მოკლე ბიოგრაფია ი. დავითაშვილისა
იოსებ დავითაშვილი იყო შვილი გლეხის სვიმონა დავითაშვილისა. დაიბადა
სოფელს რუისში, გორის მაზრაში, ამბობენ 1852 წელსაო, თუმცა ეს ცნობა ბევრს
საეჭვოდ მიაჩნია. მამა მისი სვიმონი საბატონო კაცი ყოფილა, თ. ალექსანდრე
ციციშვილის ყმა. სამის წლისა ყოფილა იოსები, რომ ბატონს მამამისი აუყრია და
გადაუსახლებია მთელის ოჯახით სოფელს გარდატენში. იოსები ცხრა წლამდე აქ
იზრდებოდა თურმე სოფლის გოგო-ბიჭებსა და მწყემსებს შორის. ცხრა წლისა
ბატონმა წაიყვანა თურმე შინ მოსამსახურედ სოფელ დოესში. სამი თუ ოთხი
წელიწადი უმსახურნია და მერე მის ბედზედ მოსწრებია ბატონყმობის გაუქმება, და
ამის შემდეგ უფროს ძმას, რომელიც კარგა ხანია უკვე გარდაცვლილია, ჩამოუყვანია
თბილისში, რომ რაისამე ხელობის სასწავლებლად მიებარებინა სადმე, თვითონ
იოსების სურვილისა და თხოვნისამებრ. ძმამ მიაბარა იოსები ერთ რუსს
მეჩუქურთმეს, გვარად რუბცოვს. აქ დაუყვია ხუთი წელიწადი. მერე ქარგლად
შესულა მეჩუქურთმე დავით აბდუშელიძესთან და მას შემდეგ კი თითქმის 1885
წლამდე სულ მეჩუქურთმე დავით გიგაურთან უმუშავნია.
წიგნის სწავლა შაგირდობაშივე დაუწყვია 1874-5 წლებში და გონება გაუხსნია
მარტო ქართულის მწიგნობრობის და ჟურნალ-გაზეთების კითხვით. ლექსების წერა,
თუ არა ვცდებით, დაიწყო 1877 წელს: არ არის არც ერთი ჩვენი ჟურნალ-გაზეთი, რომ
მისი ტკბილი და მარილიანი ლექსი არ იყოს: ”დროება”, ”ივერია”. ”იმედი”, ”ნობათი”,
”თეატრი” – ერთის სიტყვით ყველგან იპოვით იმის თქმულსა. ცალკე არის
გამოცემული ერთი პატარა წიგნაკი, სახელად ”სტვირი”. აქ არის ათიოდე მისი ლექსი.
საკვირველი თავდაბალი, უწყინარი, უბოროტო კაცი იყო განსვენებული.
იმისაგან წყენა, ავი სიტყვა, ავი საქმე არავის ახსოვს. დიდი მოყვარული იყო თავის
ქვეყნისა, ქართულის ლიტერატურისა და სიტყვიერებისა. რაც კი რამ დაწერილა და
დაბეჭდილა ამ უკანასკნელს ათს-თხუთმეტს წელიწადში, ყველა გულმოდგინეობით
ჰქონდა გადაკითხული. ბევრი არა უწერია რა, მაგრამ რაც დაწერა, იმათში ასეთი
მარგალიტები ამოირჩევა, რომ კაცს დაატკბობს აზრითაც და სიტყვიერებითაც.
აქეთ-იქით ბევრს დადიოდა განსვენებული, მონასტრებსა და ძველს ნაშთებსა
სინჯავდა. საცა კი რაიმე შესამჩნევს ან ჩუქურთმას, ან წარწერილს ჰნახავდა,
გადმოიღებდა ხოლმე. არა ერთი და ორი კორრესპონდენციაც მოუწერია გაგონილისა

და თვალით ნახულის თაობაზედ. მეტად საყვარელი, ტკბილი, ჩუმი კაცი იყო.
ქალაქის ხელოსნებს და სხვაგანაც, საცა იცნობდნენ, ყველას უყვარდა და ყველა
პატივსა სცემდა.
[1887 წ., 21 მარტი]

<აკაკი წერეთელი და ”ვეფხვის-ტყაოსანი”>
ტფილისი, 17 აპრილი

წელს ერთი იშვიათი ამბავი ჩვენში ის მოხდა, რომ ბ-მა აკაკი წერეთელმა
წაიკითხა საჯარო ლექცია რუსულად ”ვეფხვის-ტყაოსანის” თაობაზედ. ეს აზრი, რომ
რუსებსაც აცოდინოს კაცმა – რა ღირსებისაა იგი სულიერი განძი, რომელიც
სამკვიდროდ და სასახელოდ უანდერძა ჩვენმა წარსულმა ჩვენს ერსა, მეტად
მოსაწონი აზრია და დიდის თანაგრძნობის და მადლობის ღირსიცა ჩვენ მიერ.
ჩვენ, ქართველებს, სამართლიანად მოგვაქვს თავი მით, რომ ეგ დიდებული
პოემა, შექმნილი ჩვენის ერის დიდებულობის დროსა, ჩვენის კაცისაგან და ჩვენს
ენაზედ დაწერილია. ყველამ იცის, რომ ამით ჩვენ თავს ვიწონებთ, ვსახელობთ,
ვქადულობთ. ხოლო ყველამ, ნამეტნავად ჩვენის ენის უცოდინარმა, არ იცის – რა
გვაძლევს უტყუარს საბუთს ამ თავმოწონებისას, სახელისას, ქადილისას. ყველამ არ
იცის, რითია ეგ სახელოვანი ნაშთი ჩვენის სულისა და გულის მოძრაობისა შემკული,
რომ დიდი და პატარა, სრა-სასახლე და ქოხი, ასე ერთნაირად, ერთპირად შეჰხაროდა
უწინ და შეჰხარის დღესაც, როგორც დიდს რასმე საუნჯესა, საშვილიშვილოდ
საპატიოსა და ამ რვა საუკუნეს განმავლობაში არდაჭკნობილსა, არგაბათილებულსა,
არდავიწყებულსა. ამიტომაც მეტისმეტად ბედნიერ აზრად ვსახავთ ბ-ნ აკაკის აზრსა,
რომ მოიწადინა რუსულად წაიკითხოს საჯარო ლექცია ამ საგანზედ რუსთა
საცოდნელად.
ჩვენ, ჩვენდა სამწუხაროდ, ხელთ არა გვაქვს იგი ლექცია, რომ პატივცემულს
ლექტორს კვალდაკვალ მივყვეთ და მის მიერ თქმული ისე მოვიყვანოთ, რომ არც
მეტი გამოვიდეს, არც ნაკლები. რადგანაც ამ შემთხვევაში მარტო ჩვენს ხსოვნას, ჩვენს
მეხსიერებას უნდა ძალაუნებურად დავემყაროთ, ამ მიზეზით ყოველს თქმულს
ლექტორისას ვერ გამოვუდგებით იმის შიშით, რომ შეცდომა რაიმე არ მოგვივიდეს.
ამის გამო ჩვენ კვალდაკვალ მიყოლას თავს ვანებებთ და მარტო დედააზრს ბ-ნის
აკაკის ლექციისას დავუკვირდებით.
ბ-ნის აკაკის ლექცია, რუსულად თქმული, ქართველთა საზოგადოებისათვის
ახალი ამბავი არ არის. ბ-ნმა აკაკი წერეთელმა იგივე ლექცია ქართულად წაიკითხა ამ
რამდენისამე წლის წინათ და, თუ ხსოვნა არა გვღალატობს, ეხლანდელი რუსული
ლექცია მაშინდელს ქართულს შორს არ წასვლია: თითქმის ერით და იგივეა. თუ რამ
ცვლილებაა, ისიც იმისთანაა, რომ არავითარი არსებითი მნიშვნელობა არა აქვს,
იმიტომ რომ, როგორც მაშინდელი ქართული ლექცია, ისეც ეხლანდელი რუსული,
ერთსა და იმავე დედააზრზეა აკინძული თავიდამ ბოლომდე. მართალია, რამდენიმე
ამბავი ახალია ეხლანდელს რუსულში, მაგალითებრ, ის საოცარი საბუთი, როგორც
კამბეჩის ცემის ამბავია და სხვა, მაგრამ ეგ ორიოდე ახალი ამბავი თუ საბუთი მარტო
ერთისა და იმავე დედააზრის განსასურათებლად და განსაძლიერებლად მოჰყავს
პატივცემულს ლექტორს.

მთელი სამი ლექცია ბ-ნის აკაკისა წარმოადგენს ერთს იმ დედააზრის აკიდოს,
რომ რუსთაველმა გამოსახა თავის პოემაში სამი, საქართველოს სხვადასხვა ნაწილის,
ქართველი. მისი სიტყვით, ტარიელი, რადგანაც ზარმაცია – ქართლელია,
ავთანდილი, რადგანაც წინდახედულია და ცბიერი – იმერელია, და ფრიდონი კი – არ
გვახსოვს რა მიზეზით და რის გამო – ზღვისპირის ქართველია: იქნება იმის გამოც,
რომ ”ცოტა აქვს, მაგრამ ყოველგან სიკეთემიუწვდომელი”. ამ აკიდოზედ ბევრი
მართალი მარგალიტები აასხა ლექტორმა გონებამახვილობისა, ლამაზის შედარებისა,
როგორც ბ-ნ აკაკის ბედნიერის ნიჭის ამბავი მოგეხსენებათ, მაგრამ, ჩვენის ფიქრით,
თვითონ აკიდოს ღერო კი მეტისმეტად სუსტი რამ არის და, თუმცა ზედ ასხმულს
მარგალიტებს ჰზიდავს, მაგრამ კრიტიკის ხელშეხებას კი ვერ გაუძლებს.
იმ საბუთებით, რომ ტარიელი ზარმაცია, ავთანდილი წინდახედულია და
მებრვე სხვა, ძნელია იმისთანა მართლა სახელოვანი პოეტი, როგორიც რუსთაველია,
კაცმა უბრალო ეტნოგრაფის საჩხირკედელო საქმეზედ ჩამოახდინოს. ეს მეტისმეტი
დაქვეითებაა პეგასზედ მჯდომ ცხენოსნისა. თუნდ ეგეც არ იყოს, ეს ამისთანა გზა
კვლევისა სად არ მიიყვანს კაცსა?! ფალსტაფს, რომელიც შექსპირს ტყუილებისა და
კვეხნა-ბაქიაობის გუდად გამოუხატავს, განა ათასს მსგავსს ვერ მოვუპოვებთ ჩვენს
საქართველოში?! აკი თვითონ ბ-ნმა აკაკიმაც თავის ლექციებზედ დაგვაჯერა,
ქართველები ტყუილების და კვეხნა-ბაქიაობის მოყვარენი არიანო. მართალიც არის:
ჩვენში ტყუილებისა და კვეხნა-ბაქიაობისა ასეთი ფალავნები არიან, რომ თვითონ
ფალსტაფი, ეგ ზოგადი ტიპი ცრუ და მკვეხარა კაცისა, ტაშს დაუკრავს მოწონებისას
და შაგირდად მიებარება. ნუთუ ეს გარემოება ნებას მისცემს ვისმეს სთქვას: შექსპირმა
ფალსტაფით ქართველები გამოსახაო. მსოფლიო გენიოსები – მწერალნი იმიტომ
არიან მსოფლიონი, რომ მათს ნახატში, რომელის ერისაც გინდათ, იმ ერის კაცს
იცნობთ, იმიტომ რომ იგინი ადამიანის საზოგადო ტიპსა ჰქმნიან. ადამიანი ყველგან
ყოვლთ უწინარეს ადამიანია და ადამიანს ხომ არაფერი ადამიანური არ ეუცხოება.
ფალსტაფი ისეთივე შვილია მთელის კაცობრიობისა, როგორც ჰამლეტი,
ოტტელო, ტარიელი, ავთანდილი და სხვანი ამისთანანი, დიდის შემოქმედობის
ძალით შექმნილნი. რამოდენადაც მწერალის შემოქმედობის ძალი სწვდება ამ
ზოგადკაცობის ტიპსა, იმოდენად მწერალი დიდია, იმოდენად მსოფლიოა. თქმა არ
უნდა, რომ ერი, რომელსაც ეკუთვნის ამისთანა მწერალი, თავისის სამკაულით
აკაზმინებს, თავის საფერავით აფერვინებს პოეტს ყოველს ხატს, ყოველს
ნამოქმედარს შემოქმედობისას, მაგრამ ეგ მარტო სამკაულია, ფერია და არა იგი
შინაგანი ბუნება ხატისა, რომელიც ამ შემთხვევაში ზოგადია და არა კერძო, და
რომელიც მარტო თავის საკუთარს კანონებს ექვემდებარება.
ჩვენის ფიქრით, ამ საზომით, ამ საწყაოთი უნდა შესდგომოდა ბ-ნი ლექტორი
თავის რთულს და მძიმე საქმეს იმისთანა თხზულების ვითარების გამოძიებისას,
როგორიც ”ვეფხვის-ტყაოსანია”. დანარჩენს ხვალ ვიტყვით.
ტფილისი, 18 აპრილი

ჩვენს წინა წერილში ჩვენის შეძლებისამებრ ვაჩვენეთ, რა საზომით და
საწყაოთი
უნდა
შესდგომოდა
კაცი
”ვეფხვის-ტყაოსნის”
ავკარგიანობის
გამოსარკვევად და საცოდნელად. ამ საზომისა და საწყაოს უარყოფა – უარყოფაა
იმისი, რომ ”ვეფხვის-ტყაოსნის” გმირნი საერთო-კაცობრიულს რასმე წარმოადგენენ.
ნუთუ მართლა ტარიელის ხასიათსა, თვისებასა და ბუნებაში, ანუ ავთანდილისაში,
ანუ სხვისაში სხვა არა მოიპოვება რა საერთო-კაცობრიული იმისთანა, რომლის

მეტნაკლები გამოხატვა ერთადერთი საზომია, ერთადერთი საწყაოა მწერალის
შემოქმედობის ძალის მეტნაკლებობისა! განა ამ შემოქმედობის ძალის
მეტნაკლებობის გამორკვევა არ არის პირველი და უკანასკნელი საგანი
კრიტიკოსისა?! თუ ასეა, ნუთუ ამ გმირების ავკარგიანობა ისე ცხოვლად, ისე მთლად
და ისე მართლად განსურათებული მათისავე მოქმედებით, ქცევით, სიტყვა-პასუხით,
გულისთქმის და საქციელის ერთმანეთზედ დამოკიდებულობით, ეპიზოდების
ერთმანეთისაგან წარმომდინარებით – არასფერს ზოგადს საპსიხოლოგიო,
საესტეტიკო, საეტიკო, საფილოსოფიო საგანს არ წარმოადგენს?! ნუთუ ის ახოვანი,
ღონიერი, ჯანმრთელი, სულითა და გულით ძლიერი, უშიშარი ვაჟკაცი ტარიელი
რუსთაველმა თავის ნებაზედ ბოლოს მჩვრად აქცია და ყოველს ამას სხვა მიზეზი არა
აქვს რა, გარდა რუსთაველის თვითნებობისა და ზარმაცის ქართლელის გამოსახვის
სურვილისა?! ეს რომ ასე იყოს, მისი თხზულება ხომ პამფლეტი იქნება, თუ ძაგებაა,
და რეკლამა, თუ ქებაა – და არა დიდებული ნამოქმედარი შემოქმედობისა!
ტარიელი, ავთანდილი, ფრიდონი და სხვანი მამაკაცნი და დედაკაცნი
”ვეფხვის-ტყაოსანისა”, ყველაზედ უწინარეს ადამიანები არიან და, მაშასადამე,
ზოგად ადამიანის ბუნების მიხედვით შექმნილნი და აგებულნი. აი, თუნდა ავიღოთ
ლექტორის მიერ თითქმის სასაცილოდ აგდებული მაგალითი, რომ ტარიელს ნესტანდარეჯანის პირველ დანახვაზედ გულს შემოეყარა და დაბნდა. ამ შემთხვევამდე კი
რუსთაველმა ბევრგან გვაჩვენა, რა ძლიერი კაცია ყოვლისფრით ტარიელი სულითა
თუ ხორცითა. ამ თვალად მცირე შემთხვევაშია მთელი ნასკვი, რომლისაგანაც
გამოიხსნება მთელი რთული ხასიათი იმისთანა კაცისა, როგორიც ტარიელია. კარგს,
გონებამახვილს და გამჭრიახს პსიხოლოგს რომ ეს ძლიერება და ძალღონივრობა
ტარიელისა აცოდინოთ და ამასთან ეს უეცარი შემოყრა გულისა დაწვრილებით
უამბოთ, პირდაპირ მოგახსენებსთ, რომ ტარიელი დიდის გულისთქმის კაცია,
იმისთანა გულისთქმისა, რომელსაც ვეღარც ხორცი უძლებს და ვეღარც სული, და
რომელიც ჭკუას, გონებას მთლად იმორჩილებს, როგორც ზარი, ელდა, მეხი. რაკი
კაცს ჭკუა და გონება გამოეცლება, ის მკვდარია საქმისათვის, მოქმედებისათვის.
ამიტომაც ტარიელისთანა ძალღონიერი კაცი და მისთანავე გულისთქმისა ყოვლად
შემძლებელია, თუ გარემოება ცხოვრებისა გულისთქმაში ხელს უწყობს, ესე იგი, თუ
გულისთქმას კმაყოფილებას აძლევს და აჩუმებს, და თუ არა, ამისთანა კაცი სუსტია,
უღონოა, უქმია, ერთის სიტყვით, სნეულია. ეს თვისება გულისთქმისა რუსთაველმა
ძლიერ კარგად იცის და ამიტომ აქებს იმ კაცს, ვინც გულისთქმას იმორჩილებს და
ეურჩება. მინამ გულის შემოყრის ამბავს აამბობინებს ტარიელს, იგი გვეუბნება:
ვაქებ ჭკუასა ბრძენთასა, რომელნი ეურჩებიან
(საწუთროს ნდომასაო)

ნუთუ ძნელი მისახვედრია, ამით რის თქმა უნდა რუსთაველსა? რა
პსიხოლოგიური შუქი მოჰფინა ამის თქმით გულის შემოყრის ამბავსა? დიდის
გულისთქმის კაცის ამბავი ასეაო და ბრძენს კაცს კი, რომელიც გულისთქმას
იმორჩილებს, ჭკუას აუფლებს, ეს არ მოევლინებაო. აკი ჭკვიანი და ბრძენი
ავთანდილი, რომელსაც გულისთქმა დამორჩილებული ჰყავს, არსად არც ერთს
მაგალითს არ წარმოგვიდგენს ან დაბნედისას, ან გულშემოყრისას და სხვა ამგვარის
მარცხისას გულისთქმისაგან.

ავთანდილმაც ძალიან კარგად იცის, რომ ტარიელი წადილს, გულისთქმას
წაუღია და იმითია სნეული, რომ ვერც ერთი ვერ უძლევია. ამიტომაც ავთანდილი ამ
მართლადა უებარს წამალს ურჩევს ტარიელს:
რაც არა გწადდეს, იგი ჰქმენ, – ნუ სდევ წადილთა ნებასა.

ნესტარი სწორედ შიგ წყლულში ჰკრა ამით ავთანდილმა.
თვითონ ტარიელმაც ძალიან კარგად იცის, რომ თავი ხელთ აღარა აქვს და რა
ყოფაშია ჩავარდნილი გულისთქმისაგან, რომელიც ვეღარაფრით ვერ დაუდუმებია.
ასე იცის გულისთქმამ, როცა კაცი სადავეს ხელთ მისცემს და მიუშვებს. აბა, ყური
დაუგდეთ, რა პასუხს იძლევა ტარიელი, როცა ავთანდილი ამრიგად დარიგებას
აძლევს:
თუ ბრძენი ხარ, ყოვლი ბრძენი აპირებენ ამა პირსა:
ჰხამს მამაცი მამაცური, სჯობს რაზომცა ნელად სტირსა;
ჭირსა შიგან გამაგრება ასე უნდა ვით ქვითკირსა,
თავისისა ცნობისაგან ჩავარდება კაცი ჭირსა.
ბრძენი ხარ და გამორჩევა არა იცი ბრძენთა თქმულებ.

მართალია, ტარიელი ბრძენია, მაგრამ ბრძენია მარტო მაშინ, როცა
გულისთქმას არ შეუპყრია, და გულისთქმით შეპყრობილი კი სნეულია,
ცნობადაკარგულია. იგი ეუბნება ავთანდილს:
ბრძენი?! ვინ ბრძენი, რა ბრძენი? ხელი ვითა იქმს ბრძნობასა!
ეგ საუბარი მაშინ ჰხამს, თუცაღა ვიყო ცნობასა...

გულისთქმამ ცნობა წაართვა, ცნობის წართმევამ – ღონე, და უღონობამ მჩვრად
აქცია ეს ახოვანი კაცი. აქ რა შუაშია ან ქართლელი, ან კახელი, ან იმერელი!.. აქ
კაცად-კაცია, გულისთქმის ქარ-ცეცხლში გატარებული თავიდამ ბოლომდე.
ან აიღეთ ერთი მაგალითი კიდევ, საცა რუსთაველმა საოცარი ღრმად ცოდნა
ადამიანის გულისა დაგვანახვა. გაიხსენეთ ის ადგილი, როცა ტარიელი პირველად
შეეყრება სალაპარაკოდ ნესტან-დარეჯანსა, რომელიც ისეთისავე დიდის
გულისთქმის დედაკაცია, როგორიც მამაკაცი ტარიელი. ტარიელი ამ ამბავს ასე
მოგვითხრობს:
ამიგდო ქალმა ფარდაგი მძიმე თავისა ძალითა,
სადა სდგა კუბო შემკული ბალახშითა და ლალითა.
შიგან ჰჯდა იგი პირითა, მზისაებრ ელვა მკრთალითა;
მე შემომხედის ლამაზად მის მელნის ტბისა თვალითა.
დიდხანს ვსდეგ და არა მითხრა სიტყვა მისსა მონასურსა,
ოდენ ტკბილად შემომხედის, ვითამცა რა შინაურსა,
ასმათ უხმო, მოუბნეთა, ქალი მოდგა, მითხრა ყურსა:
”აწ წადიო, ვერას გითხრობს” და სხვ.

