას, ვინც მათ შეურაცხყოფდა. მაშინ ზოგნი აღადგენდნენ დანგრეულ ეკლესიებს, სხვები კი უფრო ფართოსა და ბრწყინვალეს აგებდნენ. როდესაც მოვლენები ასე ვითარდებოდა, ჩვენ აღსავსე ვიყავით როკვითა და სიხარულით, მოწინააღმდეგეები კი - სირცხვილითა და მწუხარებით. კერპთა საკურთხევლები დახურული იყო, ეკლესიებში მუდმივად კრებები და დღესასწაულები იმართებოდა3. მაგრამ ყოვლად უკეთურმა და შურიანმა დემონმა, ადამიანთა დამღუპველმა, ვერ აიტანა ზურგქარით მოცურავე ევლესიის ხილვა და ბოროტი სივერაგე განიზრახა, რათა ჯიბრში მყოფს დაენგრია ყოვლიერების შემოქმედისა და მეუფის მიერ მართული [ხომალდი]4. რადგან დაინახა, რომ ელინური საცთური ცხადი გახდა და დემონთა ნაირგვარი ხრიკები აღმოჩენილ [10]იქნა. უმრავლესობა მეტად თაყვანს აღარ სცემდა ქმნილებას (შდრ. რომ. 1, 25) და მის ნაცვლად შემოქმედს უგალობდა. ამის გამო, ღვთისა და ჩვენი მაცხოვრის წინააღმდეგ აშკარად აღარ წამოიწყო ომი, არამედ იპოვა კაცნი, ქრისტიანის სახელით ღირსქმნილნი, მაგრამ პატივმოყვარეობასა და ამაო დიდებას დამონებელნი, და ისინი თავისი ხრიკების საჭურველად წარმოაჩინა. მათი მეშვეობით მრავალი დაუბრუნა პირვანდელ საცთურს, მოაწყო არა კვლავ ქმნილების თაყვანისცემა, არამედ - შემოქმედისა და დამბადებლის5 ქმნილებასთან ერთად განწესება. მე გიამბობთ, თუ საიდან დაიწყო მან და როგორ თესავდა ღეარძლს.
ალექსანდრია არის დიდი ქალაქი, და მას არა მხოლოდ ეგვიპტელთა, არამედ ეგვიპტის მახლობლად მცხოვრებ თებელთა და ლიბიელთა პირველობა აქვს მიკუთენებული. ამ ძლევამოსილი მებრძოლის, ვინც ურჯულო ტირანების დროს მოწამეობის გვირგვინი მოიპოვა, - პეტრეს6 შემდეგ ამ ქალაქის ეკლესიას მცირე ხნით აქილასი7 წინამდგომელობდა და ეპყრა მისი სადავეები. მის შემდეგ კი - ალექსანდრეს8, სახარებისეული მოძღვრების ჭეშმარიტ წინამბრძოლს. მის დროს ხუცესთა სიაში განწესებულმა არიოზმა, ვისაც მინდობილი ჰქონდა საღვთო წერილის განმარტება, როდესაც დაინახა, რომ ალექსანდრეს გადაეცა მღვდელმთავრობის განმგებლობა, ვერ გაუძლო შურის შემოტევას და მისგან კვეთებული აღიძრა დავისა და ბრძოლის საძიებლად. დაინახა ამ კაცის ღირსადქებული მოქალაქობა და ვერ შეძლო ცილისწამების შეთხზვა. როდესაც ჭეშმარიტების მოწინააღმდეგემ იპოვა თავისი ბოროტმოქმედებისთვის სათანადო საჭურველი, მისი მეშვეობით აღაშფოთა და აღძრა ეკლესიის ღელვა-ტეხვა. იგი დაარწმუნა, დაპირისპირებოდა ალექსანდრეს სამოციქულო მოძღვრებას. იგი (ალექსანდრე - მთარგ.) საღვთო სწავლებების მიმდევარი ამბობდა, რომ ძეს მამის თანასწორი პატივი და იგივე არსი ჰქონდა, რაც მშობელ ღმერთს. მაგრამ ჭეშმარიტების წინააღმდეგ მებრძოლმა არიოზმა მას დაბადებული და ქმნილება9 [11]უწოდა და დასძინა: "იყო დრო, როდესაც არ იყო", და სხვაც, რასაც უფრო ცხადად მისი ნაწერებიდან შევიტყობთ. ამას არა მხოლოდ ეკლესიაში ამბობდა, არამედ გარეშე თავყრილობებსა და კრებებზე. დადიოდა სახლებში და შეეძლო მრავალთა დამონება. სამოციქულო მოძღვრებათა დამცველი ალექსანდრე ჯერ შეგონებებითა და რჩევებით ცდილობდა მის დარწმუნებას. მაგრამ მას შემდეგ, რაც დაინახა, რომ შლეგი იყო10, ღიად განაცხადა ეს უღმერთობა და სამღვდელო სიიდანაც ამოაგდო. რადგან ყურად იღო, რასაც საღვთო რჯული ხმობს: "თუკი შენი მარჯვენა თვალი გაცთუნებს, ამოაგდე იგი და განაგდე შენგან" (მათ. 5, 29).
თ ა ვ ი II
წინამძღვარ ეპისკოპოსთა სია
ამ დროს რომაელთა ეკლესიის სადავეები ეპყრა სილვესტრს11, რომელმაც შეცვალა მილტიადე12; იგი იყო მარკელინუსის13 შემდეგ, რომელმაც თავი გამოიჩინა დევნულების დროს და მიიღო სამღვდელმთავრო ხელდასხმა.
ანტიოქიაში ტირანოსის14 შემდეგ, როცა ეკლესიებში დაიწყო მშვიდობის დამყარება, ვიტალისმა15 მიიღო წინამძღვრობა, რომელმაც ააგო ტირანების მიერ "პალაიაში"16 დანგრეული ეკლესია. მის შემდეგ თავმჯდომარეობა მიიღო ფილოგონიოსმა17 და შეუმატა დარჩენილის მშენებლობას, და ლიკინუსის დროს აჩვენა კეთილმსახურების გამო მოშურნეობა.
იერუსალიმში [ეკლესია] ჰერმონას18 შემდეგ მინდობილი იქნა მაკარისადმი, რომელიც იყო თავის სახელის შესაფერი კაცი19 და მრავალგვარი სიკეთეებით შემკული. ამავე დროს გახდა კონსტანტინოპოლის სამღვდელთმთავრო მსახურების ღირსი და გაბრწყინდა სამოციქულო ნიჭებით20.
[12]ამ დროს ალექსანდრიელთა ეკლესიის [მღვდელმთავარმა] ალექსანდრემ, დაინახა, რომ, არიოზი მთავრობისმოყეარეობის ვნებით იყო შეპყრობილი, და მისი მკრეხელობით დატყვევებულები იკრიბებოდნენ და მართავდნენ თავიანთ კრებებს. ალექსანდრემ მისი მკრეხელობა წერილების მეშვეობით გაუცხადა ეკლესიათა მეთაურთ. მე კი მისი თანამოსახელესადმი მიწერილ ეპისტოლეს ამ თხრობაში მოვათავსებ. მასში ყველაფერი ნათლად არის [გადმოცემული], რასაც იგი (არიოზი - მთარგ.) ასწავლიდა, რათა ვინმემ არ იფიქროს, რომ ეს ჩემს მიერ შეთხზული აღვწერე; შემდეგ თვითონ არიოზისას, და შემდეგ სხვისასაც, რომლებიც აუცილებელია ისტორიის გადმოსაცემად, ჩანაწერის ჭეშმარიტება რომ დაამოწმონ და წარსულის მოვლენები უფრო ნათლად ასწავლონ.
ალექსანდრიის ეკლესიის [მღედელმთავარი] ალექსანდრე მის თანამოსახელეს სწერს შემდეგს:
თ ა ვ ი III
ალექსანდრიის ეპისკოპოს ალექსანღრეს ეპისტოლე კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოს ალექსანდრეს მიმართ
"ყველაზე პატივცემულ ძმასა და თანამოაზრეს, ალექსანდრეს ალექსანდრესგან მოკითხვა უფალში.
უკეთურ ადამიანთა მთავრობისმოყვარე და ვერცხლისმოყვარე ზრახვა ყოველთივის აღმოცენდებოდა დიდ დიოცეზებად მიჩნეულთა წინააღმდეგ ვერაგულად მოქმედებისათვის. სხვადასხვა საბაბით ასე უტევდნენ ეკლესიურ კეთილმსახურებას. მათში მოქმედი ეშმაკის მიერ გაცოფებულები და მოსალოდნელი სიამოვნების მიმართ აღძრულები განუდგნენ ყოველგვარ კრძალვას და გათელეეს ღვთის მსჯავრის შიში. ჩემთვის, [მათგან] ვნებულისთვის, აუცილებელი იყო, შენი ღვთისმოშიშებისათვის გამეცხადებინა მათ შესახებ, რათა [13]დაცული იყო ასეთებისაგან, რომელიმე მათგანმა რომ არ გაბედოს და არ ჩამოვიდეს შენს დიოცეზში, თვით მათ (რადგან ამ მოგვებს შეუძლიათ სიცრუით თავის მოჩვენება), ან ცრუ შეთხზული წერილების მეშვეობით არ შეძლონ მარტივი და შეურყვნელი რწმენის მქონეთა წარტყვევნა.
არიოზმა და აქილასმა ახლახანს შეკრეს კავშირი, კოლუთუსის მთავრობისმოყვარეობას და მასზე ბევრად უარესს დაეშურნენ21. რადგან როდესაც თვითონ იგი მათ ბრალს დებდა, საკუთარი უკეთური განზრახვისთვის ეძებდა საბაბს. მათ კი, როდესაც დაინახეს მისი ვაჭრობა ქრისტეთი, მეტად ვეღარ აიტანეს ეკლესიის მორჩილებაში ყოფნა, არამედ თავიანთი თავისთვის ააშენეს ავაზაკთა გამოქვაბულები, განუწყვეტლივ მართავდნენ მათში სინოდებს, დღე და ღამე ქრისტეს და ჩვენს წინააღმდეგ ცილისწამებებში იწვრთნებოდნენ. ისინი ბრალს დებდნენ ყველანაირად კეთილმსახურ სამოციქულო მოძღვრებას, შემოკრიბეს იუდაურად ქრისტესმბრძოლი რაზმი. ისინი უარყოფდნენ ჩვენი მაცხოვრის ღმრთეებას და ქადაგებდნენ, რომ ის ყველას თანასწორი იყო. მისი მხსნელი განგებულებისა და ჩვენს გამო დამდაბლების [აღმნიშვნელ] ყოველ სიტყვას ამოკრებდნენ, და მათგან ცდილობდნენ, შემოეკრიბათ თავიანთი უღმერთობის უწყება; მის დასაბამიერ ღმრთეებას, მამასთან ენითუთქმელი დიდების [გამომხატველ] სიტყვებს უკუაგდებდნენ. ქრისტეს შესახებ ელინთა და იუდეველთა უღმერთო შეხედულება ეპყრათ, ქებაზე, როგორც განსაკუთრებულ რამეზე, ისე ნადირობდნენ, ყველაფერს, რაც ჩვენს წინააღმდეგ იყო მიმართული და რასაც ისინი დასცინოდნენ, ესენი იქმოდნენ, ყოველდღე ჩვენს წინააღმდეგ ამბოხსა და დევნულებას აღძრავდნენ. აწყობდნენ სამსჯავროებს იმ უწესო ქალების თხოვნით, რომლებიც შეცდომაში შეიყვანეს. ზოგჯერ დასცინოდნენ ქრისტიანობას იმით, რომ ყველა ქუჩაში უსირცხვილოდ დარბოდნენ მათთან მყოფი ყმაწვილი ქალები. მაგრამ მათ გაბედეს ქრისტეს დაურღვეველი კვართის გაგლეჯვა, რომლის დანაწილება ჯალათებმაც არ ისურვეს22.
[14]მაგრამ ჩვენ ეს გვიან შევიტყვეთ, რადგან დაფარული იყო, რაც მათ ცხოვრებასა და უწმინდურ საქმეებს შეეფერება, და ერთსულოვანი გადაწყვეტილებით გავაძევეთ ისინი ქრისტეს ღმრთეების თაყვანისმცემელი ეკლესიიდან. მათ დაიწყეს აქეთ-იქით სირბილი ჩვენს წინააღმდეგ, მივიდნენ ჩვენს თანამოაზრე თანამსახურებთან მშვიდობისა და ერთობისათვის თხოვნის მაჩვენებლობით, სინამდვილეში კი ესწრაფოდნენ ზოგიერთი მათგანის მოტაცებას თავიანთი სნეულებისაკენ. მათგან ითხოვდნენ მჭევრმეტყუველურ წერილებს, რათა როცა ამას წაუკითხავდნენ მათ მიერ მოტყუებულთ, მათ წინაშე გამართლებულები იმით, რომ მათი თანამოაზრე იყვნენ ეპისკოპოსები და მათ ეთანხმებოდნენ, მოუნანიებელი გამხდარიყვნენ და უღმერთობაში დაღუპულიყვნენ. რასაც ჩვენთან უკეთურად ასწავლიდნენ და იქმოდნენ, რის გამოც გავაძევეთ, ამას ისინი არ აღიარებდნენ; არამედ ან დუმილით გადასცემდნენ ამას, ან შეთხზული სიტყვებითა და ნაწერებით ჩრდილავდნენ და ცრუობდნენ. ასე რომ, დამაჯერებელი და მასხარას მსგავსი საუბრებით ფარავენ მათ განმხრწნელ მოძღვრებას, და, რასაც გარეგნულად აჩვენებენ, იმით სიცრუისკენ წარიტაცებენ, არ ერიდებიან, ყველასთან ჩვენს კეთილმსახურებას ცილი დასწამონ. ამიტომაც ხდება, რომ ზოგიერთმა ხელი მოაწერა მათ წერილებზე და მიიღო ეკლესიაში. მე ვფიქრობ, რომ იმ თანამსახურთ, ეინც ეს გაბედა, უდიდესი ბრალი დაედება, რადგან არათუ სამოციქულო კანონს არ ემორჩილებიან, არამედ მათში [მყოფ] ეშმაკეულ ძალას ქრისტეს წინააღმდეგ აღაგზნებენ. ამიტომ, საყვარელნო, დაუყოვნებლივ შევმართე საკუთარი თავი, რათა გაგიცხადოთ ასეთების ურწმუნოება, როდესაც ამბობენ, რომ "იყო დრო, როდესაც არ იყო ღვთის ძე, და მოგვიანებით გაჩნდა ის, რაც პირველად არ მყოფობდა, როდესაც დადგა დრო, გახდა ისეთი, როგორიც არის ყველა გაჩენილი ადამიანი". რადგან ამბობენ, რომ ღმერთმა ყველაფერი არარსებულიდან შექმნა, ამიტომ გონიერ და უგონო ქმნილებებთან ერთად ღვთის ძესაც აღრაცხავენ. ამის შესაბამისად ასევე ამბობენ, რომ იგი არის [15]ცვალებადი ბუნების მქონე. მიმღები სათნოებისაც და ბოროტებისაც. და ამ "არარსებულიდან"-ის მოსაზრებით, მის მარადიულ არსებობას წარხოცავენ საღვთო წერილიდან, რომელიც ღვთის სიტყვის უცვლელობას და სიტყვის სიბრძნის ღმრთეებას აღნიმნავს, რაც არის ქრისტე. ეს დამღუპველები ამბობენ: "ჩვენც შეგვიძლია, გავხდეთ ღვთის ძენი, როგორც იგი. რადგან დაწერილია: , "ძენი ვშვი და ავამაღლე"; და ამას დასძენს შემდეგ სიტყვას: "ისინი კი განმიდგნენ" (ეს. 1, 2); რაც არ არის დამახასიათებელი მხსნელის ბუნებისათვის, რომელიც არის უცვლელი ბუნების მქონე. ყოველგვარი კრძალულებისაგან გააუდაბურეს თავიანთი თავი და ამბობენ, მის შესახებ ღმერთმა წინასწარმცოდნეობითა და წინასწარხედვით უწყოდა, რომ არ განუდგებოდა და ყველასგან გამოარჩია. ამოარჩია არა იმიტომ, რომ ბუნებით სხვა ძეებზე აღმატებულების მიხედვით ჰქონდა რაიმე (რადგან ამბობენ, რომ არც არის სხვა ვინმე ბუნებით ძე, არც გააჩნია რაიმე განსაკუთრებული თვისება მის მიმართ), არამედ ისიც ცვალებადი ბუნების არის, რომელიც მონდომებისა და წვრთნის გზით არ შეიცვალა უარესისაკენ. თუკი პავლეც და პეტრეც ამას ცდილობდა, მათგან არაფრით გამოირჩევა მისი ძეობა.
ამ უგუნური მოძღვრების დასამტკიცებლად წმინდა წერილსაც კი შეურაცხყოფენ და იმეორებენ ქრისტეს შესახებ ფსალმუნებში ნათქვამს: "შეიყვარე სიმართლე და შეიძულე უსამართლობა; ამიტომ გცხო შენ ღმერთმა შენმა ზეთი სიხარულისა შენს თანაზიართა უმეტეს" (ფს. 44, 8). იმის შესახებ, რომ ღვთის ძე არც არარსებულიდან არის გაჩენილი, არც იყო დრო, როდესაც არ იყო, საკმარისად გვასწავლის იოანე მახარებელი, როდესაც მის შესახებ წერს: "მხოლოდშობილი ძე, რომელიც არის მამის წიაღში" (იოან. 1, 18). საღვთო მოძღვარმა იმის წარმოჩენის გათვალისწინებით, რომ ერთმანეთისაგან განუყოფელია ორი საგანი - მამა და ძე, მას უწოდა მამის წიაღში მყოფი. მაგრამ ის, რომ ღვთის სიტყვა არარსებულიდან წარმოშობილებთან ერთად არ აღირიცხება და, რომ ყოველივე მის მიერ შეიქმნა (იოან. 1, 3), ამას თვითონ იოანე [16]ამბობს. ქრისტეს საკუთარ ჰიპოსტასს23 ცხადყოფს, როცა ამბობს: "დასაბამში იყო სიტყვა, და სიტყვა იყო ღმერთთან, და ღმერთი იყო სიტყვა. ყოველივე მის მიერ შეიქმნა, და მის გარეშე არაფერი შექმნილა" (იოან. 1, 3). რადგან თუ ყველაფერი მის მიერ შეიქმნა, ქმნილებებისთვის არსებობის მიმნიჭებელი, თვითონ როგორ არ იყო ოდესღაც? თუ თვითონ იყო დასაბამში, ყოველივე მის მიერ შეიქმნა და შექმნა არარსებულიდან, უგუნურება არ არის, რომ შემოქმედი იმავე ბუნების მქონედ განისაზღვროს, რაც ქმნილებებს აქვთ. რადგან არარსებულიდან შექმნილთა საპირისპიროდ და ძალიან დაშორებულად ითვლება მეოფი24. რადგან ეს არ აჩვენებს მამასა და ძეს შორის მანძილის არსებობას, სანამ რომელიმე სული არ შეძლებს ამის გონებით წარმოსახვას. მაგრამ არარსებულიდან ქვეყნიერების შესაქმის გვამოვნება25 ახალი და ნორჩი წარმოშობისაა, როდესაც ყოველივემ მამისაგან ძის მეშვეობით მიიღო ამგვარი შეარსება. ყველაზე ღვთისმოშიში იოანე ხედავს რა, რომ "იყო" ეკუთვნის ღვთის სიტყვას და არის ქმნილებათა აზროვნებაზე აღმატებული, შეუფერებლად მიიჩნეეს მისი დაბადებისა და შექმნის თქმას, არც შემოქმედის სახელდება გაბედა ქმნილებების [აღმნიშვნელი სიტყვის] მსგავსი მარცვლებით; რადგან არ იყო უშობელი (ერთი არის უშობელი, მამა), არამედ მახარებელთა აზროვნებაზე, და ალბათ ანგელოზთა წვდომაზე ზეაღმატებუღი არის მხოლოდშობილი ღმერთის გამოუთქმელი ჰიპოსტასი.
არა მგონია, კეთილმსახურად შეირაცხოს ის, ვინც ამ [საკითხების] ძიებას ბედავს შემდეგი სიტყვებისადმი ურჩობის გამო: "შენთვის უფრო ძნელს ნუ იძიებ, შენზე უფრო აღმატებულს ნუ იკვლევ" (ეკლეს. 3, 22). რადგან თუ სხვა მრავალთა და მათზე შეუდარებლად უფრო არასრულთა ცოდნა დაფარულია ადამიანური წვდომისაგან (როგორც არის პავლესთან: "რაც თვალს არ უხილავს, და ყურს არ სმენია, და ადამიანის გულზე არ ასულა, რაც მოუმზადა ღმერთმა თავის მოყვარულთ" (1 კორ. 2, 9); ასევე ეუბნება ღმერთი აბრაამს, რომ შეუძლებელია ვარსკვლავთა დათვლა, და მეტიც, "ეუბნება, [17]ვინ დათვლის ზღვის ქვიშასა და წვიმის წვეთებს?" (შესაქ. 15, 5), როგორ დაშვრება ვინმე ამაოდ ღმერთის სიტყვის ჰიპოსტასზე [მსჯელობით], თუ ჭკუიდან არ არის გადასული? მის შესახებ წინასწარმეტყველური სული ამბობს: "ვინ მოგვითხრობს მის წარმომავლობას?" (ეს. 53,8). თვით ჩვენი მხსნელიც დაეშურა, რომ ამ საკითხების შესახებ ცოდნის ტვირთისგან გაეთავისუფლებინა ქვეყნიერებაზე ყოველთა ქველმოქმედების სვეტები, ვგულისხმობ ღვთივწოდებულ მოციქულებს. ყველა მათგანს ეუბნებოდა, რომ ეს წვდომა არ იყო ბუნებითი, რომ მხოლოდ მამას ეკუთვნის ამ საიდუმლოს წვდომა, და ამბობდა: "არავინ იცის, ვინ არის ძე, თუ არა მამამ, მამაც არავინ იცის, თუ არა ძემ" (მათ. 11,27), რის შესახებაც, ვფიქრობ, ამბობს მამა: "ჩემი საიდუმლოა ჩემთვის" (ეს. 24,16).
მაგრამ ამ შლეგების აზრით, იმას, რომ ძე "არარსებულიდან" გაჩნდა, და [მისი] მოვლინების ჟამიერ ხასიათს თავისთავად აჩვენებს [სიტყვა]"არარსებულიდან", და უგუნურებმა არ იციან მათი სიტყვის სიშლეგე. რაც "არ იყო", ან დროში უნდა მოქალაქობდეს, ან საუკუნის რაიმე შუალედში. თუ ჭეშმარიტებაა ის, რომ ყოველივე მის მიერ არის შექმნილი, ცხადია, მის მიერ შეიქმნა მთელი საუკუნე, დრო, შუალედები და ეს "ოდესღაც", რომელთა განმავლობაში იპოვება ის, რაც "არ იყო". და როგორ არ არის დაუჯერებელი, რომ შემოქმედი დროთა, საუკუნეთა და ჟამთა, რომლებშიც არის თანაშერეული ის, რაც "არ იყო", თვითონ არ არსებობდა ოდესღაც? რადგან უაზრო და ყოველგვარი უსწავლელობით აღსავსე არის იმის თქმა, რომ რაიმეს მიზეზი მის წარმოშობაზე უფრო გვიან გაჩნდა. რადგან მათი შეხედულების თანახმად ყოვლიერების შემოქმედი ღმერთის სიბრძნეს წინ უძღვის ეს შუალედი, რომელშიც, ამბობენ, ჯერ არ იყო მამისაგან ძე შობილი; მათი აზრით წმინდა წერილი ცრუობს, როდესაც მას "ყოველი ქმნილების პირმშოდ" (კოლ. 1.15) სახელდებს. ამ სიტყვებთან თანხმობაშია ყველაზე ხმამაღლა მღაღადებელი პავლეს სიტყვაც, როდესაც მის შესახებ ამბობს: "რომელიც დაადგინა ყოველივეს მემკვიდრედ, ვისი მეშ[18]ვეობითაც შექმნა საუკუნეები" (ებრ. 1, 2); და აგრეთვე: "მასში შეიქმნა ყოველივე, რაც არის ცათა შინა და მიწაზე, ხილული და უხილავი, მთავრობანი თუ ხელმწიფებანი, უფლებანი, თუ საყდარნი, ყოველივე მისი მეშვეობით და მის მიმართ შეიქმნა, და თვითონ არის ყოველივეს უწინარეს" (კოლ. 1, 16-17).
როდესაც ჩანს, რომ ყველაზე დიდი უღმერთობაა ის, რაც "არარსებულიდან"-ში არის ნაგულისხმევი, აუცილებელია, რომ მამა მუდამ მამა იყოს. მაგრამ არის რა მამა, მუდამ თან ახლავს ძე, ვის გამოც ეწოდება მამა. როდესაც მას მუდამ თან ახლავს ძე, მუდამ არის სრული მამა, უნაკლულო სიკეთით; არა ჟამიერად, არც შუალედიდან, არც არარსებულთაგან არის მშობელი მხოლოდშობილი ძისა. ამიტომ რა? განა უწმინდურობა არ არის იმის თქმა, რომ ოდესღაც არ არსებობდა ღვთის სიბრძნე, რომელიც ამბობს: "მე ვიყავი მასთან ერთად მომწესრიგებელი, მე ვიყავი, ვისაც შეჰხაროდა..." (იგავ. 8, 30)? ანდა [იმის თქმა], რომ ღვთის ძალა ოდესღაც არ არსებობდა, ან, რომ სიტყვა ოდესღაც მოკვეთილი იყო მისგან; ან, - სხვა რაიმე, რითაც ძე არის ცნობილი და რაც მამას ახასიათებს? რადგან იმის თქმა, რომ არ არსებობს დიდების ბრწყინვალება, მასთან ერთად ანადგურებს პირველსახე სინათლესაც, რომლის ბრწყინვალებაც არის. და თუ ღვთის ხატი არ იყო მარად, ცხადია, არც ის არის მარად, რომლის ხატიც არის; მაგრამ ღვთის ჰიპოსტასის ხატის არარსებობა მასთან ერთად სრულებით ანადგურებს მის მიერ ამ გამოხატულსაც. აქედან ჩანს, რომ ჩვენი მხსნელის ძეობას არაფერი აქვს საერთო სხვათა ძეობასთან. ამგვარად ჩანს, რომ მისი გამოუთქმელი ჰიპოსტასი შეუდარებელ სიმაღლეზე დაუზესთავდება ყოველივეს, რასაც თავად მიანიჭა არსებობა, მსგავსადვე მისი ძეობაც ბუნების მიხედვით არის მამობრივი ღმრთეებისაგან და გამოუთქმელი სიმაღლით გამოირჩვვა მისი მეშვეობით გამხდარ ძეობილთაგან. რადგან არის უცვლელი ბუნების, არის სრული და ყოვლითურთ სრულიად უნაკლულო; ხოლო ცალკეულ ცვლილებებს დაქვემდებარებულები [19]საჭიროებენ მის შეწევნას. რადგან რა წარმატება ექნება ღვთის სიბრძნეს, ან რა შემატება - თვითჭეშმარიტებას, ან ღმერთ-სიტყვას? როგორ ექნება ცვლილება უკეთესობისაკენ თვით ცხოვრებას, ან ჭეშმარიტ სინათლეს? თუ ასეა, რამდენად არაბუნებრივი არის, რომ სიბრძნე ოდესღაც უგუნურების მიმღები იყო, ან ღვთის ძალას უძლურება ჰქონდა შერთული, ან აზრი უაზრობით იყო დაბნელებული, ან ჭეშმარიტ სინათლესთან წყვდიადი იყო შერეული? მაშინ როცა მოციქული იმთავითვე ამბობს: "რა ზიარება აქვს სინათღეს სიბნელესთან, ან რა თანხმობა არის ქრისტესი ბელიართან?" (2 კორ. 6, 14); ხოლო სოლომონი, - რომ გონებისათვის შეუძლებელი იქნებოდა, აღმოეჩინა "გველის გზები კლდეზე" (იგავ. 30, 19), რაც (კლდე - მთარგ.) პავლეს მიხედვით არის ქრისტე26? მის ქმნილებებს, ადამიანებსა და ანგელოზებს, კურთხევა აქვთ მიღებული, რათა სათნოებებში წარმატებისათვის იწვრთნებოდნენ, და - რჯულის მცნებებიც, რომ არ სცოდონ. ამიტომ, ყველასგან თაყვანისიცემება უფალი ჩვენი იესო ქრისტე, ბუნებით მამისაგან ძედ მყოფი. მონობისგან სულით განდგომილები, ვაჟკაცური კეთილი საქმეებითა და წარმატებით ძეობილობის სულის მიმღებნი, რომელთაც ბუნებითი ძის მეშვეობით ებოძებათ ქველმოქმედება, ხდებიან ნაშვილები ძეები27. მის ნამდვილ, იმავე გვარის, ბუნებითსა და გამორჩეულ ძეობას პავლე ასე წარმოაჩენს, როდესაც ღმერთის შესახებ ამბობს: "ვინც საკუთარი ძე არ დაინდო, არამედ იგი ჩვენს გამო" - ცხადია, არა ბუნებითი ძეების გამო - "მისცა" (რომ. 8, 32). რადგან არასაკუთართა საპირისპიროდ თქვა, რომ იგი არის საკუთარი ძე. და სახარებაშიც: "ეს არის ჩემი საყვარელი ძე, რომელიც მესათნოვა" (მათ. 3, 17). მხსნელი ფსალმუნებში ამბობს: "უფალმა მითხრა: შენ ხარ ჩემი ძე" (ფს. 2,7). მის ყველაზე წრფელ ნამდვილობას წარმოაჩენს და აღნიშნავს, რომ არ ყავს მას ვინმე სსვა ნამდვილი ძეები მის გარდა. და რას ნიშნავს: "მუცლიდან გშვი შენ ცისკრის ვარსკვლავის უწინარეს" (ფს. 109. 5)? განა პირდაპირ არ აჩვენებს მამობრივი მშობიარობის ბუნებით ძეობას28, არა [20]საქციელზე ზრუნვითა და ასკეზაში წარმატებით, არამედ მაშინ, როცა ბუნების თვისებით მიიღო ეს? ამიტომ, მამის მსოლოდშობილ შეს აქვს უცვლელი ძეობა. მოაზროვნე [არსებათა] ძეობილობა კი, არათუ ბუნების მიხედვით აქვთ მათ, არამედ სათანადო ქცევითა და ღვთის ნიჭით, და წმინდა წერილმა იცის ცვალებადობა: "რადგან დაინახეს ღვთის ძეებმა ადამიანთა ასულები, ცოლებად მოიყვანეს თავიანთთან" (შესაქ. 6, 2) და ა.შ. ასევე ესაიას მეშვეობით ვისწავლეთ ღვთის მიერ ნათქვამი: "ვშვი ძენი და ავამაღლე, ისინი კი განმიდგნენ" (ეს. 1, 2). ბევრი მაქვს სათქმელი, საყვარელნო, მაგრამ გვერდს ავუვლი, ვფიქრობ, მძიმე არის თანამოაზრე მოძღვართ მრავალი სიტყვის მეშვეობით შეხსენება. რადგან თავად ღვთივგანსწავლული ბრძანდებით, არ ხართ იმის უმეცარი, რომ ახლახანს საეკლესიო კეთილმსახურებას წინ აღუდგა მოძღვრება, რომელიც არის ებიონის29 და არტემას30, და შური - ანტიოქიაში [ეკლესიის ეპისკოპოს] პავლე სამოსატელის, ვისი ეკლესიიდან განკვეთაც ყველა ქევყნიდან ჩამოსულ ეპისკოპოსთა კრებამ და სამსჯავრომ საჯაროდ განაცხადა31. იგი შეცვალა ლუკიანემ32, რომელიც სამი ეპისკოპოსის [მმართველობისას] მრავალი წლის განმავლობაში კრებულისაგან განკვეთილი33 რჩებოდა.