ამისთანაზედ იტყვიან ხოლმე, გენიოსური კალმის მოსმააო და სწორედაც ესეა.
დიდად საგრძნობელს, თუნდ ერთი და იგივე ძირი ჰქონდეს, ისეთი ბოლო და
ზედმოქმედება არა აქვს, როგორც პატარას. დიდი მწუხარება ცრემლს უშრობს კაცს,

პატარა კი ცრემლს ადენს; დიდს სიხარულს ხშირად ცრემლი მოჰყავს და პატარას კი –
ღიმილი; დიდი გულისთქმა, ჭეშმარიტი გრძნობა მუნჯია, უტყვია და პატარა კი –
ყბედი და ლაქლაქა.
აი, გულთამხილავი რუსთაველი რამსიდიდე გრძნობას ჰხედავს ნესტანდარეჯანის გულში და რა ხატით გვაჩვენებს ჩვენც მის ძლიერებას, სიდიადეს და
ძლევამოსილობას: ქალმა ვეღარა სთქვა რა, სიტყვა შეეკრაო. ეგ რატომ არ მოუვიდა
თინათინს, როცა ავთანდილი დაიბარა პირველად სალაპარაკოდ? იმიტომ, რომ
ღრმად კაცადკაცის მცოდნე რუსთაველმა იცოდა, რომ თინათინი სხვა ბუნებისაა და
ნესტან-დარეჯანი სხვა და ეს ბუნების სხვადასხვაობა სხვადასხვა ზედმოქმედებასაც
ექვემდებარება. ერთისა და იმავე მიზეზისაგან წარმომდგარსა, ამ შემთხვევაში,
სატრფოთა პირველად სალაპარაკოდ შეყრისაგან. ასე მართლად მკვლევარია
რუსთაველი, ასე საოცრად მართლმხედველია მისი, თუ რა ბუნებამ როგორ უნდა
აღიბეჭდოს თუნდ ერთისა და იმავე მიზეზის ზედმოქმედება.
ჩვენ რომ ვსთქვით, ზემოხსენებული მაგალითი გენიოსური კალმის მოსმააო,
ჩვენ იმიტომ კი არ ვსთქვით, რომ რუსთაველმა ეს პსიხოლოგიური წუთი შეჰნიშნა
და პსიხოლოგიის მიხედვით მართლადაც დაგვიხატა. ეს ხომ ქების ღირსია და
ღირსი. ჩვენ აქ სხვა მხარესაცა ვხედავთ. ჩვენ იმაზედაც გვინდა მივაქციოთ
ყურადღება მკითხველისა თუ რა ხელოვნებით არის ნანიშნი იმა გრძნობის ძლიერება
და სიდიადე, რომელსაც იმ წუთს უნდა შეეპყრა იმისთანა გულისთქმის ქალი,
როგორიც ნესტან-დარეჯანია. რუსთაველი, სასწაულთმოქმედსავით, ერთის კალმის
მოსმით ჰქმნის ამ სასწაულსა და გვეუბნება, ტარიელი დაითხოვა, ისიც სხვისა
პირით: ”აწ წადიო, ვერას გითხრობს”. ესე იგი, ქალი დამუნჯდაო, – და, აბა, იფიქრეთ,
რა გრძნობაა ამის მოქმედი გრძნობა! შეიძლებაღა ამაზედ ცხოვლად, ამაზედ
უკეთესად ოთხის სიტყვით კაცმა კაცს ანიშნოს ძლიერება და სიდიადე გრძნობისა,
როგორც მით არის ნანიშნი, რომ იმ გრძნობამ ადამიანი დაამუნჯაო მაშინ, როცა თქმა
და ლაპარაკი სამოთხესავით სანატრელია და ასე მოსალოდნელი ტრფიალის
ქალისაგან, რაკი პირველად სალაპარაკოდ შეეყრება თავის სატრფოსა? აქ ერთის
კალმის მოსმით გამოთქმულია ის, რასაც ეხლანდელი მწერალი მთელს ფურცლებს
მოანდომებდა და მაინც ესოდენ ცხოვლად ვერ გამოგვიხატავდა სათქმელსა.
სახელოვანი გერმანელი კრიტიკოსი ლესსინგი, დიდად უქებს რა ამისთანა
გენიოსურს მანერას მსოფლიო გენიოსს ჰომიროსსა, ამბობს: ჰომიროსმა იცის და
იმისთანა ხატს საოცარის მშვენიერებისას, როგორც ელენეა, ისე გვიხატავს, რომ ვერა
მხატვრობა მაგას ვერ შესძლებს. გავიხსენოთ მარტოო ის ამბავი, რომ ელენე შეჰყავს
ჰომიროსს ტროადის ერის მოხუცთა კრებაში. ჰნახეს თუ არა, დარბაისელნი მოხუცნი
ერთმანეთს ასე ეუბნებიან: ”არა, განკიცხვა შეუძლებელია, რაკი ამისთანა
ქალისათვის ერთმანეთს ეომებიან ტროადის ძენი და აქეველნი და ამ ხანგრძლივს
სისხლის ღვრაში ამდენს ვაებას ითმენენ. ჭეშმარიტად, უკვდავთა ღმერთთა თანა
შესარიცხია იგი მშვენიერებითაო”.
მოჰყავს რა ეს ადგილი ჰომიროსის უკვდავის თხზულებიდამ, ლესსინგი ასე
ათავებს: ”სხვას რას შეუძლიან ასე ცხოვლად აცოდინოს კაცს ის მომჯადოებელი
მშვენიერება, რომელსაც თვით გულცივი სიბერეც კი ჰხადის ღირსად იმ ომებისა,
რომელთაც იმოდენი სისხლი და ცრემლი მთელს ერს დაანთხევინესო”. რით
ჩამოუვარდება ზემომოყვანილი მაგალითი რუსთაველისა ამ ჰომიროსის გენიოსობის
მაგალითსა?!
ტფილისი, 20 აპრილი

ჩვენს წინა წერილში სიმოკლისათვის მარტო ორი მაგალითი მოვიყვანეთ და
ისიც იმოდენა განმარტებით არა, რაოდენსაც თვითონ საგანი ჰთხოულობს.
შესაძლოა, ჩვენი აზრი, ამ ორის მაგალითისაგან გამონასკვილი, შემცდარი იყოს.
ამჟამად საქმე ამაში არ არის. საქმე ის არის, რომ ეს ორი მაგალითიც საკმაოა, თვით
მკითხველიც ჩვენთან ერთად დაარწმუნოს მასზედ, თუ რაოდენად მდიდარი და
ფართო მოედანია ”ვეფხვის-ტყაოსანი” ჭეშმარიტის კრიტიკის ფრთის გასაშლელად,
თუ ეგ ფრთაგასაშლელი სარბიელი თვითონ კრიტიკამ შეცდომით, თუ განგებ, ვიწრო
ფარგალში არ მოამწყვდია და ტარიელის, ავთანდილის და სხვათა ავკარგიანობაში
ქართლელს, კახელს, პეტრეს, ივანეს ძებნა არ დაიწყო. ზოგადი სახე ადამიანისა,
რამოდენადაც ამ შემთხვევაში უფრო წვრილზედ დახურდავებული იქნება,
მაგალითებრ, ზოგადი კაცი რომელისამე ერის კაცად, ერის კაცი რომელისამე თემის
კაცად, თემის კაცი რომელისამე გვარეულობის კაცად, გვარეულობის კაცი ოჯახის
კაცად, ოჯახის კაცი ივანედ, ფრიდონად და მებრვე სხვა, იმოდენად შემოქმედობა
მწერალისა მაღლიდამ დაბლა ჩამოდის, იმოდენად მწერალი ნიჭნაკლებია და
დაქვეითებული.
შემოქმედობის ძალის ღონიერობა ერთი და იგივე არ არის, როცა ერთი მთელს
გადასწვდება ხოლმე და მეორე კი – მარტო ნაწილსა. მწერალმა თუ სხვა ვინმე
ხელოვანმა, რაც უნდა ზედმიწევნით და მშვენივრად გამოხატოს რთი რომელიმე
ცალკედ სახელწოდებული კაცი – ივანე თუ პეტრე, ყოველთვის უპირატესობა უნდა
დაუთმოს იმას, ვინც ზოგადის კაცის გამოხატვის შემძლებელია. ამიტომაც
პორტრეტების მხატვარი, დიდად სახელგანთქმულიც და გამოჩინებული,
ყოველთვის უმდაბლესია, უმდარესია მასზედ, ვინც ზოგადის კაცის ტიპის
შემოქმედია, თუნდაც ხელთსაქმობით, ტეხნიკით ამისი თანასწორი იყოს. ამიტომაც
თვითონ პორტრეტების წერას, ესე იგი ცალკე კაცის ხატვას, მხატვრობაში
უკანასკნელი ადგილი უჭირავს და თითქმის ხელოვნებადაც არ არის ცნობილი,
რადგანაც ეგ უფრო ოსტატობაა, ვიდრე ხელოვნება.
ჩვენ ვერ მიგვიგნია, რისთვის მოჰსურვებია ბ-ნს აკაკის რუსთაველის აგრე
დაქვეითება? ორში ერთი: ან რუსთაველი მართლა იმისთანა ხელმოკლე ნიჭია, რომ
კაცადკაცობის ვრცელს მოედანს ვერ გადასწვდენია და, რაკი ესრეა, ლექტორმა მწარე
მართალი ამჯობინა ტკბილსა ტყუილსა და შეცდომით განდიდებულს ჩვენ მიერ
რუსთაველს თავისი მიუწყო და კუთვნილი ადგილი დააჭერინა. თუ ეს ესრეა,
საქებური გაბედულობაა ჭეშმარიტების მოყვარისა, მაგრამ ამას დამტკიცება უნდოდა,
და ჩვენი გულითადი რწმენაა, რომ ამის საბუთს რუსთაველი და მისი ”ვეფხვისტყაოსანი” არ იძლევა და ვერც ვერავინ უპოვის. ამით იმისი თქმა არ გვინდა, რომ ან
ერთს, ან მეორეს ნაკლი რამ კაცმა ვერ მოუჩხრიკოს, მაგრამ იმ მხრით ხელმოკლეობას
ნიჭისას კი ვერ ვუკიჟინებთ, რა მხრითაც ამ შემთხვევაში ეკიჟინება. ან იქნება ბ-ნმა
ლექტორმა რუსთაველის განდიდებისათვის მოიწადინა, რომ ტარიელი უსათუოდ
ქართლელი ყოფილიყო, ავთანდილი – იმერელი და ფრიდონი – ზღვისპირის
ქართველი? მითამ შექსპირს განა იმითი იწუნებს ვინმე და, პირიქით, განა იმითი არ
ადიდებენ ყველანი და მსოფლიო გენიოსად არა სთვლიან, რომ კაცადკაცნი
გამოჰყვანდა თავის სახელოვანს დრამებში და არა შოტლანდიელი, ვალისელი და
ინგლისელი!.. ვიწრო მოედანი მარტო პატარა ფალავნის სარბიელია და არა იმისთანა
გოლიათისა, როგორიც შექსპირია და თუნდა ჩვენი რუსთაველიცა. რუსთაველის
ტიპებს იმ პაწია ჯუჯრუტანიდამ სინჯვა კი არ უნდა, საიდამაც მარტო ქართლელი,
კახელი, იმერელი და სხვა ცალკე სახელწოდებული კაცი დაინახება, არამედ იმ

უშველებელ სარკმლიდამ, რომ მთელს კაცადკაცობას თვალი გადევლებოდეს, მის
სრულს სიგრძე-სიგანესა და სიღრმე-სიმაღლეზედ. და, თუ აქ კრიტიკის შუქს ვერ
გაუძლო რუსთაველმა, მაშინ და მარტო მაშინ ჩვენ მიერ უჯეროდ დადგმული
გვირგვინი დიდებისა და სახელოვანებისა უნდა მოეხადოს თავიდამ.
კიდევ ვიტყვით, რომ ტარიელი, ავთანდილი, ფრიდონი და სხვანი კაცადკაცნი
არიან, ზოგად ადამიანის ბუნების მიხედვით აგებულნი და სულდგმულნი. არც ერთი
მათი მოქმედება, არც ერთი ეპიზოდი მათის ცხოვრებისა ძალად და განგებ ჩართული
არ არის და ყოველივე იგი წარმომდგარია იმ კაცობრიულ ზოგად ბუნებისაგან,
რომელიც მარტო თავის საკუთარს კანონს ექვემდებარება და არა სხვასა. ამაშია
მთელი სიდიადე რუსთაველის გენიოსობისა. ტარიელი მჩვრად იქცა იმიტომ კი არა,
რომ ზარმაცი ქართლელია, არამედ იმიტომ, რომ მაგისთანა ბუნების კაცი უსათუოდ
მჩვრად უნდა იქცეს, რაკი იმ გარემოებაში ჩავარდება და ბედი თუ ქვეყანა ისე
უმტყუნებს და უღალატებს. აქ სიზარმაცე ვითომ ქართლელისა არაფერს შუაშია და
მეტისმეტად უადგილოა. ლომი არ შეიძლება არ დაეტაკოს სპილოსაც კი და შუა
გაგლიჯოს საჭმელად, როცა ჰშიან, მაგრამ იგივე ლომი, როცა მაძღარია, ბატკანსაც კი
ხელს არ ახლებს, ადგილიდამაც არ დაიძვრის; მგელი კი მაგას არა იქმს. ნუთუ ამ
უკანასკნელ შემთხვევაში ლომს ეთქმის ზარმაციაო და არა ბუნებაა მისი ასეთი,
როგორც მსუნაგობა და გაუმაძღრობა მგლის ბუნებაა. სვიმონ მესვეტე სვეტზედ
ავიდა და იქ მიეცა გახრწნილებას სულის საოხად, და ნუთუ ეს სიზარმაცით მოუვიდა
და ქვეყანას იმიტომ მოერიდა, რომ ქვეყანა ხელ-ფეხის მოძრაობას, გარჯას და
მუშაობას ჰთხოულობდა და სვეტზედ კი უძრავად შეეძლო დებულიყო. ამისთანა
ამბავს სხვა მიზეზი აქვს, რომელიც თავს იმალავს ადამიანის მრავალფერს ბუნებაში
და, რამოდენად ეს ფარულნი მიზეზნი შორს არიან უბრალო სიკვდილის შვილთა
თვალთათვის, იმოდენად მათი პოვნა და მიგნება მხვედრია მარტო იმისთანა
კაცებისა, როგორიც რუსთაველია და სხვანი. ავთანდილი ცბიერი კაცი კი არ არის,
იგი იმისთანა ბუნების კაცია, რომ ჯერ მინამ ერთხელ გამოსჭრას რამე, ათჯერ
წინდაწინ გაჰზომავს. ეგ ჭკუის დამკითხველი კაცია და არა გულისა, გულისთქმისა,
როგორც ტარიელი. მთელ პოემაში მარტო ორგან არ დაეკითხა ჭკუას და გულს აჰყვა.
ორგანვე ვერ ემარჯვა და მერე ინანა. არც კი ავთანდილია უგულო კაცი, ესეც
მგრძნობიერია, მაგრამ, გული და გრძნობა ამისი ჭკუის მორჩილია.
აბა, ნახეთ რუსთაველი, ყოველთვის უტყუარი და მართალი ბუნების წინაშე,
რარიგად გვანიშნებს ავთანდილის გულის მოძრაობას, მის სიყვარულის სიდიადეს,
მინამ ავთანდილი ფხიზელია, ესე იგი, როცა ჭკუას ბუნებითად ღონე აქვს
მოქმედობისა; რუსთაველი ავთანდილის ბუნებას უღალატებდა, თუ გულისთქმას
გაატაცებინებდა და ავთანდილზედ გრძნობას აუფლებდა. ამასთანავე რუსთაველმა
კარგად იცის, რომ კაცი, რომელიც უგულოა, რომელსაც გული ტრფიალებისა და
სიყვარულისათვის დახშული აქვს, ის კაცი კი არ არის, ნახევარკაცია, მოკლებული იმ
ღვთაებურს ნიჭსა და მადლსა, რასაც სიყვარულს ეძახიან. როგორ ანიშნოს
მკითხველს სიღრმე ამ გრძნობისა, როცა მისი პატრონი კაცი ისე მორჩილად ჰხდის
გულსა ჭკუის წინაშე და ზედგავლენას გულისთქმისას ჭკუითა ჰლაგმავს. ძნელია
კაცი ამ ორს ერთმანეთის მოპირდაპირეს, ერთიმეორის გამაბათილებელს გრძნობას
გაუძღვეს ისე, რომ არც ერთს მოაკლოს რამ და არც მეორეს მოუმატოს ბუნების
წინააღმდეგ. ბრძენი რუსთაველი ამ სიძნელესაც ადვილად სძლევს. ამისათვის იგი იმ
ყოფაში გვაჩვენებს ავთანდილსა, როცა ჭკუა ბუნებითად უღონოა მოქმედებისათვის:
იგი აძინებს ავთანდილსა და, ხომ მოგეხსენებათ, ძილში ჭკუა არ მოქმედობს.

რუსთაველი თავისებურად, ერთის კალმის მოსმით გვანიშნებს, რა ძლიერ
აღბეჭდილია ავთანდილის გულში სიყვარული თინათინისა. იგი ამას ასე გვიხატავს:
რა მილულნის ( 3), სიახლოვე საყვარლისა ეოცების( 4),
შეჰკრთის, დიდი დაიზახის, მით პატიჟი ეოცების( 5).

მაგრამ თუ ფხიზლად მყოფია, ნუ ელოდებით, რომ ავთანდილმა ასეთი ნება
მისცეს გულსა და გულისთქმასა. აი, რა ხელოვანია რუსთაველი, რომ ჭკუაც ჭკუად
დაარჩინა და გულიც გულად და ორივე ამოქმედა ერთიმეორის შეუბღალველად,
მათთა ბუნებისამებრ. ამისთანა ბუნების კაცს გონიერება ცბიერობად რად უნდა
ჩამოერთვას, ცბიერობა რად უნდა შეეწამოს, არ ვიცით. იქნება ქართლის მოძმენი
იმერლები ბევრში ჰგვანდნენ ავთანდილსა, როგორც ბევრი ფრანგი ჰყავს, ბევრი
ინგლისელი, ბევრი ამერიკელი და სხვა მილეთის ხალხი, რადგანაც კაცად-კაცის
ზოგადი ტირია, მაგრამ ამისათვის რა საჭირო იყო ავთანდილის და იმერთქართველთა შორის ცბიერობის ხიდის გადება. რაკი ერთხელ ამ ხიდის გადებაზედ
მიიქცა ბ-ნი ლექტორი, არ შეიძლება არ ეგრძნო, რომ ეს გზა მოლიპულია და ფეხის
მოსასხლეტი და, გვგონია, იმიტომაც მოუნდა ”ვეფხვის-ტყაოსანისათვის” თავი
დაენებებინა და უადგილო ადგილას გრძელი ლაპარაკი მოერთო მასზედ, თუ რა
არის ცბიერობა და როდის არის იგი შესაწყნარებელი და როდის არა. ეს ნაწილი
ლექციისა მეტისმეტად უგემური რამ გამოვიდა და მსმენელთათვის მეტად მოსაწყენი
იყო.
რაკი ის, ჩვენის ფიქრით, შემცდარი დედააზრი წარიმძღვარა ბ-ნმა ლექტორმა
წინ, რომ უსათუოდ ტარიელი ქართლელად გამოეყვანა, ავთანდილი – იმერლად და
ფრიდონი – ზღვისპირის ქართველად, იგი სულ ამის დამტკიცებას მოუნდა. სხვა, რაც
მწერალის განსაკუთრებულს ხასიათს გვანიშნებს, მის შემოქმედობის ძალსა, მის
მხატვრობასა, მის სიტყვიერებას, მისთა აზრთა შემოხაზულობას, პოემის
აგებულებას, ეპიზოდების ერთმანეთზედ დამოკიდებულებას, ერთის სიტყვით,
მანერას და თვისებას მწერლისას, შინაგან თუ გარეგან სიკეთეს მის ნამოქმედარისას,
ესენი ან სულ არ იყო ხსენებული, ან თუ იყო, ისე გაკვრით და გზადაგზაობით, რომ
გულში არავის არა ჩასჭდევია რა, თითქო მართლა ყოველივე ეს უკან დასაყენებელია
და მარტო ისღაა წამოსაყენებელი და დასამტკიცებელი, რომ რუსთაველი დიდად
სადიდებელი პოეტი კი არ არის, არამედ უბრალო ეთნოგრაფია, ან ამის მსგავსი ერთი
ჩურუქი რამ არამკითხე მოამბე.
ჩვენ რუსთაველის სახელი მეტისმეტად დიდ სახელად მიგვაჩნია და
მოგვიტევონ, რომ მის სახელს და დიდებას ადვილად ვერავის დავუთმობთ.
[1887 წ., 17 – 20 აპრილი]

<პასუხი ნიკო ნიკოლაძეს>
ტფილისი, 10 ოქტომბერი

მას აქეთ, რაც ბ-ნი ნიკოლაძე მიემხრო ”Новое Обозрение”-ს, ამ ბედნიერმა
გაზეთმა ჩვენც გაგვაბედნიერა და, ცოტა არ იყოს, მოწყალის თვალით გადმოხედა
3

) რა ჩასთვლემსო. 2) ესიზმრებაო. 3) ერთი ოცად ემატებაო.

ჩვენს ”ივერიას”. გაბედნიერებას ჩვენსას იმაში ვხედავთ, რომ დარბაისელი გაზეთი
ზოგჯერ ჰკადრულობს და ჩვენს გაზეთსაც იხსენიებს ხოლმე. ახლა იტყვით: ”ვაი მაგ
ხსენებასაო!... რათა ვაი? ქებაა თუ ძაგება, ორივე წყალობად მისაღებია იმისთანა
მაღალ ფარდებზედ მომართულ გაზეთისაგან, როგორც ”Новое Обозрение” არის.
დიდმა კაცმა რომ იმოდენად მოიცალოს და პატარას წუნი შეამჩნიოს, ეგეც
ღვთის წყალობად ჩაეთვლება პატარას. განა ქება კი ყოველთვის და ყოვლისაგან
გულში ჩასახუტებელია? ზოგი მაქებარია, რომ სამართალი ითხოვს, ჰკითხო:
რად მაქებ,
ავი რა წამკიდებია?

ესეა თუ ისე, აი გუშინაც ბ-ნმა ნიკოლაძემ შემოგვაწია ჩვენის ”ნასკვესების”
გამო ერთი თავისი საკუთარი ნაკვესი, რომელსაც სახელად ჰქვიან: ”Критика. Из
грузинской литературы”, და რომელსაც მარტო ის წუნი აქვს, რომ მეტად გძელია,
გაპტყელებული მოკლე სათქმელისათვის.
გვიწუნებს ბ-ნი ნიკოლაძე ჩვენ მიერ ცალკე წიგნად დაბეჭდილ ”ნაკვესებს” და
ამბობს, რომ მცოდნე კაცი, რომელსაც გარჯისა და შრომისა არ ეშინიან, სამს წილს
წიგნისას ამოხევდაო და დარჩებოდა რჩეული, მშვენიერი ერთი მეოთხედი ნაწილიო.
ეხლა კი, წადი და ეძებე ამ ყოველგვარ ნაგავში ეს მარგალიტებიო. ამ მარგალიტების
საბუთად რამდენიმე მაგალითი მოჰყავს თავის წერილში და ნაგავის საბუთად კი
ერთის მაგალითის ჩვენებაც არ უნებებია, უსათუოდ იმიტომ, რომ ნაგავში ხელის
რევა და ნაგავის ქექა ვერაფერი სასიამოვნო საქმეა, ან იქნება იმიტომაც, რომ
ეხლანდელ დროში ქებას და მოწონებას უსაბუთოდ არავინ იჯერებს და ძაგება,
კიცხვა, აბუჩად აგდება კი უსაბუთოდაც ძალიან კარგად ჰსაღდება და გადის.
ყოველივე სტრიქონი ამ მართლადა ”ნაკვესისა”, როგორც ყოველივე ის, რასაც
ამ ბოლო ხანებში ბ-ნი ნიკოლაძე სწერს, ბევრნაირად ჩამაფიქრებელია. ყველას რომ
გამოვუდგეთ, შორს წავა და მეტიც იქმნება, იმიტომ, რომ:
”ზოგჯერ მისსა საუბარსა
ჭკვიანნი ვერ მიხვდებიან,
ენა დაშვრების, მსმენლისა
ყურნიცა დავალდებიან”.

ჩვენ გამოვეკიდებით მარტო იმ ადგილს ბ-ნ ნიკოლაძის ეგრედ წოდებულ
საკრიტიკო ნაკვესისას, ან სანაკვესო კრიტიკისას, რომელიც ქართულს ენას შეეხება.
სწორედ მოგახსენოთ, ამაზედ მეტიც ლაპარაკის ღირსი სხვა არც კი რამ არის იმ
მითომდა ”კრიტიკაში”. აი თუნდ მაგალითად: რა სათქმელია მცოდნე კაცისაგან, თუ
არ ალალბედობაზედ მოლაპარაკესაგან, რომ ანტონ ქათალიკოზმა თავისი
გრამმატიკა თითქმის მთლად რუსულისაგან გადმოიღო და გადმოსთარგმნაო.
ვინც ალალბედად სჯასა და ლაპარაკს არა ჰკადრულობს არასფერში,
ნამეტნავად იმისთანა საყურადღებო საქმეში, როგორც ისტორიაა გრამმატიკის
შედგენისა, ის, მინამ იტყოდა რასმე ამის თაობაზედ, ჩაიხედავდა მაინც თვითონ
გრამმატიკაში. ეს მით უფრო საჭირო იყო ამ შემთხვევაში, რომ თვითონ ანტონ
ქათალიკოზი გულწრფელად გვიამბობს, საიდამ, როგორ და ვის შემწეობით შეადგინა
თვისი გრამმატიკა. აქ ერთის სიტყვითაც ნახსენები არ არის, რომ რუსული
გრამმატიკა სახეში და სახელმძღვანელოდ ჰქონოდა, არამცთუ სათარგმნელად.

როცა რუსეთიდან დაბრუნდა 1774 წელსა და შეუდგა ხელახლად მეორე
გრამმატიკის შედგენას, ანტონი მარტო ამ უკანასკნელის გამო ამბობს, რომ, როცა
რუსეთში ვიყავიო, მაშინ მცოდნე კაცებს ბერძნულის ენისას, ლათინურისას,
ფრანგულისას, იტალიურისას, გერმანულისას და რუსულისას გამოვკითხეო, როგორ
იხმარებიან სიტყვის ნაწილები და სიტყვის კუთვნილებანი მათს ენებშიო. იმათ
ამიხსნეს და გონებამ ჩემმა უფრო უკეთესად შეიგნო გრამატიკის ხელოვნებაო.
ჩვენზედ უკეთესად მცოდნე ამისთანა საქმისა, პეტერბურგის უნივერსიტეტის
პროფესორი ქართული ენისა ბ-ნი ცაგარელი სრულად უარჰყოფს არამცთუ თარგმანს,
მსგავსებასაც კი ლომონოსოვის გრამმატიკისა და ამისათვის ცხადი საბუთებიც
მოჰყავს.
დავანებოთ ჩვენ ამასაც თავი, საკვირველი ეს არის, რომ ბ-ნი ნიკოლაძე
ქართულის ენის ზედმიწევნით მცოდნე კაცის რიხითა გვიკიჟინებს ენის არცოდნას
და გარყვნას ჩვენ მიერ ხმარებულ ფრაზისა გამო: ”სიტყვანი ძველთა და ახალთა
ქართველთანი”. აი რას გვიბრძანებს ჩვენი თამამი მცოდნე ქართულისა:
По-грузински нужно сказать... ”ძველი და ახალი ქართველების სიტყვა”. Но по
языку, искусственно созданному в прошлом столетии, но нарочито обруселому
грузинскому языку, слепые приверженцы старины пишут иногда: სიტყვანი ძველთა
და ახალთა ქართველთა. В заглавии разбираемой брошюры (ნაკვესების წიგნი)
поставлено даже ”ქართველთანი”. Но это – ошибка даже и с точки зрения Антония
Католикоса”.
გვიკვირს და გვეოცება კადნიერება ამისთანა გამოლაშქრებისა. ერთი
განსაკუთრებული თვისება ჩვენის ენისა, იმისთანა განსაკუთრებული, რომ არა
გვგონია სხვა ენაში და ნამეტნავად რუსულში მოიპოვებოდეს, ის არის, რომ
ნათესაობითს ბრუნვაში მდგომარე განმავითარებელი სიტყვა ისე ბრუნავს, თითქო
პირველდაწყებითი სიტყვა იყოსო, როცა განსავითარებელს სიტყვას მისდევს. ამ
სახით ჩვენს ენაში რთული, ანუ უკეთ ვსთქვათ, ორკეცი ბრუნვაა, როგორც
მხოლობითად, ისე მრავლობითად, მაგალითებრ: სიტყვასა ბრძნისასა, სიტყვამან
ბრძნისამან, სიტყვანი ბრძნისანი, სიტყვათა ბრძენთათა და მებრვე სხვანი, ეს იმიტომ
არის, რომ ნათესაობითს ბრუნვას ქართული ენა ისე უყურებს, როგორც
ზედშესრულსა და ამის გამო სიტყვა ნათესაობითის ბრუნვის გამოუკვლევლად
მიიღებს ხოლმე იმ ბრუნვას, რომელსაც სახელი არსებით ჰთხოულობს
”განმავითარებლად”. ახლა წარმოიდგინეთ გაკვირვება ბ-ნ ნიკოლაძისა, რომ თვითონ
ანტონ ქათალიკოზს მოჰყავს ამისი მაგალითნი ამ სახით: ”ძენი ღვთისანი, გვამისა
ქრისტესისა, ხელთა მოციქულთათა, ძენი კაცთანი” და სხვანი.
განა შორს არიან ყოველნი ესენი ამ ფორმაზედ: ”სიტყვანი ქართველთანი”? მაშ
რად ბრძანებს ბ-ნი ნიკოლაძე, ”Это – ошибка даже и с точки зрения Антона
Католикоса”.
რადგანაც ქვეყანაზედ ყველაფერი შესაძლოა, იქნება ბ-ნმა ნიკოლაძემ ანტონ
ქათალიკოზს შესწამოს, როგორც ჩვენა გვწამებს, რომ მითამ ეგ ფორმა სიტყვათა
ბრუნვისა რუსულიდამ გადმოეღოს? თუ ეგრეა, აბა, სად არის რუსულში მაგნაირი
ფორმა? მაგნაირი სრულებითაც არ არის და იმნაირი კია, რომელსაც კანონად გვიდებს
ბ-ნი ნიკოლაძე და ამით თავის დანაშაულობის გადასახადს ჩვენ გვახდევინებს. ბ-ნ
ნიკოლაძისაგან დაქადებული ფრაზა: ”სიტყვანი ძველთა და ახალთა ქართველთა” –
სწორედ რუსულის ენის ფორმაა და სწორედ ამავე ფორმით ითარგმნება, სახელდობრ:
”Слова древних и новых грузин”. აბა ეხლა ზემოხსენებული ნამდვილი

განსაკუთრებული ფორმა ქართულის ენისა ”სიტყვანი ქართველთანი” გადიტანეთ
ამავე ფორმითა!
ესეთი ფორმა ძალად, განგებ გადარჯულებული და შექმნილია წარსულ
საუკუნოებშიო, ამბობს ბ-ნი ნიკოლაძე. ნუთუ ამას მართლა ბძანებს და არა მარტო
იმისთვის, რომ ჩემი არ გითხრა, გული რით გატკინოო. უამისოდ ასე თამამად
ლაპარაკი მასზედ, რაც კაცმა არ იცის, დაუჯერებელია. რამდენი მაგალითი გნებავთ
მოგიყვანოთ, რომ მაგაში ბ-ნს ნიკოლაძეს გასაოცრად ჰღალატობს ხსოვნა. აი
მაგალითები:
აჰა, ტარიგი ღვთისა, რომელმან აღიხვნეს ცოდვანი სოფლისა-ნი.
(სახარება იოანნესი, თავი 1, მუხლი 29)
”ჰრქვა მას ერთმან მონათაგან მღვდელთ-მთავარისა-მან”.
(სახარება იოანნესი, თავი 18, მუხლი 26)
”ორთა კაცთა წვეროსან-თა
ძმა მოჰყვანდათ უწვერული”
(რუსთაველი, ტაეპ. 196)
”იგი ორნივე საგრილად
გარდახდეს ძირთა ხეთა-სა”
(რუსთაველი, ტაეპი 83)
მიმდომნი საწუთროსა-ნი
მისთა ნივთთაგან ჰრჩებიან.
(რუსთველი)
ესე ამბავნი უცხონი
უცხოთა ხელმწიფეთა-ნი.
ანუ
პირველ ზნენი და საქმენი,
ქებანი მათ მეფეთა-ნი.
(რუსთაველი, ტაეპი 1591).

იქნება ბ-[ნ]მა ნიკოლაძემ ესენი სიძველით დაგვიწუნოს, აი დ. გურამიშვილიც,
ესე იგი, იმისთანა მწერალი, რომელსაც დიდი ძველისძველობა და მძიმე ენით წერა
არ ეკიჟინება:
”გამოვიდა ნოე და ცოლი მისი, ძენი მისნი და ცოლნი
ძეთა მისთა-ნი”
(გურამიანი, გვერდი 287).

რადგანაც სიტყვას ბაჟი არ ადევს, შესაძლოა ეს მაგალითებიც დაგვიწუნოს ბნმა ნიკოლაძემ და გვითხრას: ეგენი სულ მწიგნობარნი არიან და თავიანთ მოგონილ
ფორმებსა ჰხმარობენ გადამეტებულის სიბრძნის გამოსაჩენადაო. რომ ეს გასაძვრენიც
ამოვუქოლოთ ამის მთქმელსა, აი მაგალითები თვითონ ხალხის სიტყვიერებისაგან
ამოღებული:
”ცა წითლად, ყვითლად ჰღუოდა,

სეტყვას ისროდა ქვისა-სა;
ანუ
”დილაზე შემოგვეტივნეს
პირშავნი ლომნი მთისა-ნი;
ან
”დამასტეს ვარდნი ყვაოდეს,
ძირადნი ერთის ხისა-ნი”
და სხვანი და სხვანი.

თუ დრო და ადგილი გვქონებოდა, ათას სხვა მაგალითს მოვიყვანდით იმის
დასამტკიცებლად, რომ ეს რთული, ორკეცი ბრუნვა ჩვენს ენას წარსულს საუკუნეში
კი არ მიუღია, არამედ თავის გაჩენის დღიდამ ჰქონია, აქვს და ექნება და ამ ჩათლახა
მეცხრამეტე საუკუნემ კი სხვა უცხო ენის ზედმოსევის გამო ეს განსაკუთრებული,
მარტო ჩვენის ენის კუთვნილი თვისება გადაავიწყა ჩვენს ახალს მწერლებს და უცხო
ენის ფორმა მიაღებინა. ამ სახით ბ-ნ ნიკოლაძისაგან ქებული ”სიტყვანი ძველთა და
ახალთა ქართველთა” უცხო ენის ფორმა უფროა, ვიდრე ქართულისა.
ეს რთული ბრუნვა, ეს მართლადა განსაკუთრებული თვისება * ჩვენის ენისა
პირველად გამოიკვლივა და შესაბამი უტყუარი საბუთი და რიგი ხმარებისა
აღმოუჩინა, იცით ვინ? წარმოიდგინეთ გაკვირვება ბ-ნ ნიკოლაძისა: იმ ანტონ
ქათალიკოზმა, რომელსაც ბ-ნი ნიკოლაძე აბრალებს ამ კანონის უარყოფასა. ამაში
გვემოწმება თვითონ პროფესორი ქართული ენისა ბ-ნი ცაგარელი, რომელსაც ამ
მხრით ანტონ ქათალიკოზის ღვაწლი საკმაოდ სარწმუნოდ და ვრცლად
გამოძიებული აქვს. რომ ეს ორკეცის თუ რთულის ბრუნვით სიტყვის ხმარება ბ-ნ
ნიკოლაძეს შეცდომად ჩვენს კისერზედ არ დაეჭდივა, სხვა არა იყოს რა, ამ ლოცვას
მაინც გაიხსენებდა, რომელიც ჩვენში ხუთის წლის ბავშვმაც კი იცის: სახელითა
მამისათა და ძისათა და სულისა წმიდისათა, ამინ. მართლა რომ ამინ და
კირილეისონ.
[1887 წ., 10 ოქტომბერი]

<ბულვარის აკადემია>
ტფილისი, 13 ოქტომბერი

ერთგვარის ყალიბის მწერალნი არიან ჩვენში, რომელთაც ერთი სასაცილო ზნე
სჭირთ, როცა საპოლემიკოდ გამობძანდებიან ხოლმე მოედანზედ. როცა ჰსურთ
თავის მოპირისპირეს წუნი რამ დასდონ, ვითომ სახელი გაუფუჭონ, საზოგადოებაში
აბრუ გაუტეხონ, ამისათვის მარტო ერთი იარაღი აქვთ: აიღებენ და რის და ვის
ათვალწუნებაც უნდათ, იმას მიაკერებენ ხოლმე მარტო ერთს სიტყვას: ”ძველიაო” და
*

რომ ეს თვისება მართლადა საკუთარი კუთვნილებაა ჩვენის ენისა, ამას ევროპიელი მეცნიერი ბოპპეც
კი გვარწმუნებს. ახლა განსაჯეთ: ბ-ნი ნიკოლაძე ამ განსაკუთრებულს კუთვნილებას ართმევს ჩვენს
ენას; ჩვენ კი ვარჩენთ და მაინც იგივ ბ-ნი ნიკოლაძე ჩვენვე გვწამებს ენის გაძარცვასა. მოდით და ნუ
იტყვით: სამართალო, სადა ხარ!

საქმე, მათის ფიქრით, გათავებულია და დამში მოსული. რა თქმა უნდა, ამნაირის
ფარ-ხმლით მეომარი დიდის ტყვია-წამლის პატრონი არ უნდა იყოს, იმიტომ რომ
თვითონ ეგ იარაღი მეტისმეტი ძველია და დღეს მარტო ბავშვებსღა აქვთ ხელში
სათამაშოდ და მარტო იმათი შესაფერია და მოსახდენი.
გონებაში ჩავარდნილ, ჭკვათამყოფელ კაცისათვის კი სათაკილოა მაგისთანა
იარაღის ხელში ჭერა, იმიტომ რომ არასფერი ქვეყანაზედ არც იმით დაიწუნება, რომ
ძველია, არც იმით მოიწონება, რომ ახალია. ამ სადა ჭეშმარიტებას დიდი ლარი და
ხაზი არ უნდა, არც მეტისმეტი გონების გახსნილობა, რომ კაცმა ახალი ტალახი
ძველს ვარდს არ ამჯობინოს მარტო იმის გამო, რომ ტალახი ახალია და ვარდი კი
ძველი.
ხომ ესეა, მაგრამ ზემოხსენებულ ყალიბის მწერლებმა იმოდენა მოედანი
მოიპოვეს ჩვენს უმეცარს წვრილფეხობაში, რომ ჩვენის ბულვარის აკადემიაში ეხლა
კარგა საკმაოდ დიდი წრეა მკითხველებისა, რომელიცა ჰკმარობს ავისა და კარგის
გასარჩევად მარტო ორს სიტყვას: ”ძველია, ახალია”. ზემოხსენებულ ყალიბის
მწერლებს ეს ორი სიტყვა დაუხვევიათ ხელზე და სხვა ყველაფერში რომ უღონონი
არიან, თვითონ ”ახალობით” იწონებენ თავს და სხვას კი ”ძველობით” ჰწუნობენ.
მოგახსენეთ, ამისთანა მანერამ მწერლობაში დიდი ხანია იქაც თავისი დრო მოიჭამა,
საცა დაიბადა და საცა პირველ გაჩნდა ქვეყნის სასაცილოდ.
სასაცილოდ, ვამბობთ იმისათვის, რომ საქმისა, თუ აზრის ავკარგიანობის
გარჩევა მარტო ძველახლობითა, ღირსების აწონ-დაწონვა მარტო იმით, რომ ეს
გუშინდელია და ეს დღევანდელი, ჭეშმარიტების უარყოფა მარტო იმით, რომ ძველია
და ტყუილის ჭეშმარიტებად გაყვანა მარტო იმით, რომ ახალია, რაც გნებავთ ბრძანეთ
და, სასაცილოზედაც მეტია. აგეთი სასწორი, აგეთი გარჩევა კარგისა და ავისა,
მართლისა და ტყუილისა მარტო იმის მომავლინებელია, რომ კაცს არც კარგი ესმის,
არც ავი, არც მართალი უცვნია, არც ტყუილი და ამაოდა ჰფქვავს მინდმოკლებულ
წისქვილსავით. სასაცილოზედ მეტი არ არის, მაშ რა ეშმაკი და ქაჯია!..
ერთადერთი ბაზარი, საცა უვაჭრელად, ესე იგი ფასის გამოუჩხრეკლად და
გამოურკვევლად გადის ამისთანა სასაცილო საქონელი, ჩვენის ბულვარის აკადემიაა.
არც საკვირველია.
”ბევრს ჭიქას კენჭიც ეყოფა,
უგუნურს – დრამის წონანი”.

სწორედ ამ აკადემიაზედ არის ზედგამოჭრილი; ბევრს არას დაგიდევთ, ცოტასა
ჰკმარობს და თუნდაც არ იკმაროს, ბევრის მოსათავსებელი გოგრაც არა აქვს. თუნდა
ჰქონდეს კიდეც, რად უნდა? მეტი ბარგია. აქ ოღონდ სთქვით ვისზედმე და რაზედმე
”ძველია” და კმარა კიდეც: ორს კურდღელს ერთს გამოდგომაზედ დაიჭერთ. ჯერ
იმას, რომ ”ძველობით” ხსენებულს მაშინვე შეჰბოჭვენ და სამარცხვინო ბოძზედ
გააკვრენ: ”დახე, დახე, ძველი ყოფილა და არ ვიცოდითო”. აღარავინ ჰკითხულობს:
”კაცო, რა ვუყოთ რომ ძველია! იქნება კარგია, იქნება მართალი მაგ ძველშია. თქვე
დალოცვილებო, ერთი საქმესაც ჩახედეთ გულში!.. ერთი მოსჩხრიკეთ, სინჯეთ,
მთელს სიგრძე-სიგანეზედ მოატარეთ ეგ თქვენი გონების თვალი და!..” თქვენც არ
მომიკვდეთ, იმ წვრილფეხობის აკადემიაში ამ მჩხვრიმალისათვის ყურიც არავინ
შეიბერტყოს, ”ძველია” და რაღა კითხი უნდა, არ ევარგებაო. დაჰკვრენ კვერს და
დაასმენ ბეჭედსა.

ამ სახით, ძველობით ხსენებული ხომ სამარცხვინო ბოძზეა გაკრული საჯაროდ
და ერთი კურდღელი ეს არის, რომელსაც იგი აკადემია დააჭერინებს ხოლმე
”ძველობით” წუნმდებელს მწერალსა. ეს მწერალი ამავე დროს მეორე კურდღელსაც
იჭერს წვრილფეხობის აკადემიის მწევრებითა. რაკი მწერლის მიერ ათვალწუნებული
აზრი, საგანი თუ კაცი ძველი ყოფილა, აშკარაა, თვითონ წუნმდებელი მწერალი, მისი
აზრი, ახალი იქნება და, რაკი ახალია, კარგი უნდა იყოს. მაშ ”ტააშ-ტაში” ამ ახალსა
და მაშინ ნახეთ ის წვრილფეხობის აკადემია, თავის აკადემიკოსთან ერთად, როგორ
აიკრეფს კალთებს და რა ფერხულს და ბუქნას დაუვლის!..
რა თქმა უნდა, ჭკვათამყოფელი ნაწილი საზოგადოებისა, გონებაგახსნილი
მსმენელი ნანვითა და ნაღვლით უყურებს ამ ლიტერატურულს ბუქნას დარბაისელის
აკადემიისას, მაგრამ მაინც ამ ბუქნისა და ფერხულისაგან აყენებული მტვერი ბევრს
თვალს უბნელებს და ამ თვალთა დაბნელებაშია კიდეც ზოგიერთების იმედი
გამარჯვებისა.
ჩვენ ყოველ ამას ვამბობთ იმიტომ კი არა, რომ ყოველივე ”ძველი” მოგვწონდეს
და ყოველსავე ”ახალს” ვწუნობდეთ. ავკარგიანობა ახალშიაც არის და ძველშიაც. ისიც
ძალიან კარგად ვიცით, რომ ”რა ვარდმან თვისი ყვავილი გაახმოს, დაამჭკნაროსა, იგი
წავა და სხვა მოვა ტურფასა საბაღნაროსა”. ეს ყოვლად მხსნელი წესი და რიგია
ადამიანის წინმსვლელობისა და ქვეყნიერობის ბრუნვა-ტრიალისა. მაგრამ ისიც
დასავიწყარი არ არის, რომ ზოგჯერ ”ახალსა ნამუდრაგალსა ძველის სჯობიან
ჩანჩალი”. აი სად არის ის ბეწვის ხიდი, რომელზედაც გავლას საღი ჭკუა უნდა,
მართლის სიყვარული და ვაჟკაცური გამბედაობა, ნამეტნავად ჩვენში, საცა უფროსერთი მარტო იმისათვის ჰთრთის და ჰძრწის, ბულვარის აკადემია რას მეტყვისო,
მომიწონებს თუ დამიწუნებსო, ესე იგი ახლობაში ჩამომართმევს თუ ძველობაშიო.
ტკივილი ამაშია!
თუნდ ესეც არ იყოს, რით ვერ გაიგეს, რომ ეგეთი საპოლემიკო იარაღი
ჭკვათამყოფელთათვის არა სჭრის. იგი გამოუდეგარი და ყოვლად უხეირო იარაღია
და მერე სხვისაგან ნათხოვარი, სხვის გამონაცვალი. მაგას ერთს დროს ძალიან
ხშირადა ჰხმარობდნენ რუსეთში, მაგრამ მალე ჰნახეს, რომ მარტო ბეღურების
საფრთხალად თუ გამოდგება და დიდი ხანია თავი დაანებეს, ხოლო გამონაცვალს
ჩვენები მიესივნენ და დაეპატრონენ.
დაძველდა, ბატონებო, ეგ იარაღი, გაცვდა, იმიტომ რომ თავდაპირველადვე
ხანგრძლიობის უნარი და ღონე არა ჰქონია, ქარისაგან მობერილი იყო და ქარმავე
წაიღო და საწყაოდ ავისა და კარგისა, მართლისა და ტყუილისა დარჩა სიავე და
სიკარგე, სიმართლე და სიცრუე და სხვა არაფერი. ნუთუ ამის გამოცნობას დიდი ჭკუა
უნდა, რომ ავკარგიანობა, ტყუილმართლობა არც ახალს ახლობით მიეწებება, არც
ძველს ძველობით. ავსაც და კარგსაც, ტყუილსაც და მართალსაც თავისი საკუთარი
ბუნება აქვს და თვითვეული თვისდა ბუნებისამებრ უნდა გაირჩეს და გამოიზომოს
და არა სიახლით და სიძველითა.
ყველას, ძველია თუ ახალი, მინამ მსჯავრს დასდებდეთ, კბილი კი არ უნდა
უსინჯოთ, ბუნება უნდა გამოუჩხრიკოთ და მარტო მაშინ დაეჭდევა თქვენს მსჯავრს
ადამიანის საკადრისი ღირებულობა და ფასი.
ძველობით ხსენება სხვისა, ამით კილვა და ძაგება ძველი იარაღია უღონობისა,
გაცვეთილი ფანდია სახსარმოკლებულ ფალავნისა. მწერლისა თუ მთქმელის
არარაობის, ცარიელობის უტყუარი ნიშანი მაგ იარაღის ხმარებაა. რაკი მაგგვარს
იარაღს ხელი წაავლო კაცმა, იმას თავი დაუკარით და ”მშვიდობის მგზავრობა”
დაულოცეთ. იგი წასულია, გარდასულია და ვერც სიმარდე წერისა, ვერც სუსხიანობა

კალმისა ვერ იხსნის ამისთანა მწერალს ამ სამწუხარო ბედისაგან. ნუ ენდობით და
ერიდენით მაგ უღონო ღონესა. მაგ იარაღის მხმარებელი მწერალი გადაბერებულს
გასათხოვარსა ჰგავს, ანუ, უკეთ ვსთქვათ, საპატარძლოდ მორთულს ბებერსა, და
ტყუილად კი არ არის ნათქვამი:
”ბებერსა, სასძლოდ მორთულსა,
უფრთხილდი, მოერიდეო”.
[1887 წ., 13 ოქტომბერი]

<ყალბი და ნამდვილი>
ტფილისი, 17 ოქტომბერი

ლოღიკა თითქო ბაჟს რასმე ემალებაო, სადღაც გაექცა, სადღაც დაეკარგა
ადამიანსა. ღრმად დაკვირვება არ არის საჭირო, კაცმა დაინახოს, რომ ადამიანის
ჭკუას რაღაც გაუტყდა, ბუნებური მართულები მოეშალა, რაღაც სალტე ან მოჰშვებია,
ანუ უფრო მეტად წასჭერია, რაღაც სოლი ამოვარდნია და ძირით თხემამდე თავი და
ბოლო დაჰბნევია. კაცს ეხლანდელ დროში ვერა გაუგია რა, ვერა გამოურკვევია რა,
ხედვით ერთსა ჰხედავს, სმენით სულ სხვა ესმის. არის ერთი არეულობა.
იპარვენ პატიოსნების სახელითა და არავინ ჰკითხულობს: სად პატიოსნება და
სად მპარაობა?
აბეზღებენ და ცილსა სწამებენ გულმტკივნეულობის სახელითა და არავინ
ჰკითხულობს, სად ცილი და ბეზღი და სად გულმტკივნეულობა?
ჰღალატობენ საქმეს, ჰღალატობენ ერთმანერთსა ერთგულობის სახელითა და
არავინ ჰკითხულობს: სად ღალატი და სად ერთგულება?
სხვის ნაკლს, სხვის უბედურობას თვის ღირსებად, თვის ბედნიერებად, თვის
სიხარულად სთვლიან კაცთმოყვარეობის სახელითა და არავინ ჰკითხულობს: სად
სხვის ნაკლის და უბედურობის გამო სიხარული და ცეკვა და სად კაცთმოყვარეობა?
სტყუიან, ცრუობენ სიმართლის სახელითა და არავინ ჰკითხულობს: სად
ტყუილი და სად სიმართლე?
კაცს სამარცხვინო ბოძზედ ტყუილ-უბრალოდ გასაკრავად არა ჰზოგვენ, არ
ჰთაკილობენ, და იძახიან კი, ადამიანის ღირსება, ადამიანობა ხელშეუხებელია,
სათაყვანებელიაო და გამკითხავი არავინ არის: სად ტყუილ-უბრალოდ ადამიანის
თავზე ლაფის დასხმა და სად ხელშეუხებელობა ადამიანის ღირსებისა?
ათასს ამისთანას ჩამოგითვლით, საცა თქმა საქმეს არ ებმის და საქმე თქმას არ
ემსგავსება, არ ეთანხმება. ყველაფერი ეს ცარიელის სახელით გადის და სახრავს კი
არავინ დაგიდევთ. ფიცი სწამთ და ბოლო კი არავის აკვირვებს, თქმა ერთია და ქმნა
სხვა. ნუთუ ამას არ ეთქმის, რომ ლოღიკა დაკარგულია, ხელიდამ წასულია, სადღაც
ბარდებშია განაბული?...
ეს ყოფა და ამბავი დიდი ჭირია. ამ ჭირს კაცთა კერძო ცხოვრების
ერთმანერთობაში ადამიანი კიდევ როგორც იქმნებოდა, ვაითა და ვაგლახით
აიტანდა, გაუძღვებოდა. ვიდრე ქვეყანაზე კაცია, ბოროტიც არის და ბოროტი ხომ
იმითია მარტო სულდგმული, რომ თქმა ერთი აქვს და ქმნა სხვა. უამისოდ იგი ერთს
დღესაც ვერ გაიჭაჭანებდა კაცთა შორის, ერთს დღესაც ვერ გააბამდა თავის
სამაცდურო ბადესა კაცთა საჭერად. თუმცა ესეა, მაგრამ ეს ბოროტი, ეს ჭირი ასე თუ