მათი უღმერთობის ლექი ჩვენთან ახლა მათ შეიწოვეს, ვინც "არარსებულთაგან" აღმოაცენა მათი დაფარული ნერგები, - არიოზმა და აქილასმა, და მათთან ერთად უკეთურების მოქმედთა კრებულმა; და არ ვიცი, როგორ, სირიაში ხელდასხმულმა სამმა ეპისკოპოსმამ34 და მათი მოწონების მეშვეობით უფრო მეტად აღაგზნეს ცეცხლი. თქვენი გამოცდით უნდა იქნას მსჯავრი გამოტანილი მათ შესახებ. ისინი გამომხსნელი ვნებების, დამდაბლებისა და წარმოცარიელების, და მისი ეგრეთ წოდებული სიგლახაკისა და მათი [აღმნიშვნელი] სიტყვები, რაც მხსნელმა ჩვენს გამო მოპოვებითად მიიღო35, მეხსიერებაში უპყრიათ, და მის უზენაეს და დასაბამიერ ღმრთეებას მიაწერენ; ხოლო გულმავიწყნი გახდნენ მისი ბუნებითი დიდებისა და კეთილშობილების და როგორც [21]მამასთან მყოფი ერთადერთის აღმნიშვნელი სიტყვების მიმართ, როგორიც არის, მაგალითად: "მე და მამა ერთი ვართ" (იოან. 10, 30). რასაც (უფალი ამბობს, ნიშნავს არა იმას, რომ თავის თავს მამას უწოდებს, არც არსით ორს ერთი ბუნებით მყოფად36 წარმოაჩენს; არამედ - იმას, რომ მამისეული მსგავსება ზედმიწევნით აქვს დაცული მამის ძეს, ყველაფერში მისი მსგავსება ბუნებით აქვს აღბეჭდილი და არის მამისაგან სრულიად განუსხვავებელი ხატი, და პირველსახისაგან აღბეჭდილის გამოხატულება37. ამიტომაც, უფალი ესოდენის ხილვისათვის მოწადინებულ ფილიპეს უშურველად წარმოუჩენს, როდესაც იგი მას ეუბნება: "გვიჩვენე მამა", იგი პასუხობს: "ჩემი მხედველი ხედავს მამას" (იოან. 14, 8-9), როდესაც როგორც რამ უზადო სარკისა და სულიერი საღვთო ხატის მეშვეობით ჭვრეტს თავად მამას, რომლის მსგავსსაც ყველაზე დიდი წმინდანები ფსალმუნებში ამბობენ: "შენს ნათელში ვიხილეთ ნათელი" (ფს. 36, 9). ამიტომ, ძისთვის პატივის მიმგები მამას მიაგებს (შდრ. იოან. 5, 23), და ეს ბუნებრივიცაა. რადგან ყველა უწმინდური სიტყვა, რაც ძის მიმართ სათქმელად გაბედეს, მამაზე გადადის38.
საყვარელნო, ამის შემდეგ რა გასაკვირი იქნება ის, რის აღწერასაც ვაპირებ, თუ გადმოვცემ ჩემი და ჩემი ერის წინააღმდეგ მიმართულ ცილისწამებებს? რადგან ღვთის ძის ღმრთეების წინააღმდეგ დარაზმულები არც ჩვენს წინააღმდეგ შეარბილებენ უმადლო შეურაცხყოფის გამოხატვას. ისინი არც ძველთაგან ზოგიერთთან შედარებას კადრულობენ, არც იმ მოძღვრებთან გათანაბრებას იტანენ, რომლებთანაც ჩვენ სიყრმიდანვე გვქონია ურთიერთობა; არამედ არც ფიქრობენ, სადმე ახლანდელ თანამსახურთაგან ვინმეს საერთოდ თუ აქვს სიბრძნის რაიმე ნაწილი. ამბობენ, რომ მხოლოდ ისინი არიან ბრძენი, უპოვარი და სწავლებათა აღმომჩენი, და მხოლოდ მათ გამოეცხადა ის, რაც მზის ქვეშ სხვა არავის მოსვლია აზრად. ო, უწმინდური სიბრმავე, უზომო სიშლეგე, გონებაცთომილთა შესაფერისი ამაო დიდება და სატანური აზროვნება რომ ფარავს მათ უწმინდურ სულებს! ვერ შეაგონა მათ ძველ წმინდა წერილთა [22]ღვთისსათნო სიცხადემ, ვერც თანამსახურთა ქრისტეს შესახებ ერთსულოვანმა კრძალვამ შეარცხვინა მის (ქრისტეს - მთარგ.) წინააღმდეგ [გამოჩენილი] მათი კადნიერება. მათ უწმინდურობას დემონებიც ვერ აიტანენ, რომლებიც თავს იზღუდავენ ღვთის ძის წინააღმდეგ გმობის სიტყვის წარმოთქმისაგან.
ეს საკითხები, რამდენადაც ძალმიძდა, წამოვჭერი მათ წინაშე, რომლებმაც განუსწავლელად ქრისტეს წინააღმდეგ მტვერი ააფრქვიეს და მიზნად დაისახეს, მის მიმართ ჩვენი კეთილმსახურებისათვის ცილი დაეწამათ. რადგან სულელური ზღაპრების გამომგონებლები ამბობენ ჩეენზე, რომლებიც უკუვაგდებთ ქრისტეს წინააღმდეგ [მათ] "არარსებულთაგან" [შექმნის] უღმერთო და წმინდა წერილში არარსებულ მკრეხელობას, რომ ვასწავლით ორ უშობელს. ეს უსწავლელები ამბობენ, რომ ორიდან ერთი უნდა იყოს: ან უნდა ვიფიქროთ, რომ იგი არის არარსებულიდან; ან ნებისმიერ შემთხვევაში უნდა ვთქვათ, რომ არსებობს ორი უშობელი. ამ უწვრთნელებმა არ იციან, რომ დიდი მანძილია უშობელ მამასა და ძის მიერ არარსებულიდან შექმნილ მოაზროვნე და არამოაზროვნე [არსებებს] შორის, და რომ მათ შუაში მდგომი ბუნება მხოლოდშობილისა, რომლის მეშვეობით ყოველივე არარსებულიდან შექმნა ღმერთი-სიტყვის მამამ, თვით მამის არსებიდან იშვა. როგორც ერთ ადგილას მოწმობს თვით უფალი და ამბობს: "ვისაც უყვარს მამა, უყვარს ძეც, მისგან შობილი" (1 იოან. 5,1).
"მათ შესახებ ჩვენ გვწამს ისე, როგორც ამას სამოციქულო ეკლესია მართებულად მიიჩნევს. ერთი უშობელი მამა, არსებობისთვის არავითარი მიზეზის არმქონე, უქცეველი და უცვლელი39, მარად იგივეს მპყრობელი, არც შემატების და არც კლების მიმღები, რჯულის, წინასწარმეტყველთა და სახარებების მომნიჭებელი, მამამთავართა, მოციქულთა და ყველა წმინდანის უფალი. და ერთი უფალი იესო ქრისტე, ღვთის მხოლოდშობილი ძე, შობილი არათუ არარსებულიდან, არამედ მამის არსებისაგან, არა სხეულთა მსგავსების მიხედვით, განკვეთებით, ან განყოფილთაგან გად[23]მოღვრებით, როგორც ფიქრობენ საბელიოზი40 და ვალენტინე41, არამედ უთქმელად და ენითაუწერლად, იმ სიტყვების თანახმად, რაც ზემოთ გადმოვეცით: "ვინ მოგვითხრობს მის წარმომავლობას?" (ეს. 42.8); როდესაც მისი ჰიპოსტასი ყველა შობილი ბუნებისათვის გამოუძიებელი არის, ისევე როგორც თვით მამაც გამოუძიებელი არის, რამეთუ მოაზროვნეთა ბუნება ვერ იტევს მამისეული ღვთისწარმოობის42 სახეს.
"ეს ჩემგან არ ესწავლება ჭეშმარიტების სულით აღძრულ ადამიანებს, მაშინ როცა გვიპყრია ამის შესახებ ქრისტეს მიერ ნათქვამი და ნასწავლი: "და არავინ იცის, ვინ არის მამა, თუ არა ძემ, და არავინ იცის, ვინ არის ძე, თუ არა მამამ" (მათ. 11.27). გვისწავლია, რომ იგი არის უქცეველი და უცვლელი, როგორც მამა, თვითკმარი და სრული ძე, მსგავსი მამისა, და, რომ მას აკლია მხოლოდ უშობელობა. რადგან არის მამის ზუსტი და ზედმიწევნით მსგავსი ხატი. ცხადია, ხატი შეიცავს ყველაფერს, რისი მეშვეობითაც არის უფრო დიდი მსგავსება, როგორც გვასწავლა თვით უფალმა, რომელიც ამბობს: "ჩემი მამა ჩემზე დიდი არის" (იოან. 14.27). და ამის მიხედვით ისიც გვწამს, რომ მამისაგან მარად არსებობს ძე, "რადგან არის დიდების ბრწყინვალება და მამისეული გვამოვნების ხატი" (ებრ. 1.3). მაგრამ "მარად"-ის ქვეშ ნურავინ იგულისხმებს უშობელს, როგორც ჰგონიათ მათ, ვისაც დაზიანებული აქვს სულის გრძნობები. რადგან არც "იყო", არც "მარად", არც "საუკუნეთა უწინარეს" არ ნიშნავს "უშობელს".
"ადამიანთა რა სახის აზროვნებაც არ უნდა იყოს, ნუ დაეშურება, სახელდვას და ცხადყოს უშობელი. რაც მწამს, რომ თქვენც ასევე ღებულობთ, და მტკიცედ ვარ დარწმუნებული ყველაფრის შესახებ თქვენს მართებულ შეხედულებაში, რომ ამ სახელთაგან არცერთი სახე არ ცხადყოფს უშობელს. რადგან ისე ჩანს, თითქოს ეს სახელები ჟამის განგრძობას აღნიშნავს, ხოლო მხოლოდშობილი ღმრთეების და დასაბამობის ღირსებისამებრ აღნიშვნა არ ძალუძს; მაგრამ როდესაც წმინდა კაცები, თითოეული ძალისამებრ, იძულე[24]ბულნი იყვნენ, გაეცხადებინათ საიდუმლო, მსმენელთა მხრიდან ითხოვდნენ შენდობას კეთილგონივრული თავდაცვით და თქმით: "რასაც მივწვდით". მაგრამ, თუ ეს ადამიანები, რომლებიც აცხადებენ, რომ მათ მიერ ნაწილობრივ შეცნობილს უგულებელყოფენ, ადამიანის ბაგეთა მეშვეობით უფრო დიდ გამონათქვამებს მოელიან, ცხადია, მოლოდინზე გაცილებით შორს რჩება სიტყვები: "იყო", "მარად" და "საუკუნეთა უწიანრეს", - ეს რაც არ უნდა იყოს, არ აღნიშნავს უშობელს. ამრიგად, უშობელი მამისათვის თვისობრივი ღირსება დაცულია იმით, რომ არცერთი არსება არ არის მის მიზეზად დასახელებული. მაგრამ ძისთვის შესაბამისი პატივი შენარჩუნებულია მისთვის მამისაგან დაუსაბამო შობის მიწერით და როგორც მივწვდით მისი თაყვანისცემის დამცველები, რომლებიც მასზე კეთილმსახურებითა და კრძალვით ვამბობთ: "იყო", "მარად" და " საუკუნეთა უწინარეს", და არ უარვყოფთ მის ღმრთეებას, არამედ მამის ხატსა და გამოხატულებას ყველაფერში ზედმიწევნით მსგავსებას მივაწერთ; მაგრამ ვთვლით, რომ მამას ერთადერთი უშობელობის თვისება ახლავს თან, რაც თვით მხსნელმა თქვა: ”ჩემი მამა ჩემზე დიდია” (იოანე 14.28).
"მამისა და ძის შესახებ ამ კეთილმსახურ შეხედულებასთან ერთად, როგორც საღვთო წერილი გვასწავლის, ვაღიარებთ ერთ სულიწმინდას, რომელიც განაახლებდა43 ძველი აღთქმის წმინდა ადამიანებს, და ახლად წოდებულის საღვთო მასწავლებლებს. [გვწამს] ერთი და მხოლო კათოლიკე, სამოციქულო ეკლესია, მარად დაუნგრეველი, მაშინ როცა, ალბათ მთელ ქვეყნიერებას განუზრახავს მასთან ომი, მაგრამ უძლეველია სხვაგვარი შეხედულების მქონეთა ყველა უღმერთო წინააღდგომისათვის, როდესაც მისი სახლის უფალი გვამხნევებს: "გამხნევდით, მე ვძლიე ქვეყნიერება" (იოან. 16.33). ამის შემდეგ ვიცით მკვდრეთით აღდგომა, რისი პირველნაყოფიც გახდა ჩვენი უფალი იესო ქრისტე, რომელსაც ღვთისმშობელ მარიამისგან ჭეშმარიტად და არა მოჩვენებითად ემოსა სხეული. საუკუნეთა დასასრულს ცოდვათა აღსახოცად [25]დაემკვიდრა ადამიანთა მოდგმაში, ჯვარს ეცვა და ევნო, მაგრამ ამით თავისი თავის ღმრთეებაზე ნაკლები როდი გახდა. აღდგა მკვდართაგან, ცად ამაღლდა და დაჯდა დიდების მარჯვნივ44.
"ეს ნაწილობრივ დავწერე ეპისტოლეში, ჩავთვალე, რომ თითოეული [დებულების] ზედმიწევნით აღწერა, როგორც ვთქვი მომაბეზრებელი იქნებოდა, მაშინ როცა თქვენი წმინდა მოშურნეობისათვის ესენი არ არის დაფარული. ამათ ვასწავლით, ამათ ვქადაგებთ, ესენი არის ეკლესიის სამოციქულო დოგმატები, რომელთა გამო მოვკვდებით კიდევაც, ნაკლებად მზრუნველნი უარყოფის მაიძულებლებზე, თუნდაც სატანჯველებით გვაიძულებდნენ, მათზე დამყარებულ ჩვენს იმედს არ უკუვაქცევთ.
"მათი წინააღმდეგი გახდნენ არიოზიც და აქილასიც, და მათთან ერთად ჭეშმარიტების წინააღმდეგ მებრძოლნი, და განიდევნენ ეკლესიიდან, რადგან გაუცხოვდნენ ჩვენი ღვთისმოსავი მოძღვრებისაგან, მსგავსად ნეტარი პავლეს ნათქვამისა: "თუ ვინმე გახარებთ თქვენ გარდა იმისა, რაც მიიღეთ, შეჩვენებულ იყოს, თუნდაც აცხადებდეს, რომ არის ანგელოზი ზეციდან” (შდრ. გალატ. 1.8-9). მაგრამ ასევე: "თუ ვინმე ასწავლის სხვაგვარად, და არ მისდევს ჩვენი უფლის, იესო ქრისტეს საღ სიტყვებს და ღვთისმოსაობის მხიედვით სწავლებას, გაამპარტავნებულია და არაფერი იცის” (1 ტიმ. 6.3-4), და ა.შ. მათ, საძმოსაგან შეჩვენებულებმა, არაფერი არ უნდა მიიღონ თქვენგან, არც შეწყნარებულ იქნეს მათ მიერ ნათქვამი ან დაწერილი. რადგან ეს მოგვები ყველაფერს ცრუობენ და ჭეშმარიტებას არ ამბობენ. დაეხეტებიან ქალაქებში და სხვა არაფერს ეშურებიან გარდა იმისა, რომ ან მეგობრობის მაჩვენებლობით, ან მშვიდობის სახელით, პირფერობისა და მლიქვნელობის მეშვეობით გასცენ და მიიღონ წერილები, რათა მათი მეშვეობით აცთუნონ მათ მიერ მოტყუებული "უგუნური ქალები, ცოდვებით დამძიმებულნი" (2 ტიმ. 3.6).
ამგვარად, მათ, რომლებმაც ქრისტეს წინააღმდეგ ეს გაბედეს, სახალხოდ დასცინოდნენ ქრისტიანობას, სამსჯავროთა წინაშე ესწრაფოდნენ თავის გამოჩენას, ესოდენ დიდი მშვიდობის ჟამს [26]ჩვენს წინააღმდეგ დევნულებას აღძრავდნენ, ქრისტეს წარმომავლობის უთქმელ საიდუმლოებას ასუსტებდნენ. განუდექით მათ, საყვარელო და ერთსულოვანო ძმებო. ერთ აზრზე იდექით მათი შლეგური კადნიერების წინააღმდეგ, ჩვენს აღშფოთებულ თანამსახურთა მსგავსად, რომლებმაც მომწერეს მე მათ წინააღმდეგ და ხელი მოაწერეს ტომოსს, რომელიც გამოგიგზავნეთ თქვენ ჩემი ძმის, დიაკონ აპიონის ხელით.
"ეს ტომოსი არის მთელი ეგვიპტის და თებეს, ლიბიის და პენტაპოლის, სირიის, აგრეთვე ლიკიის და პამფილიის,ასიის, კაბადოკიის და სხვა მომიჯნავე ქეეყნების [ეკლესიათა], რომელთა მსგავსადაც, გვჯერა, რომ თქვენგანაც მივიღებთ. როდესაც ცთომილებაში მყოფთათვის მოვიფიქრე მრავალი დახმარება, ესეც აღმოჩნდა როგორც წამალი მათ მიერ მოტყუებული ერისთვის, გვწამს და ვეშურებით, რომ ჩვენს თანამსახურთა თანხმობაც ამ გზით სინანულისაკენ მიიყვანს [ერს]. მოიკითხეთ ერთმანეთი თქვენთან მყოფ საძმოსთან ერთად. საყვარელნო, ვლოცულობ ქრისტეში თქვენი გაძლიერებისათვის, სარგებელს ვღებულობ თქვენი ქრისტესმოყვარე სულისაგან.
"განკვეთილი მწვალებლები არიან: ხუცესთაგან, არიოზი; დიაკონთაგან, აქილასი, ევძოიოსი, აეითალასი, ლუკიოსი,სარმატესი, იულიუსი, მენასი, სხვა არიოზი, ელადიოსი".
[ალექსანდრემ] ამავე სახის წერილი მიწერა ფილოგონიოსსაც, ანტიოქიის ვკლესიის წინამძღვარს, და ევსტათისაც45, რომელსაც მაშინ ჩაბარებული ჰქონდა ბეროელთა მმართველობა, და სხვებსაც, რომლებიც იყვნენ სამოციქულო დოგმატების დამცველი. არიოზმა ვერ შეძლო დუმილის შენარჩუნება და თვითონაც მიწერა მათ, რომელთაც თანამოაზრეებად მიიჩნევდა. საღვთო ალექსანდრეს რომ არავითარი სიცრუე არ დაუწერია მის წინააღმდეგ, ეს თვითონ არიოზმაც დაამოწმა ევსვბი ნიკომიდიელისადმი მიწერილი სიტყვებით. გადმოვცემთ ამ წერილსაც, რათა მათთვის, ვინც არ იცის, გამოვააშკარავო [მისი] უღმერთობის თანაზიარნი.
თ ა ვ ი IV
არიოზის ეპისტოლე ნიკომიდიის ეპისკოპოს ევსების მიმართ
[27]"ყველაზე საწადელ უფალს, ღვთის კაცს, მორწმუნეს, მართლმადიდებელს, ევსების - არიოზი, პაპ46 ალექსანდრეს მიერ დევნილი და ყველაფერში გამარჯვებული ჭეშმარიტების გამო, რასაც შენ მფარველობ, გიხაროდეს უფალში.
"როდესაც ჩემი მამა ამონიოსი წავიდა ნიკომიდიაში, კეთილგონივრულად მოვალედ წარმოვჩნდი, რომ მომეკითხე მისი მეშვეობით, ამასთან გამეხსენებინა შენში შთანერგილი სიყვარული და განწყობა, რაც გაქვს ძმების მიმართ ღვთისა და ქრისტეს გამო, რადგან ძალიან გვარბევს და გვდევნის ეპისკოპოსი, ყველაფერს თავზე დაგვატეხს, ისე, რომ ქალაქიდან გაგვაძევა როგორც უღმერთო ადამიანები, რადგან არ ვეთანხმებით მის მიერ საჯაროდ წარმოთქმულ სიტყვას: მარად ღმერთი, მარად ძე, მამასთან ერთად ძეც. ღმერთთან ერთად უშობელად მყოფობს ძე, არის მარადშობილი47, უშობელი შობილი48, ღმერთი არც აზრით, არც რაიმე წამით49 უსწრებს წინ ძეს; მარად ღმერთი, მარად ძე, თვით ღმერთისაგან არის ძე. ევსები, შენი ძმა კესარიაში, თეოდოტი, პავლინე, ათანასი, გრიგოლი, აეციუსი და ყველა აღმოსავლეთში მყოფი, რომლებიც ამბობენ, რომ ღმერთი დაუსაბამოდ მყოფობს ძის უწინარეს შეჩვენებული არიან, გარდა მხოლოდ ფილოგონიოსის, ელანიკოსსა და მაკარის, მწვალებლების და უსწავლელების, რომლებიც ძეზე ამბობენ: ზოგი - ამონთხეულს, ზოგი - გამოვარდნილს, ზოგი კი - თანაუშობელს50. და არ ძალგვიძს ამ ურჯულოთა მოსმენა, თუნდაც ათასი სიკვდილით დაგვემექრონ ამ მწვალებლებმა. მაგრამ ჩვენ რას ვამბობთ, რას ეფიქრობთ, რა გვისწავლია და რას ვასწავლით? იმას, რომ ძე არ არის უშობელი, არც უშობელის ნაწილი რაიმე სახით, არც რაიმე ქვემდებარე51 [მასალისგან] არის, არამედ იმას, რომ ნებითა და ზრახვით უწინარეს ჟამთა და საუკუნეთა მყოფობს [28]სრული ღმერთი, მხოლოდშობილი, უცვლელი, და ვიდრე იშვა, ან შეიქმნა, ან განისაზღვრა, ან დაეფუძნა, არ იყო; რამეთუ არ იყო უშობელი. ვიდევნებით, რადგან ვთქვით: დასაბამი აქვს ძეს, ღმერთი კი დაუსაბამო არის. ამის გამო ვიდევნებით, და რადგან ვთქვით, რომ "არარსებულიდან" არის. ასე ვთქვით, რადგან არ არის არც ღვთის ნაწილი, არც რაიმე ქვემდებარე [ნივთისაგან], ამის გამო ვიდევნებით. დანარჩენი შენ იცი. ვლოცულობ შენი გაძლიერებისათვის უფალში, მოიხსენე ჩვენი შევიწროებები, თანალუკიანელო52, ჭეშმარიტად ევსები53".
მის მიერ ჩამოთვლილთა შორის იყვნენ: კესარიის ეპისკოპოსი ევსები, ლადიკიის - თეოდოტი54, ტვიროსის - პავლინე55, ანაძარბოსის - ათანასე56, ბერიტის - გრიგოლი57, ლიდას (ლიდას ახლა ეწოდება დიოსპოლი) - აეციუსი58. არიოზი იქადოდა, რომ ისინი მას ეთანხმებოდნენ. მოწინააღმდეგეებად ასახელებს ფილოგონიოსს59, ანტიოქიელთა წინამძღვარს, ტრიპოლეოსს - ჰელანიკოსს60, იერუსალიმის - მაკარის61. მათ ცილს წამებს, რადგან ამბობდნენ, რომ ძე და მამა თანასწორი პატივის მქონე და თანაარსია62.
როდესაც ევსებიმ მიიღო ეს ეპისტოლე, თვითონაც გადმოანთხია თავისი ურჯულოება. პავლინეს, ტვიროსის წინამძღვარს, მიწერა შემდეგი:
თ ა ვ ი V
ნიკომიდიის ეპისკოპოს ევსების ეპისტოლე ტვიროსის ეპისკოპოს პავლინეს მიმართ
"ჩემს მეუფე პავლინეს, ევსები მოიკითხავს უფალში".
"არ დუმს არც ჩემი მეუფის, ევსების მოშურნეობა ჭეშმარიტი მოძღვრების გამო, არამედ ჩვენამდეც მოაღწია [მისმა ხმამ], არც შენი დუმილი ამაზე, მეუფეო. და შესაბამისად, გახარებული ვართ მეუფე ევსების გამო, შენს გამო კი ვწუხვართ, რადგან ვასკვნით, რომ ასეთი კაცის დუმილი ჩვენი [საქმის] მარცხს ნიშნავს. ამიტომ, შენ, რომელმაც [29]იცი, რომ გონიერ კაცს არ შეშვენის სხვაგვარად ფიქრი და ჭეშმარიტებაზე დუმილი, გთხოვ, სულით ამოურიო აზრებს დასაწერად, ამით დაიწყო, რაც სასარგებლო იქნება შენთვისაც და შენი მსმენელებისთვისაც, განსაკუთრებით მაშინ, როცა წმინდა წერილის თანახმად, მისი სიტყვებისა და ზრახვების კვალზე წერას ისურვებ.
"მეუფეო, არც ორი უშობელი გვსმენია, არც ორად გაყოფილი ერთი ან სხეულებრივი რამ ვნებაგანცდილი გვისწავლია ან გვრწმენია; არამედ ვიწამეთ ერთი უშობელი, ხოლო ერთი მის მიერ ჭეშმარიტად, არათუ მისი არსისაგან წარმოშობილი, უშობელის მთელი ბუნებისაგან უზიარებელი, ან მყოფი მისი არსისაგან, არამედ სრულიად სხვა ბუნებითა და ძალით მყოფი, დასასრულ, ქმნილების განწყობისა და ძალის მსგავსი გახდა, რომლის დასაბამი არის არა მხოლოდ სიტყვით აუწერელი, არამედ აზრითაც მიუწვდომელი, არა მხოლოდ ადამიანთა, არამედ ყველა ადამიანებზე აღმატებულთაგანაც. და ამას არათუ ჩვენი საკუთარი აზრით ვვარაუდობთ, არამედ წმინდა წერილისგან გვისწავლია და ვამბობთ, რომ არის ქმნილება და დაფუძნებული, და არსით დაბადებული, ბუნებით უცვლელი და უთქმელი, და გვისწავლია, რომ არის შემოქმედის მსგავსებით, როგორც თავად უფალი ამბობს: "ღმერთმა თავისი გზების დასაბამად შემქმნა მე მისი საქმეებისათვის, საუკუნეთა უწინარეს დამაფუძნა; დასაბამში დედამიწის შექმნამდე, წყლის წყაროების გადმოდინებამდე, მთების დაფუძნებამდე, ყველა ბორცვის უწინარეს მშვა მე" (იგავ. 8.22-26).