ისე ადვილად მოსანელებელია, ადვილად სახდელია, როცა შინაობაში,
ერთმანერთობაში ცალკე კერძო კაცი მოგვივლენს ხოლმე.
სულ სხვაა და დიდი და მეტისმეტი უბედურებაა, როცა ეს ბოროტი, ეს ჭირი
გზას გაიხსნის, მოედანს მოიპოვებს იქ, სადაც თქმა და ქმნა ერთი უნდა იყოს, სადაც
ჭეშმარიტება
უნდა
ჭეშმარიტობდეს, მართალი ჰმართლობდეს, კეთილი
ჰკეთილობდეს და პატიოსნება ჰპატიოსნებდეს, სადაც ხმა ერისაა და მაშასადამე,
ღვთისაცა. ამისთანა ”წმიდა წმიდათა” ლიტერატურაა, საცა ჭკვათამყოფელი,
უკეთესი, თავანკარა ნაწილი ერისა უნდა მეტყველებდეს აშკარად, უფერუმარილოდ,
უტყუილოდ და უხვანჯოდ. ლიტერატურას სხვათა შორის ერთი შვილი ჰყავს,
რომელიც დღეს ყველა სხვა შვილებზე უფრო გაძლიერებულია, უფრო გავლენიანია.
ამ შვილს ”ჟურნალ-გაზეთობას” ეძახიან. ამ ჟურნალ-გაზეთობაზე, რომელიც სხვა არა
არის რა გარდა ყოველდღიურის ცხოვრების სარკისა, ერი აჭდევს ხოლმე თავის
ავკარგიანობასა დღითი დღემდე.
აი სავაგლახო ის არის, როცა ზემოხსენებული ჭირი აქ, ამ ჟურნალგაზეთობაშიაც დაიბუდება, როცა აქ თქმა და ქმნა ერთმანერთის განუყრელნი დაძმანი არ არიან. მაგრამ რა თქმა და რა ქმნა! დღევანდელ ჟურნალ-გაზეთობას სხვა რა
სჭირს კარგი, რომ ეგა სჭირდეს და თქმასა და ქმნას ერთმანერთს არ აშორებდეს და
ერთმანერთს არ უპირისპირებდეს. ჩვენ არ ვიცით არც ერთი შემაძრწუნებელი ზნე,
რომ დღეს ჟურნალ-გაზეთობაში არ დაბუდებულიყოს, ოღონდ, ავად თუ კარგად,
ჟურნალ-გაზეთობასთან მოსათავსებელი იყოს და ასე თუ ისე მოსახმარებელი.
გამოცინცვლა რისამე, გნებავთ ვისგანმე, იპოვით იმისთანა ჟურნალ-გაზეთს,
რომელიც მზაა სამსახურისთვის. სახელის გატეხა გინდათ ვისიმე, რამსიგრძეთაც
გნებავთ დაგრიხეთ ბაწარი ჭორებისა და იპოვით იმისთანა ჟურნალ-გაზეთს,
რომელიც სიხარულით დაგითმობთ ადგილსა და თავს მოიწონებს კიდეც
ლიბერალობითა. მაშ... ყველას ჰპენტავს და სწეწავს, ლიბერალობა არ არის, მა რა
ეშმაკია!... ჯავრის ამოყრა გინდათ ვისიმე, შესთხზეთ ერთი სამარცხვინო ამბავი
თქვენს გამჯავრებელზედ, მოაყარეთ პილპილი ცილისწამებისა, მარილი
ლაზათიანის გინებისა და გათავებულია საქმე. არიან იმისთანა გაზეთები, რომელნიც
არამცთუ ხელაღპყრობით მიგიღებენ, როცა მიუტანთ ამისთანა განძსა დასაბეჭდად,
არამედ თვით მოგნახვენ და თავს შემოგევლებიან, ოღონდ ხელიდამ არ წაუვიდეთ
თქვენ მიერ შეთითხნილი ლანძღვა-გინება.
ჭირთა ჭირი ეს არის, რომ აღარც მკითხველებსა აქვთ ხალისი და კბილი
უკეთესის კითხვისათვის. შეაჩვიეს ყური ამისთანა უწმაწურს ქარაფშუტობას და
ცუღლუტობას და ყოველივე ჭკუის გასამრჯელო, გრძნობის ამამაღლებელი
მოიძულეს, მოიწყინეს, თითქო სიტყვა ადამიანისა სამურველი იყოს, რომ მარტო
ყური ჰფხანოს და ჭკუას, გონებას, სულსა და გულს არ მიეკაროს არასგზით. დღეს
სიკეთეს თუ სიავეს მწერლობისას მარტო ამ საწყაოთიღა სწყვენ. ვაიც ამაშია და
ვაგლახიც დღევანდელის დღისა.
ძნელია, როცა სახელმძღვანელო დედააზრებს ფეხქვეშედამ მიწა გამოეცლება;
ძნელია, როცა თქმასა და ქმნას შუა ხიდი ჩატყდება. აი მაგალითი ამისთანა ყოფისა,
რომელმაც გამოიწვია ეს ჩვენი საუბარი და რომელიც ერთი მრავალთაგანია.
კითხულობთ ჟურნალ-გაზეთებს და გიკვირთ – რაზედ შემოსწყრომია მწერლობა
ლოღიკასაო? სად მიჰმალვია სახელმძღვანელო დედააზრი, რომ ესე არახუნებს
უთავბოლოდაო? აი რაშია საქმე.
ერთი რუსის მწერალია, რომლის სახელიც ბევრისათვის უცნობია და, სწორედ
რომ ვსთქვათ, არც კი დიდად საცნობელია. ამ მწერლის სახელი ა. გორშენევია. ამას

ბევრი რაღაცები საწვრილმანო უწერია სხვადასხვა გაზეთებში და ამის ნაწერები
აუღია და პატრონის დაუკითხავად გადაუბეჭდია გაზეთს ”Судебная Газета”-ს.
გორშენევსაც აუღია და უჩივლია სამართალში ამ გაზეთის რედაქტორზედ, ჩემი
საკუთრება მიითვისაო და საზღაურად ფასი მოითხოვა, რაცა ჰღირს ჩემი ნაწერები,
დამნაშავემ მომცესო. სამართალს შეუწყნარებია თხოვნა გორშენევისა და საზღაური
დაუდვია ”Судебная Газета”-ს რედაქტორისათვის გორშენევის სასარგებლოდ.
აქ, როგორც ხედავთ, არაფერი ნამუსისა და პატიოსნების წინააღმდეგი არა
არის რა. კაცს, ცუდია თუ კარგი, თავისი ნაამაგარ-ნაშრომი ნაწერები აქვს; ეგ მისი
კუთვნილებაა, მისი საკუთრებაა, მერე იმისთანა, რომელსაც დღეს რუსეთში მუქთად
არავინ არავის არ უთმობს და, ცოტაა თუ ბევრი, თავისი ფასი აქვს. ეს საკუთრება
მუქთად დაიჩემა მეორემ და პატრონმა ეს მუქთამჭამელობა არ დაუთმო და თავისი
მოითხოვა. აქ არაფერი უკადრისობა არ შეეწამება პატრონსა. პირიქით, ჩვენა გვგონია,
რომ პატრონმა ამ შემთხვევაში თვისი მოქალაქური მოვალეობა შეასრულა
საზოგადოების წინაშე, რომლის დედაბურჯი ის არის, რომ ყველამ თავისი
მოიხმაროს და თავისით ირჩინოს თავი და რომლის წინაშე ყველა დავალებულია,
რომ ეს წესი ცხოვრებისა არავის არ დაარღვევინოს დაუსჯელად.
ხომ ესეა და ესე უნდა იყოს უფრო იმისთანა გაზეთისათვის, რომელსაც
სახელად ”სამართლის გაზეთი” ჰქვიან და თვისის პროგრამმით სამართალს და
სამართლიანობას ემსახურება. მაგრამ სახელი ერთია და სახრავი სხვა ეხლანდელს
დროში; როგორც ეტყობა, აქაო და გორშენევმა ეს საქმე დამაწიაო, გაზეთს აუღია და
ერთი ლაზათიანი, თქვენი მოწონებული ზღაპარი გაუპრტყელებია თავის
ფურცლებზედ და ამ ზღაპარში საწყალი გორშენევი თავიდამ ფეხამდე ლაფში
ამოუტანტლავს და სამარცხვინოდ და სასაცილოდ გაუხდია, თუმცა სახელი კი
ნიშნობლივ არ უხსენებია.
ახლა რას იტყვით ამისთანა საქმეზედ, მკითხველო! როგორ გგონიათ: იმ
”Судебная Газета”-მ რომ ერთს ნატეხ პურის ქურდობაში სამის დღის მშიერმწყურვალი გლახა-ღატაკი დაიჭიროს, ხომ ნაცარტუტას აადენს: ეს რა მოხდა, ჯვარს
აცვით ქურდი, ჯვარს აცვით!.. აქ კი დღის ნათელზედ თვითონ არა მშიერმწყურვალმა ხელდახელ დაიჩემა სხვის ნაწვავ-ნადაგი, პატრონმა უსასყიდლოდ არ
დაანება თვისი კუთვნილება და იმან კი აიღო და ბოდიშის მაგიერად ჯავრი
ამოიყარა. რით? ლანძღვითა და თრევითა! ნუთუ დროთა ნიშანი არ არის ესეთი
თელვა ყოველის ლოღიკისა, დედააზრისა, ყოველის ადამიანობისა, ყოველის
მართებულობისა და უფლება-მოვალეობისა!..
ეხლაც არ დაგვეთანხმებით, რომ ლოღიკა საძებნელი და საპოვნელი გაუხდა
ადამიანსა ცალკედ და მწერლობასა საერთოდ! აბა ეხლა იანგარიშეთ, რამდენი
ამისთანა გაზეთია, რომელიც დედააზრობით ერთს გვეფიცება და საქმით კი სულ
სხვასა საქმობს. არ შეიძლება, რომ ჩვენ თვითონ არ ვაქეზებდეთ ამისთანა
მიმართულებას, თორემ დღეს-აქამომდე ამისთანა მწერლობას სული ათჯერ
ამოეხუთებოდა, რადგანაც, როგორც ჭირიანს, შემოეფანტებოდნენ მკითხველები და
მკითხველები იძლევიან მას, რითაც მწერლობაც ავად თუ კარგად იკვებება და
სულდგმულობს. რაკი ესეა, ბოროტიც ამ მხრით არის გაძლიერებული და ამაშია
დღის სავალალოც.
[1887 წ., 17 ოქტომბერი.]

<დიმიტრი ყიფიანი>
ტფილისი, 30 ოქტომბერი

ყველა სწუხს, ყველა ჰგლოვობს, ყველა მისტირის უკან დიმიტრი ყიფიანსა:
დიდი თუ პატარა, ყრმა თუ ხნიერი, სწავლული თუ უსწავლელი, მაღალი თუ
მდაბალი, ნაცნობი თუ უცნობი, მახლობელი თუ შორეული, – ყველანი ერთად და
თვითვეული ცალკე ჰგრძნობს, რომ რაღაც დააკლდა, რაღაც დაეკარგა, რაღაც ძარღვი
ჩასწყდა გულში.
რა არის ყოველ ამისი მიზეზი? მისი ხარისხი ნამსახურობისა? არა. რამდენი
დიდხარისხოვანი სხვაცა ყოფილა და ეგრე საერთო ტკივილით გულს ტეხვა არ
დაუწყია.
მისი გამოჩენილი ღვაწლი მეცნიერობაში? არა. უფრო დიდღვაწლიანნი კაცნი
ყოფილან და გული ადამიანისა კი არ შეუპყრიათ გლოვითა და მწუხარებითა ეგრე
საერთოდ და საყოველთავოდ.
მისი თავგამოდებული და ღირსსახსოვარი გარჯა მოძმეთათვის? არა. ამ
სფერაშიაც მჯობს მჯობი არ დაელევა, მაგრამ აქაც გულს ადამიანისას შავები არ
შეუმოსია გლოვის ნიშნად ასე საერთოდ და საყოველთავოდ.
მაშ, რით აიხსნება იგი საიდუმლოება, რომ ჩვენი სული და გული ჰკვნესის და
იხუთება დიმიტრი ყიფიანის დაკარგვის გამო?
მით, რომ იგი იყო კაცი, რომელსაც გულში ჩაჭდეული ჰქონდა, რომ
უნებურს გემოს სჯობია
ნებითა უგემებანი.

იგი იყო კაცი, რომელსაც სიყმაწვილის დღიდამვე ბოლოს ჟამამდე სამართალი
მიუძღოდა ეთქვა:
ჩემი ნავი ნაღვლის ზღვასა
შევაცურვე სარგებელად,
ან დავითქმი, ან მარგალიტს
ამოვიღებ, ვიგდებ ხელად.

იგი იყო კაცი, რომელიც, როცა ბედნიერი იყო, ვერც ბედნიერებამ წაიცდინა,
ვერც უბედურობამ დაიტყვევა, რადგანაც იცოდა, რომ
ბრძენი არც იშვებს ფრიადა,
არც დია შეწუხდებისა.

იგი იყო კაცი, რომელსაც რჯულად ჰქონდა შეთვისებული, რომ
სჯობს სიგლახაკე სიმართლით,
ცრუს დიდსა გამდიდრებასა.

იგი იყო კაცი, რომელსაც ცხოვრების საგზლად ერთი საჭირნახულო მცნება
ჰქონდა:
სჯობს ტყუილით ქვე ყოფნასა
ზე სიმართლით ავიბარგო.

ერთმა ჩვენმა მეგობარმა გვითხრა: ”იგი იყო კაციო, რომელიც თავის დღეში არ
იტყოდა ”ჰოს”, როცა მისი გული ამბობდა ”არას”. ძნელია უკეთესად გამოთქმა
ადამიანის ღირსებისა; დიახ, დიმიტრი ყიფიანი იყო მართალი კაცი; იმიტომ, რომ
მართალი მარტო ის არის, რომ ”ჰო” არა სთქვა, როცა გული ”არას” ამბობს.
”მართალიო, – ამბობს ერთი ჭკვიანი კაცი *, – ის კი არ არის, რომ კაცმა სთქვას, რაც
ჭეშმარიტია, არამედ ისა, რასაც ვფიქრობთ და რაც გულში გვაქვსო”.
ცხადია, რა კაცი იყო დიმიტრი ყიფიანი. იგი იყო გულთასრული კაცი... იგი
იყო კაცი ხასიათისა... ჩვენდა სამწუხაროდ, ეს დიდი და ძვირფასი სიკეთე მარტო
ჩვენს ძველებსღა მოსდევთ და აი რას მივტირით, როცა იგინი მიდიან...
არიან ბევრნი დიდხარისხოვანნიცა, მეცნიერნიცა, მოღვაწენიცა, მწერალნიცა
და არ არიან მხოლოდ ხასიათის კაცნი, კაცნი გულთასრულნი.
მძლედ მობურთალნი ქვეყნიერობის მოედანზედ მარტო დიდ-ხასიათის კაცნი
არიან. ქვეყნის ღერძს მარტო ის ატრიალებს, ვისაც მიჰმადლებია გულთასრულობა,
დიდხასიათობა, იმისდა მიუხედავად, – ტრიალი ემარჯვათ თუ ემარცხათ. ყოველივე
დიდებული საქმე, რითაც კი კაცობრიობა ჰქადულობს და თავს იწონებს, ქმნილია
ხასიათიან კაცთა მიერ და არა ვისმე სხვისაგან. ამიტომაც ხასიათიან კაცის წინაშე
ყველა უნებლიეთ თავს იხრის მოწიწებით და სასოებითა; ამიტომაც ყველა, დიდი და
პატარა, უკან მისტირის, როცა ამისთანა კაცი მიდის უკან დაუბრუნებლად და
სამუდამოდ...
აღარ არის დიმიტრი ყიფიანი! აღარ არის ის, ვისაც
ფეხი მთებრ ედგა ქვეყანად,
ტინურად გამტკიცებული.

ტფილისი, 3 ნოემბერი

კაცი მოკვდა ან მოჰკლეს!... რა იშვიათი ამბავი ეს არის, რომ დიდი და პატარა
შეიძრას? რამდენი ათასი კაცი ჰკვდება ყოველდღე, ყოველს საათს, მაგრამ მრავლისმრავალს ყურსაც არ ვათხოვებთ ხოლმე. ვინ არა კვდება? ვინ შეჰრჩენია ამ
წუთისოფელს საუკუნოდ? ადამიანი სიკვდილის შვილია და თუ ვინმე კვდება,
თუნდა სხვისის ხელითაც, აქ რა არის უცნაური და საკვირველი?
თუმცა ესეა, მაგრამ ძნელად იქმნება იმისთან უბედურება, რომ მკვდარს
არავინ მისტიროდეს. ხოლო მრავლის-მრავალს მისტირის მხოლოდ მახლობელი და
ნათესავი, სხვა კი მცხედარის დანახვაზედ მარტო სიბრალულით შენდობას თუ
ეტყვის და ამით ათავებს თავის საქმეს...
ადვილად მისახვედრია, ადვილად გამოსაცნობია – რადა სტირის გული, როცა
მახლობელი ან ნათესავი გვეკარგება. აქ მწუხარებას და გლოვას ადვილად
გამოსარკვევი მიზეზი აქვს, როგორც ყოველს იმას, რაც კერძოობითია, რაც ცალკე
ადამიანს განსაკუთრებით შეეხება. სულ სხვაა, როცა გული გვტეხს და გვიკვნესის
იმისთანა კაცის გამო, რომელიც სისხლით და ხორცით შორეულია, რომელიც არც
ჩვენი საკუთარი მახლობელია, არც ჩვენი საკუთარი ნათესავი.
დიმიტრი ყიფიანიც სიკვდილის შვილი იყო, როგორც ყველანი ჩვენ. აქ ის
გულგრილი ფილოსოფია, რომ სააქაოს საუკუნოდ არავინ შერჩენიაო, არა გვყოფნის,
*

De Livry.

არა გვკმარის. გული არ ემორჩილება ამ ფილოსოფიასა, თავისას ჰთხოულობს,
თავისას ამბობს. აქ მეცა ვსტირი, თქვენცა, სხვაც, მახლობელიც და ნათესავიც. რადა?
რამ შეგვყარა ერთად გლოვისა და მწუხარებისათვის შორეულნი და მახლობელნი,
უცხონი და ნათესავნი? დიმიტრი ყიფიანის სახელი რადა სცვლის მრავლისმრავალის ხვედრს, მარტო მახლობელთაგან დატირებისას. ამას გამორკვევა უნდა.
კაცთა
საზოგადოება
თავისის
სიმკვიდრისა,
შეურყეველობისა
და
არსებობისათვის ყოველ ცალკე ადამიანისაგან ითხოვს იმოდენა სათნოებას, რომ
ნაკლები შეუძლებელიღაა კაცთა კრებულად ცხოვრებისათვის. იგი გვეუბნება, თუ
ერთმანერთობა გინდა, თუ კრებულად ყოფნა გსურს, ამა და ამაზედ ნაკლები
სიმართლე არ იქონიო, ამა და ამაზედ ნაკლებ გულმოდგინედ და ერთგულად არ
მოეკიდო შენს მოვალეობას, ამაზედ ნაკლები თანაგრძნობა, თანაზიარობა
ერთმანერთობაში არ დაიზარო, ამა და ამაზედ ნაკლები საყოველთავო ტვირთი არა
ჰზიდო და მებრვე სხვა. ამ სახით კაცთა საზოგადოება, მოქალაქური ერთმანერთობა
და ყოფა-ცხოვრება ჰკმარობს მარტო minimum-ს სათნოებისას.
ამ minimum-ზედ, ამ ხაზზედ დგომა ყველასათვის სავალდებულოა. ხოლო
შესაძლოა ადამიანი ამ ხაზს ძირსაც დასცილდეს და ზე ასცილდეს კიდეც.
დამცილებელი სცოდავს საზოგადოებას და ისჯება საზოგადოებისაგანვე, რადგანაც
ამ შემთხვევაში დაცილება დანაშაულობაა. ამიტომაც არდაცილებას ითხოვს
კაცისაგან საზოგადოება, ვითარცა მოვალეობას და ზეაცილებას კი თვითვეულის
ნებაზედ სტოვებს, იმიტომ რომ ყოველს კაცს სრული ნება აქვს და შეუბღალველი
ნებაც, ეს minimum-ი სათნოებისა იქონიოს და არა მეტი. ამ ხაზზედ ზეაცილება, ესე
იგი ამ ნაკლების სათნოების წარმატება, განდიდება, გაძლიერება, მოვალეობა აღარ
არის კაცისა: იგი ღვაწლია, გადამეტებული სამსახურია, სხვერპლია, გმირობაა.
ამ ღვაწლისათვის, ამ სხვერპლისა და სამსახურისათვის მრავლის-მრავალი
კაცი უღონია. ამისთანა კაცების ცხოვრებას რომ ანგარიში გავუკეთოთ, გავთვალგამოვთვალოთ, ან ჯამად არაფერი არა დადგება რა, ან იშვიათს შემთხვევაში ამათის
ცხოვრების ჯამი ის იქმნება, რომ არა ვცოდეო, ესე იგი ხსენებულს ხაზზედ დაბლა არ
დავიწიეო. ეხლანდელს დროში ესეც კარგია, მაგრამ თვით ეხლანდელს ცოდვილს
დროშიაც ამისთანა კაცის სიკვდილი ყველას გულს არ შესძრავს და ძაძით არ
მორთავს. ბოროტის უქმნელობა კი არ იზიდავს, კი არ გამსჭვალავს ადამიანის გულს,
არამედ ქმნა მადლისა. მარტო მადლის-მყოფელის წინაშე ადამიანი უნებლიეთ იხრის
თავს, იყრის მუხლსა და განცვიფრებული მეტყველებს სიტყვით თუ უსიტყვოდ
ქებასა და დიდებასა. ეგ იმიტომ, რომ ჭეშმარიტი კაცობა არქონა ცოდვისა კი არ არის,
არამედ ქონაა მადლისა. კაცურის კაცობის ნიშანი minimum-ი სათნოება კი არ არის,
რომელიც არცოდვის საზღვარია, არამედ maximum-ი, რომელიც მადლის
სამფლობელოა და საუფლისწულო.
დიდბუნებოვანობა კაცისა იმოდენად მაღალხარისხოვანია, რამოდენადაც
”არცოდვის” სამზღვარი უკან შორს დაუგდია და ”მადლის” საზღვარს მიახლოებია. ამ
გზით წაჭარბებული მანძილი ერთადერთი საზომია დიდბუნებოვანის კაცისა, ესე
იგი იმისთანა კაცისა, რომელსაც ყველა, დიდი და პატარა, თავისიანად ჰხდის,
თავისიანსავით შეჰხარის, თავისიანსავით ჰგლოვობს.
”რომ მე მართლადა ჭეშმარიტად ბედნიერი ვიყო, საჭიროა ყველა სხვა
სულიერნიც ბედნიერნი იყვნენო”, – ამბობს ერთი მეცნიერი. მადლის მოედანი და
სარბიელი ეს არის. ყოველი კაცი ბედნიერებისათვის იღვწის, მაგრამ ყოველს კაცს
მიჩნეული არა აქვს თავის საკუთარ ბედნიერებად სხვისი ბედნიერება, ანუ, უკეთ

ვსთქვათ, თავისი საკუთარი ბედნიერება სხვის ბედნიერებასთან განუყოფელად
ყოველს კაცს ვერ გაუერთებია.
ამ გაერთებისათვის დიდის ხიდის გადებაა საჭირო და ამას დიდი ღონე უნდა
სულისა, დიდი შეძლება გულისა და ყველა კაცს არ მოეკითხება. ვისაც კი ეგ ღონე და
შეძლება აქვს, იგი მით ნაწილია ყველასი: ჩემიც, თქვენიც და სხვისაც, იმიტომ რომ,
იგი ჩემს, თქვენს და სხვის ბედნიერებაში ეძებს მხოლოდ და ჰპოულობს თავის
საკუთარს ბედნიერებას და, მაშასადამე, იმისი ბედნიერება თუ უბედურობა ჩემი,
თქვენი და სხვის ბედნიერება და უბედურობა უნდა იყოს.
ეს ისეთი ძნელი გასადები ხიდია, ეს ისეთი მძიმე და ეკლიანი გზაა, რომ
თვითვეული ბიჯი ღვაწლია და სხვერპლი, და რადგანაც ღვაწლია, რადგანაც
სხვერპლია, ამიტომაც მადლია, და რადგანაც მადლია, ამიტომაც გულთა
მიმზიდველია, გამმსჭვალავია გაოცებამდე, გაკვირვებამდე. ამისთანა კაცი მზესა
ჰგავს, რომელსაც ბრმაც კი ჰგრძნობს, თუმცა არა ჰხედავს.
როცა ამისთანა კაცი სამუდამოდ მიდის, თითქო ჩემი და თქვენი
წილადხდომილი სინათლე მზისა თან მიაქვსო, თითქო თვითვეული ჩვენგანი
გრძნობს, რომ თან ჩემი, თქვენი ნაწილი, ჩემი, თქვენი ბედნიერება წაიღო, თითქო
ვგრძნობთ, რომ ამისთანა კაცთან ერთად ჩვენს საკუთარს ბედნიერებასაც ვკარგავთ
და ამის შემდეგ რაღა საკვირველია, რომ მივტირით ამ დაკარგულს ბედნიერებასა.

ტფილისი, 7 ნოემბერი

უფროს-ერთი ადამიანი ისე გაივლის ხოლმე თავის ცხოვრების გზასა, ისე
დაჰლევს ხოლმე თავის სიცოცხლეს, რომ ერთხელაც არ ჩაახედებს თავის თვალს
გულში იმის გამოსარკვევად, თუ რისთვის ვიყავ, რისთვის ვარ და რა გამიკეთებიაო.
ესე მიდის და ილევა ცხოვრება ათასისა და ათიათასისა. მარტო ათასში ერთი თუ
იქნება იმისთანა, რომ ამ მხვედრს არ ექვემდებარებოდეს და თავისთავი
განსაკითხველად თავის თავისავე წინაშე დაეყენებინოს, ანუ, როგორც რუსთაველი
იტყოდა, გაეთავისწინებინოს.
უფროს-ერთი კაცი დღე-ყოველ იბრძვის და გართულია ამ წუთისოფლის
ავკარგიანობითა. ზოგს ბედი ისე უმძიმს, რომ ამ ბრძოლას და გართვას არა ჰყოფნის
მისნი დღენი, მისნი საათნი, მისნი წუთნი: ყველა ესენი შეწირული აქვს მთლად და
გადურჩენელად იმ მცირეზე მცირე სიამოვნებისათვის, რომელსაც ადამიანი ძლივძლივ გამოჰგლეჯს ხოლმე ამ ძვირს წუთისოფელსა და ურომლისობა ადამიანის
არსებობას შეუძლებელადაღა ჰხდის. ამ წრეში მოტრიალეს კაცს მოცალეობა არა აქვს
თავისთავს ჩაუბრუნოს თვალი განსაკითხავად და დღიურ ლუკმისათვის გარჯილსა
და მაშვრალსა არც ხალისიღა აქვს ამისთანაებისათვის. ამისთანა კაცისათვის
ბრძოლის მოედნიდამ თვალის მოშორება ერთს წამსაც, დღიურის ლუკმის პირიდამ
გამოცლას მოასწავებს და ძნელია სხვა რიღასთვისმე მოიცალოს.
ზოგი, თუნდაც მოცლილი იყოს და არ იცოდეს სად მიაფშვნიტოს თავისი დრო
და ხანი, საჭიროდ არა ჰხედავს ათასში ერთხელ მაინც თავისთავს ანგარიში
ჩამოართვას, თავისთავს მოჰკითხოს თავისივე ადამიანური ვინაობა, ადამიანური
ავკარგიანობა.
მართალია, დიდად წარმატებული გონება და გული უნდა ჰქონდეს, რომ კაცი
შემძლებელი იყოს თავისი თავი გაითავისწინოს, და თავისთავს მსაჯულად გაუხდეს
პირუთვნელად, იმიტომ რომ იგი ერთსა და იმავე დროს მსაჯულიც უნდა იყოს,

მოსარჩლეც, ბრალმდებელიც და ბრალდებულიცა. მაგრამ აქ ამ წარმატებულობაზედ
არ არის ლაპარაკი: ჩვენ ვამბობთ იმ საჭიროების არმქონებლობაზედ, რომელსაც
ყოველი კაცი უნდა შეჰყვანდეს ამ საიდუმლო და გათავისწინებულს სამსჯავროში
განსაკითხველად და რომლის უქონლობა ვერც ცალკე კაცს წასწევს წინ წარმატების
გზაზედ, ვერც საზოგადოებას, ვითარცა ცალკე კაცთა კრებულსა.
რასაკვირველია, ამ საჭიროების აჩენასაც თავისი შესაფერი, თავისი შესაწონი
ღონე უნდა სულისა. ვისაც ეს ღონე არა აქვს, ის, ჩვენის ფიქრით, მჩვარია და არა კაცი.
ხოლო თვითვეულ ცალკე კაცთა შესანდობრად ესეც უნდა ითქვას, რომ აქ, ამ
უღონობაში, თვითონ საზოგადოება ბევრშია დამნაშავე. ზოგიერთის კაცთა
კრებულის ყოფა-ცხოვრება ისე ბედნიერად მოეწყობა ხოლმე, რომ თითქმის ყოველს
კაცს, ღონიერს თუ უღონოსა, ძალას ატანს მოჰკითხოს თავისთავს – რისთვის იყო, ან
რისთვის არის? უამისოდ ამისთანა საზოგადოებაში კაცი ვერ გაიჭაჭანებს, ვერ
ისადგურებს, გზას ვერ გაიკაფავს, ვერ იხეირებს, ერთის სიტყვით, თავს ვერ
გამოიჩენს. აქ ცალკე კაცის ღონის ნაცვლად ბძანებლობით მოქმედობს თვითონ იგი
ზნე საზოგადოებისა, რომელიც სხვა არა არის რა, გარდა შეერთებულის ღონისა და
ამიტომაც ამ ზნეს ვერავინ უმტყუნებს, თუ კაცური კაცობა ჰსურს.
ეს ასეც უნდა იყოს იმიტომ, რომ ყოველი კაცი ყოველდღე გამკითხველის
თანამდებობაშია. დაუკვირდით ყოველის ცალკე კაცის ყოველდღიურს ცხოვრებას
და, რა ხარისხზედაც გინდა იდგეს, ჰნახავთ, რომ ამ ცხოვრების დახლართულ ბადეში
ბედი ყოველს ცისამარა დღეს ერთმანეთს გვახვედრებს და თვითვეული ჩვენგანი
სხვის გამკითხველია და, მაშასადამე, თვითონაც სხვისაგან არის განსაკითხველი.
დააკვირდით თვითვეულს, თუნდა ყოვლად უმნიშვნელო ბიჯს თქვენის
ცხოვრებისას, თუნდა, მაგალითებრ, იმას, რომ მოსამსახურეს უბრძანეთ, წაღები
გამიწმინდეო და უსათუოდ დაგვეთანხმებით, რომ არ ყოფილა შემთხვევა, საცა არ
გამკითხველობდით. მართალია, ამ წაღების გაწმენდის მაგალითში პირდაპირ
თვალში არ გეცემათ თქვენი გამკითხველობა, მაგრამ იგი გამკითხველობა აქაც არის,
მხოლოდ თქვენგან დავიწყებულია, თქვენგან შეუმცნეველია. აქ მთელი
წინათყოფილი მოქმედება გამკითხველობისა სწარმოებს და ამას არ იმცნევთ,
რადგანაც ხშირი შემთხვევაა ათასჯერ წინათვე განკითხული და, მაშასადამე, ზნედ
მიღებული. ვიდრე ბიჭს თქვენის წაღების გაწმენდას დაავალებდით, განა უკვე
განკითხული არ არის: რათ ავალებთ? თქვენის წაღების გაწმენდაში რა მოვალეა?
შეუწონეთ მისი ღონე ნაბძანებ საქმესა და სხვა ამისთანა? ეს ბძანება ზნედა გვაქვს
ქცეული და რა გზით შევიძინეთ იგი, აღარ გვახსოვს, თუ განგებ გონება არ
მივახედეთ, არ დავაკვირვეთ.
რაკი ადამიანს არ შეუძლიან კაცთა კრებულის გარეთ იცხოვროს ცალკედ და
მიუკარებლად, რაკი ერთმანეთობა ბედისწერასავით თვითვეულს ჩვენგანს, გვინდა
თუ არა, სხვის გამკითხველადა ჰხდის და უამისოდ კაცი კაცს ვერ შეხვდება, ვერ
შეეყრება, ვერ გაეყრება, აქედამ ცხადია, რა დიდძალი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს
გრძნობას განკითხვისას კაცთა საზოგადოების არსებობისათვის. ხოლო ისიც ცხადია,
რომ ვერგამკითხველი თავისთავისა სხვის განკითხვასაც ვერ შესძლებს და სწორედ აქ
არის სათავეც ყოველის უბედურობისა, იმიტომ რომ მაშინ მართალი აღარ
ჰტრიალებს საზოგადოებაში და ყოველივე უბედურობა ხომ უმართლობისაგან არის
წარმომდგარი.
ჩვენ ვსთქვით, რომ თავისთავის განკითხვას შესაფერი ღონე უნდა სულისა და
საცა ეს ცალკე კაცს არა აქვს, ბევრში თვითონ საზოგადოება არის დამნაშავეო. ეს
მართალია, მაგრამ არა გვგონია ქვეყნიერობაზედ იმისთან საზოგადოება იყოს სადმე,

რომ თითო-ოროლაჯერ მაინც ამისათვის არ გამოაფხიზლოს კაცი, ისეთი რამ არ
მოუვლინოს, რომ კაცს თვალები ძალაუნებურად გულში ჩაუბრუნოს თავისთავის
განსაკითხავად. ამიტომაც ყოველი ამისთანა შემთხვევა ზნეობითად მწრთვნელია,
ყოველი ამისთანა შემთხვევა ცოტად თუ ბევრად ჰზრდის თვითვეულს კაცს და,
მაშასადამე, საზოგადოებასაც, მაგალითი თვალწინა გვაქვს.
დიმიტრი ყიფიანი გარდაიცვალა. ხუთი ათას კაცამდე ნაცნობი და უცნობი
მოდის იმის პანაშვიდზედ, რათა სხვასთან ერთად, ერთ კრებულად უთხრას:
განისვენე მართალთა თანაო. დიდი, პატარა ჰგოლოვობს და მწუხარებს. ამის
მნახველს, ყოველს ამის მსმენელს, უნებლიეთ გაუელვებს ფიქრი: სჩანს, ეს კაცი...
ყოფილა რამ; სჩანს, რისთვისმე უცხოვრია; სჩანს, რამ გაუკეთებია, თორემ დღეში
რამდენი კაცი კვდება, რატომ სხვაზედ არ არის ეს ამბავიო.
აქედამ დიდი სახტომი არ არის იქამდე, რომ კაცმა თვალი შიგნით ჩაიბრუნოს
და თავის გულში დაიწყოს იმის პასუხის ძებნა, თუ: რისთვისა ვარ? რა გამიკეთებია?
რით მომიგონოს ჩემმა შემდეგმა? დიახ, ამისთანა მაგალითი მოგვივლენს ხოლმე
თავისთავის განკითხვის დღესა, გვწურთნის, გვასწავლის და გვზრდის.
[1887 წ., 30 ოქტომბერი – 7 ნოემბერი]

<კრიტიკული აზრის უქონლობა>
ტფილისი, 8 იანვარი

თუ ჩვენს მწერლობასა და საზოგადოებას ჩაუკვირდებით, შენიშნავთ ერთს
არასასიამოვნო გარემოებას, რომელიც ხელს უშლის ერთის და მეორის წარმატებასაც.
არც მწერლობასა და არც საზოგადოებას არ აღმოუჩენია ნამდვილი გზა, რომლითაც
უნდა მსვლელობდეს აზრი და გონება, არ დაუდგენია ნამდვილი აზრი ჩვენის
წარსულ და აწმყოს ვითარების შესახებ და სამართლიანად ვერ დაგვიფასებია, ვერ
გამოგვიკვლევია ჩვენი ყოფა-ცხოვრება. ჯერჯერობით ვერ შევთანხმებულვართ და
ვერ აღმოგვიჩენია ის ცენტრალური წერტილი, სადაც გადანასკვულია ცხოვრების
სხვადასხვა მიმდინარეობა. ერთის სიტყვით, დღემდის ვერ დაგვიდგენია
სამართლიანი კრიტიული აზრი ჩვენის ცხოვრების შესახებ. ეს გარემოება ამით არის
უსიამოვნო, ჩვენის წარმატების დამაბრკოლებელი, და გვიჩვენებს ჩვენის გონების
გაუწრთვნელობას, ჩვენს გაუფრთხილებლობას და დაუკვირებლობას. აი, აქ არის
უმთავრესი მიზეზი იმისა, რომ ყოველი კეთილი საზოგადო საქმე ჩვენში ერთობ
ნელის ნაბიჯით მიდის წინ...
ჩვენა ვთქვით, რომ კრიტიკული აზრი ვერ დაგვიდგენია ჩვენის ვითარების
შესახებ, სამართლიანად ვერ დაგვიფასებია ჩვენი წარსული და აწმყო. კრიტიკულის
აზრის უქონლობა იმოდენად შესამჩნევია ჩვენში, რომ არ შეიძლება ყურადღება არ
მიაქციოთ, თუ ცოტათი მაინც ჩაუკვირდებით ჩვენს აზროვნებასა. აი, სხვათა შორის,
აქ არის იმის მიზეზი, რომ ვერც ჩვენის ისტორიის შესწავლა და კვლევა ვერ
დამდგარა ჯერჯერობით ნამდვილს გზაზე და ვერც საზოგადო აზრის მიმდინარეობა.
ჩვენ იმას კი არ ვამბობთ, ვითომ ყველანი ერთისა და იმავე გზით უნდა
ვმსვლელობდეთ, ერთსა და იმავე ყაიდაზე ვგრძნობდეთ და ვგონებდეთ, რომ

ყველანი ერთისა და იმავე აზრისა ვიყვნეთ, არამედ იმასა, რომ ჩვენ ერთმანერთის
აზრი და მოქმედება ვერ დაგვიფასებია და სამართლიანის თვალით არ გაგვისინჯავს,
და თუ ერთმანერთს წუნს ავდებთ, მხოლოდ იმისთვის, რომ სურვილი და ღონე არა
გვაქვს ერთმანერთის აზრსა და მიზიდულებას საძირკველი გავუსინჯოთ.
ყოველ
დაწინაურებულ
საზოგადოებაში
აზრის
სხვადასხვაობა,
მრავალგვარობა კრიტიკის შედეგია და სხვადასხვა აზრისა და მიმართულების
მიმდევართ აქვთ ისეთი წერტილი, რომელიც ყველასათვის საერთოა. ჩვენში კი
სხვადასხვაობა აზრისა კრიტიკულის აზრის უქონლობის ბრალია და ჩვენის
გაუფრთხილებლობისა. ჩვენში ხშირად ერთისა და იმავე საგნის შესახებ იმდენად
შეუთანხმებელს და წინააღმდეგს აზრს გაიგონებთ, მერე ისეთს საგნებზე, რომელთა
შესახებ მორიგებულნი უნდა ვიყვნეთ, რომ სწორედ გასაოცარია. მაგალითად,
ადიდეთ წარსული, აქეთ ძველთა გმირობა და საქვეყნოდ აღიარეთ, რომ ჩვენნი
ძველნი შესანიშნავნი იყვნენო, და უსათუოდ გამოვარდება ვინმე და დაგვძახებს,
ვითომ თქვენ ადიდებთ ყოველს ნაკლულევანებას წარსულისას, სამარეში იყურებით
და მერმისისათვის ზურგი შეგიბრუნებიათ: რა არის პატივსაცემი წარსულშიო,
რომელს ერს არ გამოუჩენია გმირობა, რომელს არ გამოუცდია ლხინი და ჭირიო.
პირიქით, თუ ვინმემ სთქვა, რომ ჩვენი წარსული შესანიშნავს არაფერს წარმოადგენს,
იმაში არც ერთი ნათელი წერტილი არ მოიპოვებაო, მაშინ უსათუოდ ვინმე ყელში
გეცემათ და დაგძახებთ, როგორ თუ ჩვენი წარსული სრულიად ტიალ-ოხერიაო. თუ
გაბედეთ და სთქვით, რომ ვახტანგ მეფის კანონდებულება დიდი ნაშთია ჩვენის
წარსულისაო, რომ იგი ნაყოფია დიდის შრომისა და ჭკუისა, არ შეიძლება ვინმემ არ
გიპასუხოთ, რომ იგი კანონდებულება შეიცავს მრავალს მუხთლებს, რომელნიც
სრულიად არ ეთანხმებიან კაცთმოყვარეობას და დაწინაურებულის ერის
ცხოვრებასაო და, მაშასადამე, არც თვით კანონდებულება არის საყურადღებო და
შესანიშნავიო. გაბედეთ და სთქვით, რომ ესა და ეს მწერალი დიდად შესანიშნავია,
თავისის ნაწერებით დიდი სამსახური გაუწია სამშობლო მწერლობასა და ენასაო და
მაშინვე მოგვარდებიან და შეგძახებენ, რომ თქვენა სცდებით და უღირს მწერალს
ადიდებთო. საბუთად იმას დაგისახელებენ, რომ ამ მწერალმა ამა და ამ დროს ესა და
ეს უგვანო აზრი წარმოსთქვა და თანაც ესა და ეს საქციელი ჩაიდინაო. თუ გაბედეთ
და სთქვით, რომ ჩვენში მწერლობა დიდი ძალაა საზოგადოების წარმატებისაო,
მაშინვე, თქვენის აზრის მიუხედავად, გაიძახიან, რომ ჩვენი მწერლობა სრულიად
უძლურია, უფერულია, ენა გარყვნილიაო და სხვანი და ამასთანავე დაგწამებენ, რომ
საკუთარის ნაკლულევანების აღმოჩენას ერიდებითო და უფრთხითო. ვინმემ რომ
სთქვას, საჭიროა ვეცადოთ, თავადაზნაურობამ საკუთარი სკოლები იქონიოსო, იმ
წამსვე მოგვარდებიან და დაგწამებენ, რომ საკუთრად თავადაზნაურობის მომხრე
ხართ, არისტოკრატიულის აზრებითა ხართ გამსჭვალულიო და გლეხობას სრულიად
არ დაეძებთო. თუ გლეხობაზე იზრუნეთ, მაშინ დაგწამებენ მტრობას
თავადაზნაურობისამდი და სხვა.
ეხლა ვიკითხოთ, ნუთუ ამგვარი უთანხმოება აზრისა, ერთმანერთის
გაუგებლობა სამწუხარო არ არის? განა ყოველივე ესე შესაძლებელი იქნებოდა, ჩვენში
რომ კრიტიკული აზრი მუშაობდეს? განა ეგ შესაძლებელი იქნებოდა, თუ რომ ჩვენ
შეჩვეულნი ვიყვნეთ სამართლიანს მსჯელობას და ყოველსავე საქმის რიგიანად
დაფასებას და აწონ-დაწონვას?
ცხადია, რომ ზემოთ მოხსენებული გარემოება ხელს უშლის ყოველ საზოგადო
საქმის წარმატებას, რადგანაც ყოველივე უსაფუძვლო შეტაკება აზრისა მოითხოვს
გარდამეტებულს ლაპარაკს, მითქმა-მოთქმას, რომელიც სრულიად წარმოუდგენელია

იქ, სადაც კრიტიკული აზრი მუშაობს. ასე და ამრიგად ხშირად მრავალს სიტყვასა
ვხარჯავთ იმისათვის, რაიცა სრულიად უეჭველი უნდა იყოს.
[1888 წ., 8 იანვარი]

<”დრამატული საზოგადოების” გასაჭირი>
ტფილისი, 30 იანვარი

გუშინწინ ჩვენს გაზეთში ერთმა ჩვენის სცენის მოყვარემ გვაუწყა, რომ ჩვენის
დრამატიულის საზოგადოების გამგეობა დიდს შეწუხებასა და გაჭირებაშიაო. ეგ
კიდევ არაფერი, არაფერი იმიტომ, რომ ჩვენში არც ერთი საზოგადოებური საქმე არ
არის, რომ შესაწუხარი და გასაჭირებელი არ იყოს იმათთვის, ვისაც ბედად ჰხვდება
ხოლმე გაძღოლა და გამგეობა საქმისა, ყველამ, ვინც კი თავის ღონეს და მხნეობას
სწირავს ხოლმე საზოგადოებურს საქმეს, წინადვე იცის, რა თოკს იჭერს ყელში, რა
წვალებისა, წყენისა და შეწუხების უღელში ებმის. რაკი ყოველივე ეს წინადვე იცის
და საზოგადოების და ქვეყნის სიყვარულით საქმეში მაინც ჩასდგება ხოლმე, სჩანს,
რომ ეს წვალება, წყენა, შეწუხება არ აშინებს და არ აფრთხობს. ამაშია სათავე და
საბუთი იმ პატივისცემისა, რომელსაც ყოველი გულ-პატიოსანი კაცი ჰგრძნობს
ხოლმე ჩვენში საზოგადო მოღვაწის მიმართ. ერთადერთი ნუგეში, ერთადერთი
ჯილდო ამ მოღვაწეებისათვის მარტო ეს პატივისცემაა. ხოლო ეს პატივისცემაც ისე
ხშირი არ არის, როგორც სასურველია: ამ პატივისცემას ერთი ორიოდ კაცი თუ
ატარებს ხოლმე გულში და ათასი სხვა კი მარტო იმის ცდაშია, რომ მოღვაწეს გული
გაუტეხოს და რაც შესაძლოა მომატებული წყენა მიაყენოს.
ეს ყოველი, რასაკვირველია, წინადვე ცნობილი ექმნებოდა დრამატიულ
საზოგადოების გამგეობას და გაჭირება და შეწუხება, რომელსაც ჩვენის სცენის
მოყვარე იხსენიებს, იმისთვის მოულოდნელი და ახალი ამბავი არ უნდა იყოს,
ნამეტნავად თუ წარმოვიდგენთ, რა რთული და ძნელი მოსავლელი საქმეა ჩვენის
თეატრის საქმე. ამიტომაც ვსთქვით, რომ გამგეობის შეწუხება და გაჭირება კიდევ
არაფერიაო, იმიტომ რომ გამგეობამ იცოდა, რომ ეგ ეგრე იქნება და მაინც თავის
სასახელოდ ხელი მოჰკიდა ამ საქმეს და არ შეუშინდა. ჭირი მხოლოდ ის არის, რომ
სცენის მოყვარის სიტყვით, ამ შეწუხებას და გაჭირებას ფიალა მოთმინებისა აუვსია
და იქამდე მიღწეულა საქმე, რომ გამგეობას ფიქრი გაუტარებია გულში, სრულად
დაჰშალოს და დაითხოვოს ჩვენი დასი და ამ სახით ქართული წარმოდგენანი დიდ
თუ პატარა ხნობით შეაყენოს.
რა თქმა უნდა, რომ ყოველსფერს თავისი საზღვარი აქვს. შესაძლოა, შეწუხება
და გაჭირება იქამდე გაძლიერდეს, რომ კაცს სული შეუხუთოს და მოქმედებისათვის
ყოველივე ღონე და სახსარი მოუშალოს. ამისთანა განსაცდელი, ამისთანა შიში,
ამისთანა საზღვარს გადაბიჯება უფრო საფიქრებელია თეატრის საქმეში, ვიდრე სხვა
საქმეში. საკმარისია, რომელმამე არტისტმა თავზედ ხელი აიღოს და სთქვას, არ
ვითამაშებო, მაშინ როცა ფარდა უნდა აიხადოს წარმოდგენისათვის და ის არტისტი
უნდა გამოვიდეს სათამაშოდ, საკმარისია ერთი ამისთანა უმსგავსო მაგალითი, რომ
გამგეობამ ყოველივე მოთმინება დაჰკარგოს და სულ დაჰშალოს საქმე, ვიდრე ყოველ
წარმოდგენაზედ ამისთანა შიშსა და განსაცდელქვეშ დააყენოს თავისი თავი,
საზოგადოება და თვითონ საქმეცა. ეს ერთი მაგალითი და რამდენი ამისთანა

ხათაბალა შეუძლიან მიაყენოს თეატრის საქმეს არტისტმა, თუ გაკადნიერდა და
თავზედ ხელი აიღო.
მართლა რომ ძნელი რამ არის, ამისთანა და ან ამის მგზავს საქციელს
არტისტისას გაუძლოს კაცმა, ძნელია და მეტისმეტადაც ძნელია კაცი ყოველ დღე,
ყოველ წუთს არტისტისაგან შიშსა და განსაცდელს ქვეშ იყოს, აცა, ან ეხლა გაუწყრება
ღმერთი და უმართებულობას რასმე ჩაიდენს, ან ეხლაო, ამისთანა შიშისა და
განსაცდელის ზედმოქმედება ისეთი ძლიერია, რომ თვითონ სიყვარული საქმისა
იძულებულ ჰყოფს კაცს თავი დაანებოს საქმეს და სრულებით ხელი აიღოს. ხოლო ეს
ხელის აღება და თავის დანებება მარტო მაშინ არის შესაწყნარებელი, როცა სხვა გზა
აღარ არის, როცა საქმეს არსაიდამ აღარ მოევლება. ჩვენის თეატრის საქმე აქამომდე
არა გვგონია მისული.
მართალია, ვერაგვარი ქაღალდზედ დაწერილი წესი ვერ შეჰკრავს თეატრის
საქმეს ისე, რომ რომელმამე არტისტმა შეუწყნარებელი უმსგავსობა რამ არ
მოახდინოს, რაკი ერთხელ და ერთხელ თავისი საკუთარი ღირსება არაფრად მიაჩნია
და რაკი იმოდენად უწვრთნელია, გონება- და გულ-დახშულია, რომ არ ესმის რის
მოვალეა საზოგადოების წინაშე, როცა უკისრნია თეატრის სამსახური, სასცენო
მოღვაწეობა. ყოველს ამაში მხოლოდ თვით არტისტის ზნეობითი ღირსებაა
თავმდები მისის რიგიანობისა, წესიერობისა და მართებულობისა. ზნეობიანი,
ღირსებიანი არტისტი თავის დღეში არ იკადრებს უმზგავსობა რამ ჩაიდინოს,
თავისთავიც შეირცხვინოს და საქმეც, რომელსაც ემსახურება, საკუთარის თავის
პატივი ამის ნებას არ მისცემს და აი სწორედ ამაშია ის სახსარი, რომელსაც ხელი
უნდა მოჰკიდოს ჩვენის დრამატიულის საზოგადოების გამგეობამ ჩვენის სცენის
დასახსნელად გაუქმებისაგან.
ჩვენს დასში, თუ, ჩვენდა სამწუხაროდ, არის იმისთანა არტისტი, რომელმაც არ
იცის საკუთარის თავის პატივი, რომელსაც მისი საკუთარი ზნეობითი ღირსება არა
ჰთავმდებობს და რომელსაც სცენა მარტო თავის თვითნებობის მოედნად მიაჩნია და
უწესოებას, ურიგობას არა ჰთაკილობს, არ უკადრისობს, იგი ერთს დღესაც
დასაყენებელი არ არის დასში, რაც უნდა დიდის ნიჭის პატრონი იყოს.
რასაკვირველია, ნიჭიერი არტისტი დიდი რამ არის სცენისათვის, მაგრამ თუ
სხვაფრივ ყოვლად აუტანელია, ისევ უმისობა სჯობია, თორემ ჩვენის თეატრის საქმე
ყოველთვის ბეწვზედ ეკიდება და ეს არაგზით შესაწყნარებელი არ არის.
ამიტომაც სრულად თანამოზიარენი ვართ იმ აზრისა, რომელიც ჩვენს გაზეთში
გამოსთქვა ერთმა ჩვენის სცენის მოყვარემა, რომ ან ეხლანდელს დასში ავი
კარგისაგან გაირჩეს, ან სულ ახალი დასი შესდგეს. ძნელია, მართალია, ახალის დასის
შედგენა, მაგრამ, ჩვენის ფიქრით, შეუძლებელი კი არ არის. იქნება ამით არტისტული
ღირსება ცოტად თუ ბევრად მოაკლდეს ჩვენს სცენასა პირველ ხანში, მაგრამ
ადამიანურს კი უსათუოდ მოიმატებს სამუდამოდ ად არა გვგონია, ამისათვის
სამდურავი ვინმემ გამოაცხადოს. დრომდე არტისტიულ ღირსების მოკლებას
ავიტანთ, როგორც იქნება, ოღონდ ადამიანურმა ღირსებამ დუღაბივით შეჰკრას ჩვენი
სცენა და მაგარს საფუძველზედ დაამყაროს. სრულიად დაშლა კი დასისა და გაუქმება
ჩვენის სცენისა, თუნდაც დროებითად, ღმერთმა გვაშოროს! ამას ქართველნი თავის
დღეში არ შეუნდობენ ეხლანდელს გამგეობას დრამატიულ საზოგადოებისას,
ამისთანა არასანატრელს განზრახვას მხოლოდ მაშინ უნდა მისცენ გზა, როცა სხვა
ყოველივე ღონე და სახსარი უქმია და ამაო.
[1888 წ., 30 იანვარი]