"მაგრამ თუ მისგან, ესე იგი, მისი წიაღიდან63 იყო, როგორც ალბათ მისი ნაწილი, ან არსის გადმოღვრისგან, მეტად ვეღარ ითქმება [მასზე] შექმნილი და დაფუძნებული, რისი უმეცარიც ნამდვილად არა ხარ შენ, უფალო. რამეთუ უშობელისაგან მყოფი მეტად ალბათ აღარ იქნება შექმნილი ან დაფუძნებული სხვისგან ან მისგან, [როგორც] დასაბამიდან უშობელად მყოფი. მაგრამ თუ მის შობილად თქმა იმის რაიმე მტკიცებას იძლევა, რომ მამისეული არსიდან გაჩენილს მისგან ბუნების იგივეობაც აქვს; ვიცით, რომ მხოლოდ მის [30]შესახებ არ ამბობს წმინდა წერილი შობილად ყოფნას, არამედ მის მიმართ ბუნებით სრულიად არამსგავსებზეც. რადგან ადამიანებზეც ამბობს: "ძენი ვშვი და ავამაღლე, ისინი კი განმიდგნენ" (ეს. 1.3); და ასევე: "მშობელი ღმერთი მიატოვე" (II რჯ. 32.18). და სხვაგანაც ამბობს: "ვინ არის ცვრის წვეთის მშობელი?" (იობ. 38.28). [ეს] აღწერს არა [მისი] ბუნებისაგან [წარმოშობილ] ბუნებას, არამედ წარმოშობილთაგან თითოეულის მისი ნებით წარმოქმნას. რადგან არაფერი არ არის მისი არსისგან, არამედ ყველაფერი მისი ნებელობით არის გაჩენილი ისე, როგორც თითოეული არის შექმნილი. რადგან იგი არის ღმერთი; ხოლო რომლებიც მისი მსგავსი არის და სიტყვის მსგავსი გახდებიან, ისინი [მისი] ნებელობის მიხედვით არიან შექმნილი. მაგრამ ყოველივე ღმერთისგან მისი მეშვეობით არის შექმნილი; და ყოველივე არის ღმერთისგან.
"ოგორც კი მიიღებ [წერილს] და გულდასმით გამოიკვლევ ღვთისგან შენზე შემატებული ნიჭის მიხედვით, იჩქარე, მისწერო ჩემს მეუფე ალექსანდრეს. მწამს, რომ, თუ მიწერ მას, იგი მოიქცევა. მოიკითხე ყველა უფალში.
ძლიერსა და ჩვენს გამო მლოცველს საღვთო მადლი დაგიცავს, მეუფეო".
ესენიც ასე სწერდნენ ერთმანეთს, ჭეშმარიტების წინააღმდეგ ომისთვის შეჭურვილნი64. როდესაც ამგვარად მიმოაბნევდნენ მკრეხელობას ეგვიპტისა და აღმოსავლეთის ეკლესიებში,თითოეულ ქალაქსა და სოფელში საღვთო დოგმატების შესახებ დავები და ბრძოლები იჩენდა თავს. დანარჩენი ბრბო კი მოვლენათა მაყურებელი და გამონათქვამთა მსაჯული იყო, და ზოგი ერთ მხარეს, ზოგი კი მეორეს აქებდა, და იყო საქმენი ტრაგედიისა და გლოვის ღირსი. რამეთუ არა უცხოტომელები და მტრები, არამედ თანატომელები, ერთ ჭერქვეშ მცხოვრებნი და თანამეინახენი ერთმანეთის წინააღმდეგ შუბების ნაცვლად ენებს ამოძრავებდნენ, უფრო კი ერთმანეთის ასოები და ერთი სხეულის შემადგენელნი ერთმანეთის წინააღმდეგ აღიჭურვებოდნენ.
თ ა ვ ი VI
ნიკეაში დიდ კრებასთან დაკავშირებული [ამბები]
[31]როდესაც ეს შეიტყო ყოვლადბრძენმა იმპერატორმა, ჯერ ცდილობდა გადაეხერგა ბოროტებათა წყარო და გონებამახვილობით სახელგანთქმულთაგან ზოგიერთს მწიგნობრებთან ერთად გზავნიდა ალექსანდრიაში, ცდილობდა დაეცხრო დავა და მოელოდა ამბოხებულთა ერთსულოვნებას. მაგრამ შემდეგ, როდესაც იმედი გაუცრუვდა, ნიკეაში65 გამართა ეს სახელგანთქმული კრება, და ბრძანა სახელმწიფო ვირებით, ჯორებით, და ცხენებით მომსახურებოდნენ ეპისკოპოსებსა და მათთან ერთად მომავალთ. შემდეგ შეიკრიბნენ, რომლებსაც შეეძლოთ მოგზაურობის სიმძიმის ატანა, ისიც ჩამოვიდა ნიკეაში, ესწრაფოდა, ენახა მდვდელმთავართა სიმრავლე, და იღწვოდა მათი ერთსულოვნების დასამყარებლად; და მყისვე ბრძანა, ყველაფრით უშურველად უზრუნველეყოთ ისინი. შეიკრიბა სამასთვრამეტი მდვდელმთავარი. რომის [ეპისკოპოსი]66 ღრმა მოხუცებულობის გამო აკლდა, მაგრამ გამოგზავნა ორი ხუცესი67, აღმასრულებლებთან თანხმობის უფლებით აღჭურვილნი.
იმ დროს მრავალი იყო სამოციქულო ნიჭებით გამორჩეული, მრავალი კი თავიანთი სხეულით ატარებდა უფალ იესოს ნიშნებს68, საღვთო მოციქულის თანახმად. იაკობი, [ეპისკოპოსი] მიგდონიის ანტიოქიისა, რომელსაც სირიელებიც და ასირიელებიც ნიზიბისს უწოდებენ, მკვდრებს აღადგენდა და ცოცხალთა შორის განაწესებდა, და სხვა ათასობით საკვირველებას იქმოდა, რისი ამ აღწერაში მეორეჯერ გადმოცემაც, ვფიქრობ, ზედმეტია; ესენი ღვთისმოყვარეთა ისტორიაში გიამბეთ. პავლე, [ეპისკოპოსი] ნეოკესარიისა (ეს არის ციხე-სიმაგრე ევფრატის ნაპირებზე), ლიკინიუსის სიშლეგის მსხვერპლი იყო. რადგან ორივე ხელით დაბრკოლებული იყო, გახურებული რკინით კუნთის მამოძრავებელი ნერვი გაწყვეტილი [32]და მკვდარი ჰქონდა. სხვებს კი მარჯვენა თვალი ჰქონდათ ამოთხრილი, სხვებს კი მარჯვენის მყესები ჰქონდა გადაჭრილი. ერთი მათგანი იყო პაფნუტი ეგვიპტელი. ერთი სიტყვით იხილვებოდა მოწამეთა ერი ერთ ადგილას შეკრებილი. მაგრამ ეს საღვთო და დიდებული69 ერი მოწინააღმდეგეებს არ იყო მოკლებული, არამედ იყვნენ ზოგიერთები, მცირერიცხოვანნი, მაგრამ მოჩვენებითად, მეჩეჩის მიმბაძველები, უკეთურებას ფარავდნენ და არიოზის მკრეხელობას ღიად არ ემხრობოდნენ.
როდესაც ყველა შეიკრიბა, იმპერატორმა სასახლეში მზადყოფნაში მოიყვანა დიდი სახლი, მასში, ბრძანა, დაედგათ ძალიან ბევრი საკარცხული და ტახტი, მღვდელმთავართა ყრილობისათვის საკმარისი რაოდენობის. ამგვარად მათთვის შესაფერისი პატივისცემით მოაწესრიგა. თხოვდა, რომ შესულიყვნენ და წამოჭრილ საკითხზე ეთათბირათ. ბოლოს, თვითონაც შევიდა მცირერიცხოვან ამალასთან ერთად, სანაქებო იყო მისი ახოვანება და მისი გარეგნობა - საკვირველი, მაგრამ უფრო საკვირველი - მოკრძალება მის სახეზე. შუაში იჯდა მცირე ტახტზე, ამის ნებართვას ეპისკოპოსებს თხოვდა; მასთან ერთად დაჯდა ეს საღვთო დასიც. მაშინათვე პირველი [წამოდგა] დიდი ევსტათი, ანტიოქიის ეკლესიის თავმჯდომარეობის მიმღები (რადგან ფილოგონიოსი, რომელიც ზემოთ ვახსენეთ, უკეთეს ცხოვრებამი იყო გადასული, მდვდელმთავრებმა, მღვდლებმა და მთელმა ქრისტესმოყვარე ერმა ერთობლივი გადაწყვეტილებით აიძულეს, რომ მის ნაცვლად მას დაემწყემსა ეს ეკლესია), და მან შესხმათა ყვავილების გვირგვინით შეამკო იმპერატორის თავი, ღვთის მიმართ მოშურნეობისთვის კურთხევებით მიუზღა.
როდესაც მან დაასრულა, სახელგანთქმულმა იმპერატორმა ერთსულოვნებასა და თანხმობას მიუძღვნა სიტყვები, გაიხსენა ტირანების სისასტიკე და მის დროს ღვთისგან მონიჭებული უძვირფასესი მშვიდობა; თუ როგორი საშინელი და მეტისმეტად საშინელია ერთმანეთზე კვეთება, და მოძულეთათვის სიამოვნებისა [33]და სიცილის მოგვრა70, როდესაც მტერი განადგურებულია და ვერავინ ბედავს წინ აღდგომას; განსაკუთრებით მაშინ, როცა საღვთო საკითხებზე საუბრობენ და ყოვლადწმინდა სულის მიერ დაწერილი მოძღვრება უპყრიათ. იგი ამბობდა: "რამეთუ სახარებებისა და სამოციქულო წიგნები, და ძველ წინასწარმეტყველთა ღვთივშთაგონებული [ნაწერები] გვასწავლიან იმას, რაც ჩვენთვის საჭიროა, რომ ღვთის შესახებ ვიფიქროთ. განვდევნოთ მტრობის ჩამომგდები71 დავა და ღვთივსულიერ სიტყვათაგან მივიღოთ საძიებელ საკითხთა ამოხსნა". ეს და ამის მსგავსი [სიტყვებით], როგორც მამის მოყვარე შვილმა, ისე მიმართა მღვდლებს როგორც მამებს, და იღვწოდა სამოციქულო დოგმატებში თანხმობის მისაღწევად. კრების უმრავლესობა დაარწმუნა ამ სიტყვებმა, და ესწრაფოდა ერთსულოვნებასაც და დოგმატების სისაღესაც. მცირედნი კი, რომელთაგან ზოგიერთი ზემოთ ვახსენეთ, და მათ გარდა მენოფანტე ეფესელი, სკვითოპოლელი პატროფილე, თეოგონიოსი, თვით ნიკეის ეპისკოპოსი და ნარკისოს ნერონიელი (ნერონია არის მეორე კილიკიის ქალაქი, რომელსაც ახლა იერენოპოლისს ვუწოდებთ); მათთან ერთად, თეონა მარმარიტელი, სეკუნდოსი ეგვიპტელთა პტოლემაიდიდან72 ეკამათებოდნენ სამოციქულო დოგმატებს, და არიოზს იცავდნენ. მათ ჩააწერინეს [მათი] რწმენის მოძღვრება და წარუდგინეს კრებას, რომელმაც, როდესაც წაიკითხა, ყველამ მყისვე დახია, ყალბი და თაღლითური უწოდა. როდესაც მათ წინააღმდეგ დიდი ხმაური ატყდა და ყველამ მათ კეთილსახურების ღალატში დასდო ბრალი, სეკუნდოსის და თეონას გარდა შეშინებულები წამოდგნენ და პირველებმა განკვეთეს არიოზი. ამგვარად, როდესაც ეს უღმერთო წავიდა, ყველამ ერთხმად ახლანდელ დრომდე ეკლესიებში მოქალაქეობის მქონე მრწამსი კარნახით ჩააწერინა, ხელმოწერებით განამტკიცა, და კრებაც დაიშალა.
თ ა ვ ი VII
არიანელთა მხილება ევსტათის და ათანასეს ნაწერთაგან
[34]ზემოხსენებული [ეპიკოპოსები] მოჩვენებითად და არაგულწრფელად შეუერთდნენ ამ მრწამსს, ამას მოწმობს როგორც მოგვიანებით კეთილმსახურების წინამბრძოლთა წინააღმდეგ მათ მიერ მოწყობილი [საქმეები], ასევე მათ შესახებ ამათ მიერ დაწერილიც. ეს ევსტათი, ანტიოქიელთა ეპისკოპოსი, რომელიც ზემოთ ვახსენეთ, გვიამბობს მომხდარ მოვლენებს, ამხელს მკრეხელობას და განმარტავს "იგავთა" სიტყვებს: "უფალმა შემქმნა მისი გზების დასაბამად მისი საქმეებისათვის" (იგავ. 8.22); და მათ შესახებ დაწერა შემდეგი. აქედან უკვე [კრების] საქმეებზეც73 გადავდივართ.
"ასე რომ, რა [მოხდა] მას შემდეგ, რაც ამის გამო ნიკეაში გაიმართა დიდი კრება და ორას სამოცდაათი [ეპისკოპოსი] შეიკრიბა? რადგან ამ მრავალრიცხოვანი ერის გამო არ ძალმიძს სინამდვილის დაწერა, თუ რა რაოდენობის იყო, რადგან ეს არც მიკვლევია დიდი მონდომებით. როგორც კი დაიწყეს რწმენის გზის ძიება, გამოტანილ იქნა მკრეხელობის აშკარა მხილება, - ევსების ნაწერები. ყველას წინაშე იქნა წაკითხული, მყისვე უკან დახევის გამო თვით მსმენელებს არასაიმედო საქციელით74 უმასპინძლა, მწერალს კი წარუხოცელი სირცხვილი მიანიჭა. ამის შემდეგ ევსების გარშემო მყოფთა საქმე აშკარად დამარცხდა, და როდესაც ურჯულო ნაწერი ყველას თვალწინ დაიხა, ზოგიერთმა [სათანადოდ] მომზადებელმა მშვიდობის სახელით დაადუმა ყველა საუკეთესო მოსაუბრე. მაგრამ არიანელები იმის შიშით, რომ ესოდენ [მრავალრიცხოვანი] კრებისგან იქნებოდნენ განდევნილი, წინ გამოხტნენ, უარყვეს და შეაჩვენეს ეს უარყოფილი დოგმატი, საკუთარი ხელით მოაწერეს [ყველასთან] თანხმობაში მყოფ ნაწერების ქვეშ. მაშინ როცა უნდა განეგდოთ [ეპისკოპოსის ხარისხიდან], შეინარჩუნეს [35]თავჯდომარეობა ესოდენი ხეტიალის მეშვეობით და ზოგჯერ ფარულად, ზოგჯერ კი ღიად ქადაგებდნენ უკუგდებულ შეხედულებებს, და იგონებდნენ სხვადასხვა მტკიცებულებებს. განიზრახავდნენ ღვარძლის მცენარეთა განმტკიცებას, მცოდნეების ეშინოდათ, გაურბოდნენ ზედამხედველებს, და ამგვარად ებრძოდნენ კეთილმსახურების მქადაგებლებს. მაგრამ ასე არ გვწამს, რომ უღმერთო ადამიანებს ოდესმე შესწევთ იმის ძალა, დაამარცხონ ღმერთი. რამეთუ კვლავ გაძლიერდებიან, და კვლავ დამარცხდებიან წმინდახმიანი წინასწარმეტყველ ესაიას მიხედვით". ამრიგად, ეს არის დიდი ევსტათის სიტყვები.
ხოლო მისმა თანამებრძოლმა და ჭეშმარიტების დამცველმა ათანასემ, სახელგანთქმული თავჯდომარის, ალექსანდრეს მონაცვლემ, აფრიკელებს მიწერა და დაურთო შემდეგი:
"რადგან როდესაც შეკრებილ ეპისკოპოსებს სურდათ არიანელთა მიერ გამოგონილი [შემდეგი] უღმერთო სიტყვების უარყოფა: "არარსებულიდან" და "ძე არის ქმნილი და დაბადებული", და "იყო მაშინ, როდესაც არ იყო", და რომ "ცვალებადი ბუნების" არის; და წმინდა წერილის მხიედვით აღიარებულის დაწერა, რომ ძე ბუნებით არის ღმერთისაგან მხოლოდშობილი, სიტყვა, ძალა, მამის მხოლო სიბრძნე, ღმერთი ჭეშმარიტი, როგორც ამბობს იოანე, და როგორც წერს პავლე, დიდების ბრწყინვალება, და მამის გვამოვნების ხატი; ევსების გარშემო მყოფნი კი, თავიანთ ბოროტ შეხედულებებს მიდევნებულები ერთმანეთს ეუბნებოდნენ: "ვეთანხმებით, რადგან ჩვენც ვართ ღმერთისგან; "რამეთუ ერთი არის ღმერთი, რომლისგან არის ყოველივე” (1 კორ. 8,6); და "ძველი წავიდა, აჰა, ყოველივე ახალი გახდა. ხოლო ყოველივე ღვთისგან არის" (2 კორ. 5.17). გაიაზრებენ იმასაც, რაც "მწყემსში” არის დაწერილი: "უპირველეს ყოვლისა ირწმუნე, რომ ერთი არის ღმერთი, ყოველივეს დამფუძნეველი და მომწესრიგებელი, და არარსებულიდან არსებობისათვის შემოქმედი"75.
"მაგრამ ეპისკოპოსებმა, როდესაც დაინახეს მათი ბოროტმოქ[36]მედება და უღმერთობის ხრიკები, უფრო ნათელი გახადეს გამონათქვამი "ღმერთისგან" და დაწერეს, რომ ძე იყო "ღმერთის არსისგან"; რადგან ქმნილებებზე, რომლებსაც თავისი თავისგან, ანუ მიზეზის გარეშე არა აქვთ არსებობა, არამედ აქვთ წარმოშობის საწყისი, ითქმება, რომ ღმერთისგან არის, მაგრამ მხოლოდ ძე არის საკუთრივად ღმერთის არსისგან. რამეთუ ეს არის მამის მხოლოდშობილი და ჭეშმარიტი სიტყვის საკუთარი თვისება76. ეს არის "არსისგან" დაწერის საბაბი.
"ეპისკოპოსებმა კვლავ ჰკითხეს მათ, რომლებიც ჩანდა, რომ ცოტა იყვნენ, - თუ იტყვიან, ძე არ არის ქმნილება, არამედ მამის ძალა და მხოლო სიბრძნე, ყველაფერში მამის მარადიული და უცვლელი ხატი, და ჭეშმარიტი ღმერთი. ამ დროს ევსების გარშემო მყოფნი შემჩნეულ იქნენ, რომ ანიშნებდნენ ერთმანეთს: "ესეც იყო ჩვენთვის მისაღები. რადგან ჩვენზეც ითქმის ღმერთის ხატი და დიდება, და ჩვენს შესახებ ამბობენ: "რამეთუ ჩვენც ვართ მარად მცხოვრები" (2 კორ. 4.11), და, "ყველა არის ძალა" (1 კორ. 12.6); ამბობენ: "გამოვიდა ღმერთის მთელი ძალა ეგვიპტის მიწიდან" (გამ. 12.41). მუხლუხოსაც და კალიასაც ეწოდება დიდი ძალა. და: "უფალი ძალთა არის ჩვენს შორის, ჩვენი შემწე არის იაკობის ღმერთი" (ფს. 45.8). მაგრამ ის აზრი, რომ ჩვენც ვართ ღმერთის მახლობელი, არათუ მარტივად გვიპყრია, არამედ რადგან [უფალმა] ჩვენ ძმები გვიწოდა. მაგრამ თუ ძეზე ჭეშმარიტ ღმერთს ამბობენ, ეს ნუ დაგვანაღვლიანებს ჩვენ, რადგან, რაც წარმოქმნილია, ჭეშმარიტი არის".
"ეს არის არიანელთა მიერ გამოთქმული აზრი. ეპისკოპოსებმა აქედან განჭვრიტეს მათი ცბიერება და წმინდა წერილიდან შემოკრიბეს [სიტყვები]:"გამობრწყინება","წყარო" და "მდინარე", და "ჰიპოსტასის ხატი"; და: "შენს სინათლეში ვიხილხეთ სინათლე" (ფს. 35.10); აგრეთვე: "მე და მამა ერთი ვართ" (იოან. 10,30). შემდეგ უფრო ნათლად და შეჯამებულად დაწერეს, რომ ძე მამის თანაარსია. რამეთუ ყველა ზემოთქმულს ეს მნიშვნელობა აქვს. მათი დრტვინვა, [37]რომ ეს სიტყვები არ არის წმინდა წერილში, მათგან არის მხილებული, რომ ამაოა. რადგან წმინდა წერილში არარსებული [გამონათქვამებიდან] სჩადიან უღმერთობას, ხოლო წერილისეული არ არის "არარსებულიდან", და "იყო დრო, როდესაც არ იყო", და ბრალს გვდებდნენ, რომ განისაჯნენ არაწერილისეული, თუმცა კეთილმსახურებით გააზრებული სიტყვებით77. ისინი, როგორც ნაკელიდან ამოსულები, ჭეშმარიტად მიწიერს მეტყველებენ. ეპისკოპოსებს კი სათავისოდ არ გამოუგონებიათ ეს სიტყვები, არამედ მამებისგან აქვთ მოწმობა იმისა, რაც დაწერეს. რამეთუ ძველი ეპისკოპოსები იყვნენ დაახლოებით ასოცდაათი წლის წინ, დიდი ქალაქის, რომის და ჩვენი ქალაქისაც, რომლებმაც ბრალი დასდეს მათ, რომლებიც ამბობდნენ, რომ ძე არის ქმნილება და არა მამის თანაარსი. ეს იცოდა ევსებიმ, კესარიის ეპისკოპოსმა, რომელიც პირველად არიანულ მწვალებლობას მისდევდა, მოგვიანებით კი ნიკეის კრებას მოაწერა ხელი. მან თავისიანებს მისწერა, და ამტკიცებდა, რომ აღმოაჩინა ძველთაგან ზოგიერთი გონიერი და გამოჩენილი ეპისკოპოსი და მწერალი, რომელიც მამისა და ძის ღმრთეებაზე სახელ თანაარსს იყენებდა"78.
მათ დაფარეს სენი (რადგან შეეშინდათ ეპისკოპოსთა სიმრავლის) და დაეთანხმნენ [კრების] დადგენილებას, თავზე დაიტეხეს წინასწარმეტყველური ბრალდება. რამეთუ ყოვლიერების ღმერთი ღადადებს მათ მიმართ: "ეს ერი ბაგეებით მომაგებს პატივს, მათი გული კი ჩემგან შორს არის" (ეს. 29.13), მაგრამ თეონას და სეკუნდუსს არ სურდათ ამის გაკეთება და ყველასგან ერთსულოვნად იქნენ განკვეთილი, როგორც ადამიანები, რომლებმაც სახარებისეული მოძღვრების წინ არიანული მკრეხელობა დააყენეს. კვლავ გაიმართა კრება და დაწერეს საეკლესიო მოქალაქეობის ოცი კანონი79.
თ ა ვ ი VIII
[38]მელეტი ეგვიპტელთან დაკავშირებული [ამბები], ვისგანაც დღემდე არის შემორჩენილი მელეტიანელთა განხეთქილება, და სინოდალური ეპისტოლე ამის შესახებ
და რადგანაც მელეტი80, რომელიც არიოზის სიშლეგემდე არცთუ დიდი ხნის წინ ეპისკოპოსის ხელდასხმის ღირსი გახდა, რაღაც კანონდარღვევებში იქნა მხილებული და განყენებულ იქნა ალექსანდრიის ეპისკოპოსის, საღვთო პეტრეს მიერ, რომელმაც დაიდგა მოწამეობის გვირგვინი. მაგრამ იგი არ დაეთანხმა განყენების გადაწყვეტილებას; თებე და ეგვიპტის შემოგარენი ხმაურითა და მღელვარებით აღავსო, ალექსანდრიელთა პირველობას აუჯანყდა; ალექსანდრიელთა ეკლესიას მისწერეს81 ის, რაც ამ სიახლის შესახებ განაჩინეს.
ეს კი არის შემდეგი სახის.
სინოდალური ეპისტოლე
"ნიკეაში დიდ და წმინდა სინოდზე შეკრებილი ეპისკოპოსები, ღვთის მადლით ალექსანდრიელთა წმინდა და დიდ ეკლესიას, აგრეთვე ეგვიპტეში, ლიბიასა და პენტაპოლში მყოფ საყვარელ ძმებს, მოკითხვა უფალში.
"ვინაიდან ნიკეაში ღვთის მადლით დიდი და წმინდა კრება გამართა ყველაზე ღვთისსათნო იმპერატორმა კონსტანტინემ, რომელმაც სხვადასხვა ეპარქიებიდან და ქალაქებიდან შეგვკრიბა ჩვენ, მთელმა წმინდა კრებამ აუცილებლად მიიჩნია, თქვენთვისაც გამოეგზავნა წერილები, რათა გცოდნოდათ, თუ რა საკითხები იქნა წამოჭრილი და გამოკვლეული, და რა - განჩინებული და დამტკიცებული.
"პირველ რიგში ჩვენს ყველაზე ღვთისსათნო იმპერატორ კონსტანტინეს წინაშე გამოკვლეულ იქნა არიოზის უღმერთობას[39]თან დაკავშირებული [საქმეები], და ერთსულოვნად გადაწყვეტილ იქნა, ანათემაზე გადაგვეცა მისი უღმერთო შეხედულება, მისი მკრეხელური გამონათქვამები და აზრები, რომელთაც მკრეხელურად იყენებდა; და ამბობდა, რომ ღვთის ძე არარსებულიდან არის, და შობამდე არ არსებობდა, და იყო დრო, როდესაც არ იყო; რომ ღვთის ძე თვითუფლებრივად არის მიმღები ბოროტებისაც და სათნოებისაც82. ეს ყოველივე წმინდა კრებამ ანათემაზე გადასცა, უარიც კი განაცხადა ამ უღმერთო შეხედულების, უგუნურებისა და მკრეხელური სიტყვების მოსმენაზე, და მასთან დაკავშირებით, რაც საბოლოოდ შეემთხვა, ან უკვე მოსმენილი გაქვთ, ან მოისმენთ, რათა არ ვიფიქროთ, რომ საკუთარი ცოდვის გამო ღირსეული სასჯელის მიმღებ კაცს ფეხით ვთელავთ. მაგრამ ესოდენ გაძლიერდა მისი უღმერთობა, რომ თეონა მარმარიკელმა და სეკუნდუს პტოლემაიდელმა მოიმკეს მისი შედეგები. რადგან მათგან მათაც აქვთ [სასჯელი] მიღებული.
"მაგრამ მას შემდეგ, რაც ღვთის მადლმა ეგვიპტე გაათავისუფლა ამ ბოროტი შეხედულებებისა და მკრეხელობისაგან, ასევე იმთავითვე მშვიდ ერში უთანხმოებისა და განყოფის ჩამოგდებაზე გაკადნიერებულ პირთაგან, დარჩა მელეტის დაუფიქრებლობით გამოწვეულ საქმეები და მის მიერ ხელდასხმულები. რაც კრებამ ამის შესახებ განაჩინა, წარმოგიჩენთ თქვენ, საყვარელო ძმებო. ამრიგად, წმინდა კრებამ უფრო მეტი კაცთმოყვარეობით იმოქმედა (რადგან ზედმიწევნითი სწავლების მიხედვით არავითარი შენდობის ღირსი არ იყო), და განაჩინა, ვამბობ მელეტიზე, რომ დარჩენილიყო მის ქალაქში, და არავითარი უფლება არ ჰქონოდა, არც დანიშვნის, არც ხელდასხმის, ამ საბაბით არც გამოჩენილიყო რომელიმე სოფელსა თუ ქალაქში; ოდენ პატივის სახელი დარჩენოდა. ხოლო მის მიერ დადგენილნი, საიდუმლო ხელდასხმით დამტკიცებულნი დაეთანხმონ ამათ, რომელთაც შეუძლიათ ლიტურგიის აღსრულება, ხოლო იყვნენ მეორე [საფეხურზე] მათ ქვემოთ, ვინც თითოეულ სამრევლოსა და ეკლესიაში არის ცნობილი, რომლებიც ადრე იქნენ ხელდასხმული ჩვენი ყველაზე პატივცემული თანამსახურის ალექსანდრეს მიერ; [40]მათ მიერ მოწონებულთა წინდაწინ ხელდასხმის, სახელის მიკუთვნების, ან საერთოდ რაიმეს გაკეთების არავითარი უფლება არ ჰქონდეთ ალექსანდრეს [მართვის] ქვეშ მყოფ კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიის ეპისკოპოსთა თანხმობის გარეშე. ხოლო მათ, რომლებიც ღვთის მადლითა და ჩვენი ლოცვებით არავითარ განხეთქილებაში არ არიან შემჩნეული, არამედ შეურყვნელად იმყოფებიან კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიაში, უფლება აქვთ, წინდაწინ ხელდასხმისაც, ღირსებათა წილმქონე სახელის წოდებისაც და საერთოდ ყველაფრის კეთებისა საეკლესიო რჯულისა და კანონის მიხედეით83. თუ ოდესმე მოხდება, რომ ვინმე შეისვენებს84 ეკლესიაში, მყისვე ასეთი შეძენილები85 აღსრულებულის პატივში უნდა იქნას აყვანილი; თუ ღირსი იქნებიან და ერიც აირჩევს, მათთან ერთად გადაწყვეტს და დაბეჭდავს ალექსანდრიის კათოლიკე [ეკლესიის] ეპისკოპოსი. ეს ნებადართულია ყველა სხვისთვისაც, მაგრამ მელეტის პიროვნებასთან დაკავშირებით ასე აღარ იქნას მიჩნეული, თავიდანვე მისი უწესობის, მისი ზრახვის სიმსუბუქისა და სიჩქარის გამო, რათა არავითარი უშუალო ძალაუფლება არ მიეცეს მას, ადამიანს, რომელსაც ძალუძს კვლავ ამ უწესობის ჩადენა. ეს არის ეგვიპტისა და ალექსანდრიელთა უწმინდესი ეკლესიისთვის ამოღებული და გამორჩეული [განჩინებები]. მაგრამ თუ სხვა რაიმე არის კანონად და დოგმატად განჩინებული აქ მყოფი უფლის, ჩვენი ყველაზე პატივცემული თანამსახურისა და ძმის, ალექსანდრეს მიერ, იგი აქ მყოფი თავად შეგატყობინებთ86, რომელიც არის მომხდარი მოვლენების უფალიცა და მონაწილეც.