<იონა მეუნარგიას მომავალი ლექციები
გრიგოლ ორბელიანზე>
ტფილისი, 23 მარტი

სიტყვამოსწრებული სახელოვანი პოეტი გერმანიისა ჰეინე ერთს ადგილას
ამბობს: ”თვითვეული ცალკე ადამიანი მთელი ერთი ქვეყანაა, რომელიც მათთან
ერთად იბადება და მასთან ერთად ჰკვდება. ყოველ საფლავის ქვისა ქვეშ სძევს
მსოფლიო ისტორიაო”. თუ ეს ითქმის საზოგადოდ თვითვეულს ცალკე კაცზედ,
რომელიც სხვას არაფრით აღემატება და კაცთა დაუსრულებელ მწკვრივში
ნამეტნაობით სხვისაგან არ ირჩევა, რა უნდა ითქვას იმისთანა განსხვავებულ კაცზედ,
რომელიც რითიმე სხვაზედ მეტი ყოფილა, მწკვრივიდამ თავისი სიმაღლით ცოტად
თუ ბევრად გამორჩეულა, სხვაზედ უფრო შესამჩნევად უვლია ცხოვრების გზაზედ
და კვალი სვლისა ასე თუ ისე დაუმჩნევია.
რაც უნდა სთქვით და ამას კი არავინ უარს არა ჰყოფს, რომ ყოველს ჩვენგანს
რაღაც გაუგებარი წყურვილი აქვს თვალით ჰნახოს და ცნობისმოყვარეობით ჰსინჯოს
კაცი, რითიმე გამოჩენილი, რითიმე სახელგანთქმული. ეს წყურვილი ისეთია, თითქო
დაბადებითვე თანდაყოლილი აქვს ადამიანსა და იმოდენად ძლიერია, რომ ვერავინ
წაუვა და ვერავინ გაუმაგრდება. ამ წყურვილს ფენიმორი კუპერი ინსტიქტურს
წყურვილს ეძახის და გამოჩენილი კარლეილი უდიდესს და უკეთესს წყურვილს
სხვათა წყურვილთა შორის, რაც კი ადამიანის ბუნებაშია.
”ადამიანსაო, – ამბობს კარლეილი, – აქვს ერთი უდიდესი და უკეთესი
წყურვილი. ეს ის წყურვილია, რომ დაბადებითვე თანდაყოლილის გულითადის
სიყვარულით უყვარს დიდბუნებოვანი კაცი და დაბადებითვე გული ერჩის აქოს,
ადიდოს და ასახელოს თავისნი გმირნიო... გმირთა მიმართ პატივისცემა თვით
ადამიანის ბუნების წყურვილია და ქვეყნის გაჩენის დღიდამ ეგ წყურვილი ადამიანის
განსაკუთრებული თვისება არისო... ამასთან არ უნდა დავივიწყოთ, რომ გმირთა
მიმართ პატივისცემა ყოფილა პირველი, მეორე და უკანასკნელი რჯული ადამიანისა,
რჯული დაურღვეველიო... ამიტომაც ეძიეთ და აღმოაჩინეთ დიდბუნებოვანი კაცნი,
თუ შეიძლებთო. თუ დიდბუნებოვანი არ არიან, ნუ მოიშლით ძიებას: რაკი
დიდბუნებოვანი არ არიან, რითიმე გამოჩენილნი კაცნი მაინც დაგვანახვეთო”.
რისთვის? იმისთვისაო, ამბობს იგივე კარლეილი, რომ გამოჩენილის კაცის
ღვაწლი
სასახელოა,
სამაგალითოა,
ნაყოფიერია
თანამედროვთათვის,
შთამომავლობისათვის და საუკუნოებისათვისაო. ამიტომაც დავალებულნი ვართ
სიამოვნებით და მადლობით მივეგებნეთ იმ ამბავს, რომ ბ-ნს მეუნარგიას
მოუწადინებია ამ დღეებში საჯარო ლექცია წაიკითხოს და თვალწინ გაგვიტაროს
ერთი იმისთანა ჩვენი კაცი, რომლის ნახვაც ადამიანის ბუნების წყურვილს შეადგენს.
იგი კაცი განსვენებული თ. გრ. ორბელიანია, კაცი მრავალგვარად სახელოვანი, კაცი,
რომელზედაც ერთს ევროპიულს გაზეთში ნათქვამი იყო, რომ ერთი უდიდესი
ლირიკოსია ამ მეცხრამეტე საუკუნისაო.
სხვისა არ ვიცით და ჩვენ კი ისე გვგონია, რომ გრ. ორბელიანს როგორც პოეტს
წინ ვერავინ გადურბენს ჩვენში, ამ მეცხრამეტე საუკუნეში. ნუთუ დიდი საქმე არ
არის ჩვენთვის საბუთიანად ვიცოდეთ, ჩვენის თვალით ვნახოთ, ჩვენის ყურით
გავიგონოთ, რა საგანი ჰქონია ცხოვრებისა ჩვენს გამოჩენილს კაცს, რა ნაღველი
უტარებია გულში, რა იმედი და ნუგეში დაუგდია ჩვენთვის, ჩვენს ავსა და კარგს

როგორ გასძღოლია და ჩვენი ავი და კარგი როგორ აღბეჭდია, როგორ ჩასჭდევია
გულში, ამისთანა კაცის ისტორია ხომ ჩვენი საკუთარი ისტორიაა!..
ბევრი ჩვენგანი თ. გრ. ორბელიანს იცნობს, როგორც მეტისმეტად ტკბილს და
ხელოვანს ლექსის მთქმელს, ხოლო ათასში ერთმა არ იცის, რა კაცი იყო
განსვენებული შინ, გარეთ, სახელმწიფო და საზოგადო სამსახურში, მახლობელთა,
შორეულთა და მეგობართა შორის; რა გრძნობის, რა აზრის კაცი იყო ყოველ იმ
მრავალგვარ საზოგადო საქმეში, რომელთაგანაც თითქმის არც ერთს ისე არ გაუვლია,
რომ მისი ტკბილი, მგრძნობიერი, მოსიყვარულე გული არ მიეზიდნა, იმისი ჭკვიანი,
გონიერი თვალი ზედ არ გაეჩერებინა გულდინჯად და გულდასმით ჩხრეკისა და
ძიებისათვის. ხანგრძლივი სიცოცხლე იმისი მოწამე და მნახველი იყო ბევრის ავისა
და კარგისა, რაც კი ყოფილა და მომხდარა ჩვენში იმის დროს. გრ. ორბელიანი
თითქმის ყოველ საგანს, ცხოვრებისაგან ჩაძახილსა, ამოსძახებდა ხოლმე თავის
გულიდამ ასე თუ ისე, ხოლო ყოველთვის კი ტკბილად, აუმღვრეველად და
აუჩქარებლად, როგორც ბრძენი კაცი, თავის აზრისა და სიტყვის პატივით
მპყრობელი.
ერთი დიდი ბრძენი კაცი ამბობს: ”პირველი, რასაც კი მე ვკითხავ ხოლმე
ყოველს ცალკე კაცსა, ეს საკითხავია: ”გაქვს რაიმე იმისთანა საგანი, რომელსაც შენ
მთელის შენის სულით და გულით მისცემიხარ, რომელსაც ერჩი, ეტანები და
რომელსაც ბოლოს და ბოლოს მიეღწევი კიდეცაო? ცუდია თუ კარგი იგი მისი საგანი,
ეს ჩემი მეორე საკითხავიაო”.
ბ-ნ მეუნარგიას საქებური აზრი მოსვლია, ერთი ჩვენი სახელოვანი კაცი
თვალწინ დაგვიყენოს, რომ ვკითხოთ: რა საგანი გქონია იმისთანა, რომელსაც
მთელის შენის სულით და გულით ეძლეოდი, რომელსაც შენს სიცოცხლეში ერჩოდი,
ეტანებოდი და რომელსაც დასასრულ მიეღწივე კიდეც? ცუდია თუ კარგი იგი შენი
საგანი – ამასაც მოვიკითხავთ, ხოლო მას შემდეგ, რაკი პირველზედ პასუხს გვეტყვი.
თუ ყოველს ცალკე კაცს ეს ეკითხება, გამოჩენილს კაცს უფრო სასურველი არ არის
მოეკითხოს? აი ბ-ნი მეუნარგია სწორედ ამ სასურველ სამსახურს გვიწევს და
მადლობის ღირსიც ამიტომ არის.
უეჭველია იმ ორს საკითხავზედ საბუთიან და უტყუარს პასუხს მოაცემინებს
გრ. ორბელიანს ბ-ნი მეუნარგია. ამას ჯერ იმიტომ ვამბობთ, რომ გრ. ორბელიანს
აუარებელი წერილები და მიწერ-მოწერა დაჰრჩა. არა გვგონია ჩვენში იმისთანა კაცი
იყოს, რომ იმოდენა მიწერ-მოწერა ჰქონოდეს, რაც გრ. ორბელიანს ჰქონია. ზოგი
დიდხარისხოვან კაცებთან მინაწერია სხვადასხვა საზოგადო საქმეთა გამო, ზოგი
მახლობელთან, შორეულთან, მეგობართან და ყოველივე ეს დიდ სახსარს მისცემდა ბნ მეუნარგიას, სრული სახედ დაგვანახვოს გრ. ორბელიანისა და იმის სულსა და
გულში ჩაგვახედოს. ნუთუ ეს წყურვილის ღირსი საგანი არ არის? ჯერ ხომ ეს.
მერე იმიტომ ვამბობთ, რომ ბ-ნი მეუნარგია ამისთანაებში ძალიან ხელოვანია,
ძალიან ხერხიანია. ეგ მან დაგვიმტკიცა კიდეც გ. ერისთავის ბიოგრაფიითა. ეს
ისეთის ოსტატობით და ხელოვნებით შედგენილი ბიოგრაფიაა, ისეთის ცოდნით და
გულმოდგინებით, რომ ყოველს ევროპიულს ლიტერატურაშიაც კი თვალსაჩინო და
თავმოსაწონებელი იქნებოდა, ჩვენთვის ხომ, რაღა თქმა უნდა.
ზოგიერთისათვის ბ-ნს მეუნარგიას წაუკითხავს კიდეც თავისი ლექციები გრ.
ორბელიანზედ. ვისაც გაუგონია წაკითხული, ქებით აღარ არიან. სწორედ ამისი
იმედიც უნდა გვქონოდა, რაკი ვიცოდით, რომ თ. გ. ერისთავის ბიოგრაფიის დამწერი
ბ-ნი მეუნარგიაა. გრ. ორბელიანის ბიოგრაფია მით უფრო სავსე იქნება ხელოვნებითა
და ცოდნითა, რომ ამ შემთხვევაში აუარებელი საბუთები და ცნობები ხელთა ჰქონია

ბ-ნს მეუნარგიას და, გარდა ამისა, თვითონაც პირისპირ იცნობდა განსვენებულსა.
ყოველივე ეს იმ ნიჭთან და ხერხთან, რაც ბ-ნ მეუნარგიამ გამოიჩინა თ. გ. ერისთავის
ბიოგრაფიის დაწერაში, საკმაო თავმდებია, რომ იმისი ლექციები გრ. ორბელიანზედ
ერთს უკეთესს სიამოვნებას შესძენს ქართველს საზოგადოებას.
ამბობენ, პარასკევს იქნება პირველი ლექცია სათავადაზნაურო ბანკის
თეატრში. მივულოცავთ ქართველს საზოგადოებას ამ ახალს ამბავს და
დარწმუნებულნი ვართ, არ დაგვემდურებიან, რომ ასე წინასწარვე ვუქადით
სიამოვნებასა.
[1888 წ., 23 მარტი]

<”თერგდალეულნი” და ახალი თაობა>
ტფილისი, 16 მაისი

”ივერიის” წარსულს №-ში დაბეჭდილი იყო ბ-ნ ნ. გ – ლის წერილი, რომელსაც
შეუძლებელია ყურადღება არ ვათხოვოთ, რადგანაც ეს წერილი ეხება მრავალს
საგულისხმო და თან სავალალო საგანს ჩვენის ცხოვრებისას. ბ-ნი ნ. გ – ლი,
რომელსაც კვალდაკვალ თვალი არ უდევნებია ჩვენის ვითარებისათვის, ადარებს
ერთმანეთს ორს თაობას, ძველსა და ახალსა, და ორს ხანას ჩვენის მწერლობისას.
ერთის სიტყვით, ავტორი ეხება ისეთს საგნებს, რომელთაც შეუძლებელია კაცმა
გვერდზე აუაროს, თუ რომ ქვეყნის ავსა და კარგზე ზრუნავს და გული შესტკივა.
მართლადაც, განა საინტერესო და საჭირო არ არის ვიცოდეთ, რა მოიღვაწა ძველმა ან
ახალმა თაობამ, რამდენი ფეხის ნაბიჯი გადადგა წინ ან უკან ჩვენმა მწერლობამ,
ჩვენმა ცნობიერებამ, რამდენად შევიმატეთ თუ შევისუსტეთ გონებითი და ზნეობითი
ძალ-ღონე? დიაღ, ყოველივე ეს მეტად საყურადღებოა და ამიტომაც ჩვენ ვუძღვნით
ჩვენს შენიშვნას ბ-ნის ნ. გ – ლის წერილს და თან ვისურვებთ, მკითხველმა
ყურადღება ათხოვოს აღნიშნულს საგნებს.
რა უნახავს, რა შეუნიშნავს ბ-ნს ავტორს წინად და ეხლა სამშობლო ქვეყანაში,
რა აზრისა არის ძველსა და ახალს თაობაზე, ძველსა და ახალს მწერლობაზე?
იხსენიებს რა ავტორი ძველ თაობას, ეგრედ წოდებულს თერგდალეულებს, ამბობს,
რომ თერგდალეული მხნე და მამაცი, კარგად მომზადებული და დროების
შესაფერად განვითარებული იყოვო. თერგდალეული აღიზარდა რუსულს
მწერლობასა და მეცნიერებაზე და შეითვისა, შეიხორცა ნათელი აზრები რუსეთის
განათლებული საზოგადოებისა და ხელსავსე მოვიდა სამშობლო ქვეყანაშიო.
”თერგდალეულმა ენა შეგვინახა, ცოტათი მაინც გაგვიმდიდრა და ქართულს
ჭკუას, ზნეობას და მწერლობას ბევრი სიმდიდრე შეჰმატა”. რა იყო მიზეზი
თერგდალეულის გამარჯვებისა? თერგდალეულთა თაობაში ”არ მოიპოვებოდა არც
ძალიან დიდის, უზარმაზარის ჭკუის პატრონი, არც მეტისმეტად განათლებული
კაცი... მაგრამ ძლიერი და გამარჯვებული იმიტომ გამოვიდა, რომ იმ დროის ნათელი
აზრები მართლაც შეითვისა და განიხორციელა”.
თერგდალეულმა მოგვცა, რისიც მოცემა შეეძლო და გზა დაუთმო ახალს
თაობას, რომელიც დღეს ჰმოქმედობს მწერლობასა და საზოგადოებაში. აქ იწყება
ახალი ხანა ჩვენი ვითარებისა; სამწერლო თუ საზოგადო სარბიელზე გამოვიდა
სულით და გულით ფუჭი და უღონო, გონებით გაუხსნელი და დროის შესაფერად

მოუმზადებელი თაობა, რომლის შუბლის ბეჭედი ”გულგრილობა და გულქვაობაა”.
ამ თაობამ კარგად და საფუძვლიანად არა იცის რა, არც უცხო მწერლობა და
მეცნიერება და არც საკუთარი ვითარებაო.
ერთის სიტყვით, როგორც ხედავს მკითხველი, სურათი ჩვენის მწერლობისა
და ცხოვრებისა სრულიად შეიცვალა და ჩვენც სრულიად დავქვევითდით.
”განცვიფრებით ვუყურებ ადრინდელს თერგდალეულებს და იმათს ნაყოფს – ამ
ჟამის ახალ თაობას”, ბრძანებს ავტორი და მართლაც რომ განსაცვიფრებელია
ავტორის მიერ ნათლად დასურათებული გარემოება.
ეხლა ვიკითხოთ, სად და რა არის მიზეზი ამ სამწუხარო გარემოებისა? თუ ეს
ახალი თაობა ნაყოფია თერგდალეულებისა, როგორც ბრძანებს ავტორი, – როგორ
მოხდა, რომ ყოველისფერით კარგმა თაობამ, რომელმაც ”მართლა შეითვისა და
განიხორციელა იმ დროის ნათელი აზრები, თუმცა მეტისმეტად განათლებული არ
იყო”, რომელმაც შემუსრა სიცრუით, სიბნელით და ფარისევლობით სავსე ოჯახი წინა
თაობისა, შეარღვია ზღუდე უმეცრებისა, რომელმაც ენაც, ჭკუაც, ზნეობაც და
მწერლობაც გაგვიმდიდრა და, სადაც ფეხი გადასდგა, ყოველგან და ყოველს საქმეს
დაასვა ”პატიოსნების ბეჭედი”, – როგორ მოხდა, რომ იმ თაობამ, რომელმაც თავისს
”საყვარელსა უჩვენა საქმენი საგმირონია”, ვერ აღზარდა კარგი, მხნე და გონიერი
თაობა, ან, უკეთ ვსთქვათ, აღზარდა ისეთი უშნო და გულსაკლავი თაობა, როგორიც
დღევანდელია? ვიმეორებთ, სად არის იმის მიზეზი, რომ დღევანდელი თაობა,
რომელსაც აღმზრდელად კარგი თაობა ჰყოლია, რომელსაც თვალწინ ჰქონდა და აქვს
მართლა რომ მშვენიერი და მდიდარი, უფრო ადვილად ხელმისაწვდომელი რუსული
და სხვა, თუგინდ საფრანგეთისა და გერმანიის, მწერლობა, ასე უძლური და
უფერულია და არაფრით არა ჰგავს წინა თაობას? როგორ მოხდა, რომ ჩვენი ახალი
თაობა დღემდის ვერ მიმხვდარა, ”რას უნდა დაებღაუჭოს ხელით, ფეხით, სულითა
და ხორცით”, რომ რუსულის მწერლობისა და ცხოვრების შესწავლა იმისთვის
აუცილებლად საჭიროა და ვერა შეუძენია რა ვერც აქ, სამშობლოში, და ვერც უცხო
ქვეყნებში ”საფრანგეთსა და გერმანიაში ნამყოფიც ბევრი მოიპოვება ჩვენს
ახალგაზდობაშიო, – ბრძანებს ავტორი, – მაგრამ ამათ ფრანგული და გერმანული
რუსულს ენაზე უარესად იციანო. ეგ არის და! როდესაც მთელს ახალს თაობას აზრი
არა აქვს, გინდ პეტერბურგში გაგზავნე, გინდ პარიზსა და გინდ ბერლინში,
ვერსაიდგან ვერაფერს სარგებლობას ვერ გამოიტანსო...”
”მიზეზი ჩვენის უთავბოლო ხეტიალისა ის არის, რომ ჩვენი ახალი თაობა
უაზროა, უსაგნოაო...” როგორც სჩანს ავტორის სიტყვებიდგან, ჩვენს ახალ თაობას
საგანი ცხოვრებისა და ნათელი დედააზრი ვერც აქ, სამშობლოში უპოვნია და ვერც
უცხო ქვეყნებში. ვგზავნით თვრამეტისა, ცხრამეტისა და ოცის წლის უსაგნო და
უაზრო ყმაწვილებს უცხო ქვეყნებში საგნისა და დედააზრის საპოვნელად, მაგრამ
სულ ამაოდ. სად უნდა შეიძინოს დედააზრი? რა მიზეზია, რომ აზრი ვერ გვიპოვნია
ვერც შინ და ვერც გარეთ? ერთის სიტყვით, რამ დასეტყვა და დანაცრა ჩვენი გრძნობაგონება, რა მიზეზია, რომ ”რისხვით მობრუნდა ბორბალი ჩვენზედა ცისა შვიდისა” და
რა მიუვალი ქაჯეთის ციხე ყოფილა ეს ჩვენი ახალი თაობა, თუ რომ ვერც
თერგდალეულების მაგალითმა და მოღვაწეობამ განსწმინდა და გააფაქიზა იმისი
გრძნობა და გონება, სული და გული, ზნე და ხასიათი, და ვერც მდიდარმა უცხო
მწერლობამ მოხიბლა იმისი თვალი? აი, სხვათა შორის, ის საკითხავი, რომელიც
თავში გებადებათ, როცა ბ-ნის ნ. გ – ლის წერილს კითხულობთ.
ტფილისი, 17 მაისი

რამ დასეტყვა და დანაცრა ჩვენი ახალი თაობა? – ვიკითხეთ ჩვენ ზევით
წერილის დასასრულში. აი, ის რთული საკითხავი, რომლის გამოცნობა მეტად
საჭირო და საინტერესოა. ჩვენ აქ ვერ ვიკისრებთ ამ საკითხავის გადაწყვეტას და
მხოლოდ გაკვრით აღვნიშნავთ იმ საშუალებას, რომლითაც, ვგონებთ, შესაძლო
იქნება ცოტათი მაინც ნათელი მოვფინოთ საგულისხმო საგანს და ასე თუ ისე
გადავსწყვიტოთ დადგენილი საკითხავი. წარსულსავე წერილში მოხსენებული იყო,
რომ დღევანდელს თაობას, რომელიც სამწერლო თუ საზოგადო სარბიელზე
ვარჯიშობს და მოქმედობს, ჰყავდა კარგად გაწვრთვნილი და მომზადებული თაობა,
თვალწინა ჰქონდა და აქვს გადაშლილი მდიდარი რუსული მწერლობა და ევროპის
მწერლობა-მეცნიერება, გზა თავისუფალი ჰქონდა პეტერბურგისაკენ, პარიჟისა და
ბერლინისაკენ, მაგრამ აქედგან არა გამოდნა რა, რადგანაც, როგორც ბ-ნი ნ. გ – ლი
ბრძანებს, იგი ახალი თაობა უაზრო და უსაგნოა. ბ-ნ ნ. გ – ლთან ერთად ჩვენ
აღვნიშნეთ ის ორი უმთავრესი ძალა, სახელდობრ, კარგად მომზადებული, გრძნობაგონება განწმენდილი და გაფაქიზებული წინა თაობა და სხვადასხვა ერთა მდიდარი
მწერლობა-მეცნიერება, რომელიც ჰქმნის ახალს თაობას. ეს ორი ძალა ხომ მართლა
ისეთია, როგორადაც იმათ გვიხატავს ბ-ნი ნ. გ – ლი. მართლადაც, განა ვისმე ნება და
საბუთი აქვს თერგდალეულების საზოგადო და სამწერლო მნიშვნელობა და უცხო
მწერლობათა სიმდიდრე უარჰყოს, ან შეამციროს? დიაღ, ეს ორი ძალა მეტად
შესამჩნევად მოქმედებს ყოველს ახალს თაობაზე, მაგრამ, როგორც ავტორის
სიტყვებიდგანა სჩანს, ჩვენის ახალის თაობის სულისა და ხასიათის ჯიუტობას კი ვერ
შეემკლავა.
ახლა ნება გვაქვს ვიკითხოთ, რა იყო იმის მიზეზი, რომ ამ ორმა ძალამ
შესაფერი ნაყოფი ვერ გამოისხა? განა შესაძლო არ არის ვიფიქროთ, რომ ჩვენის
ახალის თაობის ვითარებაში კიდევ სხვადასხვა ძალა მოქმედებს? თუ ამგვარი ძალა
არა ყოფილა, მაშინ საბუთი მოგვეცემა ვიფიქროთ, რომ ჩვენ დედის მუცლიდგან
დაგვყოლია ”გულქვაობა, გულგრილობა, უაზრობა, უსაგნობა”, ერთის სიტყვით,
ყველა ის სენი, რომელიც ბ-ნს ნ. გ – ლს თავის წერილში აღუნიშნავს. მაგრამ ეს
საბუთი ხომ ტყუილი საბუთი იქნებოდა, რადგანაც შეუძლებელია წარმოვიდგინოთ,
რომ მთელი თაობა ბუნებითგანვე უნიჭო, გულქვა და გულგრილი იყოს; რომ
მომაკვდინებელი სენი ბუნებითგანვე სისხლს და ხორცში შეგვხიზნებოდეს. ჩვენის
აზრით, მთელი თაობა შუათანა ნიჭისა, ჭკუისა და ხასიათისა მაინც უნდა იყოს,
რადგანაც წარმოსადგენი არ არის, რომ სულსა და ხორცში დაბადებიდგანვე
დაგვბუდებოდეს ყოველგვარი მძიმე სენი.
მაშასადამე, როცა ჩვენს ახალს თაობაზე ვლაპარაკობთ, მხედველობაში უნდა
მივიღოთ არა ერთი ან ორი შემომქმედი ძალა, არამედ რამდენიმე, თუ გვინდა, რომ
უტყუარი განაჩენი დავსდოთ და შევიგნოთ საკუთარი ვითარება. უნდა აღმოვაჩინოთ
ყველა ის ძალა, რომელიც ავად თუ კარგად მოქმედებდა ჩვენს ახალს თაობაზე,
ავწონ-დავწონოთ და გავზომოთ თვითოეულის სიღრმე და სიგანე და მხოლოდ მაშინ
შევიტყობთ, თუ რამ დასეტყვა და დანაცრა ჩვენი ახალი თაობა და ან ააყვავა და
ზეციური მადლი შთაბერა სულსა და გულში. მაშინ იმასაც შევიტყობთ, თუ რა ძალა
რა ზომისაა და რა მონაწილეობა მიუღია ახლის თაობის აღზრდასა და გაწვრთვნაში.
როცა, მაგალითად, ახალს თაობაზე ვლაპარაკობთ, განა მარტო ის ორი ძალა –
წინანდელი თაობა და უცხო მწერლობა უნდა ვიქონიოთ მხედველობაში? არა, ეს
ყოვლად შეუძლებელია, რადგანაც ცხოვრებაში სხვა მრავალი ძალა მოქმედობს და
დროზე არის დამოკიდებული ერთისა ან მეორის ზედმოქმედების სიღრმე და სიგანე.