"აგრეთვე გახარებთ ჩვენი უწმინდესი პასექის თანხმობის შესახებ, რომ ჩვენი ლოცვებით წარიმართა ეს ნაწილიც, ისე რომ მთელი აღმოსავლეთის ძმები, რომლებიც პირველად არ ეთანხმებოდნენ არც რომაელებს და არც ჩვენ, და ყველას დასაბამიდან [მარხვის] დამცველებს, ამიერიდან პასექს თქვენთან ერთად იდღესასწაულებენ. ასე რომ, გიხაროდეთ საქმეთა ასე წარმართვა, საზოგადო მშვიდობა და თანხმობა, და ყველა მწვალებ[41]ლობის ამოძირკვა. დიდი პატივითა და უშურველი სიყვარულით მიიღეთ ჩვენი თანამსახური და თქვენი ეპისკოპოსი ალექსანდრე, რომელიც გვახარებს აქ ყოფნით, და რომელიც ამ ასაკში ესოდენ ღვაწლს იტანს თქვენთან მშვიდობის დასამყარებლად. ილოცეთ ჩვენ ყველასთვის, რათა ეს მშვენივრად მიღებული და მოწონებული განჩინებები დავამტკიცოთ ჩვენი უფლის იესო ქრისტეს მეშვეობით87, როგორც ვიწამეთ ღვთისა და მამისაგან სულიწმინდით, რომელსაც დიდება უკუნითი უკუნისამდე. ამინ".
თანაარსი და მარადიული სამება
მღვდელმთავართა ამ საღვთო ერმა ასე უმკურნალა მელეტის სენს. მაგრამ დღესაც არის დარჩენილი მისი სიშლეგის ნაშთი, და არის ამ ქვეყანაში ბერ-მონაზონთა რაღაც დაჯგუფებები, რომლებიც არც საღ დოგმატებს ემორჩილებიან, და მოქალაქეობის მიხედვითაც რაღაც ფუჭ წესებს იყენებენ, ეთანხმებიან სამარიტელთა და იუდეველთა გონებაცთომილებას.
თ ა ვ ი IX
იმპერატორ კონსტანტინეს ეპისტოლე კრებაზე მიღებული დადგენილებების შესახებ იმ ეპისკოპოსების მიმართ, რომლებიც კრებაზე არ ესწრებოდნენ
დიდმა იმპერატორმა გაუგზავნა იმ ეპისკოპოსებს, ვინც ვერ შეძლო მოსვლა, და შეატყობინა, რაც მოხდა. ჯეროვნად განვაჩინეთ ამ ეპისტოლის ამ თხრობაში მოთავსება, [რადგან] ნათლად გვაუწყებს ავტორის სულის ღვთისმოყვარეობას.
[42]კონსტანტინე ავგუსტუსი ეკლესიებს
"განვიხილე რა რესპუბლიკის კეთილდღეობა, როგორც საღვთო ძალის მადლით აღმოცენებული, უპირველეს ყოვლისა განვსაჯე, რომ ამ მიზანს შევხებოდი, რათა კათოლიკე ეკლესიის უნეტარეს [წევრთა] სიმრავლეში ერთსულოვნებაში მყოფთაგან დაცული იყოს ერთი სარწმუნოება, შეუბღალავი სიყვარული და კეთილმსახურება ყოვლისმპყრობელი ღმერთის მიმართ. მაგრამ ამ შეურყეველი და მტკიცე წესის მიღება სხვაგვარად ვერ მოხდა, თუ არა იმით, რომ ამისთვის ყველა, ან უმრავლესი ეპისკოპოსი მაინც შემოკრებილიყო და უწმინდესი ღვთისმსახურების თითოეული საკითხი განხილულიყო. ამიტომ ესოდენ მრავალი [ეპისკოპოსი] იქნა შეკრებილი, და თავად მეც, როგორც ერთი თქვენგანი, მათთან ერთად ვესწრებოდი. რადგან არ უარვყოფ, განსაკუთრებით მიხარია, რომ თქვენი თანამსახური გავხდი. ყველაფერი სათანადოდ იქნა გამოკვლეული, ვიდრე ყოვლიერების ზედამხედველი ღვთისათვის სათნო აზრი ერთიანობისა და თანხმობისათვის სინათლეზე არ იქნა გამოტანილი, ისე რომ მეტი აღარაფერი დარჩა აზრთა გაყოფისა და რწმენასთან დაკავშირებული დავისათვის.
"აქ უწმინდესი პასექის დღის შესახებაც იყო გამოკვლევა. საერთო აზრმა გადაწყვიტა, რომ კარგი იქნებოდა, ყველგან ყველას ერთ დღეს აღესრულებინა. რადგან ჩვენთვის რა არის მშვენიერი, რა შეიძლება იყოს უფრო მნიშვნელოვანი, თუ არა ის, რომ ეს დღესასწაული, რომლისგანაც მივიღეთ უკვდავების სასოება, ერთი წესითა და ნათელი აზრით ყველასთან უშეცდომოდ იყოს დაცული? და პირველ რიგში უღირსად მიიჩნიეს, რომ ეს უწმინდესი დღესასწაული იუდაური ჩვეულების მიდევნებით აღსრულებულიყო, რომლებმაც თავიანთი ხელები ურჯულო, უწესო საქციელებით გაისვარეს, ამ უწმინდურებმა თავიანთი სულები ნებაყოფლობით დააბრმავეს. ნებადართულია, რომ მათი ჩვეულებები ამოიძირკვოს, და დადგინდეს უფრო ჭეშმარიტი წესით და მომავალი საუკუნე[43]ებისათვისაც მისი მიდევნებით აღსრულება, რასაც [უფლის] ვნების დღეების ჟამიდან ახლანდელ დრომდე ვიცავთ. აწ არაფერი არ გვქონდეს საერთო იუდეველთა ყველაზე მტრულ ერთან. რამეთუ მხსნელისაგან სხვა გზა გვაქვს მიღებული. წინ უდევს ჩვენს უსამღვდელოეს მსახურებას შესაფერისი სარბიელიცა და რჯულიც. ყველაზე პატივცემულო ძმანო, ამის ერთსულოვნად მიმღებებმა საკუთარი თავი განვაშოროთ ამ სამარცხვინო სინდისისაგან. რადგან ნამდვილად ყველაზე უფრო უჯერო არის, რომ ისინი იქადოდნენ, თითქოს მათი მოძღვრების გარეშე ამის დაცვა არ ძალგვიძს. რისი მართებულად ფიქრი შეუძლიათ უფლის ამ მკვლელობის შემდეგ გონებაცთომილთ, რომლებიც წარიმართებიან არათუ რაიმე აზრით, არამედ დაუცხრომელი აღძრვით, სადაც კი მიაქანებს მათ მათში ჩანერგილი სიშლეგე? ამიტომ, ნაწილობრივადაც ვერ ხედავენ ჭეშმარიტებას, ისე რომ მუდამ დიდწილად შემცდარი არიან ისინი, სათანადო გამოსწორების ნაცვლად ერთსა და იმავე წელს მრავალგზის ზეიმობენ პასექს. ასე რომ, რატომ უნდა მივსდიოთ მათ, რომლებიც აღიარებულია, რომ საშინელი საცთურით არიან დასნეულებული? რადგან ერთ წელიწადში მეორე პასექის აღსრულების ნებას ვერასოდეს დავრთავთ. მაგრამ თუ ეს არ ხდება, თქვენი გონებამახვილობა განუწყვეტელი მოშურნეობითა და ლოცვით ფრთხილად უნდა იყოს, რომ თქვენი სულის სიწმინდე არასოდეს არანაირი მსგავსებით არ ეზიაროს ყოვლად ბოროტი ადამიანებისას.
ამას გარდა იმისათვის არის ეს ერთობლივი განხილვაც, რომ უკანონო არის ესოდენ დიდ საკითხში და ასეთი მსახურების დღესასწაულში უთანხმოების არსებობა. რამეთუ ჩვენმა მხსნელმა გადმოგვცა ჩვენი თავისუფლების ერთი დღე, რაც არის მისი უწმინდესი ვნებების [დღე]. განზრახულია, რომ იყოს მისი ერთი კათოლიკე ეკლესია, და თუმცა მისი ცალკეული ნაწილები მრავალ და სხვადასხვა ადგილებზე არის დანაწილებული, მაინც ერთი სულით, ესე იგი საღვთო ნებით, ხურდება. გაიაზროს თქვენმა უწმინდესმა მახვილგონიერებამ, როგორი საშინელი და შეუფერე[44]ბელი არის, რომ ამ დღეებში სხვები მარხვებს მისდევდნენ, სხვები ნადიმებს აღასრულებდნენ ერთად, და პასექის დღეების შემდეგ სხვები დღესასწაულებსა და დასვენებებზე აღმოჩნდნენ, ხოლო სხვები განჩინებულ მარხვებს უძღვნიდნენ თავს. ამიტომ [ამის] სათანადოდ გამოსწორება და ერთ წესზე მოყვანა ინება საღვთო წინაგანგებამ, როგორც მე ვფიქრობ, და ყველაფერს ერთად განიხილავთ. ვინაიდან ამ საქმეს ამგვარად გამოსწორება შეშვენის, რათა ამ მამისა და უფლის მკვლელებთან საერთო არაფერი გვქონდეს, კეთილმშვენიერი წესი არის დაცული მსოფლიოს დასავლეთის, სამხრეთისა და ჩრდილოეთის მხარეების ეკლესიებისა და აღმოსავლეთის ადგილებიდან ზოგიერთების მიერ, რომელთა გამო დღემდე მისი კეთილად პყრობა ყველას ესათნოვა, და თავად მეც მხარი დავუჭირე, რომ თქვენი მახვილგონიერება მოიწონებდა; რადგან იმას, რასაც რომაელთა ქალაქი, იტალია და მთელი აფრიკა, ეგვიპტე, ესპანეთი, გალია, ბრიტანეთი, ლიბია, მთელი საბერძნეთი, ასიისა და პონტოს მოსახლეობა, და კილიკია ერთმანეთთან თანხმობითა და ერთი ზრახვით იცავს, თქვენი შეგნებაც სიხარულით მიიღებს არა მხოლოდ ეკლესიათა ზემოთ ჩამოთვლილ ადგილთა სიმრავლეზე ფიქრით, არამედ იმაზეც, რომ ეს არის ყველას საერთო უწმინდესი ზრახვა, რასაც, ჩანს, მოითხოვს ზუსტი აზრი, და რასაც არავითარი ზიარება არ გააჩნია იუდეველთა ცრუ ფიცთან.
"შეჯამებულად რომ მოვუყარო თავი, ვიტყვი, რომ ყველამ ერთობლივად განსაჯა, პასექის უწმინდესი დღესასწაული აღსრულდეს ერთსა და იმავე დღეს. რადგან არ შეშვენის, რომ ასეთ სიწმინდესთან დაკავშირებით იყოს უთანხმოება, და რომ კარგია ამ აზრის მიდევნება, რომელშიც უცხო საცთურთან და ცოდვასთან არავითარი აღრევა არ არის. როდესაც ამგვარად არის მოწესრიგებული ეს საკითხები, სიხარულით მიიღეთ ციური მადლი და ჭეშმარიტად საღვთო მცნება. რადგან ყველაფერი, რაც აღსრულდება ეპისკოპოსთა წმინდა შეკრებებზე, ეს საღვთო ნებასთან მიმართებაში იმყოფება. ამიტომ, როდესაც ყველა საყვარელ ძმას წარმოუჩენთ ზემოთ დაწერილს, [45]მოვალე ხართ, ზემოთ ნათქვამი სიტყვა და უწმინდესი დღის დაცვა მიიღოთ და დააწესოთ, რათა შემდეგ ამისრულდეს თქვენი კეთილგანწყობის ხილვის ჩემი დიდი ხნის წადილი, და შესაძლებელი იყოს ერთსა და იმავე დღეს თქვენთან ერთად წმინდა დღესასწაულის აღსრულება; და ყოველივე თქვენთან ერთად მეც სათნო მიჩნდეს, როდესაც ვიხილავ, თუ როგორ გაანადგურა საღვთო ძალამ ჩვენი საქმეების მეშვეობით ეშმაკის სისასტიკე; როდესაც ყველგან იქნება აღზევებული ჩვენი სარწმუნოება, მშვიდობა და ერთსულოვნება. ღმერთმა დაგიცვათ, საყვარელო ძმებო".
თ ა ვ ი X
ეკლესიათა სინოვაგით მომარაგებისა და იმპერატორის სხვა სათნოებების შესახებ
ეს მიწერა მათ, რომლებიც არ ესწრებოდნენ [კრებას]. შეკრებილებს კი, რომელთა რაოდენობა სამასთვრამეტი იყო, მრავალი სიტყვითა და ძღვენით კეთილგანწყობით ეპყრობოდა. ბრძანა, მრავალი ქვეშაგები მოემზადებიათ, და ერთად გაუმასპინძლდა ყველას, უფრო ღირსეულები თანამეინახეებად მიიღო, სხვები კი სხვებთან დააგზავნა. როდესაც დაინახა, რომ ზოგს მარჯვენა თვალი ჰქონდა ამოთხრილი, და როდესაც შეიტყო, რომ კეთილმსახურებისადმი ურყევობამ მოუტანა ეს ვნება, ბაგეები ჭრილობებს მიადო. სწამდა, რომ ამბორით აქედან კურთხევას ამოწოვდა. როდესაც ნადიმი დასრულდა, კვლავ სხვა ძღვენი მიართვა მათ, პროვინციებში განწესებულ მმართველებს წერილები გადასცა და ბრძანა, თითოეულ ქალაქში ქალწულები, ქვრივები და საღვთო ლიტურგიის აღმასრულებლები ყოველწლიური სანოვაგით მოემარაგებინა, უფრო [საკუთარი] გულუხვობით, ვიდრე [მათი] საჭიროებით, განუსაზღვრა მისი ოდენობა. დღეს ისინი მათი მესამედით არის მომარაგებული. როდესაც უღმერთო იულიანემ ერთბაშად ყველაფერი გააუქმა, მის [46]შემდეგ [მოსულმა]88 ბრძანა იმ ოდენობით მომარაგება, რაც ამჟამად არის. რადგან მაშინ შიმშილმა შეამცირა შემოსავალი. მაგრამ თუ ახლანდელზე სამმაგი მომარაგება იყო, რამდენსაც გვაძლევდა, მსურველისთვის იოლია იმპერატორის დიდსულოვნების გაგება.
სამართლიანად არ მიმაჩნია, რომ ეს დუმილს მიეცეს. რამეთუ ზოგიერთი ეპისკოპოსის მიმართ მტრულად განწყობილმა ადამიანებმა დაწერეს და ბრალდებები წერილობით გადასცეს იმპერატორს. მან ასეთ ერთსულოვნების მიღწევამდე მიიღო ეს, შემდეგ შეკრა, თითით აღბეჭდა და ბრძანა [მისი]89 შენახვა. შეკრების შემდეგ მოიტანა ესენი თვითონ დამსწრეთა წინაშე, დაწვა და დაიფიცა, რომ არცერთი ნაწერი არ ჰქონდა წაკითხული. რადგან თქვა, რომ საჭირო არ არის, მღვდლების კანონდარღვევები მრავალთათვის ცხადი გახდეს, რათა აქედან ცთუნების საბაბის მიმღებებმა უშიშრად არ სცოდონ. ამბობენ, მან ესეც დასძინა: ეპისკოპოსის უცხო სქესობრივ კავშირში შეძრომის თვითმხილველიც რომ გამხდარიყო, [იმპერატორის] პორფირით დაფარავდა ამ ურჯულო საქმეს, რათა ამ საქმის ხილვამ მხილველები არ დააზიანოს. ასე შეაგონებდა და ასე აფასებდა მღვდლების პატივს და არწმუნებდა თითოეულ მათგანს, რომ დაბრუნებოდა საკუთარ სამწყსოს.
თ ა ვ ი XI
კესარიის ეპისკოპოს ევსების ეპისტოლე ნიკეაში გადმოცემული მრწამსის შესახებ
არიანელთა სისაძაგლის გამო, რომლებიც უგულებელყოფენ არა მხოლოდ [ყველასათვის] საერთო მამებს, არამედ საკუთარსაც უარყოფენ, მე განვიზრახე, გადმოვცე ევსები კესარიელის ეპისტოლე, რომელიც დაწერა მრწამსის შესახებ, და რომელიც შეიცავს მათი სიცოფის აშკარა სამხილს. ისინი მას პატივს სცემენ როგორც თანამოაზრეს, მაგრამ ამბობენ მისი ნაწერების საპირისპიროს. მან [47]მისწერა ზოგიერთ არიანულად მოაზროვნეს, რომლებიც სავარაუდოდ ღალატს აბრალებდნენ. ნაწერები უკეთესად გააცხადებენ მწერლის მიზანს.
პალესტინის კესარიის ეპისკოპოს ევსების ეპისტოლე, რომელიც ნიკეიდან გაგზავნა, როდესაც გაიმართა დიდი კრება
"ნიკეაში გამართულ დიდ კრებაზე საეკლესიო რწმენასთან დაკავშირებით მომხდარი მოვლენები ალბათ თქვენც შეიტყვეთ სხვა გზებით, რადგან ხმა საქმეთა შესახებ ჩვეულებრივ წინ უსწრებს მათ ზუსტ გადმოცემას. მაგრამ იმისათვის, რომ ასეთი სმენისაგან ჭეშმარიტება სხვაგვარად არ გეუწყოთ, აუცილებლად ჩავთვალე გამომეგზავნა რწმენის შესახებ ჩვენს მიერ გადმოცემული პირველი წერილი, შემდეგ კი მეორე, რომელიც ჩვენ სიტყვებს დაუმატეს და გამოსცეს. ჩვენს მიერ [გადმოცემული] წერილი, რომელიც ჩვენი ღვთისსათნო იმპერატორის თანდასწრებით იქნა წაკითხული და მართებულად და ჭეშმარიტად წარმოჩნდა, არის შემდეგი სახის.
ჩვენს მიერ გადმოცემული მრწამსი
"როგორც მივიღეთ ჩვენამდე მყოფი ეპისკოპოსებისგან კათაკმეველთა პირველი განსწავლისას, და მაშინ, როცა მივიღეთ განბანვაა90, და როგორც გვისწავლია წმინდა წერილიდან, და როგორც ჩვენი პრესვიტერობისას და ეპისკოპოსობისას ვირწმუნეთ და ვისწავლეთ, ასე გვწამს ახლაც და მოგახსენებთ ჩვენ მრწამსს. ეს არის:
"გვწამს ერთი ღმერთი, მამა ყოვლისმპყრობელი, ყოველივე ხილულისა და უხილავის შემოქმედი; და ერთი უფალი იესო ქრისტე, ღვთის სიტყვა, ღმერთი ღვთისაგან, ცხოვრება ცხოვრებისაგან, ძე მხოლოდშობილი, პირმშო91 მთელი ქმნილებიდან, ყველა საუკუნის [48]უწინარეს მამისაგან შობილი, რომლის მეშვეობით შეიქმნა ყოველივე, რომელიც ჩვენი ხსნის გამო განხორციელდა, და კაცთა შორის მოქალაქობდა და ევნო, და მესამე დღეს აღსდგა და ავიდა მამასთან, და კვლავ მოვა დიდებით ცოცხალთა და მკვდართა განსასჯელად. გვწამს ერთი სულიწმინდა.
მამათგან თითოეულის ყოფნა და არსებობა გვწამს, - რომ მამა ჭეშმარიტად არის მამა, ძე ჭეშმარიტად არის ძე, სულიწმინდა ჭეშმარიტად არის სულიწმინდა, როგორც ჩვენმა უფალმა, როდესაც თავისი მოწაფეები საქადაგებლად წარგზავნა, უთხრა: "წადით დაიმოწაფეთ ყველა ერი, მონათლეთ ისინი მამის, ძის, და წმინდა სულის სახელით" (მათ. 28.19). მათ შესახებ ვამტკიცებთ, რომ ასე გვიპყრია და ასე ეფიქრობთ, და ადრეც ასე გვეპყრა, და ამ მრწამსის გამო სიკვდილამდე ვიდგებით, შევაჩვენებთ ყველა უღმერთო მწვალებლობას. ამას ვფიქრობთ [მთელი] გულითა და სულით, რაც თავი გვახსოვს და ახლაც ჭეშმარიტებისაგან ვფიქრობთ და ვამბობთ, დავამოწმებთ ყოვლისმპყრობელ ღმერთზე და ჩვენს უფალ იესო ქრისტეზე, ძალგვიძს წარმოვაჩინოთ დასაბუთების მეშვეობითაც და დაგარწმუნოთ თქვენ, რომ წარსულშიც ასე გვწამდა და ვქადაგებდით”.
"როდესაც ჩვენგან ეს მრწამსი გადმოიცა, სადავო არაფერი ყოფილა. არამედ პირველმა თავად იმპერატორმა დაამოწმა, რომ იგი სიმართლეს შეიცავდა. აღიარა, რომ თვითონაც ასე ფიქრობდა, და არწმუნებდა ყველას, რომ ეს მიეღო, ხელი მოეწერათ დოგმატებისათვის, და ამას დათანხმებოდნენ, მიეწერათ მხოლოდ ერთი სიტყვა, "თანაარსი", რაც განმარტა: რომ "თანაარსი" გულისხმობს არათუ სხეულთა ვნების მიხედვით, არც განყოფის, არც მამისაგან რაიმეს განკვეთის მიხედვით არსებობას, რადგან შეუძლებელია, რომ უნივთო, გონისმიერი და უსხეულო ბუნება სხეულებრივმა რამ ვნებამ შეაარსოს92. საღვთო უთქმელი სიტყვებით მართებს ამის შემეცნება. ასე იფილოსოფოსა ჩვენმა უბრძენესმა და ყველაზე კეთილმსახურმა იმპერატორმა. მათ კი თანაარსის დამატების საბაბით შექმნეს ეს წერილი:
[49]კრებაზე გადმოცემული მრწამსი
"გვწამს ერთი ღმერთი, მამა ყოვლისმპყრობელი, ყოველივე ხილულის და უხილავის შემოქმედი; და ერთი უფალი იესო ქრისტე, ღვთის ძე, მამისაგან შობილი მხოლოდშობილი, რაც ნიშნავს მამის არსისაგან, ღმერთი ღმერთისაგან, ნათელი ნათლისაგან, ჭეშმარიტი ღმერთი ჭეშმარიტი ღმერთისაგან, შობილი და არა ქმნილი, მამის თანაარსი, რომლის მეშვეობით შეიქმნა ყოველივე, ცაშიც და მიწაზეც, რომელიც ჩვენი, ადამიანებისა და ჩვენი ხსნის გამო ჩამოვიდა, და განხორციელდა და განკაცდა, ევნო და აღსდგა მესამე დღეს, ავიდა ცაში, და არის მომავალი ცოცხალთა და მკვდართა განსასჯელად. და ერთი წმინდა სული.
წმინდა კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესია შეაჩვენებს მათ, რომლებიც ამბობენ: "იყო დრო, როდესაც არ იყო", და, "შობამდე არ იყო", და, "რომ არარსებულიდან შეიქმნა", ან ამბობენ, რომ ღვთის ძე არის "სხვა გვამოვნებისგან" ან "არსისგან", ქცევადისა და ცვალებადისაგან".
"და როდესაც ეს ნაწერი მათ მიერ იქნა ნაკარნახევი, ჩვენ გამოუკვლეველი არ დაგვიტოვებია მათ მიერ ნათქვამი "მამის არსისაგან" და "მამის თანაარსი". ამიტომ, აღიძრა კითხვები და პასუხები, გამოძიებულ იქნა გამონათქვამთა აზრი. და მათ მიერ ცხადად იქნა აღიარებული, რომ "არსისაგან" ნიშნავს მამისაგან არსებობას, არა როგორც მამის ნაწილის არსებობას. ჩვენც ჩავთვალეთ, რომ კარგი იქნებოდა მიგვეღო ეს მოსაზრება, როდესაც კეთილმსახური მოძღვრება გვკარნახობს, რომ ძე არის მამისაგან, არათუ მისი არსის ნაწილი. ამიტომ, ამ მოსაზრებას თავადაც ვეთანხმებით, არც გამონათქვამს უარვყოფთ, როცა მშვიდობის მიზანი ჩვენს თვალწინ ძევს, და არ უკუვაგდებთ მართალ მოსაზრებას. ამის გამო ვღებულობთ ამ გამონათქვამსაც, "შობილი და არა ქმნილი", რადგან ამბობენ, "ქმნილი" არის იმ დანარჩენ ქმნილებათა აღმნიშვნელი სიტყვა, რომლებიც ძის მეშვეობით შეიქმნა და რომლებ[50]თანაც არავითარი მსგავსება არა აქვს ძეს. ამიტომ არ არის იგი ქმნილება მისი მეშვეობით შექმნილთა მსგავსი, არამედ არის ყველა ქმნილებაზე უკეთესი არსისგან. საღვთო სიტყვა93 გვასწავლის, რომ არის მამისაგან შობილი, [მისი] შობის გვარი კი არის ყველა ქმნილი ბუნებისათვის გამოუთქმელი და მოუაზრებელი. ასევე გამონათქვამი - "ძე არის მამის თანაარსი", გამოკვლეულ იქნა და აღნიშნავს არც სხეულებრივი გვარის მიხედვით და არც ცოცხალი მოკვდავი [არსებების] მსგავსად [თანაარსებობას]. რადგან არათუ არსის გაყოფით ან მოკვეთით არის, არც მამის ძალის რაიმე ვნებით ან ქცეულებით, ან განსხვავებით არის, რადგან ეს ყოველივე უცხო არის მამის უშობელი ბუნებისათვის. მამის თანაარსობა თვალსაჩინოდ გამოხატავს იმას, რომ ღვთის ძე დაბადებულ ქმნილებათა არავითარ მსგავსებას არ ატარებს [თავის თავში], მხოლოდ მშობელი მამისადმი აქვს ყველანაირი მსგავსება და არის არა სხვა რაიმეს ჰიპოსტასისაგან და არსისაგან, არამედ მამის [არსისაგან]. ჩანდა, რომ კარგი იქნებოდა მიგვეღო ამგვარად განმარტებული [გამონათქვამი]; ამასთან ვიცით, რომ ზოგი ადრინდელი გონიერი და გამოჩენილი ეპისკოპოსი და მწერალი იყენებდა მამისა და ძის ღვთისმეტყველებისათვის სიტყვა "თანაარსს".
"ეს ითქვა გადმოცემული მრწამსის შესახებ, რომელსაც ყველა დაეთანხმა, არათუ გამოუკვლეველად, არამედ თვით ღვთისსათნო იმპერატორის წინაშე გამოკვლეული მოსაზრებების და [ზემოთ] ნათქვამი შეხედულებების მიხედვით. ასევე მისაღებად მივიჩნიეთ მათ მიერ მრწამსის შემდეგ დართული ანათემატიზმა, წმინდა წერილში არარსებული სიტყვების გამოყენების გამო, რომელთა მეშვეობით თითქმის მთელს ეკლესიაში შეიქნა არეულობა და შფოთი; მაშინ როცა ღვთივშთაგონებული წერილი არ იყენებს გამონათქვამებს: "არარსებულიდან", "იყო დრო, როდესაც არ იყო", და ა. შ. და არცთუ კეთილგონივრული ჩანს ამის თქმა და სწავლება. ესეც მართებულად მივიჩნიეთ და დავეთანხმეთ, მაშინ როცა წინათ ჩვენ არ გვჩვეოდა ამ გამონათქვამების გამოყენება. ამასთან უჯეროდ [51]არ ჩავთვალეთ, შეგვეჩვენებია გამონათქვამი, - "შობამდე არ იყო", და გვეღიარებია, რომ ღვთის ძე ხორციელ შობამდეც იყო. შემდეგ ჩეენმა ღვთისსათნო იმპერატორმა ამ მოსაზრებითაც განამტკიცა, რომ მისი საღვთო შობის მიხედვით იგი საუკუნეთა უწინარეს მყოფობდა; და მოქმედებით შობის უწინარეს შესაძლებლობაში მყოფობდა უშობელად მამაში, როდესაც მამა მარად მამა იყო, როგორც მარად მეუფე, და მხსნელი, და შესაძლებლობაში ყოველივედ მყოფი, და მარად იგივე და იგივურად მოქმედი.
აუცილებლად მივიჩნიეთ, რომ თქვენთვის გამოგვეგზავნა ეს ჩვენს მიერ მიღებული კვლევისა და თანხმობის ცხადი გადაწყვეტილება, საყვარელნო, და ისიც, თუ როგორ კეთილგონივრულად ვიდექით უკანასკნელ წუთამდე, როდესაც სხვაგვარად დაწერილი [გამონათქვამებით] შეურაცხგვყოფდნენ; ხოლო მაშინ კამათის გარეშე მივიღეთ ის, რაც წყენას არ იწვევდა, როდესაც გონივრულად გამოიკვლიეს სიტყვებში ნაგულისხმევი აზრი, ჩავთვალეთ, რომ აშკარად ესადაგებოდა თვით ჩვენს მიერ წინათ გადმოცემულ მრწამსში აღსარებულს.
თ ა ვ ი XII
ამჟამად მგმობელ არიანელთა მხილება კესარიის ეპისკოპოს ევსების ნაწერებიდან
ევსები ნათლად დაემოწმება იმას, რომ გამონათქვამი "თანაარსი" არ არის ახალი, არც მაშინ შეკრებილ მამათა გამონაგონი, არამედ თავიდანვე მამათაგან შვილებს გადაეცემოდა. ის, რომ ყველა იქ შეკრებილმა ერთხმად მიიღო გადმოცემული მრწამსი, თავის ადგილას თქვა და კვლავ სხვა ნაწერებით დაამოწმებს, როდესაც დიდი კონსტანტინეს მოქალაქობას ხოტბას შეასხამს94. ხოლო გვიამბობს შემდეგი სახით95.
[52] ეს წარმოთქვა ლათინურ ენაზე96, როდესაც სხვა თარგმნიდა და სიტყვას გადასცემდა კრების თავმჯდომარეთ. მაშინ ზოგიერთმა დაიწყო მის მეზობლებზე ბრალის დადება; ზოგიერთმა კი - თავის დაცვა და თავის მხრივ [მათი] გაკიცხვა, ცხადია, [ამას] იქმოდა უმრავლესობა ყოველი მხრიდან. როდესაც პირველად დაიწყო დიდი კამათი, იმპერატორი ყველას მოთმინებით უსმენდა, ძალდაუტანებელი გულმოდგინებით იწყნარებდა საკითხებს, თითოეული მხრიდან ნათქვამს ნაწილობრივ სიტყვას უგებდა, მშვიდად არიგებდა მოპაექრეთ, წყნარად ესაუბრებოდა თითოეულ მხარეს. უფრო ტკბილი და სასიამოვნო იყო მისი ბერძნული ენით საუბარი (რადგან არც ამის უმეცარი იყო): ზოგს არწმუნებდა, ზოგს კი სიტყვით ულბობდა გულს, კარგად მოუბართ კი აქებდა; ყველას ერთსულოვნებისაკენ ეწეოდა, ვიდრე ისინი ყველა საკამათო საკითხთან დაკავშირებით ერთ აზრსა და შეხედულებაზე არ დააყენა; რათა ერთსულოვანი მრწამსი ეპყრათ და ხსნის დღესასწაულის ერთიდაიგივე ჟამი ყველგან ყოფილიყო აღიარებული. ნაბრძანები ჩაწერილ იქნა, რაც თითოეულის მიერ იქნა ხელმოწერილი და ერთობლივად განჩინებული".
და მალევე კვლავ ამას დაურთავს:
"როდესაც ამგვარად განაგო, ყველა გაუშვა თავის დიოცეზში დასაბრუნებლად. ისინი სიხარულით დაბრუნდნენ. შემდგომაც ყველგან იმპერატორის წინაშე შეთანხმებული ერთი აზრი უპყრიათ, როდესაც დიდი მანძილით დაშორებულები შენაწევრებული არიან როგორც ერთი სხეულის ქვეშ. და გაიხარა იმპერატორმა საქმეების წარმართვის გამო, და ვინც ვერ დაესწრო კრებას, მდიდრული ნაყოფი ეპისტოლის მეშვეობით მიართვა, მთელი ერისთვის კი, როგორც სოფლებში, ასევე ქალაქებში მცხოვრებთათვის, ბრძანა, უშურველად გაეცათ ფული; ასე აღნიშნა [მისი] ზეობის ოცი წლის თავი".
ამგვარად, არიოზის მსგავსად მოაზროვნეებს მისი უნდა ერწმუნათ, ამ ერთსულოვანი შეთანხმების მიღწევის მთხრობელის, [53]ვინც მათში ყოველთვის იწვევდა გაკვირვებას, თუ ეს უღმერთოები სხვა მამებისთვისაც არ განიზრახავდნენ სიტყვის გებას. მაშინ როცა საკუთარ მამათა შეხედულებებს ებრძოდნენ, ალბათ უნდა ცოდნოდათ არიოზის სამარცხვინო და საზარელი აღსასრული და მთელი ძალით გაქცეოდნენ მის მიერ ნამზაკვრებ უღმერთობას. ვინაიდან სავარაუდოდ ყველამ არ იცის [მისი] სიკვდილის სახე, მე გიამბობთ ამასაც, თუ როგორ მოხდა.
თ ა ვ ი XIII
ათანასეს ეპისტოლიდან არიოზის აღსასრულის შესახებ97
არიოზმა დიდი ხანი დაჰყო ალექსანდრიაში და კვლავ განიზრახა, ხმაურით შეჭრილიყო საეკლესიო კრებებზე, უარყო უღმერთობა და პირობა დადო, რომ მიიღებდა მამების მიერ გადმოცემულ აღსარებას. მაგრამ როდესაც არც საღვთო ალექსანდრემ და არც მისი თავმჯდომარეობისა და კეთილმსახურების მონაცვლემ, ათანასემ98 არ დაუჯერა მას, კვლავ ევსები ნიკომიდიელის მოშურნეობის ხელშეწყობით გაიქცა კონსტანტინოპოლში. მის მიერ არეულ საქმეებსა და სამართლიანი მსაჯულის მიერ გამოტანილ განაჩენს ყველაფრით კეთილშობილი ათანასე უკეთესად გვიამბობს აპიონის მიმართ წერილებში; მე კი ამ ნაშრომში მოვათავსებ შემდეგ ნაწილს.
"მე არ ვიმყოფებოდი კონსტანტინოპოლში, როცა იგი აღესრულა, მაგრამ იმყოფებოდა პრესვიტერი მაკარი და მისი ნათქვამიდან მოვისმინე. ევსების გარშემო მყოფთა მოშურნეობის დახმარებით არიოზს მოუხმო იმპერატორმა კონსტანტინემ. როდესაც არიოზი შევიდა, იმპერატორმა ჰკითხა, თუ ეპყრა კათოლიკე ეკლესიის მრწამსი. მან დაიფიცა, რომ მართებულად სწამდა და გადასცა [54]მრწამსის ჩანაწერი; დაფარა, რომ ეპისკოპოს ალექსანდრეს მიერ ეკლესიიდან იყო გაძევებული, საფარველად იყენებდა სიტყვებს წმინდა წერილიდან. როცა ახლა დაიფიცა, რომ იგი ისე არ ფიქრობდა, რისთვისაც ალექსანდრემ გააძევა, [იმპერატორმა] გაუშვა და უთხრა: "თუ შენი მრწამსი მართალი არის, კარგად დაიფიცე, ხოლო თუ შენი მრწამსი უღმერთო არის და ისე დაიფიცე, დაე, ციდან ღმერთმა განსაჯოს შენი ნაქმნარი". როცა იგი იმპერატორისგან ასე გამოვიდა, ევსების გარშემო მყოფებმა მათთვის ჩვეული ძალადობით მოინდომეს ეკლესიაში შესვლა. მაგრამ კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსი, ნეტარი ალექსანდრე ეწინააღმდეგებოდა, ამბობდა, რომ მწვალებლობაში შემჩნეულები ზიარებაში არ უნდა მიეღოთ. შემდეგ ევსების მომხრეები დაემუქრენ, რომ "როგორც თქვენი სურვილის წინააღმდეგ გავაკეთეთ, რომ იმპერატორმა მოუხმო მას, ასევე ხვალ დილით შენი განზრახვის წინააღმდეგ რომ მოხდეს, არიოზი შეკრებაზე ჩვენთან ერთად მოვა ამ ეკლესიაში". შაბათი იყო, როცა ამას ამბობდნენ. როდესაც ეპისკოპოსმა ალექსანდრემ ეს მოისმინა და ძალიან დამწუხრდა, შევიდა ეკლესიაში, ხელები ღვთის მიმართ აღაპყრო, ტიროდა და პირქვე ეცემოდა საკურთხეველში, ძირს გართხმული ლოცულობდა. მასთან მაკარიც იმყოფებოდა, მასთან ერთად ლოცულობდა და ისმენდა მის სიტყვებს. ამ ორს ითხოვდა და ამბობდა: "თუ არიოზი შეკრებაზე მოვა, მე, შენი მონა განმიტევე, და არ დაიღუპოს კეთილმსახური უღმერთოსთან ერთად. მაგრამ თუ ზრუნავ შენს ეკლესიაზე, და მე ვიცი, რომ ზრუნავ, თვალი ადევნე ევსების მომხრეთა სიტყვებს, და ნუ მისცემ შენს მემკვიდრეობას გასანადგურებლად და გასაკიცხად; და წაიყვანე არიოზი, რათა როდესაც იგი შემოვა ეკლესიაში, არ იქნას მიჩნეული, რომ მწვალებლობაც მასთან ერთად შემოვიდა, და შემდეგ უღმერთობა კეთილმსახურებად არ ჩათვალონ". როდესაც ასე ილოცა ეპისკოპოსმა, წავიდა მეტად შეშფოთებული. მოხდა საზარელი და საოცარი საკვირველება. რადგან როდესაც ევსების მომხრეები დაიმუქრნენ, ხოლო ეპისკოპოსმა ილოცა, არიოზი კი [55]ევსების მომხრეების მიერ გათამამებული ბევრს ყბედობდა, სკამზე დაჯდა თითქოს მუცლის საჭიროების გამო, და მეყსეულად, როგორც არის დაწერილი, "ძირს დაეცა და შუაზე გასკდა" (საქმე. 1.18) და მაშინათვე ამოხდა სული, ერთდროულად ორივეს, ზიარებასაც და სიცოცხლესაც მოაკლდა. ამრიგად, ასეთი იყო არიოზის აღსასრული. ევსების მომხრეები დიდად შერცხვნენ და დამარხეს მათი თანამოაზრე. ნეტარმა ალექსანდრემ ახარა ეკლესიას და კეთილმსახურებითა და მართლმადიდებლობით აღასრულა შეკრება, ყველა ძმასთან ერთად ლოცულობდა და დიდად განადიდებდა ღმერთს. მას არათუ სიკვდილის გამო უხაროდა, ნუ იყოფინ! რადგან "ოდესღაც ყველა ადამიანს მოუწევს სიკვდილი" (ებრ. 9.27), არამედ, რადგან ეს ადამიანთა განსჯაზე აღმატებულად წარმოჩნდა. რადგან თავად უფალმა განიკითხა ევსების მომხრეთა მუქარები და ალექსანდრეს ლოცვით დასაჯა არიანელთა მწვალებლობა, აჩვენა, რომ იგი საეკლესიო ზიარების ღირსი არ იყო; და ყველასათვის ცხადი გახადა, რომ თუმცა იმპერატორისა და ადამიანებისაგან ჰქონდა მოწმობა და მფარველობა, არამედ დაისაჯა თავად ჭეშმარიტებისაგან".
უკეთური თესლების ასეთი მოსავალი მოიმკო არიოზმა, მომავალში მოსახდენი სასჯელის წინა ეზოს მხილველმა, და მის უღმერთობას სასჯელის მეშვეობით დაედო ბრალი.
მე კი დავუბრუნდები იმპერატორის კეთილმსახურების გადმოცემას. რომაელთა ძალაუფლების ქვეშ მყოფ ყველა ერს გაუგზავნა და არწმუნებდა, რომ მიეტოვებინათ მათი პირვანდელი სიცრუე, და შეაგონებდა, რომ შეესწავლათ ჩვენი მხსნელის მოძღვრება, და ამ ჭეშმარიტებისაკენ მიუძღოდა ყველას. ხოლო ქალაქებში მცხოვრებ ეპისკოპოსებს ეკლესიათა აღშენებისათვის აღძრავდა, არა მხოლოდ წერილებით შეაგონებდა ამისკენ, არამედ ფულსაც უხვად გასცემდა, და მშენებლობის ხარჯებს განკარგავდა. ამას ცხადყოფს წერილებიც, რომლებსაც აქვს შემდეგი სახე.
თ ა ვ ი XIV
იმპერატორ კონსტანტინეს ეპისტოლე ეკლესიათა აგების შესახებ99
[56]"მძლე კონსტანტინე, უზენაესი, ავგუსტუსი ევსების.
"საყვარელო ძმაო, როდესაც უწმინდური ზრახვისგან ამ დრომდე ტირანულად იდევნებიან მხსნელი ქრისტეს მსახურები, მჯერა და ზედმიწევნით დავარწმუნე ჩემი თავი, რომ ყველა საეკლესიო საქმეთა ღირსება დამცირებულ იქნა ან გულგრილობის გამო, ან აწ უსამართლობის წინათგრძნობის შიშით. ახლა, როდესაც თავისუფლება არის მინიჭებული და ეს დრაკონი რესპუბლიკის მმართველობისაგან უზენაესი ღვთის წინგანგებითა და ჩვენი მსახურებით განდევნილ იქნა, ვფიქრობ, ყველასათვის ცხადი გახდა საღვთო ძალა, და შიშით, ურწმუნოებით ან რაიმე ცოდვებით გატაცებულები, როდესაც შეიცნობენ ჭეშმარიტად მყოფს, მივლენ ჭეშმარიტი და მართალი ცხოვრების დადგინებამდე. ამიტომ შეახსენე შენს თავს, რომელიც წინამძღვრობ ესოდენ ეკლესიებს, ასევე სხვა ადგილებზე წინამდგომელ ეპისკოპოსებს, ხუცესებს და დიაკვნებს, ვისაც შენ იცნობ, რომ მოშურნედ იღვწოდნენ ეკლესიათა საქმეებისათვის, არსებულის შესაკეთებლად, ან კიდევ უფრო გასადიდებლად, ანდა სადაც საჭიროება ითხოვდა, ახლის ასაგებლად. ითხოვეთ თვითონაც და სხვებმაც მაგისტრატებისა და პროვინციათა მმართველებისგან ის, რაც აუცილებელია. რადგან მათ მივწერე, რომ მთელი მოშურნეობით მოემსახურონ შენი სიწმინდის მიერ ნათქვამს. ღმერთმა დაგიცვას შენ, საყვარელო ძმაო".
ამგვარად, ეს მიწერა თითოეული პროვინციის100 ეპისკოპოსს ეკლესიათა აგების თაობაზე. ის, თუ რა მიწერა ევსები პალესტინელს წმინდა წიგნების101 თხზულებათა თაობაზე, ადვილად შეიტყობთ მისი წერილებიდან.
თ ა ვ ი XV
მისივე ეპისტოლე საღვთო წერილის წიგნების შესახებ
[57]"მძლე კონსტანტინე, უზენაესი, ავგუსტუსი, ევსების.
"თქვენს სახელოვან ქალაქში102 ღვთისა და მხსნელის შემწე წინაგანგებით ადამიანთა უდიდესმა სიმრავლემ თავი მიუძღვნა უწმინდეს ეკლესიას. როდესაც აქ ყველაფერი ღებულობს დიდ წამატებას, მეტად ღირსეულად გვიჩნს მასში უფრო მეტი ეკლესიების აგება. ამიტომ, დიდი გულმოდგინებით მიიღე ეს ჩვენი არჩეული მოსაზრება. რამეთუ მართებულად მივიჩნიე, შენი გონიერებისათვის გამეცხადებია, რომ გიბრძანებ, ორმოცდაათი ტომი დამუშავებულ პერგამენტებად შემზადებული, საკითხავად და გამოსაყენებლად მოსახერხებელი, ხელოვანი კალიგრაფებისა და ხელობის ზედმიწევნითად მცოდნეების მიერ იქნეს დაწერილი; ცხადია, საღვთო წერილი, რომლითაც მომარაგება და რომლის გამოყენებაც იცი, რომ განსაკუთრებით აუცილებელია საეკლესიო კრებულისათვის. ჩვენი მოწყალების მიერ გაგზავნილია წერილები დიოცეზის კათოლიკოსის103 მიმართ, რათა რაც საჭიროა მათი დამზადებისათვის, ყველაფრის მოცემაზე იზრუნოს. რადგან იმისათვის, რომ ტომები ყველაზე სწრაფად დაწერილი დამზადებულ იქნას, ეს შენი მზრუნველობის საქმე იქნება. ჩვენი ამ წერილის ძალაუფლებით შენ უნდა მიიღო იმის უფლება, რომ ის ორი სახელმწიფო ეტლით მოიტანო. ასე განსაკუთრებით მშვენივრად დაწერილი ჩვენს მზერამდე ადვილად იქნას მოტანილი. ცხადია, ამას შენი ეკლესიის დიაკონთაგან ერთ-ერთი აღასრულებს, რომელიც მას შემდეგ, რაც ჩვენთან მოვა, გამოცდის ჩვენს კაცთმოყვარეობას. ღმერთმა დაგიცვას, საყვარელო ძმაო".
ესეც საკმარისია იმის დასამტკიცებლად, უფრო კი იმის ნათლად საჩვენებლად, თუ როგორ ყველას ასწავლა ყოვლად [58]სახელოვანმა იმპერატორმა ღვთის მიმართ მოშურნეობა. თუმცა, ზემოთ ნათქვამს დავურთავ მხსნელის საფლავთან დაკავშირებით მის მიერ წამოწყებულ საქმეებს. რადგან როდესაც შეიტყო, თუ როგორ მიწით ამოავსეს მეუფის საფლავი შლეგებმა და კერპების მსახურმა ბაკხებმა, რათა ჯიბრით დავიწყებისათვის მიეცათ გამოხსნის ძეგლი; და თუ როგორ დააშენეს მასზე გარყვნილი დემონის ტაძარი და დასცინოდნენ ქალწულებრივ მშობიარობას; ბრძანა, დაენგრიათ ეს საძაგელი შენობა და გაეტანათ ამ ბილწი მსხვერპლებით შებღალული მიწა, და ქალაქისაგან შორს გადაეყარათ; შემდეგ კი - უდიდესი და უმშვენიერესი ტაძრის აგება. ამას უფრო ნათლად ცხადყოფს ეპისტოლე, რომელიც ამ ეკლესიის თავმჯდომარეს გაუგზავნა. ხოლო იგი იყო მაკარი, რომელიც ზემოთ ვახსენეთ, და რომელიც მონაწილეობდა დიდ კრებაში და სხვებთან ერთად ებრძოდა არიოზის მკრეხელობას. ეს კი არის [შემდეგი].
თ ა ვ ი XVI
მისივე ეპისტოლე იერუსალიმის ეპისკოპოს მაკარის მიმართ ღვთის ტაძრის აგების თაობაზე
"მძლე კონსტანტინე, უზენაესი, ავგუსტუსი მაკარის.
"ესოდენი არის ჩვენი მხსნელის მადლი, რომ ვფიქრობ, ვერავითარი სიტყვა ვერ იქნება აქ წარმოდგენილი საკვირველების ღირსი. რადგან ჭეშმარიტად ყოველგვარ აღფრთოვანებას ზეაღემატება, რომ უწმინდესი ვნების ნიშანი ადრე მიწის ქვეშ დაფარული, ამდენი წლის განმავლობაში დამალული ელოდა, ვიდრე ყველას საერთო მტრის განადგურების მეშვეობით მისი თავისუფალი მსახურება არ ამობრწყინდებოდა. რადგან თუ ყველა, ვინც კი მთელ მსოფლიოში ბრძნად ითვლება, ერთ ადგილას შეკრებილი [59]მოისურვებს, რაიმე ამ საქმის ღირსი თქვას, ალბათ უმცირესის მიღწევასაც ვერ შეძლებს; ესოდენ ზეაღემატება ყოველგვარ ადამიანური აზრის დამტევ ბუნებას ამ საკვირველების რწმენა, რამდენადაც ზეციური ადამიანურზე უფრო უმჯობესია. ამიტომ, ეს არის ჩემი მარადიული უპირველესი და ერთადერთი მიზანი, რათა როგორც ჭეშმარიტების რწმენამ საკუთარი თავი ამდენი ხნის შემდეგ უფრო ახალი საკვირველებებით წარმოაჩინა, ასევე ყველა ჩვენგანის სულები წმინდა რჯულის მიმართ ბრძნული და ერთსულოვანი გულმოდგინებით უფრო მოშურნე გახდნენ. მსურს, განსაკუთრებით შენ დაგარწმუნო იმაში, რაც უკვე ვფიქრობ, ყველასათვის ნათელი არის, რომ ყოველივეზე მეტად იმაზე ვზრუნავ, რათა მშვენიერი შენობებით შევამკო ეს წმინდა ადგილი, რომელიც ღმერთმა სამარცხვინო კერპის ზედნაშენისაგან, როგორც რამ მასზე მდებარე ტვირთისაგან, [თავისი] ბრძანებით აღამსუბუქა, დასაბამიდანვე ღვთის განსჯით განწმენდილი, ხოლო უფრო მეტი სიწმინდით წარმოჩენილი; საიდანაც დღის სინათლეზე გამოიტანა მხსნელის ვნების რწმენა.
"აწ შენს გონებაგამჭრიახობას შეჰფერის, რაც რამ [ამისათვის] აუცილებელია, თითოეული მათგანის წინაგანგება ისე განაწესო და გააკეთო, რომ არა მხოლოდ ბაზილიკა იყოს ყველაფრით საუკეთესო, არამედ დანარჩენიც ისეთი უნდა იყოს, რომ თითოეულ ქალაქში ყოველივე გამშვენებულს ამ შენობით ჯობნიდეს. რაც შეეხება კედლების აგებას და მოჩუქურთმებას, იცოდე, რომ ჩვენს მეგობარ დრაკილიანოსს, უბრწყინვალეს პრეფექტთა თანამდებობის მპყრობელს და პროვინციის მმართველს, ჩვენგან აქვს ჩაბარებული ეს საზრუნავი. რადგან ჩვენი კეთილმსახურების მიერ ნაბრძანებია, რომ ხელოსნების, მუშების და ყველაფრის შესახებ, რაც მშენებლობისათვის აუცილებელია, შეიტყოს შენი მახვილგონიერებისაგან, და მყისვე მათი წინაგანგების მეშვეობით გამოგზავნოს. იჩქარე, მოგვწერო სვეტებისა და შემდეგ მარმარილოს შესახებ, და იმის შესახებ, რასაც უფრო ძვირფასად და საჭიროდ ჩათვლი მათთვის, [60]როდესაც განიხილავ; რათა რამდენიც და რაც საჭიროა შენი წერილის მეშვეობით შევიტყოთ და შესაძლებელი იყოს ამის მოზიდვა ყველა კუთხიდან. რადგან ეს უსასაკვირველესი ადგილი იმსახურებს ღირსებისამებრ სამკაულით გამშვენებას. მსურს შენგან ვიცოდე, როგორ ფიქრობ, ბაზილიკის თაღი ფილებით უნდა მოპირკეთდეს თუ სხვა რამ სახის სამუშაოთი. რადგან თუ ფილებით უნდა იყოს, შესაძლებელი იქნება ოქროთი შემკობაც. დარჩა ის, რომ შენმა სიწმინდემ ზემოხსენებულ მსაჯულებს სწრაფად აუწყოს, თუ რამდენი მუშა, ხელოსანი და რა ოდენობის ხარჯის გაწევა არის საჭირო. რაც შემეხება მე, დაეშურე, მაშინათვე მომმართო, არა მხოლოდ მარმარილოებისა და სვეტების შესახებ, არამედ ფილების შესახებაც, თუ განსჯი, რომ ეს მშვენიერი იქნება. ღმერთმა დაგიცვას, საყვარელო ძმაო".
თ ა ვ ი XVII
იმპერატორის დედის, ელენეს104 შესახებ და საღვთო ტაძრის აგებისადმი [მისი] მოშურნეობის შესახებ
ამ წერილებით არათუ სხვა ვინმე ემსახურა, არამედ თვით იმპერატორის დედა, ამ მშვენიერი შვილის მშობელი და ყველა კეთილმსახურისაგან სიმღერებით განდიდებული, ამ დიდი მნათობის მშობელი და მისთვის კეთილმსახურების საზრდოს მიმცემი. მან თავს იდო მოგზაურობის სიმძიმე და მოხუცებულობის სიძაბუნეზე არ იფიქრა, რადგან საზღვარგარეთ ეს გამგზავრება [მის] გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე აღასრულა და ოთხმოცი წლისამ მიიღო ცხოვრების აღსასრული.
როდესაც იხილა ეს ადგილი, სადაც საყოველთაო გამოხსნის ვნება აღსრულდა, მყისვე ბრძანა, დაენგრიათ ეს საძაგელი ტაძარი105 და მიწა გაეტანათ. ხოლო როდესაც დაფარული საფლავი დღის [61]სინათლეზე გამოიტანა, მეუფის საფლავის გვერდით ნახა [მიწაში] ჩაფლული სამი ჯვარი. ყველამ ეჭვგარეშე ირწმუნა, რომ ერთი მათგანი ჩვენი მეუფისა და მხსნელის იესო ქრისტესი იყო, ხოლო სხვები - მასთან ერთად მილურსმნული ავაზაკების. მაგრამ არ იცოდნენ, თუ რომელი მათგანის სიახლოვეს იყო მეუფის სხეული, და რომელი იყო [მისი] ძვირფასი სისხლის სინოტივის მიმღები. მაგრამ ამ უბრძენესმა და საღვთო მაკარიმ, ამ ქალაქის [ეკლესიის] თავმჯდომარემ, ეს ამოცანა ასე ამოხსნა. დიდი ხნის განმავლობაში დასნეულებულ ერთ წარჩინებულ ქალს მოშურნე ლოცვებით შეახებდა თითოეულ ჯვარს, და შეიცნო მხსნელის ძალა. რადგან, როდესაც იგი ქალს მიუახლოვა, მყისვე განიდევნა ეს მძიმე სნეულება და ადამიანი გამოჯანმრთელდა.
ამგვარად მიხვდა იმპერატორის დედა, რომ აღუსრულდა საწადელი, და ლურსმნებიდან ზოგი სამეფო მუზარადში მოათავსა, შვილის თავზე ზრუნავდა, რათა მტრის ისარი აესხლიტა, ზოგი კი ცხენის ლაგამზე მიაბა და იმპერატორისათვის მოიგონა [ასეთი] უსაფრთხოება; და აღასრულა ძველი წინასწარმეტყველება, რადგან დიდი ხნით ადრე განაცხადა წინასწარმეტყველმა ზაქარიამ: "და ექნება ცხენის ლაგამზე წმინდა ყოვლისმპყრობელი უფლისათვის" (ზაქ. 14.20).
ჯვრის რაღაც ნაწილი სასახლეში წაიღო106, ხოლო დანარჩენისთვის დაამზადა ვერცხლის საჭურჭლე, ამ ქალაქის ეპისკოპოსს უბოძა და დააბარა, რომ მომავალი თაობებისათვის დაეცვა მხსნელის ხსოვნა107. ყველა მხრიდან ყველა სახის მასალა და ხელოსნები შემოკრიბა და ეს უდიდესი და უბრწყინვალესი ტაძარი ააგო. მათი მშვენიერებისა და სიდიადის აღწერა ზედმეტი არის და მას გამოვტოვებ, მაშინ როცა, როგორც იტყვიან, ყველა ღვთისმოყვარე იქ მიეშურება და ჭვრეტს საქმეთა სიდიადეს.
სხვა ხსოვნის ღირსი [საქმეც] გააკეთა ამ სახელოვანმა და ღირსეულმა დედოფალმა. ყველა ქალწულებრივი ცხოვრებით წვრთნილი შემოკრიბა და დააწვინა მრავალ ქვეშაგებზე. თავად[62]აღასრულებდა მომვლელის საქმეს და ემსახურებოდა, საკვებს მიართმევდა, სასმისს აწოდებდა, ღვინოს უწდევდა, ჭურჭელი მიჰქონდა ლაგანისათვის და წყალს თავისი ხელით უსხამდა.
როდესაც ეს და ამის მსგავსი ქმნა, შვილთან დაბრუნდა და მალევე სხვა ცხოვრებაში გადავიდა, უამრავი რამ დააბარა შვილს კეთილმსახური მოქალაქობის შესახებ, და წასვლისას კურთხევებით ნიაღვარი დაადინა მის თავს. ასე რომ, იგი აღსასრულის შემდეგ მიემთხვია პატივს, როგორიც მოუტანა ყოვლიერების ღმერთის ასე ყურადღებით და თბილად მსახურებამ.
თ ა ვ ი XVIII
ევსები ნიკომიდიელის უკანონო გადასვლის შესახებ
არიოზის დაჯგუფების წევრები108 არ იშლიდნენ უკეთურ თათბირებს.