ეს სხვადასხვა ძალა ზოგჯერ თანაბრად მოქმედებენ და ერთი მეორეს ხელს უწყობს,
ხან ერთი მეორეს ეწინააღმდეგება და გზაზედ ეღობება და აი სად არის მიზეზი
ცხოვრების მოვლენათა რთულობისა და მრავალნაირობისა. ავიღოთ, მაგალითად,
რომელიმე კერძო ადამიანი, ან კრებული ადამიანთა, საქმე, ჩავუკვირდეთ
თვითოეულის ვითარებას და დავრწმუნდებით, რომ იმათს შექმნაში მოქმედობს
მთელი საშინაო და საზოგადო ვითარება. იგივე ითქმის ჩვენს ახალს თაობაზე,
რომლის ავი და კარგი დამოკიდებულია რამდენსამე ძალთა კრებულზე და
ცხოვრების სხვადასხვა მიმდინარეობაზე. აი, ჩვენის აზრით, ის გზა, რომელიც
გაგვიადვილებს ჩვენის ახალის თაობის ვითარების და ავისა და კარგის გამორკვევას;
მხოლოდ ამ გზით შეგვიძლიან შევიგნოთ ზოგი რამ, რაიცა ბ-ნს ნ. გ – ლის სრულიად
სამართლიანად შეუნიშნავს ჩვენს ახალს თაობაში. ჩვენ აქ არ შევუდგებით ამ ორს
წერილში დადგენილის საკითხავის ვრცლად გამორკვევას; მხოლოდ ერთს
გარემოებას ჩავუდგებით კვალში, სახელდობრ იმას, თუ რა მონაწილეობა აქვს ჩვენს
ძველს თაობას ახალის თაობის შექმნასა და ვითარებაში და დღევანდელის
მწერლობის ავკარგიანობაში. მეტისმეტად საინტერესოა გამოვარკვიოთ, თუ როგორ
მოქმედობდა ძველი თაობა ახალზე და როგორ დაეტყო ეს ზედმოქმედება. ამისათვის
ჩვენ ისევ ბ-ნ ნ. გ – ლის მივყვეთ და განვიხილოთ ზოგიერთი იმისი აზრი და
შეხედულობა.
ტფილისი, 19 მაისი

ჩვენა ვსთქვით, რომ ჩვენის ახალთაობის შექმნაში მოქმედებდა რამდენიმე
ძალა, სახელდობრ, მთელი საშინაო და საზოგადო ვითარება, საკუთარი და უცხო
მწერლობა. თითოეულის ძალის გამოკვლევას ჩვენ აქ არა ვკისრულობთ. მხოლოდ
ერთი ძალა გამოვყოთ იმ ძალათა კრებულიდგან და ამ ერთს ძალას ჩავუდგეთ
კვალში. ხოლო ის კი უნდა ვაღიაროთ, რომ ეს რამდენიმე ძალა ზოგჯერ ერთმანეთს
ხელს არ უწყობდნენ და თუ ამ აზრს მივიღებთ, მხოლოდ მაშინ შეგვიძლიან
გამოვიცნოთ, რამ დასეტყვა და დანაცრა ჩვენი გრძნობა-გონება და რამ მისცა, ჩვენის
ფიქრით, საბუთი ბ-ნს ნ. გ – ლს ისეთი გულსაკლავი აზრი შეედგინა ჩვენის ახალის
თაობის შესახებ.
ძველი თაობა, რომელსაც ეგეთის სიყვარულით და სიამოვნებით იხსენიებს ბნი ნ. გ – ლი, აღზრდილი და განსწავლული იყო რუსულს მწერლობა-მეცნიერებაში
და უცხო მწერლობაშიაც, ისიც რუსულის შემწეობით. მაშინ ჩვენი საზოგადოება ხომ
გონებით ძალიან დაქვეითებული იყო და საკუთარის ვითარებისა თითქმის არა
გაეგებოდა რა. ნასწავლმა თაობამ, გარდა იმისა, რომ მოჰფინა, რამდენადაც შეეძლო,
ჩვენს ქვეყანაში საყოველთაო ნათელი აზრები, ხელი მიჰყო საკუთარს ვითარებას. ამ
ორს საგანს ერთსა და იმავე დროს ემსახურებოდა და ამ ნათელის აზრების მიხედვით
ჩაუკვირდა ჩვენს ცხოვრებას, აღმოაჩინა ზოგი იმისი ღირსება-ნაკლულევანება და
ამით აღძრა იმ დრომდე მიძინებული საზოგადო აზრი. ვინც თვალხილული იყო და
ყურთასმენა ჰქონდა, ყველამ შეიგნო, თუ რა იყო მიზეზი ჩვენის დაქვეითებისა, რა
იყო ხელჩასაჭიდებელი და საზრუნველი. ასე თუ ისე საზოგადოებამ ცოტათი მაინც
იგრძნო, რამდენად საჭიროა საკუთარის ვითარების გამორკვევა და შეგნება. ამის
ნაყოფი იყო ისიც, რომ ჩვენმა მწერლობამ ხელი მიჰყო ძველის ვითარებისა და
მწერლობის შესწავლასა. საზოგადოების ყურადღება და აზრი მიიპყრო იმანაც, რაიცა
იმ დრომდე მივიწყებული და უკუგდებული იყო, და აი მაშინდელმა თაობამ ხელი
ჩასჭიდა ამ მივიწყებულსა და საზოგადოებას მისდამი სიყვარული გაუღვიძა.

გადაათვალიერეთ საუკეთესო ნაწერები იმ ძველის თაობისა და თქვენ დაინახავთ,
რომ ჩვენი აზრი უსაბუთო და ქვიშაზე აშენებული არ არის. მას აქეთ თანდათან
ძლიერდება საკუთარის წარსულისა და აწმყოს შესწავლა, რომლის მნიშვნელობას
ვერავინ ვერ უარჰყოფს, რადგანაც ის მწერლობა უქმი და მკვდრად შობილია,
რომელსაც საძირკვლად საკუთარის ვითარების შესწავლა არ დაუდვია.
ეს საქმე მოიმოქმედა იმ ძველმა თაობამ და ეს არის უმთავრესი იმისი
სამსახური. მას აქეთ, როგორც ვსთქვით, დღითი-დღე იზრდება, თუმცა წყნარის
ნაბიჯით, ის საძირკველი მწერლობისა და აი სად არის მისი მიზეზი, რომ ჩვენ თავს
დავსტრიალებთ ჩვენს ღარიბს, ახლად ფეხადგმულს ლიტერატურას.
ჩვენ აქ ვეცადეთ დაგვედგინა, რომ ეხლანდელი მწერლობა შთამომავალია იმ
ძველის მწერლობისა და თუ ამ შთამომავალს უსაყვედურებს ბ-ნი გ – ლი ძველისა და
ახალის მწერლობით გატაცებას, არც ის უნდა დაევიწყნა, რომ ეს დანაშაულობა
ძველის, თერგდალეულთა თაობის საქმეა. ამიტომაც საბუთი არავისა აქვს სთქვას,
ვითომ ახალის თაობის მწერლობას ნათესაობა არა ჰქონდეს ძველს მწერლობასთან.
როგორც ჰხედავს მკითხველი, ძველის თაობის მწერლობამ თავისი ფერი
დასდო ახალსაც, შესამჩნევი გავლენა იქონია ახალზე და ამ გავლენას ვერასგზით ვერ
მივიჩნევთ მავნებელ გარემოებად. სამწუხარო მხოლოდ ის არის, რომ საკუთარის
ვითარების საფუძვლიანად შესწავლა ჩვენში ნელის ნაბიჯით მიდის წინ. ამას ბ-ნი ნ.
გ – ლიც ჰმოწმობს, როცა ამბობს, რომ რაკი ეხლანდელი თაობა უცხო ენაზე
ლაპარაკში ყბას მოიღლის, მხოლოდ მაშინ წაავლებს ხელს ქართულს ენას, ვითარცა
მდაბიო და სამასხარაო ენას, თუმცა ”სიტყვით ყველგან ჰყვირის, რომ ქართულისთანა
ტკბილი, ყურისათვის სასიამოვნო, მდიდარი და ყოვლად შემკობილი ენა მთელს
ხმელეთზე არ დაბადებულა და არც დაიბადებაო”.
თუ ჩვენ ქართულს ენასაც კი ამრიგად ვეპყრობით, რასაკვირველია, ყველა იმას
უნდა ჩაგვჩიჩინებდეს: ისწავლეთ ქართული ენა და მწერლობა, გამოირკვიეთ
საკუთარი ვითარება, თორემ უამისოდ მწერლობის წარმატება ყოვლად
მოუხერხებელი და შეუძლებელიაო. მართლაც, ბ-ნს ნ. გ – ლს სამართლიანად
შეუნიშნავს ქართულის ენისა და საკუთარის ვითარების ნაკლებად ცოდნა ჩვენის
ახალთაობისათვის. მხოლოდ ის უნდა აღიაროთ, რომ ის ცოდნა ენისა და
მწერლობისა, რამდენიც დღესა გვაქვს, უმთავრესად ისევ ძველის მწერლობის საქმეა.
რაც გვაკლია, იმას ძველს მწერლობას დანაშაულებად ვერ ჩამოვართმევთ, რადგანაც
ეს ნაკლი სხვა გარემოებათა საქმეა და არა ძველის მწერლობისა. ერთის სიტყვით,
მწერლობა ყველგან ვერ მისწვდა და ვერ შეემკლავა ზოგიერთს საშინაო და საზოგადო
გარემოებასა. აქედგან, ჩვენის აზრით, ცხადია, რომ ჩვენი ახალი თაობა, რომელსაც
სჭირს ზოგიერთი სენი, ბ-ნ ნ. გ – ლის მიერ აღნიშნული, დაისეტყვა და დაინაცრა იქ,
სადაც მწერლობა ვერა სწვდებოდა. ჩვენთან ერთად ამ გარემოებას ბ-ნი ნ. გ – ლიც
ჰმოწმობს, როცა შემდეგს ამბობს: ”როდესაც მთელს თაობას აზრი არა აქვს, გინდ
პეტერბურგში გაგზავნე, გინდ პარიჟსა და გინდ ბერლინში, ვერსაიდგან ვერაფერს
გამოიტანს... მიზეზი უთავბოლო ხეტიალისა ის არის, რომ ჩვენი ახალი თაობა
უაზროა, უსაგნოა...” როგორც წინა წერილში ვსთქვით, სხვა ქვეყნებში უმეტესად ჯერ
კიდევ ყმაწვილებს ვგზავნით, რომელთა ავი და კარგი უფრო სხვა ძალაზეა
დამოკიდებული, ვიდრე მწერლობაზე.
ტფილისი, 20 მაისი

ჩვენ, ვგონებთ, საერთოდ ნათლად ვუჩვენეთ მკითხველს, რომ დღევანდელს
ჩვენს მწერლობას უნდა ჰქონდეს და კიდევაცა აქვს ნათესაობა წარსულ
მწერლობასთან; რომ საფუძველი, დედააზრი ძველისა და ახლისა ერთი და იგივეა.
ვგონებთ, ისიც ცხადია, რომ საფუძველი თანდათან იზრდება, თუმცა, როგორც
წინათვე ვსთქვით, ჯერჯერობით ენა და მწერლობა იმდენად ვერ შეგვიმუშავებია,
რამდენადაც საჭირო და სანატრელია. ამას ისიც დავუმატოთ, რომ, როგორც ბ-ნი გ –
ლი ამბობს, ჩვენ ნაკლებად გაცნობილი და შეთვისებული გვაქვს, მაგალითად,
რუსული მწერლობა და ცხოვრება. ხოლო ბ-ნ ნ. გ – ლის წერილიდგან არა სჩანს,
რომლის არცოდნას უფრო სწამებს ავტორი ახალს თაობას, ქართულის მწერლობისას
და ცხოვრებისას, თუ უცხოისას. ჩვენის აზრით, მეტად საჭიროა ეს საკითხავიც
გამოვიძიოთ. ერთისა და მეორის მეტ-ნაკლებად ცოდნა ძლიერ ჰმოქმედობს ჩვენს
ახალს თაობასა და მწერლობაზე. ბ-ნი ნ. გ – ლი ბრძანებს, რომ ახალი თაობა ”მარტო
ამ ჩვენს ღარიბს, ახლად ფეხადგმულს ლიტერატურას” ჩასჭიდებია; თანაც
გვეკითხება: ”სხვები განა ჩვენს ახალ თაობასავით წამდაუწუმ მარტო ავის საკუთარს
თხზულებებს დასტრიალებენო”, და ჰკვირობს, რომ ჩვენ უყურადღებოდა ვტოვებთ
მდიდარს რუსულს მწერლობას, მაგრამ ამ სიტყვებიდგან მაინც ცხადად არა სჩანს, რა
უფრო ნაკლებად ვიცით – ჩვენი საკუთარი მწერლობა და ცხოვრება თუ რუსული.
ჩვენის აზრით კი ცხადია, რომ უცხო მწერლობა და ვითარება ბევრად უფრო
კარგად ვიცით, ვიდრე საკუთარი. განა თვითვეულმა განათლებულმა ქართველმა
უცხო მწერლობა საკუთარზე უკეთ არ იცის, რადგანაც სწავლის დაწყებიდგანვე
თვით დასრულებამდე უცხოსა სწავლობს და არა საკუთარს? ბევრს შეხვდებით,
რომლებსაც გადაკითხული და გაცნობილი აქვსთ მთელი, მაგალითად, რუსული
სიტყვაკაზმული ლიტერატურა, მაშინ როდესაც სრულად წაკითხული არა აქვსთ
საუკეთესო ნაწერები ქართულის ლიტერატურისა. იგივე ითქმის უცხო და საკუთარს
ისტორიასა და ცხოვრებაზედაც. ჩვენ აქ იმას კი არ ვამბობთ, ვითომ ჩვენ იმდენად
კარგად ვიცით უცხო მწერლობა, რომ მეტი საჭიროც არ იყოს; პირიქით, ჩვენ იმ
აზრისანი ვართ, რომ რუსულის მწელობის შესწავლა და ცოდნა ჩვენთვის
აუცილებლად საჭიროა, რომ რუსეთის ცხოვრება იმდენად საინტერესო და
განსაკუთრებულის ხასიათისაა, რომ ორისავე შესწავლა ჩვენთვის აუცილებელს
საჭიროებას შეადგენს. მართლაც, რუსეთი ყოველის მხრით იმდენად შესანიშნავია,
რომ დაწინაურებული ევროპა, საიდგანაც რუსეთმა გადმონერგა საკუთარს ნიადაგზე
სწავლა-მეცნიერება და საიდგანაც დღესაც ეზიდება წყალსა და ჯავარსა
განათლებისას, ჰკვირობს რუსულის მწერლობის სიმდიდრეს და თავისებურობას.
ჩვენც, რასაკვირველია, ზედმიწევნით უნდა გავიცნოთ რუსული მწერლობა და
აგრეთვე უნდა ვსცდილობდეთ, სხვა უცხო მწერლობაც შევისწავლოთ. ჩვენთვის ეს
იმდენად აშკარა და ჭეშმარიტია, რომ მეტი ლაპარაკი საჭირო არ არის... ხოლო ჩვენი
აზრის ის არის, რომ ყოველს სწავლასა და ცოდნასა საძირკვლად საკუთარის
მწერლობის და ვითარების ცოდნა უნდა დაედოს... ახლად ფეხადგმულმა
საზოგადოებამ საკუთარი ვითარება უნდა შეისწავლოს... მაგალითად, თუ დიდმა და
პატარამ ქართული ენა საკმარისად არ ვიცით, ცხადია, რომ ამ ენის შესწავლა
ჩვენთვის აუცილებელი და უმთავრესი საგანია; თუ ეს ენა კარგად შევითვისეთ, მაშინ
აშკარაა, უცხო ენასაც და მწერლობასაც უკეთ შევისწავლით.
ჩვენის საუბრიდგან ცხადი უნდა იყოს, რომ ბ-ნი ნ. გ – ლი ტყუილად
უსაყვედურებს ჩვენს ახალს თაობას გადაჭარბებულს გატაცებას საკუთარის
მწერლობით და უყურადღებობას უცხო მწერლობისადმი. ჩვენის აზრით, არც
პირველში გადაგვიჭარბებია იმ ზომამდე, რომ ვინმემ გვისაყვედუროს და არც

მეორეში შეუძლიან ვისმე შეგვწამოს, ვითომ საკუთარს ქერქში გამოვხვეულიყოთ და
სინათლისა გვეშინოდეს. ჩვენ კი იმ აზრისანი ვართ, რომ ერთისა და მეორის
შესწავლა ჩვენთვის აუცილებლად საჭიროა, მხოლოდ იმ პირობით კი, რომ რაც
შეიძლება მეტი ძალღონე მოვახმაროთ ჩვენს მწერლობას და საკუთარის ვითარების
შესწავლა გავიხადოთ ქვაკუთხედად ყოველისავე ცოდნისა. ჩვენის ფიქრით, თუ ამ
გზას დავადგებით, მაშინ, იმედია, შემდეგი თაობა ზოგში მაინც არ იქნება ისე
დასეტყვილი და დანაცრული, როგორც დღევანდელია.
ბ-ნს ნ. გ – ლს ჩვენს მწერლობაში აღმოუჩენია ერთი მეტად კარგი თვისება,
რომელსაც შეუძლიან ბევრი ჩვენი ნაკლულევანება შეისყიდოს. მართლაც რომ დიდი
საუნჯეა ადამიანთა ცხოვრებაში სინიდისი და ნამუსი. ”მარტო ერთი ძალიან
სასიამოვნო და საკვეხური ზნე სჭირს ჩვენს ჟურნალ-გაზეთობას; ეს ის გახლავთ, რომ
ყოველგვარს ნაკლულევანებასთან სინიდისი და ნამუსი თავის დღეში არ
დაუკარგავს. მაგრამ რა გააწყოს ცარიელმა ზნეობითმა მხარემ, როდესაც კაცის ჭკუას,
გულს, გრძნობას და თითონ სულს იგი არას ეუბნება(?)”.
პირველი ნახევარი ამ წინადადებისა იმდენად მართალია, რომ თვით ბ-ნს ნ. გ –
ლს, რომელიც სასოწარკვეთილებაში ჩაუგდია ჩვენს ახალს თაობას და მწერლობასა,
შეუნიშნავს იგი სასიამოვნო და საკვეხური ზნე. ხოლო მეორე ნახევარი წინადადებისა
კარგად ვერ გაგვიგია, მაგრამ ამას ნუ გამოვეკიდებით. ჩვენ აქ ის უნდა შევნიშნოთ,
რომ ავტორი ერთს ადგილას ისეთს რასმე ამბობს, რაიცა პირდაპირ უნდა
ეწინააღმდეგებოდეს ზემოთ მოყვანილს ადგილს იმის წერილისას. ბ-ნი ნ. გ – ლი,
გვიხატავს რა სურათს ჩვენის ახალის თაობისას, ამბობს: ”რაკი ღეჭით ლაპარაკში ყბას
მოიღლის (ახალი თაობა)... ქართულს ენას წამოავლებს ხელს, რადგანაც ეს უბედური
ქართული ენა უფრო მდაბიო და სამასხარო ენად მიაჩნია; რასაკვირველია, ეს
მხოლოდ გ უ ლ შ ი მიაჩნია, თორემ ს ი ტ ყ ვ ი თ კი ყველგან ჰყვირის, რომ
ქართულისთანა ტკბილი, ყურისათვის სასიამოვნო, მდიდარი და ყოვლად
შემკობილი ენა მთელს ხმელეთზედ არ დაბადებულა და არც დაიბადებაო”. ამ
სიტყვებიდგანა სჩანს, რომ ავტორს ახალ თაობისათვის სიყალბე შეუმჩნევია და, თუ
ამისთანა სიყალბე მართლა სჭირს ჩვენს ახალს თაობას, მაშინ რაღა სახსენებელია
სასიამოვნო და საკვეხური ზნე – სინიდისი და ნამუსი. მაგრამ დავარწმუნებთ ბ-ნს ნ.
გ – ლს, რომ მის მიერ აღნიშნული გარემოება ქართულის ენის შესახებ სიყალბის
ნაყოფი კი არ არის, არამედ სულ სხვა მიზეზისა, რომელიც თვითვეულს ჩვენგანს
დიდად სამწუხარო გარემოებად მიაჩნია.
[1888 წ., 16 – 20 მაისი]

ორნი არიან ტოლნი არიან
ანუ
აგანგალა, განგალა, შავროვი და სანდალა
I
ეს მეცხრამეტე საუკუნე, რომელიც, ჰა, სულის დალევამდეა მიწურული,
ნაქებია და სახელგანთქმული მრავალგვარ აღმონაჩენებითა და ნაქნარნამოქმედარითა. რა არ შეჰქმნა ამ მეცხრამეტე საუკუნემ! მიიხედ-მოიხედეთ და

განკვირვებასა თქვენსა არა აქვნდეს საზღვარი დასრულებისა, რამეთუ მრავალ არიან
საქმენი მისნი, კაცად-კაცამდე საოცარ.
ეს თავმოწონებული, მაგრამ სასიკვდილოდ მიბერებული საუკუნე მაინც
თავისას არ იშლის და მაშინ, როდესაც ”საფლავისაკენ ფეხი გაუშვერია”, კვლავ იმასა
ჰნაღვლობს, რომ ახალის აღმონაჩენით რამით გააკვირვოს უამისოდაც გაოცებული
ქვეყანა და ისე ჩაჰბარდეს პატრონს, რომელსაც დრო და ჟამის უფსკრულს ეძახიან.
ეს ქვეყანა მრავალ საიდუმლოებით არის სავსე. ჯერ კიდევ შექსპირმა სთქვა,
რომ ქვეყანაზედ ბევრი იმისთანა საიდუმლოებაა, რომელიც თქვენს ფილოსოფოსებს
სიზმრადაც არ მოსჩვენებიათო. აი თუნდა იმისთანა რამ, როგორც მოვლენაა
”სანდალასი”. საიდუმლოებაა, მაშ რა ეშმკი და ქაჯია, მერე იმისთანა საიდუმლოებაა,
რომელიც ფილოსოფოსებს არც დღემდე მოსჩვენებიათ და არც არასოდეს მოეჩენებათ
და სულელებისა კი რა მოგახსენოთ.
საიდუმლოების მალულ-ფარულობას კიდევ აიტანდა ეს ცოდვილი ქვეყანა,
რომ ამას სხვა ჭირიც ზედ არ მოჰხვეოდა თავს. იყოს საიდუმლოება საიდუმლოდ, ვის
რას უშლის? ჭირი ის არის, რომ ეს ქვეყანა შეცდომებითაც სავსეა. ამისი კი რა
მოგახსენოთ. ცდომა ერთობ ვერაფერი რამ არის. ცდომა მგომბელი და მოღალატე რამ
არის ადამიანისა, იმისი შინაური მტერია და, ხომ მოგეხსენებათ, შინაური მტერი რა
ადვილადა სტეხავს შიგნიდამ ციხესა. დღეს თუ კაცი გატეხილია, თუ დღეს თავსა და
ბედს იწყევლის, სწორედ ამ შეჩვენებულის ცდომისაგან არის.
შენი მტერი იქნებოდა, რომ ან საიდუმლოების ფარდის ამხელი არავინ
გაჩენილიყო ქვეყანაზედ კაცთვა სასიხარულოდ და ან ცდომის მასწორებელი. რა
ვიქნებოდით მაშინ? მაგრამ არა! განგებამ შეგვიბრალა, შეგვიწყალა და ათასში
ერთხელ იმისთანა კაცი გაგვიჩნდება ხოლმე, რომ ან საიდუმლოებას თავის
ჯურღმულიდამ მზეზე გამოიყვანს ხოლმე, ან ცდომას აბათილებს და ასწორებს.
ამიტომაც მადლიერ ადამიანისაგან ქებული და დიდებული ან ის არის, რომელიც
რომელსამე საიდუმლოებას ქვეყნისას სამალავს უპოვნის, სარქვეველს ახდის,
დამალულს აღმოაჩენს და სიხარულით შესცინებს: ”ჯიჯიტაო”, ან ის, რომელიც
ცდომას კუდში ხელს წაავლებს, მიწაზედ დაანარცხებს და გამარჯვებით დასძახებს:
აგრე უნდა შენისთანა მატყუარასაო.
სხვა ქვეყნებში ამისთანა კაცები თითო-ოროლა აჩუქა ამ მეცხრამეტე საუკუნემ,
დარჩა უამისთანოდ მარტო ჩვენი ქვეყანა. ერთი ამისთანა კაცი არ გაიმეტა ჩვენთვის,
არ გვაღირსა და დღეს-აქამომდე ვიყავით პირდაღებულნი და ამ მხრით სხვაზედ
უკან ჩამორჩომილნი. ბოლოს გვიბრალა ამ შეუბრალებელმა მეცხრამეტე საუკუნემ,
ჩვენც გადმოგვხედა მოწყალის თვალით და გაგვრია ქვეყანაში. დღეს ჩვენც
თავმოწონებით შეგვიძლიან გამოვიდეთ და ვიძახოთ: ჩვენცა გვაქვს უნარი საქებსადიდებელის კაცების ყოლისაო. ჩვენის ცხოვრების მოედანზედ შეგვიძლიან
ვაჩვენოთ ორი ამისთანა ფალავანი კაცი და თუმცა არც ერთს მათგანს საიდუმლოება
რამ ქვეყნისა ბნელ სამალავიდამ გარეთ არ გამოუთრევია, მაგრამ კი თვითვეულს
მათგანს ცდომისათვის ყელში თოკი წაუჭირებია, ლამის დარჩობასა და დიდის ხნის
ცდომისაგან ჩვენს დახსნასა.
მინამ ან ერთს და ან მეორეს დავასახელებდე, გეტყვით ან ერთმა, ან მეორემ
სად რა ცდომა აღმოაჩინა და რა სარმა გამოჰკრა პირქვე დამხობისათვის, რამეთუ
ნაყოფისაგან მისისა ხე იგი საცნაურია.
მათემატიკა, – ხომ მოგეხსენებათ – ზედმიწევნილი მეცნიერებაა, უტყუარი და
უცდომელი, ვითარცა პაპი რომისა. მას აქეთ, რაც მათემატიკა მეცნიერებად
ცნობილია, მისი უტყუარობა და უცდომელობა არავის უარ არ უყვია, თვით