რადგან ამისთვის მოაწერეს ხელი მრწამსის აღსარებას, რომ ცხვრის ქურქით მგლის [საქმეები] ეკეთებინათ. ეს საღვთო ალექსანდრე, რომელმაც ლოცვით დასცა არიოზი, ვგულისხმობ ბიზანტიელს (რადგან კონსტანტინოპოლი იმ დროს არ ერქვა), უკეთეს ცხოვრებაში გადავიდა. ევსები, ამ უღმერთოების დამცველი, ნაკლებად ფიქრობდა იმ განჩინებაზე, რომელზეც ცოტა ხნის წინ სხვა მღვდელმთავრებთან ერთად მოაწერა ხელი. მან მაშინათვე დატოვა ნიკომიდია და იმ კანონის109 საპირისპიროდ, რომელიც კრძალავს ეპისკოპოსებისა და პრესვიტერების გადასვლას ერთი ქალაქიდან მეორე ქალაქში მიიტაცა კონსტანტინოპოლის საყდარი. რა გასაკვირია, მხოლოდშობილის ღმრთეების წინააღმდეგ ასე შლეგურად მოქმედმა რომ სხვა კანონები უშიშრად დაარღვიოს. ეს სიახლე პირველად ახლა არ შემოუღია, არამედ უკვე ადრეც გაბედა ეს, რადგან წინათ ბერიტა ჰქონდა ჩაბარებული და ნიკო[63]მიდიაში გადავიდა; აქედან გაძევებულ იქნა კრების შემდეგ მისი უღმერთოების გამოაშკარავების გამო, და მასთან ერთად თეოგონიოს ნიკეელიც. ეს იმპერატორმა კონსტანტინემ წერილების მეშვეობით ცხადყო. მე კი ეპისტოლის დასასრულს ჩავურთავ ამ თხრობაში. ხოლო ნიკომიდიელებს მიწერა შემდეგი.
თ ა ვ ი XIX
იმპერატორ კონსტანტინეს მიერ ნიკომიდიელებისადმი ევსებისა და თეოგონიოსის წინააღმდეგ მიწერილი ეპისტოლე
"ვინ არის, ვინც ასე ასწავლის უბოროტო ერს? ცხადია, ევსები, ტირანული სისასტიკის თანამესაიდუმლე. ის, რომ იგი ყველა მხრივ ტირანის ამონაყარი იყო, მრავალი საქმიდან გამოჩნდა. რადგან ამას მოწმობს ეპისკოპოსთა ჭრილობები, სწორედ რომ ჭეშმარიტ ეპისკოპოსთა. ამას ცხადად ღაღადებს ქრისტიანთა უმძიმესი დევნულება.
"ახლა არაფერს ვიტყვი ჩემს შეურაცხყოფაზე, რომლის მეშვეობით განსაკუთრებით მოქმედებდა თავდასხმები მოწინააღმდეგეთა მხრიდან. მან მსტოვრებიც გამოგზავნა ჩემს წინააღმდეგ, ერთადერთი იარაღით არ გაუწევია სამსახური ტირანისთვის. ნუვინ იფიქრებს, რომ მე ამის დასამტკიცებლად მოუმზადებელი ვარ. ზუსტი სამხილი მოიპოვება. ჩემს მიერ გამოცემულ იქნა დადგენილება, შეეპყროთ აშკარად ევსების მომხრე ხუცესები და დიაკვნები. მაგრამ ამას გამოვტოვებ, რაც ახლა არათუ უკმაყოფილების გამო, არამედ მათ შესარცხვენად იქნა ჩემს მიერ ნახსენები.
"მხოლოდ ეს მაშინებს, ეს მაფიქრებს, რომ ვხედავ დანაშაულებრივ თანამონაწილეობაში თქვენს მოხმობას. რადგან შეიწყნარეთ ევსების საქციელისა და მანკიერების მეშვეობით ჭეშმარიტებისაგან განშორებული სინდისი, მაგრამ მკურნალობა ხანგრძლივი არ იქნება, თუკი ახლა მიიღებთ მორწმუნე და უმწიკვლო[64]ეპისკოპოსს, ღვთის მიმართ აღაპყრობთ მზერას; რისი გაკეთებაც ახლა თქვენს ხელთაა, რასაც ადრეც გამოიყენებდით თქვენს განსჯაზე დამოკიდებულს, რომ არ მოსულიყო ზემოხსენებული ევსები, როდესაც მას მხარს ძლიერ უჭერდნენ, და არ აეშალა გამართული წესი.
"მაგრამ, რადგან მცირედი რამ უნდა ითქვას თქვენი სიყვარულის მიმართ ამავე ევსების შესახებ, თქვენი თვინიერება გაიხსენებს ნიკეელთა ქალაქში გამართულ კრებას, რომელსაც თავად მეც ვესწრებოდი ჩემი სინდისის მსახურებით. მე სხვა არა მსურდა რა გარდა ყველას ერთსულოვნებაში მოყვანისა და ყველას წინაშე იმ საქმის მხილებისა და დარღვევის, რასაც სათავე დაედო არიოზ ალექსანდრიელის გონებაცთომილების მეშვეობით და მაშინათვე გაძლიერდა ევსების უჯერო და დამღუპველი მოშურნეობის მეშვეობით. მაგრამ, საყვარელნო და პატივცემულნო, იცოდეთ, თვით ამ ევსებიმ, სინდისისაგან ძლეულმა, თუ რა ზეწოლითა და უსირცხვილობით განამტკიცა ყველგან მხილებული ცრუ მოძღვრება! ჩემთან გამოგზავნა მისი გულისთვის სხვადასხვა მთხოვნელები, და ჩემგან ითხოვდა გარკვეულ თანამებრძოლობას, რათა ასეთ სისაძაგლეებში არ ყოფილიყო მხილებული და არ განშორებოდა მისი პატივი. ჩემი მოწმე თავად ღმერთია, რომელიც ჩემსა და თქვენს მიმართაც სიკეთისმოყვარე დარჩება. შემდეგ მან მეც შემაცდინა და [ჩემთვის] შეუფერებლად გამიტაცა, რაც თქვენც იცით. რადგან მაშინ ყველაფერს ისე იქმოდა, როგორც თავად ეწადა, ყველა ბოროტება გონებაში ჰქონდა დაფარული.
"მაგრამ მისი უგუნურების დანარჩენ [საქმეებს] გვერდი რომ ავუარო, მოგიწოდებთ, მოისმინოთ, რაც ახლახანს გააკეთა განსაკუთრებით თეოგონიოსთან ერთად, რომელიც გონებაცთომილების თანაზიარი არის. ნაბრძანები მქონდა, რომ ვიღაც ალექსანდრიელები, ჩვენი სარწმუნოებისაგან განშორებულები, იქიდან გაეგზავნათ, მას შემდეგ, რაც მათი მსახურების მეშვეობით აღეგზნო განხეთქილების ნაღვერდალი. მაგრამ ამ მშვენიერმა და კეთილმა110 ეპისკოპოსებმა, რომელთა მიერ კრების ჭეშმარიტებით სინანულისათვის ვიქენი დაცული, არა [65]მხოლოდ მიიღეს ისინი და უსაფრთხოება უბოძეს თავისთან, არამედ ბოროტი ჩვეულების გზებით მათი თანაზიარიც გახდნენ. ამიტომ, ამ უმადლოებთან დაკავშირებით გადავწყვიტე ამის გაკეთება: რადგან ვბრძანე ამ მტაცებლების შორს განდევნა.
"აწ თქვენ ძალგიძთ ღვთის ჭვრეტა ამ მრწამსით, რომლითაც ყოველთვის იყავით განმტკიცებული, და რომელთან თანხმობაც მართებს. ამგვარად გვიხარია, რომ გვყავს წმინდა, მართლმადიდებელი და კაცთმოყვარე ეპისკოპოსები. მაგრამ, თუ ვინმე გაბედავს ამ წარმწყმედთა გახსენებას ან დაუფიქრებლად ქებას, მყისვე საკუთარი კადნიერებისაგან ღვთის მსახურის, ესე იგი ჩემი, მოქმედებით შეჩერებული იქნება. ღმერთმა დაგიცვათ, საყვარელო ძმებო".
ამრიგად, ისინი მაშინ განყენებულ იქნენ და ქალაქიდან იქნენ გაძევებული. ნიკომიდია ამფიონს111 ჩააბარეს, ნიკეა - ქრესტოსს112. მაგრამ კვლავ ჩვეულებისამებრ გამოიყენეს მზაკვრობა და ყველგან გაიკვლიეს გზა იმპერატორის კაცთმოყვარეობისაკენ, განაახლეს და დაიბრუნეს პირვანდელი ძალაუფლება.
თ ა ვ ი XX
ევსების და მისი მომხრეების მიერ ანტიოქიის ეპისკოპოსის, წმინდა ევსტათის წინააღმდეგ მოწყობილი სივერაგის შესახებ
მაგრამ ევსებიმ, როგორც უკვე ვთქვი, ტირანულად დაიპყრო კონსტანტინოპოლის მმართველობა113. ამგვარად დიდი ძალაუფლება ჩაიგდო ხელში, ხშირად დარბოდა იმპერატორთან და მასთან მუდმივი ურთიერთობებით გაკადნიერდა, და ჭეშმარიტების წინამბრძოლთა წინააღმდეგ მოაწყო მზაკვრობა. ჯერ იერუსალიმის ხილვის სურვილი მოიმიზეზა და ამით ატყუებდა იმპერატორს, რათა აღმშენებლობის მრავალრიცხოვანი სამუშაოების მხილველი იქიდან მრავალი პატივით წამოსულიყო, მისთვის იმპერატორის [66]მიერ გამოყოფილი ეტლებითა და სხვა მომსახურებით. მასთან ერთად გაემართა თეოგონიოს ნიკეელი, რომელიც, როგორც ზემოთ ვთქვით, უკეთური თათბირების მონაწილე იყო. როდესაც ჩავიდნენ ანტიოქიაში და მიიღეს მეგობრული სახე, განსაკუთრებით მრავალგვარი მომსახურებით ტკბებოდნენ. რადგან ჭეშმარიტების წინამბრძოლი დიდი ევსტათი მათ ყოველგვარი ძმური კეთილგანწყობით ეპყრობოდა. მაგრამ მას შემდეგ, რაც წმინდა ადგილებზე მივიდნენ და მოინახულეს თანამოაზრეები, ევსები, კესარიის ეპისკოპოსი, სკვითოპოლელი პატროფილე, აეციუსი, ლიდიის ეპისკოპოსი, ლაოდიკიის - თეოდოტე, და სხვები, რომლებმაც მიიღეს არიოზის უწმინდურობა; გააცხადა ჩანაფიქრი და მათთან ერთად ჩავიდა ანტიოქიაში. ერთი მომხიბლავი გარეგნობის ჰეტერა მოისყიდეს, მოტყუებით წაიყვანეს და დაარწმუნეს, რომ მათთვის გადაეცა [თავისი] ენა114, და შევიდნენ კრებაზე. შემდეგ ბრძანეს, გარეთ გასულიყო ყველა დანარჩენი და შეიყვანეს ეს უაღრესად საბრალო ქალი. იგი აჩვენებდა მეძუძურ ჩვილს და ამბობდა, რომ ის ჩაესახა და შვა ევსტათისთან სქესობრივი კავშირისგან, და [ამას] ურცხვად გაჰყვიროდა. მან იცოდა რა, რომ აშკარა ცილისწამება იყო, ბრძანა, თუ ყავდათ ვინმე ამის მოწმე, შუაში გამოეყვანათ. მაგრამ როდესაც არავინ აღმოჩნდა ამ გამოთქმული ბრალდების მოწმე, უმართლესმა მსაჯულებმა შესთავაზეს დაფიცება, თუმცა, რჯული გარკვევით აცხადებს: "ნათქვამი ორი და სამი მოწმის წინაშე არის მტკიცე"; და მოციქული პირდაპირ ბრძანებს: "ხუცესის წინააღმდეგ საჩივარი არ მიიღო ორი ან სამი მოწმის გარეშე" (1 ტიმ. 5.19). მაგრამ ისინი უგულებელყოფდნენ საღვთო რჯულს და ასეთი კაცის წინააღმდეგ მიიღეს დაუმოწმებელი ბრალდება. მას შემდეგ, რაც იგი წარმოთქმულ ფიცს შეძახილით დაეთანხმა, რომ ჩვილი ევსტათის იყო, შემდეგ როგორც მრუშობის წინააღმდეგ, ისეთი განაჩენი გამოიტანეს ამ "ჭეშმარიტებისმოყვარეებმა". მაგრამ როდესაც სხვა მღვდელმთავრებმა (რადგან ესწრებოდა არცთუ ცოტა სამოციქულო დოგმატთათვის მებრძოლი, რომელმაც სრულებით არ უწყოდა ეს არეულობა), აშკარად შეეწინააღმდეგა და ხელი შეუშლა დიდ [67]ევსტათიზე ამ უკანონო განაჩენის მიღებას, მაშინ ამ საქმის მომგონები უსწრაფესად დაბრუნდნენ იმპერატორთან და იგი დაარწმუნეს, რომ ჭეშმარიტი იყო საჩივარი და მართალი - განყენების განაჩენი, ამზადებდნენ კეთილმსახურებისა და უბიწოების115 მებრძოლის ერთდროულად როგორც მრუშისა და ტირანის გაძევებას.
იგი თრაკიის გავლით ილირიკიის ქალაქში იქნა წაყვანილი116.
თ ა ვ ი XXI
წმინდა ევსტათის წასვლის შემდეგ ანტიოქიაში დადგინებულ მწვალებელ ეპისკოპოსთა შესახებ
პირველად მათ მის ნაცვლად ხელი დაასხეს ევლალიონს; ხოლო მას შემდეგ, რაც მან მცირე ხნის განმავლობაში იცოცხლა, მოისურვეს ევსები პალესტინელის ხადმოყვანა. მაგრამ როდესაც მან თავი აარიდა გადასვლას და იმპერატორმაც აღკვეთა ეს, გამოიყვანეს ევფრონიონი. როდესაც იგი აღესრულა, რადგან წელიწადი და ერთი თვე იცხოვრა ხელდასხმის შემდეგ, ამ ეკლესიის თავმჯდომარეობა ფლაკიტოსს გადასცეს. ყველას ერთნაირად ფარულად ეპყრა არიოზის უწმინდურობა. ამის გამო მღვდლების უმრავლესობამ, რომელთაც აირჩიეს კეთილმსახურება, მიატოვეს საეკლესიო კრებულები და ცალკე იკრიბებოდა. ყველა მათ ევსტათიანელს უწოდებდა, რადგან ევსტათის წასვლის შემდეგ შეიკრიბნენ. ეს სამგზის საბრალო ქალი უმძიმესმა და ხანგრძლივმა სნეულებამ მოიცვა, გააცხადა შეთქმულება და ამ ტრაგედიას შემოაძარცვა საბურველი, არათუ ორმა და სამმა, არამედ ყველა მღვდელმა გაიგო ეს მზაკვრობა. რადგან განაცხადა, რომ ფულის გამო გაბედა ეს ცილისწამება. თუმცა, ეს ფიცი მთლად ცრუ არ ყოფილი, რადგან ვიღაც ევსტათი მჭედლის იყო ეს ჩვილი. ასე რომ, ამ საუკეთესო დაჯგუფებამ ეს გაბედა ანტიოქიაში.
თ ა ვ ი XXII
ინდოელთა117 სარწმუნოების შესახებ
[68]ინდოელებთან ამ დროს ამოვიდა ღვთისმცოდნეობის ნათელი. რადგან როდესაც ყველგან განითქვა იმპერატორის სიმამაცე და კეთილმსახურება, და ირგვლივ ბარბაროსებმა გამოცდილებით ისწავლეს ომთან შედარებით მშვიდობის არჩევა, ყველამ უშიშრად დაიწყო ერთმანეთთან ურთიერთობა, და მრავალი [უბრალოდ] მოსანახულებლად, მრავალი კი სავაჭროდ შორს სამოგზაუროდ გაემართა. მაშინ ვინმე ტირიოსი118, გარეშე ფილოსოფიის მიმდევარი, უკიდურესი ინდოეთის მონახულებისთვის მოწადინებული, ორ ახალგაზრდა ძმისშვილთან ერთად გაემგზავრა. როდესაც მიემთხვია საწადელს, ხომალდით უკან ბრუნდებოდა, მაგრამ როცა წყლის ასავსებად რომელიღაც ნავსაყუდელს მიადგა ხომალდით, თავს დაესხნენ ბარბაროსები, ზოგი დაახრჩვეს, ხოლო ზოგი შეიპყრეს. იგი მოკლულებთან ერთად აღირიცხა, ძმისშვილები კი მეფეს მიჰგვარეს. მათი სახელები იყო აიდესიოსი და ფრუმენტიოსი. ამ მიწის მბრძანებელი გარკვეული ხნის განმავლობაში სცდიდა მათ და როდესაც დაინახა, რომ გონებამახვილი იყვნენ, სახლის ზედამხედველებად განაწესა. თუ ვინმეს ნათქვამის არ სჯერა, იოსებისა და ეგვიპტის მეფის ამბავი იხილოს, ამას გარდა გაიხსენოს წინასწარმეტყველი დანიელი და ის სამი კეთილმსახურებისთვის მებრძოლი. რადგან ისინიც დატყვევებული იყვნენ და მიიღეს ბაბილონელთა მმართველობა. სოლო როდესაც ეს მეფე აღესრულა, დარჩნენ მის შვილთან და მრავალი პატივით ტკბებოდნენ. კეთილმსახურებაში განსწავლულები იქ ჩამოსულ ვაჭრებს შეაგონებდნენ, რომაელთა ჩვეულების თანახმად შეკრებილიყვნენ და აღესრულებიათ საღვთო ლიტურგია. როცა გავიდა დიდი ხანი, მივიდნენ მეფესთან და კეთილგანწყობის საზღაურად სთხოვეს, [69]შინ დასაბრუნებლად ნება დაერთო მათთვის. როდესაც ეს მიიღეს, წავიდნენ რომაელთა ქვეყანაში, აიდიოსი ტვიროსში ჩავიდა, ფრუმენტიოსმა კი ღვთის მიმართ მოშურნეობით მშობლების უწინარეს ღმერთს მიაგო პატივი; ჩავიდა ქალაქ ალექსანდრიაში, აუწყა ეკლესიის მეთაურს, რომ ონდოელები მეტად ესწრაფოდნენ გონისმიერი ნათელის მიღებას. მაშინ ათანასეს ეპყრა ეკლესიის მმართველობა და როდესაც მან ეს ამბები მოისმინა, თქვა: "შენზე უკეთესი ვინ გაფანტავს წარმართების უმეცრების ნისლს და ვინ მოუტანს მათ საღვთო ქადაგების ბრწყინვალებას?" ეს უთხრა და მას გადასცა მღვდელთმთავრობის მადლი, და გაგზავნა წარმართთა აღსაზრდელად119. მან კი დატოვა სამშობლო და არაფრად ჩააგდო უდიდესი ოკეანე, და [სულიერად] დაუმუშავებელ ერთან ჩავიდა. მაგრამ გულმოდგინედ დაამუშავა, შემწედ ჰქონდა ღვთივბოძებული მადლი. რადგან იყენებდა სამოციქულო საკვირველთმოქმედებებს, მოწინააღმდეგეებს სიტყვებით მოინადირებდა და სასწაულმოქმედებაც დაამოწმებდა ნათქვამ სიტყვებს, და ყოველდღე უამრავ [სულს] იპყრობდა120.
თ ა ვ ი XXIII
იბერიელთა კეთილმსახურებისაკენ წარმართვის შესახებ121
ამრიგად, ფრუმენტიოსი გახდა ინდოელთა ღვთისმცოდნეობის მიმართ წარმმართველი. იბერიელებს კი ამ დროს ტყვე ქალი მიუძღვა ჭეშმარიტებისაკენ. იგი ხანგრძლივად ლოცულობდა, ხოლო მისთვის რბილი სარეცელი და ზეწარი იყო ტომარა მიწაზე გაშლილი, ფუფუნების მწვერვალად კი მარხვას მიიჩნევდა. ამ ღვაწლმა მას გადასცა სამოციქულო მადლი. რადგანაც ბარბაროსებს არ ყოფნიდათ სამკურნალო განათლება, სნეულებს სჩვე[70]ოდათ ერთმანეთთან სიარული, და უკვე დაავადებულთა და სნეულუბისაგან გამობრუნებულთაგან გამოჯანმრთელების გზის შესწავლა; რომელიღაც ქალი, რომელსაც ავად ჰყავდა შვილი, მივიდა ამ ღირსადქებულ ადამიანთან და სთხოვდა ესწავლებინა, თუ რა ექნა. მან ყრმა აიყვანა და დააწვინა სარეცელზე, ევედრა ყოვლიერების შემოქმედს, კეთილგანწყობილი ყოფილიყო და დაეხსნა სნეულებისაგან. მან შეიწყნარა ვედრება და მიანიჭა სიმრთელე. აქედან დიდად განითქვა სახელი ამ საკვირველმა ქალმა, რადგან მომხდარი ამბავი არც მეფის მეუღლისგან დაიმალა. მან მყისვე გაგზავნა [მსახური] მასთან, - იგი რაღაც მძიმე სნეულებით იყო შეპყრობილი. მან კი ზომიერ თავდაჭერილობას მიმართა და დედოფლის თხოვნა ყურად არ იღო. მაგრამ მან, გაჭირვებისგან იძულებულმა არ ისურვა, აზრად გაევლო დედოფლის ღირსება, არამედ თავად მივიდა ტყვესთან. მან იგი ღარიბულ საწოლზე წამოაწვინა და ვნებას ბოროტებისაგან დამხსნელი წამლით, ლოცვით უმკურნალა. დედოფალმა კი მკურნალობის საზღაური მიართვა, რაც კი ფასეულ სიმდიდრედ მიაჩნდა: ოქრო და ვერცხლი, მოსასხამები და შესამოსლები, და რაც კი ძვირფასი სამეფო ძღვენი არის. მაგრამ ამ ღვთის ქალმა განაცხადა, რომ ესენი არ სჭირდებოდა, ხოლო დიდ საზღაურად ჩათვლიდა კეთილმსახურების შეცნობას. და რაც შეეძლო, გადასცემდა საღვთო სწავლებებს და არწმუნებდა, ტაძარი აეგოთ [მათი] მხსნელი ქრისტესთვის. როდესაც დედოფალმა ეს მოისმინა, სასახლეში მივიდა. მეუღლე მყისვე შეძრწუნდა მისი სწრაფი განკურნებისაგან. მას შემდეგ, რაც ცხადი შეიქნა ტყვე-ქალის ღმერთის ძალა, იგი მოუწოდებდა, მხოლოდ ეს ღმერთი სცოდნოდათ, მისთვის ტაძარი შეემზადებინათ და მთელი ერი მის მსახურებაზე გადასულიყო. იგი გაკვირვებული იყო იმით, რაც მეუღლეს გარდახდა თავს, მაგრამ არ სურდა ტაძრის აგება. როდესაც გამოხდა მცირე ხანი, იგი წავიდა სანადიროდ. კაცთმოყვარე მეუფემ იგი პავლეს მსგავსად მოინადირა. რადგან ანაზდად იგი წყვდიადმა მოიცვა და არ უშვებდა, რომ წინ წასულიყო. [71]ხოლო მონადირეები მზის სხივით ჩვეულებრივ ტკბებოდნენ, მხოლოდ იგი იყო ამას მოკლებული და უხილავობის ბორკილებით იყო შეკრული. ამ გამოუვალ მდგომარეობაში იმყოფებოდა, როცა ხსნის გზა იპოვა, რადგან მყისვე აზრად მოუვიდა საკუთარი ურწმუნოება და შემწედ ტყვე-ქალის ღმერთს მოუხმო. წყვდიადი გაიფანტა. იგი ამ საოცარ ტყვე-ქალთან მივიდა და სთხოვა, ეჩვენებინა მშენებლობის გეგმა. ვინც ბესელიელი აღავსო არქიტექტურული სიბრძნით, მან ესეც ღირსყო მადლით, რათა დაეხაზა საღვთო ტაძარი. და მან დახაზა, ისინი კი თხრიდნენ და აგებდნენ. მას შემდეგ, რაც დასრულდა მშენებლობა და კიდევაც გადახურეს, მხოლოდ მღვდლები აკლდა და აქედან გამოსავალიც იპოვა საკვირველმა ქალმა. ერის მმართველი დაარწმუნა, რომის იმპერატორისათვის გაეგზავნა ელჩები და ეთხოვა, მათთვის გამოეგზავნა კეთილმსახურების მოძღვრები. მეფემ მიიღო რჩევა და გაგზავნა ელჩები. როდესაც იმპერატორმა (ხოლო იგი იყო კონსტანტინე, კეთილმსახურების უმხურვალესი მოყვარე) შეიტყო თხოვნის მიზეზი, ელჩები სრული კეთილგანწყობით ღირსყო. მან რწმენით, გონებითა და ცხოვრებით შემკული კაცები, და მღვდელმთავრობითაც ღირსქმნილი, უამრავ საჩუქართან ერთად გაგზავნა ერისათვის ღვთისმცოდნეობის საქადაგებლად. მთხოვნელები ამ წინასწარი ზრუნვის ღირსიც გახადა. სპარსეთში კეთილმსახურების აღსაზრდელებზე თავად წინაგანაგო. რადგან გაიგო, რომ ისინი ურჯულოთა მიერ იდევნებოდნენ, და მათი მეფე სიცრუით იყო დამონებული, ყოველგვარ შეთქმულებებს უწყობდნენ მათ. მან მიწერა, შეაგონებდა კეთილმსახურებისთვის, და სთხოვდა, რომ კეთილმსახურთათვის მიეგო პატივი. მაგრამ წერილი უკეთესად წარმოაჩენს მწერლის მოშურნეობას.
თ ა ვ ი XXIV
იმპერატორ კონსტანტინეს ეპისტოლე სპარსთა მეფის საპორის122 მიმართ ღვთის ერზე წინაგანგების შესახებ
[72]"ვეზიარები საღვთო სარწმუნოების დამცველი ჭეშმარიტების ნათელს, ჭეშმარიტების ნათლით ნაწინამძღვრები შევიცნობ საღვთო სარწმუნოებას. ასე რომ, როგორც საქმეები ამტკიცებენ, ვაღიარებ უწმინდეს მსახურებას უწმინდესი ღმერთის შემეცნების მასწავლებლად. ვაღიარებ, რომ მიპყრია ეს მსახურება. ამ ღმერთის ძალა მაქვს თანამებრძოლად, ოკეანის კიდეებიდან დაწყებული ერთი მეორის მიყოლებით მთელი მსოფლიო გამოვაღვიძე მყარი სასოებით. ეს ყველა [ერი] ესოდენი ტირანების მიერ დამონებული და ყოველდღიური უბედურებებით შეჭირვებული დაუძლურებული იყო, და როდესაც რესპუბლიკის მფარველობა მიიღო, გამოცოცხლდა როგორც რამ მკურნალობით.
"ამ ღმერთს ვცემ თაყვანს, რომლის ნიშანსაც ჩემი ჯარი მხრებით ატარებს, და რომლისთვისაც მართალი სიტყვა მოუწოდებს, წარმართავს, ხოლო თვით მათგან ბრწყინვალე გამარჯვებებით მყისვე ვიღებ სანაცვლო მადლს. ამ ღმერთს ვაღიარებ უკვდავი ხსოვნით პატივის მიგებით; მას ზეცაში დამკვიდრებულს ვუჭვრეტ უბიწო და განწმენდილი გონებით; მას მოვუხმობ მუხლმოდრეკილი, ხოლო გავურბივარ ყოველგვარ საძაგელ სისხლს, და ვერიდები უწმინდურ და მყრალ სურნელებებს, და ყოველგვარ მიწიერ ბრწყინვალებასაც, ყველაფერს, რითაც წაბილწულმა ურჯულო და უთქმელმა საცთურმა მრავალი ერი და მთელი მოდგმა გაანადგურა და ქვემოთ [ჯოჯოხეთის] ალაგებში გადაიყვანა.
"რამეთუ ყოვლიერების ღმერთი ნებას არ იძლევა, რომ თითოეულმა [საკუთარი] გულისთქმისაკენ მიიზიდოს ის, რაც მან წინაგანგებით მისთვის თვისობრივი კაცთმოყვარეობის გამო კაცთა [73]საჭიროებისათვის დღის სინათლეზე გამოიტანა. იგი მხოლოდ განწმენდილ გონებას და უმწიკვლო სულს ითხოვს ადამიანთაგან, და მათში სათნოების და კეთილმსახურების საქმეებს აფასებს. რადგან წესიერებისა და თავმდაბლობის საქმეებს იწონებს, სათნო უჩნს მშვიდნი, ხოლო სძაგს შფოთის ამტეხნი; უყვარს რწმენა, სჯის ურწმუნოებას; ამხობს ყოველ მზვაობარ ძალაუფლებას, აღკვეთს ამპარტავანთა სითავხედეს; სპობს ქადილით აღზევებულებს, ღირსეულად მიაგებს დამდაბლებულებს და უბოროტოებს. ამგვარად მრავალ რამეს იქმს იგი სამართლიანი სამეფოსათვის, თავისი მფარველობით განაგებს, და უშფოთველი მშვიდობით იცავს მეფის გონებას.
"ჩემო ძმაო, არ მგონია, რომ ვცდები, როდესაც ღმერთად ვაღიარებ მას, ყოველთა წინამძღოლს123 და მამას, რომლის უარყოფასაც ცდილობდა მრავალი მათგანი, ვინც აქ ჩემამდე მეფობდა, შლეგური საცთურებით მოტყუებული. მაგრამ ყველა ისინი ისეთი შურისმგებელი აღსასრულით დაიღუპა, რომ მათ შემდეგ ადამიანთა მთელი მოდგმისთვის მათი უბედურებები წყევლის მაგალითად აქვთ მსგავს [საქმეთა] მოშურნეთ124. ვფიქრობ ერთი მათგანი იყო, რომელსაც საღვთო რამ რისხვა დაატყდა თავს და აქედან განიდევნა, თქვენს მხარეებში გადავიდა, და მისთვის სირცხვილის ყველგან ცნობილი ძეგლი თქვენთან აიგო125. მაგრამ ჩანს, რომ [საქმეები] უკეთესობისკენ წარიმართება, და ჩვენს საუკუნეში ასეთი სასჯელები აშკარად წარმოჩნდება. რადგან თავადაც ვიხილე მათი აღსასრული, რომლებიც ახლახან უკანონო ედიქტებით აშფოთებდნენ ღვთისთვის მიძღვნილ ერს. ამიტომ, დიდი მადლობა ღმერთს, სრული წინაგანგებით რომ მიანიჭა საღვთო მშვიდობა ყველა ადამიანს, საღვთო კანონის მსახურს, რითაც ისინი ხარობენ და ამაყობენ.
"აქედან თავად ჩვენც ვირწმუნეთ, რომ ყველაფერი უმშვენიერესი და უსაფრთხო არის, როდესაც მათი წმინდა და ჭეშმარიტი მსახურების მეშვეობით ღვთის მიმართ ერთსულოვნებისაგან ყველა მასთან შემოკრებით არის ღირსქმნილი. როგორც ხვდები, ჩემთვის სასიამოვნოა იმის მოსმენა, რომ სპარსეთის საუკეთესო მხარეები ამ ადამიანთა [74](ვგულისხმობ ქრისტიანებს, რადგან მათ გამოა მთელი ჩემი სიტყვა) დიდი სიმრავლით არის გამშვენებელი, რაც ჩემთვის სასურველიცაა. ამრიგად, რაც შენთვის საუკეთესოა, ასევე მათაც მიანიჭე ეს საუკეთესო, რამეთუ ეს არის შენთვისაც და მათთვისაც [საუკეთესო]. ამგვარად იქნება ყოვლიერების მეუფე შენს მიმართ მშვიდი, მოწყალე და კეთილმოსურნე. რადგანაც ესოდენ დიადი ხარ, მათ შენ გადმოგცემ, თვით მათ გაბარებ, რადგან კეთილმსახურებით გამოირჩევი. შეიყვარე ისინი შენი კაცთმოყვარეობის შესაფერისად. რადგან შენს თავსაც და ჩვენც მოგვანიჭებ რწმენის მეშვეობით გარშემოუწერელ მადლს".
საუკეთესო იმპერატორმა ესოდენ იღვაწა ყველა კეთილმსახურებით შემკობილისათვის, არა მხოლოდ მის ქვეშევრდომთათვის იზრუნა, არამედ სხვისი სკიპტრის მმართველობის ქვეშ მყოფთათვისაც განაგო შეძლებისამებრ. ამის გამო თავადაც დატკბა საღვთო მზრუნველობით, და ეპყრა მთელი ევროპის, ლიბიის, ამასთან ასიის დიდი ნაწილის მართვის სადავეები, [მის მიმართ] კეთილგანწყობილი ჰყავდა ქვეშევრდომები,რომლებიც ლაგამს სიამოვნებით ემორჩილებოდნენ. ბარბაროსებიდან ზოგი ნებაყოფლობით დაიმონა, ზოგი ომით დაიპყრო. და ყველგან აღმართა გამარჯვების ძეგლები, და წარმოჩნდა ძლევამოსილ იმპერატორად.
მაგრამ ამ ამბებს სხვებმაც დიდად განუთქვეს სახელი, მაგრამ ჩვენ გვეჭიროს წინამდებარე თხრობის [გეზი]. ამრიგად, ამ ყოვლად სახელგანთქმულმა იმპერატორმა სულში განავრცო სამოციქულო მზრუნველობა. მღვდლობის ღირსების მიმღებთ კი არა მხოლოდ აგება არ სურდათ, არამედ ეკლესიის თვით საძირკვლის დანგრევასაც ცდილობდნენ. რადგან ყოველგვარი ცილისწამების შემთხზველები ამხობდნენ და დევნიდნენ სამოციქულო დოგმატებთან თანხმობაში მყოფ მათ წინამძღვრებს. არ მოყირჭდათ შური და ევსტათი დიდის წინააღმდეგ ეს საყოველთაოდ ცნობილი საქმე ჩაიდინეს. მაგრამ ასევე სცადეს კეთილმსახურების სხვა უდიდესი კოშკისათვის ძირის გამოთხრა, და ყველა სახის სივერაგეს მიმართეს. რამდენადაც შესაძლებელი იქნება, ძალიან მოკლედ მოგითხრობთ ამ ტრაგედიას.
თ ა ვ ი XXV
საღვთო ათანასეს წინააღმდეგ მოწყობილი შეთქმულების შესახებ
[75]როდესაც საკვირველმა ეპისკოპოსმა ალექსანდრემ, რომელიც ებრძოდა არიოზის მკრეხელობას, ნიკეის კრების შემდეგ ხუთი თვის შემდეგ მიიღო ცხოვრების აღსასრული, ალექსანდრიელთა ეკლესიის თავმჯდომარეობა გადავიდა ათანასეზე, რომელიც ყრმობიდანვე საღვთო სწავლებებით იზრდებოდა, და საეკლესიო დასის თითოეულ წესში126 გასაოცარი იყო. მან დიდ კრებაზე გადაიტანა ბრძოლა სამოციქულო დოგმატების გამო, ჭეშმარიტების წინამბრძოლებს შორის განითქვა სახელი, ხოლო მოწინააღმდეგეებისთვის გახდა ანტაგონისტი, მტერი და მებრძოლი. ყოვლად სახელოვან ალექსანდრესთან ერთად იმყოფებოდა, როდესაც ასაკით ყმაწვილი და დიაკვნების დასის წინამძღოლი იყო. ჭეშმარიტების გამო მისი ასეთი გულმოდგინება გამოცდილებით შეიტყვეს მათ, ვინც განიზრახა მხოლოდშობილ ღმერთთან ბრძოლა, და როდესაც შეიტყვეს, რომ მას ჩააბარეს ალექსანდრიის ეკლესიის საჭე, განიგულეს თავიანთი ძალით მისი მმართველობის განადგურება. ამის გამო მოიგონეს ასეთი სივერაგე. მას შემდეგ, რაც ეს მელეტი, რომელიც ნიკეის კრებაზე განაყენეს, არ წყვეტდა თებესა და მახლობელი ეგვიპტის არევასა და აღშფოთებას, მის ამბოხებულთაგან ზოგიერთი მოისყიდეს იმისათვის, რომ საქციელი ბრალდებისათვის არასაეჭვო ყოფილიყო, დაარწმუნეს, იმპერატორთან მიეშურებია, და შეთხზეს ცილისწამება, თითქოს ათანასე ეგვიპტეს გადასახადს აკისრებდა, ხოლო აკრეფილ ოქროს ვიღაც [ამისთვის] განწესებული ტირანი კაცი განაგებდა. ამ ხმის მიტანით იმპერატორი შეცდომაში შეიყვანეს და ათანასე კონსტანტინოპოლში ჩაიყვანეს. ხოლო როდესაც იგი ჩავიდა, ამხილა ბრალდების სიცრუე და ღვთისგან მისთვის ჩაბარებული ეკლესია უკან დაიბრუნა. რათა [76]წარმოვაჩინოთ ესეც და ისიც, რაც იმპერატორმა მიწერა ალექსანდრიის ეკლესიას, მათ ბოლო ნაწილს ჩავურთავ ამ თხზულებაში.
ალექსანდრიელთა მიმართ იმპერატორ კონსტანტინეს ეპისტოლის ნაწილი
"მერწმუნეთ, ძმებო, უკეეთურნი ვერ გაძლიერდნენ თქვენი ეპისკოპოსის წინააღმდეგ, სხვას ვერაფერს გახდნენ, გარდა იმისა, რომ ჩვენი დრო გამოიყენეს და ამ ცხოვრებაში სინანულს არავითარი ადგილი აღარ დაუტოვეს. მოგიწოდებთ, შეეწიეთ საკუთარ თავს, გიყვარდეთ თქვენი სიყვარული, და მთელი ძალით დევნეთ თქვენი ერთსულოვნების მადლის გაუჩინარების მოსურნეები, მზერა მიაპყარით ღმერთს და გიყვარდეთ თქვენი თავი127. რადგან მე თქვენს ეპისკოპოს ათანასეს სიხარულით შევეგებე, და ისე ვესაუბრე, თითქოს იგი ღვთისგან ჩემზე მონდობილი ადამიანი ყოფილიყო".
თ ა ვ ი XXVI
სხვა შეთქმულება ათანასეს წინააღმდეგ
მაგრამ არც ასე შეიცვალნენ ეს უღმერთოები, არამედ სხვა ამბავი შეთხზეს, რომლის მსგავსი არცერთ ადრინდელ ტრაგიკოსს ან კომიკოსს შეუქმნია ოდესმე. კვლავ ამავე დაჯგუფებიდან მოისყიდეს ბრალმდებლები და მიიყვანეს იმპერატორთან. ისინი აცხადებდნენ, რომ სათნოების მებრძოლი ბედავდა მრავალ ენითუთქმელი სისაძაგლის ჩადენას. მათ წინამძღოლობდნენ ევსები და თეოგონიოსი, და თეოდორე პერინთელიც (ახლა პერინთოს [77]ჰერაკლეა ეწოდება). ისინი ამბობდნენ, რომ აუტანელი იყო ამის არსებობა, არც მოსმენა იყო გასაძლები. იმპერატორი დაარწმუნეს, რომ პალესტინის კესარიაში გაემართა კრება, სადაც მრავალი მტერი ჰყავდა ათანასეს, იქ ებრძანა მისი განსჯა. იმპერატორმა დაუჯერა მათ როგორც მღვდლებს, რადგან სრულიად არ უწყოდა, თუ რა იყო მოწყობილი, და ბრძანა ამის გაკეთება.
მაგრამ ათანასემ იცოდა რა მსაჯულების მტრობა, არ მივიდა კრებაზე. იქიდან უამრავი საბაბი მიიღეს ცილისწამებისათვის, და ჭეშმარიტების წინააღმდეგ ომის წამომწყებებმა სხვა კანონდარღვევებთან ერთად მას ტირანიასა და კადნიერებაში დასდეს ბრალი. და სრულებით არ გაცრუებიათ იმედი. ნათქვამმა განარისხა მშვიდი იპერატორი, მიწერა მას მრისხანედ და უბრძანებდა ტვიროსში ჩასვლას, რადგან იქ ბრძანა კრების გამართვა; როგორც მგონია, ეჭვობდა, რომ ათანასე ერიდებოდა კესარიელთა [ეკლესიას], მისი წინამძღვრის გამო. მიწერა კრებას, რომ რაც საჭირო იყო კეთილმსახურების შესამკობად მიეწერათ [მისთვის]. ეს კი არის შემდეგი სახის.
თ ა ვ ი XXVII
იმპერატორ კონსტანტინეს ეპისტოლე ტვიროსის კრების მიმართ128
"კონსტანტინე ავგუსტუსი ტვიროსში [გამართულ] წმინდა კრებას.
"სამართლიანად თანმიმდევრული იყო და კეთილი ჟამისთვის განსაკუთრებით შესაფერისი, რომ უშფოთველად გებულიყო კათოლიკე ეკლესია, და ან ქრისტეს მსახურები ყოველგვარი გაკიცხვისაგან განთავისუფლებული იყვნენ.
"რადგანაც ზოგიერთი, არცთუ საღი კამათის ნესტრით დევნილი, რომ არ ვთქვა თავისთვის უღირსად მცხოვრები, ცდილობდა ყველაფრის აღრევას, რაც ჩემი აზრით აღემატება ყოველგვარ [78]უბედურებას. ამის გამო თქვენთან მოსწრაფე, სიტყვით მოგმართავთ, რომ დაუყოვნებლივ შეიკრიბოთ ერთად, და შეავსოთ კრება, გაჭირვებაში მეოფთა შემწეობით დასახმარებლად, საფრთხეში მყოფი ძმების განსაკურნავად, განშორებული ასოების ერთსულოვნებისაკენ უკან დასაბრუნებლად, როგორც ჟამი მოითხოვს, შეცდომების გამოსასწორებლად; რათა ესოდენ ეპარქიებს შესაფერისი თანხმობა გადასცეთ, რაც - ჰოი, უცნაურობა! - უბოროტესი ადამიანების მზვაობრობამ განდევნა. რადგან ეს ყოვლიერების ღმერთისა და მეუფისათვისაც არის სათნო, და ჩვენთვისაც ყველა ლოცვაზე აღმატებული და ასევე თვით თქვენთვისაც. ვფიქრობ, თუ აღადგენთ მშვიდობას, არცთუ უმნიშვნელო მოწონების ღირსი იქნება ამის აღიარება ყველა ადამიანის მიერ.
"სხვაზე ნურაფერზე ზრუნავთ, არამედ იმაში გამოიჩინეთ გულმოდგინება, და დაეშურეთ, რომ სათანადო ზღვარი დაუდოთ ჩვენ წინ არსებულ [დავებს], როდესაც მთელი სიწრფელითა და რწმენით შეიკრიბებით, რასაც თითოეულისაგან თითქმის ხმის აღმოტევებით მოითხოვს მხსნელი, რომელსაც ვემსახურებით.
"რაც შეეხება ჩვენს კრძალულებას, ჩვენგან არაფერი მოგაკლდებათ. მე ყველაფერი გავაკეთე, რაც წერილობით ამიხსენით. მივწერე იმ ეპისკოპოსებს, რომლებიც თქვენ ინებეთ, რათა მანდ ჩამოსულები გეზიარონ [თავიანთი]შეხედულებებით. კონსულებიდან გავგზავნე დიონისე, რომელიც შეახსენებს მათ, ვისაც ევალება თქვენთან ერთად კრებაზე მოსვლა, და მიმდინარე საქმეებზეც წესრიგისათვის საუკეთესო თვალყურის მდევნებელი იქნება. რადგან თუ ვინმე, რაც არა მგონია, ახლაც ეცდება ჩვენი ბრძანების უარყოფას და არ ინებებს მოსვლას, იქიდან წარიგზავნება ჩვენს მიერ და საიმპერიო განკარგულებით მას განდევნის, რათა არ ასწავლოს თვითმპყრობელის მიერ ჭეშმარიტების გამო მიღებული განჩინებების უკუგდება.
"დანარჩენი თქვენი სიწმინდის საქმე არის, ერთსულოვნად განსაჯეთ, არათუ მტრობისთვის, არც მადლობისთვის, არამედ [79]საეკლესიო და სამოციქულო კანონის თანახმად, შეცდომაში შეყვანილთათვის და შემდეგ დაცემულთათვის შესაბამისი მკურნალობის მოსაფიქრებლად. იმისათვის, რომ ყოველგვარი მკრეხელობისაგან გაანთავისუფლოთ ეკლესია, და ჩვენი საზრუნავიც შეამსუბუქოთ, მშვიდობის მადლი გადასცეთ ამჟამად ამბოხებულთ და თავად თქვენ მოიხვეჭოთ უდიდესი სახელი. ღმერთმა დაგიცვათ, საყვარელო ძმებო".
როდესაც ამგვარად ერთად იყვნენ ეპისკოპოსები ტვროსში, ჩამოვიდნენ სხვებიც დოგმატების გახრწნაში დადანაშაულებულები, რომელთაგან ერთი იყო ასკლეპას ღაზელიც. ჩამოვიდა საკვირველი ათანასეც. მსურს პირველ რიგში ბრალდების ტრაგედია მოგითხროთ, შემდეგ კი აგიწეროთ ამ საყოველთაოდ ცნობილ სამსჯავროზე მომხდარი მოვლენები.
თ ა ვ ი XXVIII
ტვიროსში გამართული კრების შესახებ
მელეტის თანაზიართაგან იყო ერთი ეპისკოპოსი, არსენი. ამ დაჯგუფების წევრებმა იგი დამალეს, და სთხოვეს, რომ დიდი ხნით დამალულიყო. შემდეგ რომელიღაც მიცვალებულის სხეულს მოკვეთეს მარჯვენა ხელი და ხის ყუთში დაბალზამებული ჩადეს. ყველგან დაჰქონდათ ის და ამბობდნენ, რომ ეს არსენს ჰქონდა მოკვეთილი და ათანასეს მკვლელს უწოდებდნენ. მაგრამ ყოვლისმხედველმა თვალმა არ დაუშვა, რომ არსენი დიდ ხანს ყოფილიყო დამალული; არამედ ჯერ ეგვიპტესა და თებეში გაცხადდა, რომ ცოცხალი იყო. შემდეგ [ღმერთმა] ის ტვიროსში ჩაიყვანა, სადაც მსაჯულების წინაშე მოიტანეს ეს ტრაგიკული ხელი. იგი შეიპყრეს ათანასეს მეგობრებმა, მოიყვანეს და აიძულეს, რომ სასტუმროში [80]მცირე ხნით დამალულიყო. თავად დიდი ათანასე კი დილით მივიდა კრებაზე.
პირველად შეიყვანეს გარყვნილი ქალი. იგი ურცხვად გაიძახოდა, რომ ქალწულობის აღთქმა ჰქონდა დადებული, და რომ ათანასემ აიძულა მასთან სქესობრივი კავშირის დამყარება და მისი ნების წინააღმდეგ გახრწნა. როდესაც იგი ამას ამბობდა, შემოვიდა ბრალდებული, მას თან ახლდა ღირსადქებული ხუცესი, მისი სახელი იყო ტიმოთე. როდესაც მსაჯულებმა ათანასეს უბრძანეს ბრალდებაზე პასუხის გაცემა, იგი დუმდა, თითქოს იგი არ იყო ათანასე. მაგრამ ტიმოთემ უთხრა ქალს: "ქალო, ოდესმე მე შენ შეგხვედრივარ, და შენს სახლში შემოვსულვარ?" მან კი გაცხარებით კიდევ უფრო ურცხვად დაუყვირა ტიმოთეს, ხელი გაიშვირა, თითით უჩვენებდა და ამბობდა: "შენ წარიტაცე ჩემი სიქალწულე, შენ გააშიშვლე ჩემი უმანკოება", და რამდენი სხვა რამ, რისი თქმაც სჩვევიათ გარყვნილების ზეაღმატებულების გამო სირცხვილის არ მქონეთ. როდესაც ასე შერცხვნენ ამ საქმის მომგონები, და მსაჯულებიც, რომლებიც ამის თვითმხილველი იყვნენ, გაწითლდნენ, გაიყვანეს ეს ქალი.
მაშინ დიდმა ათანასემ თქვა, რომ საჭირო არ იყო ქალის გაშვება, არამედ გამოძიება და ამ მოწყობილი საქმის შესწავლა. მათ კი დაიყვირეს, რომ სხვა, უფრო მძიმე ბრალდებაც იყო, რისი დახსნაც შეუძლებელი იყო რაიმე ხელოვნებითა და ძალისხმევით, რადგან მზერა და არა სმენა განსჯიდა სამხილს. ეს თქვეს და აჩვენეს ეს ცნობილი ჭურჭელი, და გამოაჩინეს დაბალზამებული ხელი. ყველამ, ვინც ეს დაინახა, შეჰყვირა, ზოგიერთმა დაიჯერე, რომ ეს დანაშაული ჭეშმარიტება იყო, ზოგიერთმა კი იცოდა, რომ სიცრუე იყო, მაგრამ ეგონა, რომ არსენი დამალული იყო. როდესაც მცირე ხნით სიჩუმე ჩამოვარდა, ბრალდებულმა ჰკითხა მსაჯულებს, თუ იყო მათ შორის ვინმე, ვინც იცნობდა არსენს. ბევრმა უპასუხა, რომ ზედმიწევნით იცნობდა არსენს, მაშინ ბრძანა მისი შემოყვანა, და კვლავ ჰკითხა, ის თუ იყო არსენი, "ჩემს მიერ მოკლული, მათგან [81]შეურაცხყოფილი და სიკვდილის შემდეგ მარჯვენა მოკვეთილი?" როდესაც მაღ აღიარეს, რომ ის იყო, ათანასემ გაუშიშვლა მას ზედა სამოსი და აჩვენა მისი ორივე ხელი, მარჯვენაც და მარცხენაც; და თქვა: "სხვა ნურაფერი იქნება გამოძიებული, რადგან ყველა ადამიანმა ყოვლიერების შემოქმედისგან მხოლოდ ორი ხელი მიიღო".
როდესაც ისინი ასე წარმოჩნდნენ, ბრალმდებლები უნდა დამალულიყვნენ, და როდესაც მსაჯულები მიუხვდნენ, უნდა ელოცათ, რომ მიწა გარღვეოდათ, მაგრამ მათ კრება ხმაურითა და ამბოხით აავსეს, ათანასეს გრძნეული უწოდეს, და ამბობდნენ, რომ რაღაც ხრიკებით მოატყუა ადამიანთა მზერა; ცოტა ხნის წინ მკვლელობის ბრალმდებლები ცდილობდნენ მის გაგლეჯვასა და მოკვლას. მაგრამ მათ, ვისაც იმპერატორმა წესრიგზე ზრუნვა მიანდო, არ დაუშვეს მკვლელობა. რადგან ეს ძლევამოსილი გაიტაცეს, უნდოდათ მისი ხომალდში ჩასმა, და [ასე] მიანიჭეს ხსნა.
როდესაც იგი ჩავიდა იმპერატორთან, აუწყა მთელი ეს დანაშაულებრივი ტრაგედია. მათ კი მარეოტში გაგზავნეს რამდენიმე მათი თანამოაზრე ეპისკოპოსი: თეოგონიოსი, ვამბობ ნიკეელს, თეოდორე პერინთელი, მარის ქალკედონელი, კილიკიელი ნირკისოსი, და სხვა მათი თანამზრახველები. ხოლო მარეოტი არის ალექსანდრიის მხარე, მარიას ტბისაგან სახელის მიმღები. იქ მოქსოვეს სიცრუე და რაღაც ოქმები შეთითხნეს, გამოაშკარავებულ ცილისწამებებს [სხვა] ბრალდებები როგორც ჭეშმარიტი დაურთეს და გაუგზავნეს იმპერატორს.
თავად კი ჩავიდნენ ელიაში.
თ ა ვ ი XXIX
იერუსალიმში [ტაძრის]კურთხევისა129 და წმინდა ათანასეს გადასახლების შესახებ
[82]იმპერატორმა ბრძანა, რომ მთელი კრება ტვიროსიდან ჩასულიყო ელიაში130, ასევე ბრძანა, რომ ყველა სხვაც ყველა მხრიდან შეკრებილიყო, და ეკურთხებიათ მის მიერ აგებული ტაძარი. გაუშვა ასევე ზოგიერთი მისი მეგობარი მმართველი, კეთილმსახურებითა და რწმენით გაბრწყინებული, უბრძანა, რომ ყველა ყველაფრით უხვად მოემარაგებიათ, არა მხოლოდ მდვდელმთავრები და მათი თანმხლები პირები, არამედ ყველა, ვინც ყველა მხრიდან იქ მოიყარა თავი. ხოლო საღვთო საკურთხეველი შეიმკო საიმპერიო ფარდებითა და ძვირფასი ქვებით მოოჭვილი ოქროს ჭურჭლებით. როდესაც დასრულდა ასეთი ბრწყინვალე დღესასწაული, ისინი დაბრუნდნენ სამშობლოში. ხოლო როცა იმპერატორმა შეიტყო, რომ ზეიმი ბრწყინვალედ და დიდებულად ჩატარდა, სიხარულით აღივსო, სიკეთეთა გამგებელს უგალობა, ასეთი თხოვნა რომ მიანიჭა მას.
მას შემდეგ, რაც ათანასე უსამართლო განაჩენით დამწუხრებული მივიდა, ბრძანა, მისულიყვნენ ბრალმდებელი ეპისკოპოსები. ხოლო როდესაც ისინი ჩავიდნენ და ეჭვი გაუჩნდათ, რომ აშკარად იქნებოდნენ მხილებული, წინა ცილისწამებებისაგან თავი შეიკავეს. იმპერატორს კი უთხრეს, რომ ათანასე იმუქრებოდა ხორბლის გატანისთვის ხელის შეშლით. იმპერატორმა დაიჯერა მათი სიტყვები და იგი გადაასახლა გალიელებად წოდებულთა ერთ-ერთ ქალაქში, სახელად ტრევერში. იყო მისი ზეობის ოცდამეათე წელი.
თ ა ვ ი XXX
ნეტარი იმპერატორის, კონსტანტინეს აღთქმის შესასებ
[83]მომდევნო წელი და რამოდენიმე თვე იყო გასული131, როდესაც იგი დაუძლურდა ბითვინიის ნიკომედიაში ყოფნისას. ადამიანური ცხოვრების გაურკვევლობის მცოდნემ მიიღო საღვთო ნათლისღების ნიჭი132. ამ დრომდე აყოვნებდა და ეწადა ამის მიღება მდინარე იორდანეში. მან საიმპერიო ტახტის მეკვიდრედ დატოვა სამი ვაჟი: კონსტანტინე, კონსტანციუსი, და უმრწემესი კონსტანსი133. მან ბრძანა ათანასეს დაბრუნება ალექსანდრიაში, როდესაც ევსებიც იქ იმყოფებოდა და ცდილობდა მის საპირისპიროში დარწმუნებას.
თ ა ვ ი XXXI
აპოლოგია იმპერატორის გამო
ნურავის გაუკვირდება, თუკი იგი შეცდა და ესოდენ დიდი ადამიანები გადაასახლა. რადგან დაუჯერა ჭეშმარიტების დამმალავ მღვდელმთავრებს და სხვა დიდი სახელის მქონეთ. საღვთო [წერილით] განსწავლულებმა იციან, თუ როგორ მოტყუვდა საღვთო წინასწარმეტყველი დავითი. მაგრამ იგი მოატყუა არა მღვდელმთავარმა, არამედ შინაურმა გარეწარმა მსახურმა, ვგულისხმობ სიბას, ვინც მემფიბოსეთის წინააღმდეგ მეფეს სიცრუე შეატყობინა და მისი მიწა დაისაკუთრა. და ამას ვამბობ არათუ წინასწარმეტყველისთვის ბრალის დასადებად, არამედ ამ იმპერატორის გამო აპოლოგიისათვის და ადამიანური უძლურების საჩვენებლად, და იმის სასწავლებლად, რომ არ უნდა ვენდოთ მხოლოდ ბრალმდებლებს, თუნდაც ნდობის ღირსი იყვნენ, არამედ მეორე ყური ბრალდებულსაც უნდა შევუნახოთ.
თ ა ვ ი XXXII
თავად იმპერატორის აღსასრულის შესახებ
[84]ამრიგად, იმპერატორი გადავიდა უკეთეს სამეფოში.
პრეფექტებმა, მაგისტრებმა და ყველა დანარჩენმა იგი ოქროს კუბოში ჩააწვინეს და კონსტანტინოპოლში გადაიყვანეს. ყველა ჯარის მეთაური და მათი ხელქვეითები მწარედ გლოვობდნენ დანაკლისს. რადგან ყველას ალერსიან მამად ჰყავდა [იგი] მიღებული. ის, თუ რაოდენი პატივი მიაგეს ამ სხეულს და რამდენი ხანი გააჩერეს სასახლეში, როდესაც მთავრები ვაჟიშვილის დაბრუნებას ელოდებოდნენ, ვფიქრობ, ზედმეტია ამის დაწერა, მაშინ როცა ეს სხვებმა აღწერეს, რისი წაკითხვაც იოლია და იმის გაგებაც, თუ როგორც პატივს მიაგებს ყოვლიერების განმგებელი მის ერთგულ მსახურებს. თუ ვინმე მათ არ ირწმუნებს, შეხედოს ახლა, რაც ხდება მისი საფლავის და ქანდაკების სიახლოვეს, ირწმუნოს დაწერილისა, და მეუფის მიერ ნათქვამის: "ვინც მე განმადიდებს, განვადიდებ, ვინც მე არად ჩამაგდებს, მეც უგულებელვყოფ" (I მეფ. 2.30).
-----------------------------------------------------------------------
თარგმანი შესრულებულია შემდეგი გამოცემიდან: J. P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Patrologiae Graecae Tomus 82, p. 881-1280.
შენიშვნები
1 – [302]იგულისხმება პავლე მოციქული. იხ. საქმე, 9.5-6.
2 - ეკლესიისთვის.
3 - იხ. ევსები კესარიელი, საეკლესიო ისტორია, თბ. 2007, წიგნი IX-X.
4 - ე.ი. ეკლესია.
5 - Δημιουργὸν, ლათ. Opifex mundi.
6 - მან შეცვალა თეონა 300 წელს, მაქსიმინუსის ბრძანებით თავი მოკვეთეს 311 წელს.
7 – 311-312 წ.წ. იყო ალექსანდრიის მთავარეპისკოპოსი, მან დაასხვა ხელი არიოზს.
8 - მთავარეპისკოპოსი იყო 312-326 წ.წ.
9 - κτίσμα καὶ ποίημα, ლათ. Creatum et factum. სიტყვა „დაბადება“ თანამედროვე ქართულში ხშირად „შობის“ სინონიმად გამოიყენება, მაგრამ ძველად იგი „შექმნის“ სინონიმი იყო. ამ შემთხვევაში სწორედ ძველი მნიშვნელობით ვიყენებთ. შემდეგში მას ასევე გამოვიყენებთ γενεμα-ს მნიშვნელობითაც.
10 - κορυβαντιοντα – „კორიბანტი“, სიტყვა-სიტყვით ქალღმერთ კიბელეს ქურუმი, გადატანითი მნიშვნელობით შეპყრობილის, ჭკუიდან გადასულის, შლეგის მნიშვნელობით გამოიყენებოდა. შდრ. ლათ. Insanire.
11 – [303]რომის ეპისკოპოსი იყო 314 წ.-ის 31 იანვრიდან 335 წ.-ის 31 დეკემბრამდე.
12 - სხვაგვარად მელქიადესი. წინამძღვრობდა 310 წ.-ის 2 ივლისიდან 314 წლის 10 იანვრამდე.
13 - წინამძღვრობდა 296 წლის 30 იანვრიდან 304 წლის 25 ოქტომბრამდე. დიოკლეტიანეს ზეობისას დაადანაშაულეს რწმენისაგან განდგომილებაში.
14 - ანტიოქიის ეპისკოპოსი დიოკლეტიანეს დროს.
15 - ანტიოქიის ოცდამეერთე ეპისკოპოსი 312-318 წლებში.
16 - ანტიოქიის უძველესი უბანი.
17 - წინამძღვრობდა 319-323 წ.წ.
18 - წინამძღვრობდა 302-311 წ.წ.
19 - ბერძნულად ნიშნავს ნეტარს. იგულისხმება, რომ თავისი ცხოვრების წესით ამართლებდა საკუთარ სახელს.
20 - ἀποστολικῃ χαρίσματι, ლათ. Apostolicis donis.
21 - ალექსანდრეს სიტყვებიდან ჩანს, რომ კოლუთუსი გავიდა განხეთქილებაში და მიითვისა ეპისკოპოსის ძალაუფლება და მისი ქმედებების ერთ-ერთი უარყოფითი მხარე ისიც იყო, რომ მან არიოზის წინააღმდეგ ალექსანდრესთან შედარებით უფრო მკაცრი პოზიცია დაიკავა. 324 წელს ჰოსიუს კორდუბიელის თავჯდომარეობით გამართულმა კრებამ იგი მხოლოდ პრესვიტერად სცნო.
22 – [304]ქრისტეს კვართის საეკლესიო ერთობასთან შედარება გვხვდება წმ. კვიპრიანე კართაგენელის ცნობილ ნაშრომში „ეკლესიის ერთიანობისთვის“. იგი წერს: „ეს ერთიანობის საიდუმლო, განუყოფელი ერთსულოვნების ეს კავშირი მოსწავებულია უფალ იესო ქრისტეს კვართის შესახებ სახარებისეულ თხრობაში“. იხ. ასევე ნიკოლოზ გულაბერიძის „დაუჯდომელი სუეტისა ცხოველისა და კუართისა საიფულოისა“ (გამოცემულია 1988 წლის საეკლესიო კალენდარში).
23 - ἶδιοτροπον ὑπόστασιν.
24 - τὸ ὀν.
25 - ὑποστασις. ბერძნულ ენაში ტერმინი „ჰიპოსტასი“ გამოიყენებოდა არსის სინონიმადაც, ვიდრე ეკლესიის მამებმა არ დაიწყეს მისი გამოყენება წმინდა სამების პირთა აღსანიშნავად და მოგვიანებით ბერძნულ ენაში პიროვნების აღმნიშვნელი ტერმინის „პროსოპონის“ სინონიმი გახადეს. იხ. წმ. გრიგოლ ნოსელის (ადრე მისი ავტორობა მიეწერებოდა ბასილი დიდს) 38-ე ეპისტოლე, ასევე შემდეგი გამოკვლევები: Prestige G.L. God in Patristic Thought. London, 1952; აქედან გამომდინარე ფილოსოფიურ აზროვნებაში მომხდარი რევოლუციის შესახებ იხ. John Zizioulas, Being as Communion. St. Vladimir’s Seminary Press, Crestwood, NY, 1997. თუმცა, შემდგომ ხანაშიც გამოიყენებოდა „ჰიპოსტასი“ არსის აღმნიშვნელად, ახლაც ასეთ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე.
26 - იხ. 1 კორ. 10.4
27 - θεσει υἰοι, ლათ. Filii adoptive.
28 - τῆς πατρικῆς μαιεύσεως φυσυκὴν ὑιότητα, ლათ. Naturalem paterni partus filiationem.
29 – [305]ებიონიზმის დამაარსებლის წარმოსახვითი სახელი, რომელიც პირველად ტერტულიანემ გამოიყენა.
30 - იგი უარყოფდა ქრისტეს საღვთო ბუნებას, განკვეთილ იქნა რომის პაპ ზეფირინუსის მიერ.
31 – αποκηρυχθεντος, ლათ. ejectus.
32 - ლუკიანე იყო ანტიოქიის ეპისკოპოსი, რომელიც გახდა ამ ქალაქის საღვთისმეტყველო სკოლის წინამძღვარი, სადაც აღიზარდნენ არიანობის მოთავეები. პაელეს განყენების შემდეგ მას უარი ეთქვა პავლეს სამ მონაცვლესთან - დომნესთან, ტიმეოსთან და კირილესთან - თანაზიარებაზე. ბოლო ეპისკოპოსის დროს იგი ერთხელ შევიდა ანტიოქიის ეკლესიასთან თანაზიარებაში.
33 - ἀποσυνάγωγος, ლათ. sejunctus.
34 - ევსები კესარიელმა, თეოდოტე ლაოდიკიელმა და პავლინე ტვიროსელმა.
35 - ὧν ἐπικτήτους ὁ Σωτὴρ δι' ἡμας ἀνεδέξατο φωνὰς, ლათ. quaecunque Servator ascititia nomina nostril causa suscepit. იგულისხმება, რომ ზემოხსენებული სიტყვებით აღნიშნული თვისებები მხსნელს ბუნებით არ გააჩნია და ისინი თავისი ნებით მოიპოვა და მიიღო.
36 - τῇ ὑποστάσει δύο φύσες μίαν ἐιναι, ლათ. duas subsistentia naturas unam esse. ჩანს, რომ ჯერ კიდევ წმ. ალექსანდრე ალექსანდრიელისათვის ტერმინოლოგიურად მიუღებელი იყო მამისა და ძის ბუნებითი ერთიანობა: მისთვის ბუნება და არსი აღნიშნავს იმას, რის გამოსახატავადაც მოგვიანებით კაბადოკიელი მამები გამოიყენებენ ტერმინ „ჰიპოსტასს“ (ძველ ქართულ შესატყვისად გვხვდება „გვამოვნება“). იხ. აგრეთვე შნშ. 22.
37 - [306]χαρακτήρ, ლათ. effigem. ძველი ქართული შესატყვისი იყო „ხატი“, იხ. ე. ჭელიძე, მართლმადიდებლური ხატმეტყველება, თბ. 2001 წ.
38 - εἰς τὸν Πατέρα τὴν ἀναφορὰν ἔχει; მაგრამ ლათ. in Patrem redundant – „მამისკენ გადაედინება“.
39 - ἄτρεπτόν τε καὶ ἀναλλοίωτον, ლათ. qui converti aut mutari non potest.
40 - საბელიოზი - მისი სწავლების თანახმად წმინდა სამების პირებს არ გააჩნდათ აბსოლუტური არსებობა, ისინი მხოლოდ ერთი ღმერთის სხვადასხვა გამოვლინებები იყო. 261 წელს ანათემირებულ იქნა ალქსანდრიის კრებაზე.
41 - ვალენტინე - ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი გნოსტიკური სექტის დამაარსებელი. ასწავლიდა რომში 140 წელს და გარდაიცვალა კვიპროსზე 160 წელს.
42 - ἠ πατρικὴ θεογονία.
43 - τὸ καινίσαν, სიტყვ. განმაახლებელი; ლათ. innovavit. მაგრამ ზოგ ხელნაწერში არის το κινῆσαν - სიტყვ. აღმძვრელი.
44 - შდრ. საქმე 2.33.
45 - ჯერ იყო სირიაში ქალაქ ბეროას ეპისკოპოსი, შემდეგ - ანტიოქიის 324-331 წ.წ.
46 - სახელი „პაპი“ პირველ ხანებში ეწოდებოდათ ახალმოქცეულთა მოძღვრებს, შემდეგ ეპისკოპოსებს და მოგვიანებით ალექსანდრიის, ანტიოქიის, იერუსალიმის, კონსტანტინოპოლის და რომის პატრიარ[307]ქებს; დღეს მხოლოდ რომისა და ალექსანდრიის ეკლესიების მწყემსმთავრებს შემორჩათ ეს წოდება.
47 - ἀειγεννής, ლათ. simper genitus.
48 - ἀγεννετογενης, ლათ. ingenite genitus.
49 - ἀτομῳ, ლათ. momento.
50 - სამივე ამ ტერმინის დედნისეული შესატყვისებია: ἐρύγη, προβόλη, συναγέννητος; ლათ. eructationem, ejectionem, coingenitum.
51 - ἐξ ὑποκειμένου τινός. შდრ. არისტოტელე, მეტაფიზიკა, VI. 3,1.
52 - არიოზი და ევსები იყვნენ ანტიოქიელი მღვდლის ლუკიანეს მოწაფეები, რომელიც მოწამეობრივად აღესრულა მაქსიმინუსის დროს 311 ან 312 წლებში.
53 - არიოზი სიტყვებით თამაშობს, სახელი „ევსები“ ბერძნულად ნიშნავს „კეთილმსახურს“.
54 - იყო სხეულის მკურნალი, ისევე როგორც სულის (იხ. ევსები კესარიელი, საეკლესიო ისტორია, III.15).
55 - შემდეგ იყო ანტიოქიის ეპისკოპოსი, გარდაიცვალა 329 წელს.
56 - ანაძარბოსი არის მნიშვნელოვანი ქალაქი კილიკიაში. ეს ეპისკოპოსი არიანიზმში იქნა დადანაშაულებული მისი თანამოსახელეს, ათანასე დიდის მიერ (იხ. ათანასე დიდის „კრების შესახებ“; გამოცემ. J.P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Patrologiae Graecae, Tomus 27).
57 – [308]მან შეცვალა ევსები ნიკომიდიელი ბერიტაში (ბეირუთში), მაშინ როცა ეს უკანასკნელი გადავიდა ნიკომიდიაში.
58 - ეს არის „საქმე მოციქულთას“ ლიდა, ახლა ეწოდება ლუდი, ქალაქი ელ-ხუდრში. ეს ეპისკოპოსი ანტიოქიაში არიანეული კრების გამართვიდან მალევე გარდაიცვალა 330 წელს, იგი უნდა განვასხვავოთ არიანელობის ერთ-ერთი მოთავისაგან აეციუსისგან, რომელმაც იცოცხლა 367 წლამდე.
59 - იგი აირჩიეს პირდაპირ ერისკაცობიდან, წმინდა ამბროსი მედიოლანელის მსგავსად, იგი შეცვალა არიანელმა პავლინემ.
60 - იგი ესწრებოდა ნიკეის კრებას, მაგრამ არიანელობის მიერ იქნა გაძევებული ფინიკიის ტრიპოლეოსიდან (ათანასე დიდი, არიანელობის ისტორია მონაზვნების მიმართ, 5; იხ. გამოც. J.P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Patrologiae Graecae, Tomus 27).
61 - მას ძალიან აქებს ათანასე დიდი (I სიტყვა არიანელების წინააღმდეგ).
62 - τοῦ Πατρὸς ὁμότιμόν τε κοὶ ὁμοούσιον, ლათ. Patrique honore parem et consubstantialem.
63 - εξ αυτου, τουτ 'εστιν, απ 'αυτου. ლათ. ex ipso, hoc est, de ipso. წინდებულები εξ (ex) და απο (de) ქართულად ითარგმნება ერთი და იმავე ბოლოსართით „-გან (-დან)“.
64 - არიოზმა თავის მწვალებლობა საჯაროდ პირველად გააცხადა 319 წ.
65 - თავდაპირველად ეწოდებოდა ანტიგონეა, მისი დამაარსებლის სახელის მიხედვით, შემდეგ ნიკეა ლისიმახეს დედოფლის სახელის მიხედვით, ახლა ეწოდება იზნიკი.
66 – [309]სილვესტრი.
67 - ვიტუსი და ვინცენტიუსი.
68 – στιγματα. შდრ. გალ. 6.17. აქ აღნიშნავს დევნულების ნიშნებს.
69 - ἀοιδιμος. სიტყვ. სიმღერებით განდიდებული.
70 - προξενεῖν. სიტყვ. გამასპინძლება.
71 - πολεμοποιὸν.
72 - მენოფანტე იყო ლუკიანეს ერთ-ერთი მოწაფე. მან აღიარა ნიკეის გადაწყვეტილება, მაგრამ განკვეთილ იქნა სარდიკიის კრების მამების მიერ. პატროფილე იყო მტკიცე არიანელი, იგი მონაწილეობას ღებულობდა ევსტათის გადაყენებაში. თეოგნისეს ემუქრებოდა ანათემა ნიკეის კრებაზე მის მიერ გამოხატული არიანული შეხედულებების გამო, მაგრამ თავი დააღწია ნიკეის "მრწამსის" მოჩვენებითი აღიარებით. ნარკისოსი იყო კილიკია სეკუნდას ქალაქ ირენეპოლისიდან, აქტიურად მონაწილეობდა არიანულ მოძრაობაში; ათანასე დიდი აღნიშნავს, რომ სამჯერ იქნა გადაყენებული სხვადასხვა კრებების მიერ და იყო ყველაზე უკიდურესი ევსებიანელი. მარმარიკა არის მხარე დასავლეთ ეგვიპტეში. ეგვიპტეში იყო ორი ქალაქი სახელწოდებით პტოლემაიდა, ერთი ზემო ეგვიპტეში აბიდოსის ქვემოთ; მეორე წითელი ზღვის პორტი. კონსტანტინეს შემდეგ კილიკია გაიყო სამ ნაწილად: კილიკია პრიმა, დედაქალაქით ტარსუსი; კილიკია სეკუნდა, დედაქალაქი - ანაძარბუსი; ტერტია, დედაქალაქით - სელევკია.
73 – πεπραγμένα, მაგრამ ლათინურში დაზუსტებულია: acta consilii.
74 – [310]συμφορὰν ἁστάθμητον, მაგრამ ლათინური თარგმანი რამდენადმე განსხვავებულია: immensum dolorem.
75 - ჰერმესი, მწყემსი, V ხილვა.
76 - ἶδιον.
77 – λεξεις
78 - "აფროსის მიმართ", 5 და 6.
79 - νόμους.
80 - მელეტი იყო ზემო ეგვიპტეში ლიკოპოლის ეპისკოპოსი, რომელიც დაადანაშაულეს განდგომილებაში. დევნულების დროს ალექსანდრიის მთავარეპისკოპოს პეტრეს გადასახლებაში ყოფნის დროს მან მიიტაცა ალექსანდრიის საყდარი. იგი განყენებულ იქნა 306 წ.
81 - იგულისხმება ნიკეის კრების მონაწილეები.
82 - იგულისხმება, რომ მათი სწავლებით ძე თავისუფალ არჩევანს აკეთებს სიკეთესა და ბოროტებას შორის. მაგრამ მართლმადიდებლური სწავლებით ძე როგორც თავისი ბუნებით სრული ღმერთი არ აკეთებს არჩევანს სიკეთესა და ბოროტებას შორის, ვინაიდან ამის მტკიცება ნიშნავს, რომ ღმერთს მერყეობა და შესაბამისად უმეცრება და უძლურება მივაწეროთ, მაგრამ რაც მთავარია, ეს ტოლფასი იქნებოდა ღმერთი დაგვეყენებინა არჩევანის წინაშე საკუთარ ბუნებას და იმას შორის, რაც ის არ არის.
83 - κατὰ νόμον κοὶ θεσμὸν τὸν ἐκκλησιαστικόν.
84 - ე.ი. გარდაიცვალა.
85 – [311]განხეთქილებიდან ეკლესიაში დაბრუნებული.
86 - ἀκριβέστερον ἀνοίσει πρὸς ὑμᾶς - ზოგიერთ ხელნაწერშია.
87- ზოგიერთ ხელნაწერში არის: ταῦτα βεβαιομένη διὰ τοῦ παγκράτορος Θεοῦ κοὶ τοῦ Κυρίου ἡμῶν' Ιησου Χριστοῦ σὺν Πνεύματι ἁγίῳ κατ' εὐδοκίαν.
88 - იგულისხმება იმპერატორი იობიანუსი.
89 - იგულისხმება წერილი.
90 - ე.ი. ნათლობა.
91 – πρωτότοκον, ლათ. primogenitum.
92 - ὑφίστασθαι, ლათ. recipiat.
93 - იგულისხმება წმინდა წერილი.
94 - იხ. „კონსტანტინეს ცხოვრების შესახებ“ წიგნი III, თავი XIII (იხ. J.P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Patrologiae Graecae, Tomus 23), იმავეს იმეორებს სოკრატე სქოლასტიკოსი „საეკლესიო ისტორიაში“, I,8 (გამოც. J.P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Patrologiae Graecae, Tomus 67).
95 - ევსები კესარიელი, კონსტანტინეს ცხოვრების შესახებ, III წ. 13 თ.
96 - იგულისხმება იმპერატორი.
97 - წერილი დაიწერა თმუიტის ეპისკოპოს სერაპიონის მიმართ. [312]გადმოცემის თანახმად წმინდა ანტონმა თავისი ცხვრის ტყავებიდან ერთი სერაპიონს დაუტოვა, მეორე - ათანასე დიდს (იხ. ნეტარი იერონიმე სტრიდონელი. გამოჩენილ კაცთა შესახებ, 99).
98 - ათანასე არჩეულ იქნა მომაკვდავი ალექსანდრეს სურვილით, ხალხის შეძახილებით და ეპისკოპოსებისგან არჩევით, და ხელდასხმულ იქნა 326 წ.
99 - ზოგიერთი მკვლევარის მოსაზრებით ის დაიწერა 324 ან 325 წ.წ.
100 - ἐπαρχία, ლათ. prიvincia. რომის იმპერიის ადმინისტრაციული ერთეულია, მაგრამ დღესაც არის შემორჩენილი მართლმადიდებელ ეკლესიაში ეპისკოპოსის განმგებლობის ქვეშ არსებული ადმინისტრაციულ ერთეუუის სახელწოდებად მისი ბერძნული შესატყვისი, „ეპარქია“.
101- იგულისხმება წმინდა წერილის დამზადებული ასლები.
102 - კონსტანტინოპოლი დაარსდა 330 წ. ძველი ბიზანტიუმის ადგილას.
103 - იგივე „Cიmes fisci“, მოხელე, რომელიც განაგებდა პროვინციის შემოსავლებს. დიოცეზი გამოიყენება საერო მნიშვნელობით.
104 - ფლავია იულია ჰელენა, კონსტანციუს ქლორუსის პირველი ცოლი. ცნობები მისი მშობლების შესახებ არ მოგვეპოვება. დაიბადა ბითვინიაში, გარდაიცვალა 328 წ.
105 - იგულისხმება ქალღმერთ ვენერას ტაძარი, რომელიც გადმოცემით აღმართა იმპერატორმა ჰადრიანემ, რათა წაებილწა ქრისტიანების სათაყვანებელი ადგილი.
106 - [313]სოკრატე სქოლასტიკოსის ცნობით ეს ნაწილი კონსტანტინემ ჩადო ქანდაკებაში, რომელიც იდგა სვეტზე კონსტანტინოპოლის ფორუმზე.
107 - ის გატაცებულ იქნა იერუსალიმიდან ირანის შაჰ ხოსრო II-ის მიერ 614 წ. გადმოცემის თანახმად აღმოჩენილ იქნა ჰერაკლე კეისარის მიერ 628 წ. „ჯვართამაღლების“ ღღესასწაული თავის თავში აერთიანებს კონსტანტინეს მიერ ჯვრის ნიშის ხილვას, მის აღმართვას იერუსალიმში და ხოსროს მიერ მისი გატაცებიდან ტრიუმფალურ დაბრუნებას.
108 - οἱ δὲ τῆς ‘Αρείου συμμοριας, ლათ. Ariani. როგორც ვხედავთ, აქ ლათინური არის შემოკლებული თარგმანი. συμμορια ათენში გადასახადების აკრეფის ორგანიზების მიზნით მოსახლეობის დაყოფის ერთეულების აღსანიშნავი ტერმინია. ეტიმოლოგიურად იგი უნდა უკავშირდებოდეს სიტყვა μορος-ს, რაც ნიშნავს ხვედრს, ბედს.
109 - იხ. „მოციქულთა“ 14-ე კანონი.
110 - καλοί καὶ ἀγάθοι, ანტიკურ საბერძნეთში ზნეობრივი სრულყოფის აღმნიშვნელი (რაც ამავე დროს ესთეტიკურ სრულყოფასაც გულისხმობდა) სიტყვებია, რაც კომპოზიტის სახითაც იყო გაერთიანებული - „კალოკაგათია“.
111 - ათანასე ამფიონს მოიხსენებს როგორც კილიკია სეკუნდაში ეპიფანიის მართლმადიდებელ ეპისკოპოსს.
112 - ქრესტუსი და ამფიონი განყენებულ იქნა მას შემდეგ, რაც დაბრუნდნენ თეოფნისი და ევსები, რომელთა „სინანულის წიგნი“ გადმოცემულია სოკრატე სქოლასტიკოსის „საეკლესიო ისტორიის“ I წიგნის XIV თავში.
113 - [314]იგულისხმება საეკლესიო მმართველობა.
114 - ე.ი. რასაც ისინი ეტყოდნენ, ის უნდა ელაპარაკა.
115 - σωφροσύνης, ლათ. continentiae. წმ. ეფრემ მცირე ამ სიტყვას თარგმნიდა „მრთელცნობიერად“ (იხ. „გზა სამეუფო“, N2, 1995 წ.).
116 - ნეტარი იერონიმე ამბობს, რომ ტრაიანოპოლისში, მაგრამ ევსტათი გარდაიცვალა ფილიპეში დაახ. 337 წ. ათანასე ევსტათეს უწოდებს "აღმსარებელს და რწმენაში საღს" ("არიანელობის ისტორია მონას ვნების მიმართ", 4). იგი ასევე აღნიშნავს, რომ ევსტათი არამართებულად დადანაშაულებულ იქნა იმპერატორ კონსტანტინეს წინაშე, თითქოს მას ცილი დაეწამა იმპერატრიცა ელენესთვის. სოძომენე აღწერს მის მოთმინებას, რისი გამოჩენაც მოუწია ევსტათის, და მის ხასიათს აფასებს შემდეგი სახით.: "კეთილი და მართალი კაცი, განსაკუთრებით გამორჩეული მჭევრმეტყველებით, რაზეც მოწმობს მისი ნაწერები, აღმაფრთოვანებელი მათი ღირსებითაც და ძველი სტილითაც, საღი სიბრძნით, ენის სილამაზით და გამოხატვის მადლით" ("საეკლესიო ისტორია", II. 9). მისი ნაშრომებიდან ჩვენამდე მოაღწია მხოლოდ მისმა კრიტიკამ ორიგენეს მიერ წმინდა წერილის განმარტებაზე.
117 - ტერმინი "ინდოეთი" გამოიყენება გაურკვეველი მნიშვნელობით, ნაწილობრივ ძველი შეხედულებიდან, რომ აზია და აფრიკა ერთმანეთს უერთდებოდა ინდოეთის ოკეანის სადღაც სამხრეთით. აქ ინდოელები აღნიშნავს აბისინელებს, იგივე ეთიოპელებს.
118 - რუფინუსის მიერ მიღებული ვერსია არის უძველესი გავრცელებული წყარო ამ ამისათვის, რასაც მისდევენ სოკრატე, სოძომენე და ნეტარი თეოდორიტე. მასთან ტირიანოსს ეწოდება მეროპიუსი.
119 - εἰς τὴν γεωργίαν, ლათ. ad culturam. ინგ. to the spiritual culture. [315]მაგრამ კონტექსტი გვიჩვენებს, რომ აქ იგულისხმება წარმართების, როგორც სულიერი მიწის დამუშავება, ამ სიტყვის ლათინური შესატყვისი აგრეთვე აღზრდის მნიშვნელობით გაგების საშუალებასაც იძლევა, რაც ამტკიცებს აქ ნაგულისხმევი "დამუშავების" სულიერ მნიშვნელობას.
120 - თუ ამ თხრობას გავაიგივებთ ამ ამბის ეთიოპურ ვერსიასთან, მეფედ უნდა მივიჩნიოთ ეთიოპური ანალების აბრეჰას და აცბეჰას მამა. ფრუმენტიოსმა მიიღო ტიტული აბბანა, ან აბბა სალამა, "მშვიდობის მამა". აუქსუმის საეპისკოპოსომ მიიღო სამიტროპოლიტოს ხასიათი. მოგვიანებით იმპერატორმა კონსტანციუსმა მიწერა ეთიოპიის პრინცს, რომ ფრუმენტიუსი შეეცვალა არიანელი თეოფილეთი, მაგრამ პრინცმა მას არ დაუჯერა. (ათანასე დიდი, "აპოლოგია კონსტანციუსის წინაშე", 31) .
121 - ეს ამბავი გარკვეული სახეცვლილებებით თეოდორიტეს გარდა ასევე სოძომენესა და სოკრატეს მიერ გადმოღებულია რუფინუსის მიერ გადმოცემული ვერსიიდან.
122 - საპორ (შაბურ) II, ჰორმიზდ I-ის ძე, იყო ერთ-ერთი უდიდესი სასანიდი. იგი მეფობდა 310-381წ.წ. და წარმატებით იბრძოდა კონსტანციუს II-ისა და იულიანეს წინააღმდეგ.
123 - ἀρχήγον , ლათ. ducem. ბერძნული პირველ რიგში მიზეზს და სათავეს ნიშნავს და შემდეგ მმართველ, ბელადს და წინამძღოლს, მაგრამ, ვფიქრობთ, კონტექსტი უფრო მეორე მნიშვნელობას გულისხმობს, რასაც ლათინური თარგმანიც ადასტურებს.
124 - წერილის ავტორი ალბათ გულისხმობდა ტიბერიუსს, რომელიც მოკლეს; გაიუსს, რომელიც საკუთარმა მცველმა განგმირა მახვილით; კლავდიუსს, რომელიც მეუღლემ მოწამლა; ნერონს, [316]რომელიც თვითმკვლელობამდე მივიდა; ვიტალიუსს, რომელიც ბრბომ სასიკვდილოდ ცემა; დომიციანესა, რომელიც მოკლა მისმა ცოლმა; კომოდუსს, რომელიც მოკლეს მისი კარის მოხელეებმა; პერტინაქსს, რომელიც მოკლეს მისმა მცველებმა; კარაკალა, ასევე მოკლულია; ჰელიგაბალს, მოკლულს; ალექსანდრე სევერუსს, მაქსიმიონუსს, გორდიანუსს, რომლებიც მოკლულ იქნენ; დეკიუსს, რომელიც ომში დაიღუპა; გალუსს, ემილიანუსს, გალიენუს, ავრელიანეს, პრობუსს, კარუსს, რომლებიც მოკლულ იქნენ, მაგრამ ქრისტიანებს ასევე დევნიდნენ ტრაიანე, მარკუს ავრელიუსი და დიოკლეტიანე, რომლებიც მშვიდად გარდაიცვალნენ.
125 - იგულისხმება ვალერიანე, რომელიც იმპერატორად გამოცხადებულ იქნა როეტიაში 254 წ., დამარცხდა სპარსელების წინააღმდეგ ლაშქრობაში. სპარსელებმა ის ტყვედ აიყვანეს და ტყავი გააძრეს, მისი ტყავი კი ჩამოკიდეს სპარსულ ტაძარში.
126 - ἐν ἑκάστῃ τάξει τῶν ἐκκλησιαστικῶν χορῶν.
127 - ინგლისურ თარგმანშია, love one another, რაც ზნეობრივად შეიძლება, უფრო გამართლებული ჩანდეს, მაგრამ არც დედანი, არც ლათინური თარგმანი და არც წინადადების კონტექსტი ვერ ამართლებს ასეთ თარგმანს.
128 - ტვიროსის კრება გაიმართა 335 წ.
129 - ἐγκαίνια, სიტყვ. განახლება. „ἐγκαίνια იყო რიტუალი, რომელიც აკურთხებდა ქრისტიანულ შენობებს, ის ასევე იყო ადგილობრივი დღესასწაული, რომელიც აღნიშნავდა Martirium basilica-ს, ქრისტეს სიკვდილისა და აღდგომის ადგილის, კურთხევას“ (Michael Alexander Fraeser, The feast of the Encaenia in the Fourth Century and in the Ancient Liturgical Sources of Jerusalem, University of Durham, 1996, p. 8).
130 – [317]ელია კაპიტოლინი, სახელი, რომელიც აღდგენილ იერუსალიმს უწოდა იმპერატორმა ჰადრიანემ.
131 - 337 წ.
132 - არიანელი ევსები ნიკომიდიელის მიერ.
133 - კონსტანტინე II-მ მიიღო გალია, ბრიტანეთი, ესპანეთი და აფრიკის ნაწილი; კონსტანციუსმა - აღმოსავლეთი; კონსტანსმა - ილირიკია. იტალია და დანარჩენი აფრიკა. 340 წ. კონსტანსი დაამხო მისმა ძმამ, რომელმაც ის მოკლა აკვილეის მახლობლად და გახდა დასავლეთის მბრძანებელი.
ძველი ბერძნულიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო ზურაბ ჯაშმა
საეკლესიო ბიბლიოთეკა, ტ. X, გამომცემლობა "ახალი ივირონი", 2008 წ.
კავებში ([]) ჩასმული ნუმერაციით მითითებულია გამოცემის გვერდები