სანდალასაც კი, რომელიც ყველაფერს უარს ჰყოფს და ჰგმობს. თურმე ნუ იტყვით, ამ
ვაჟბატონს მათემატიკას ამდენი ხანი ქვეყანა უტყუებია და არც უტყუარი ყოფილა,
არც უცდომელი, წარმოიდგინეთ, რა ცდომაში შევყვანდით ამ მატყუარა
მეცნიერებასა. მაგალითებრ, ერთს მილიონს ჯარს თუ მეტს რომ ორასი ათასი კაცი
დააკლდეს, ძველი მატყუარა მათემატიკა გვეფიცებოდა, რომ ეგ კლება არისო და
ჩვენც, სულელებს, გვჯეროდა ეგ ფიცი. ეხლა გამოდის, რომ ეგ კლება კი არ არის,
თითქმის მატებაა.
ეს საშინელი ცდომა აღმოაჩინა ბ-ნმა შ ა ვ რ ო ვ მ ა და თუ ვინმე ეხლა საქებსადიდებელია ჩვენს ქვეყანაში, იმათში პირველი ბ-ნი შავროვი უნდა იყოს. რას
ბრძანებთ, დღეის ამას იქით რომ ჯიბიდან ორასი ათასი მანეთი ამოვიღო და წყალში
გადავყარო, თურმე ნუ იტყვით, მე არა დამაკლდება რა. სომხები, რასაკვირველია,
ამას არ დაუჯერებენ ბ-ნ შავროვსა და შავროვის დანახვაზე ჯიბეს უფრო ხელს
მოუჭერენ, მაგრამ ქართველებისათვის კი ეს სწორედ ხსნა არის. ეხლა და მარტო
ეხლა გავიგე და შევიტყვე, რა საბუთი ჰქონია ქართველს კაცს, რომ ჯიბიდამ ფული
უფანტავს. თურმე ამით არ დაჰკლებია რა და რისთვისღა უნდა შეწუხებულიყო
გაფრთხილებისათვის.
თუ ესეა, სამართალი მოითხოვს, რომ ამ ცდომის აღმოჩენაში სახელი
ქართველებს დარჩეს და არა ბ-ნს შავროვს, რომელსც ამ შემთხვევაში მარტო ის
სამსახური მიუძღვის, რომ თეორიით აღმოაჩინა ის, რაც დიდი ხანია ქართველებს
საქმით აღმოჩენილი გვქონია. მაგრამ არა, განა ვაშლი ხიდამ ჩამოვარდნილი და
მიწაზედ დაცემული სხვას არავის ენახა, რომ მარტო სახელოვანმა ნიუტონმა აქედამ
თავისი დიდი კანონი აღმოაჩინაო. სამართლით, ამ დიდი კანონის გამომჟღავნება
ვაშლს უნდა მიეწერებოდეს, მაგრამ კაცობრიობამ კი არ იყაბულა ეს და სახელი და
დიდება აღმოჩენისა მაინც ნიუტონს დაულოცა.
ჩვენც ასე უნდა მოვიქცეთ და ბ-ნი შავროვი სახელისა და დიდებისაგან არ
უნდა გამოვწიროთ და თუმცა მოედანი ჩვენია, ბურთი კი იმას უნდა დავუთმოთ
უცილებელად. ამინ და კირილეისონ.
აი საქმე რაშია. ბ-ნს შავროვს ერთს რუსულს ჟურნალში დაუბეჭდია წერილი
და იმ წერილში ბრძანებს, რომ ერთის დაძახის მეტი არ უნდა და ამიერკავკასიის
მკვიდრთაგან ორასი ათასი ცხენოსანი ჯარი გამოვაო. თუ ომი ასტყდა, ეს ორასი
ათასი ჩათუქესანი ცხენოსანი მივუსიოთ მტერსაო. მოლტკეც რომ იყოს, იმასაც კი
გზა და კვალი დაებნევა ამ მისევისაგან და სულ ბრეს გავადენთო. მართალია, იქნება
ამ ორასის ათასისაგან არც ერთი არ გადარჩესო, მაგრამ ჩვენ ამით არა დაგვაკლდება
რაო. მართალიც კია, მე და ჩემმა ღმერთმა! აბა ბ-ნს შავროვს იმათს გაზრდაში რა
დაჰხარჯვია, რო იმათს გაჟლეტაში დააკლდეს რამე.
საოცარ არიან საქმენი ძეთა ადამისთანი. უფრო საოცარია ჭკუა ადამიანისა.
ზოგან, ბატონო, სულ ვერა სჭრის და ზოგან კი სადამდე აღიწევა ხოლმე! ჭკუა,
რომელიც ფოთის ნავთსადგურის ძირს ვერ ჩასწვდა, დახეთ, სადამდე ავიდა, რომ
მთელი არითმეტიკა თავდაყირა ჩააყუდა უმადურს შავს ზღვაში, თითქო
ნიშნმოგებით ეუბნებოდეს: არც ახლა დამყვები ჩემს ნებაზედაო!
არ ვიცით, შავი ზღვა დაჰყვება თუ არა და ეს კი უეჭველია, რომ ბ-ნს შავროვს
მხედართმთავრად არავინ მიიწევევს, თუნდ დილიდამ საღამომდე იფიციოს, რომ
ორას ათასს კაცს ერთს დღეს შევაკლავ მტერსა და მით არაფერი დამაკლდებაო.
საკვირველი ორფეხია ადამიანი! ხომ ამბობენ, რომ ზნე-ხასიათი ადამიანს
მემკვიდრეობით დაჰყვებაო და მაზეა გამოთქმული ქართული ლანდაზა: ”მამა ნახე,
დედა ნახე, შვილი ისე გამონახეო”, მაგრამ არც ერთია მართალი და არც მეორე.

აბა, როგორ მართალია: მამა-შავროვი ორას ათასს კაცსა ჰჟლეტს და აინუნშიაც
არ მოსდის ამოდენა ხალხის გაწყვეტა და შვილი-შავროვი კი დღესა და ღამეს
ასწორებს, რო მჭია ჰზარდოს და აცხოვროს. ხომ მოგეხსენებათ, რომ ამ ჭიათმოყვარე
შვილმა არაკაცთმოყვარე მამისამ ხელი მიჰყო და აბრეშუმის ჭიის მოყვანას შეუდგა.
აბა ერთი მეორეს საიდამა ჰგავს! ერთისათვის ორასი ათასის კაცის გაჟლეტა
არაფერია, მეორისათვის კი ერთისჭიის გაზრდაც დიდი რამ არის. მოდი და ამის
მნახველმა მამა ჰნახე და შვილი ისე გამონახე. ამ გამონახვაზედ რომ მივარდეს საქმე,
კაცთამჟლეტია მამას კაცთამჭამელი შვილი უნდა გამოსვლოდა, მაგრამ ღმერთმა
გვიხსნა ამ რისხვისაგან და თუმცა კაცთა რიცხვს მამა ათხელებს, მაგრამ შვილი
ჭიასაც კი ამრავლებს.
რის ნიშანია ეს? ნუთუ იმისი, რომ შვილი აღზდგა მამასა ზედა! არა, ღმერთმა
გვიხსნას ამისთანა ცოდვილ ფიქრისაგან. ვინ იცის, იქნება აქ არავითარი
განხეთქილება არ იყოს მამისა და შვილის შუა. პირიქით, იქნება ორივე ერთს საგანს
ემსახურებიან? დაჟინებული და ჯიუტი ჭკუა რატომ ამას არ იფიქრებს, მაგალითად,
რომ კაცთა რიცხვს მამა ათხელებს, რათა ჭიათა გამრავლებას ადგილის ვიწროობამ არ
დაუშალოს და ადგილი მოცარიელდეს. გრძნობა სამართლიანობისა გვაიძულებს
ვსთქვათ, რომ ეს მეტისმეტი გესლიანი განმარტებაა რთულის ამოცანისა, თუმცა კი
ლოღიკას აქ ვერაფრით შეუხვალთ.
II
დიდი უმადურობა იქნება მეცხრამეტე საუკუნის წინაშე, რომ, როცა მისდა
საქებ-სადიდებლად ბ-ნი შავროვი ვახსენეთ, იქ ბ-ნი ”სანდალა” დავივიწყოთ. ამათზე
ითქმის:
ორნი არიან, ტოლნი არიან
სარდაფს ჩადიან, ჩაიმღერიან.

მართლადა ვინ არის ეს ვიღაც ჭკუის გლახა ”სანდალა”? ამ კითხვით მისის
სახელისა და გვარის შეტყობა არა გვწადიან, მხოლოდ გვინდა ვიცოდეთ, რა
სულიერია? ამაზედ პასუხს იძლევა თვითონ მის მიერ დაწერილი წიგნი ”წერილები
ქართულს მწერლობაზედ” და ამიტომაც ამ საგანზედ თვითონ ”სანდალას”
ვალაპარაკებთ.
”მეო, ამბობს იგი 50-ე გვერდზე, ერთი გლეხი კაცის შვილი ვარ, რომლის მამამ
თავის ბატონისაგან 150 მანეთად დაიხსნა თავიო... მე არ გახლავარ დიდი ვინმე და
აწითელი კვერცხიო... (51 გვ.). მე ვფიქრობ, ბევრნი უკუღმართის თვალით
გადმომხედვენ მე, რადგანაც – საცა გინდა, არ გინდა – ფურცელაძეს სჩხირავსო,
ფურცელაძის თაყვანისმცემელიაო. ამის შესახებ კეზელმაც ათასჯერ მისაყვედურაო...
(20 გვ.) ამის (მითამ წიგნის) დასაწერ ცნობებისათვის მე ვისარგებლე ”ცისკრის”
რედაქტორისაგან” (გვ. 13)...
ამ სახით, ბ-ნი ”სანდალა” ამხელს თავის თავსა და გამოდის, რომ იგი
გლეხკაცის შვილია, მის მამას ბატონისაგან 15 თუმნად დაუხსნია თავი. სწორედ
ბევრი მიუცია. რომ სცოდნოდა მაგისთანა ტვინთხელა შვილი გამოუვიდოდა, არა
მგონია, მაგოდენა ფული გაემეტნა. ეს ერთი, რომ სანდალა გლეხკაცის შვილი
ყოფილა. მეორე ისა, რომ გვეფიცება, დიდი ვინმე და წითელი კვერცხი არა ვარო.
თუმცა ბ-ნი სანდალა აქ თავს იკატუნებს, მაგრამ ამისთანა ”რამეებს” – ვიხმარებთ

სანდალას კილოს – მაინცადამაინც არავინ არ შესწამებს, ხათრიჯამად ბძანდებოდეს.
არა, ბატონო, განა ვინ აგიხირდათ, დიდი ვინმე ბძანდებით და წითელი კვერცხიო,
რომ საჭიროდ დაინახეთ ამისი გადაფიცვა.
ეს შთამომავლობა და დიდპატარაობა სანდალასი ხომ შევიტყეთ, ეხლა
გამოვარკვიოთ რა კაცი ყოფილა. იგი ყოფილა ის, ვინც ”საცა გინდა, არ გინდა,
ფურცელაძესა სჩხირავს და ფურცელაძის თაყვანისმცემელია”.
ვერაფრად უნდა ესიამოვნოს ბ-ნს ფურცელაძეს, რომ იგი ამისთანა კაცის საქებსადიდებელიღა გამხდარა. ხოლო ეს მესამე მუხლი ისეთი უტყუარი ნიშანია
სანდალას ვინაობისა, როგორც დიდი ყურები ერთგვარის პირუტყვისათვის,
რომელიც დავით გურამიშვილს ”უნახავს გორსა და ახალს გორსაო, თავისთვის
მუტრუკს აკეთებს, სხვას კი უკეთებს ჯორსაო”.
ამ ნიშნით დიდი ლარი და ხაზი არ უნდა, კაცმა გამოიცნოს სახელდობრ ვინ
არის სანდალას სახელქვეშ ამოფარებული. ეს ნიღაბჩამოფარებული უშიშარი და
უწუნარი რაინდი ვიღაც კეზელის ”ნაცნობიცა ყოფილა” და ”ცისკრის”
რედაქტორთანაც დაშინაურებული. მითხარი – ვის იცნობ, გეტყვი – ვინა ხარო,
ნათქვამია.
ეხლა გამოვიძიოთ, რა თვისებებისა და ღირსების კაცი ბძანებულა ეს ჩვენი ბნი სანდალა. მე იმ თვისებისა და ღირსების კაცი ვარო, ამბობს იგი 50-ე გვერდზედ,
რომელსაც:
”არ შემეფერებოდა ის, რომ ჩვენთა ძველებურთა მამათა ცხოვრებათა აღწერას
გავყოლოდი, მათგან დატოვებულ წიგნების შეკრებას, სიგელ-გუჯრების და სხვების.
ეს რა ჩემი საქმე იყო, ეს არ ჩემს მოვალეობად უნდა ყოფილიყოო”.
სჩანს, მინამ ეს ვაჟბატონი სანდალად გადაიქცეოდა და გადაირეოდა, თავისის
თავის უნარი კარგად სცოდნია და დანახული ჰქონია, რომ საჭკუო საქმე მისი ხელობა
არ არის. ვწუხვართ, რომ ბოლომდე ამ აზრზედ არ დამდგარა.
”მე უნდა შემეძინაო, – ამბობს იგი მერმე, – ისეთი სწავლანი და ცოდნანი, რაც
უფრო გამოსადეგი იქნებოდა როგორც ჩემთვის, ისევე ჩემი ფერისავე ქუჩის
მუშა ძმაბიჭებისათვის. ადრე თუ გვიან მეც უნდა მეცვნა ეს სოფელი და მისი
მუხანათი წესები, მაგრამ მე ეს ვერ ვიცანიო”.
მართალს ამბობს. მთელი მისი ოთხმოცგვერდიანი წიგნი ემოწმება, რომ ბ-ნს
სანდალას ამ ქვეყნიერობისა არა გაეგება რა, საწყალს სურვილი კი ჰქონია, მაგრამ რას
იზამთ: სურვილს ჭკუა და გონება არ მიჰყოლია. ტყუილად კი არ ამბობს ერთს
ადგილას ბ-ნი სანდალა:
”ვფიცავ ნეტარხსენებულ ძველ ტკბილ მამების საფლავს, რომ აქ (მითამ ჩემს
წიგნშიო) ტყუილი და ძალდატანებით არა იქნება რა, და რაც იქნება ნათქვამი,
ყველაფერი მართალი და ჭეშმარიტიაო”.
არც ეხლა დაუჯერებთ ამ უბედურს, რომ უნდოდა რაღაც ”სწავლანი და
ცოდნანი” შეეძინა და ვერა შეიძინა რა; უნდოდა ეცნა ”ეს სოფელი და მისი მუხანათი
წესები”, მაგრამ ვერ იცნა. მოდით და ნუ იტყვით, რომ ბ-ნი სანდალა გულახდილი
კაცია. საცოდავს ჰგონებია, ვაი თუ ფიცი არ დამიჯერონო და თავის მტკნარ
უმეცრობის დასამტკიცებლად მთელი ოთხმოცგვერდიანი წიგნი დაუწერია, თითქო
ამბობდეს: არც ეხლა დამიჯერებთო?

”მე მაინც ჩემი თავის ქებაში არ შევალო, – ამბობს იგი მე-8 გვერდზედ (ესღა
გვაკლდა!), – ეს აქ მხოლოდ სიტყვამ მოიტანა, რადგანაც მე არა ერთხელ
მკიცხეს და მისაყვედურეს იმის შესახებ, რომ შენ ქართულ მწერლობის
მოკამათე ხარო და მწერლობასაც უარჰყოფო. ამაზე უნდა ვსთქვა, რომ ეს
სწორედ ასეა და მე ვგმობ ქართულს მწერლობას და მწერლებსაც (ვაი იმათი
ბრალი!) მიტომ, რადგანაც (როგორ მოგწონთ ეს ”მიტომ, რადგანაც”) მე მათს
მოქმედებასა და მწერლობაში საერთოს და თანასწორს არას ვხედავო”.
ვსთქვათ, ბ-ნი სანდალა კარგსა ჰშვრება, რომ თავის ქებაში არ შედის და თუნდ რომ
შესულიყო, ვინ რას დაუჯერებდა – საკითხავი ეს არის: ეს ”გმობა” რაღა
დარდუბალაა? ნუთუ სანდალას არ ესმის, ”გმობა” რას ჰნიშნავს? აქედამ სჩანს, რომ ბნი სანდალა სირცხვილის გრძნობას მოკლებულია. ესეც კი უნდა ითქვას, რომ ეს
უწმინდური და უწმაწური ლაყბობა, რომლისათვისაც ბ-ნ სანდალას უწოდებია
”წერილები ქართულს მწერლობაზედ” სწორედ ”გმობაა”, თუ ამაზე მეტი არ ეთქმის.
დავანებოთ ამას თავი და ერთი ეს ვიკითხოთ: ”საეროს და თანასწორს ჩვენს
მწერლობაში არასა ვხედავო”, რომელი სიტყვის პასუხია? ვსთქვათ, არა ჰხედავს,
ბრმას არხედვა არ ეკიჟინება და ყრუს არსმენა. ეს ”საერო და თანასწორი” რაღა ეშმაკი
და ქაჯია? რა უნდა ეთქვა ამით? ნუთუ ჭკვათამყოფელი კაცი ასე თუთიყუშივით
ამოიყრანტალებს ყურში ჩაძახილ სიტყვებს? აი რა თვისებისა და ღირსებისა ყოფილა
ჩვენი სანდალა მისისავე სიტყვით.
ახლა ეს გამოვიძიოთ, რომელს ხატს დაუწყევლია ბ-ნი სანდალა, რას
შეურისხავს, რას დაუკრავს თავში, რომ გადარეულა და თავის აბდაუბდა
გადასკუპდა დაუბეჭდია და საგიჟეთისაკენ ფეხი გაუშვერია?
ვალაპარაკოთ თვითონ ჭკვამოკლე და ენაგრძელი ბ-ნი სანდალა, იმიტომ რომ
იგი ცხრილია და წყლის ზიდვა კი მოჰსურვებია.
”ჩვენი წარსული არისო, – ამბობს იგი, – ყოველივე ჩვენი უბედურების
მიზეზნი და შეცდომანი... (გრამატიკამ რა მოგახსესონთ!) ეს შეცდომები ჩვენმა
მამებმა არ აგვაცილეს გზიდამ... (ვერ უყურებთ, რა უქნიათ?) რომ ყოველივე ჩვენი
უბედურების მიზეზნი თვით ჩვენი წინაპრები არიან, ამას ფიქრი არ უნდა (ოღონდაც!
რად უნდა ფიქრი! ფიქრთან ბ-ნი სანდალა უმძრახია და შემომწყრალი).
ბ-ნი სანდალა რაკი დარწმუნებულია, რომ მისი სიტყვა ბეჭედია და იმისთანა
ხურდა-მურდას, როგორც ჩვენი მამა-პაპის შეცდომებია, ფიქრის ღირსადაც არა
ჰხადის, განაგრძობს:
”მაგრამ ამ უბედურობაზე უარესი უბედურობა ის არის, თუ (?) ასეთს
შეცდომებს არც შთამომავლობა აკვირდება და იგი არ სცდილობს, რომ ეს
თავის მამა-პაპური შეცდომები თავიდამ აიცილოს. მე ჩვენს ძველს მამებს
მაინცდამაინც
დიდის
საყვედურებით
არ
მივმართავ
(აფერუმ
სულგრძელობავ!), მე მინდა აქ შევეხო მხოლოდ იმ ძველ ქართველ მამებს...”
და სხვანი.
როტვა გაგიგონიათ და ამისთანა? ეს ”ძველი მამები” რა ამბავია! განა ახალი
მეამებიც არიან, ბ-ნო სანდალავ, რატომ ეგრე გაულეწველად ანიავებთ? მამა ერთია,
ძველი და ახალი ვის გაუგონია! ღმერთმა იხსნას ჩვენი სანდალა უარესისაგან. ეს
სიტყვები ბ-ნ სანდალასი იმიტომ კი არ მოვიყვანეთ, რომ ენაჭარტალობა მისი

გვეჩვენებინა, არამედ იმიტომ, რომ მოყვანილის სიტყვებისაგან სჩანს, რა განზრახვა
ჰქონია ბ-ნ სანდალას და რისთვის აუღია ხელში კალამი, რომ თავისი წიგნი დაეწერა.
თუ ბ-ნმა შავროვმა მათემატიკა დაიჭირა ტუყილში, მისი ცდომილება აღმოაჩინა
თავის საქებ-სადიდებლოად. ჩვენს სანდალას რაღად ეკიჟინება, რომ სულ სხვა
სფერაში ეგევე მოახდინა ამავე საქებ-სადიდებლად. აქ ბ-ნი შავროვი და სანდალა
ერთს ლარზედ და ხაზზედ უნდა დავაყენოთ. ამას ითხოვს სამართალი. მაშ, საცა
თქვენი სთქვათ, იქ ჩვენიც ნუ დაგავიწყდებათ. ამიტომაც დავარქვით ამ ფელეტონს:
აგანგალა, განგალა,
შავროვი და სანდალა.

იპოვა რა ბ-ნმა სანდალამ შეცდომები ჩვენის მამა-პაპისა, სასახელოდ თვისდა,
ამსაზედ არ გაჩერდა. ამ შეცდომებს, როგორც ეტყობა, რჯულამდე, შვილიშვილამდე
მიჰყვა და ამბობს: უფრო დიდი უბედურება ის არისო. რომ ამ შეცდომებს
შთამომავლობა ასე აკვირდება და არა სცდილობს მამა-პაპური შეცდომები თავიდამ
აიცილოსო, ამ რჯულამდე ჩაყოლაში კი, სწორედ მოგახსენოთ, ბ-ნმა შავროვმა
პირველობა სანდალას უნდა დაუთმოს, და ამიტომაც სრული საბუთი აქვს
მეცხრამეტე საუკუნეს, ჯერ სანდალათი მოიწონოს თავი და მერე ბ-ნ შავროვით.
ჩვენც ქართველები ამ პირველობას ბ-ნ შავროვს ვერ დავუთმობთ, თუმცა ძალიან
გვიყვარს და ჩვენც ძალიან ვუყვარვართ.
ამ სახით ბ-ნმა შავროვმა მათემატიკას გაუსწორა ლარი და სანდალამ კი ჩვენს
შთამომავლობას. მოდი და მადლს ნუ გადაუხდი ან ერთს, ან მეორეს. ხოლო მინამ
მადლობას გადავუხდიდეთ, ზოგიერთი რამ უნდა ვკითხოთ ბ-ნ სანდალას, მაგრამ ეს
შემდეგისათვის იყოს.
III
რა შეცდომებია ჩვენი მამაპაპური ისეთი, რომ ჩვენს სანდალას მოსურვებია
დააკვირვოს შთამომავლობა, თავიდამ ააცილოს და შეცდომების აღმოჩენით იქებიდიდოს ბ-ნ შავროვისავით.
”ავიღოთ, – ამბობს იგი, – მაგალითად თუნდ ბატონყმობა და ვიკითხოთ ის,
თუ ჩვენი 1850 მწერლები ამ დროის დაბალ ჩაგრულ ერის ”შესახებ რას გადმოქვცემენ
თავიანთ უნამუსო (ერიჰა ...) მწერლობითაო... (6 გვ.). ამ გამოჩენილმა მუხანათმა
(ბიჭოს!) მამებმა სხვის შრომით და სისხლით გასუქებულებმა, მხოლოდ თვის
დროების გასატარებელს ზღაპრებს მიაქციეს ყურადღებაო... (15 გვერდი) რა
უკეთებიათ ამ მამებს და თავიანთის ლექსებით ქართველთ ქალთა მნიშვნელობა
მხოლოდ საკბეჩ ვაშლად გადაუქცევიათ... (17 გვ.). ამ გამოჩენილს ტირან მამებს
(აღარა ჰხუმრობს, აი!) ქართველს ძველს უნამუსო (კიდევ!) მელექსეებს თავის კერძო
ეგოიზმების (რამდენი ეგოიზმი ვიგულისხმოთ?) გამო სხვის საკუთარი
ემანსიპაციური მხარეები (როგორ მოგწონთ ეს ”ემანსიპაციური მხარეები!”) არად
მისჩნევიათ და მის გამო თავის საძაგლობის მეოხებით სხვებისათვის მონება
უქადნიათ!” (52 გვ.).
ამ სახით ბ-ნი სანდალა უწმაწურის სიტყვა-პასუხით იხსენიებს ჩვენს ”ძველ
ქართველ მამებს” იმ საბუთით, რომ ბატონყმობა შესაფერის დაღით არ დასდაღესო
და ეგრეთ წოდებულ ქალების ემანსიპაციაზედ, რომელსაც სანდალა ”ქალების
კითხვებს” ეძახის, არა სთქვეს რაო. ჩვენი ძველი მამები და მათი შვილები

”იცავდნენო მარტო თავის ავაზაკურ ინტერესებსა და ქვეყნის მღლეტავ და მყვლეფავ
პირებად” იყვნენო.
”რაიც შეეხება ჩვენს წინანდელს მელექსეებს და მწერლებს, მათთან ჩვენ
ფურცელაძის ხსენებას ვერა ვბედავთო (მითომდა ფურცელაძე იუკადრისებს და
გვიწყენსო), რადგანაც ყველა ჩვენი ძველი მწერლები ერთ უვარგისს, უნამუსო და
წამხდარ (ვა, ვა, ვა!) პირებად მიგვაჩნია. ამათში ყველა პატიოსანი და
კეთილშობილური გრძნობანი სრულიად დამხობილი იყოვო”.
ჰლანძღავს რა უშვერისა და დაბახანურის სიტყვით ჩვენს ძველს მწერლებს და
მამებს, ბ-ნი სანდალა ერთს სხვა ბრალს კიდევ სდებს და ამ ბრალის აღმოჩენაში ბ-ნი
სანდალა შეუდარებელია და დიდბუნებოვანი. აქებს რა ჭონქაძეს ”სურამის ციხის”
დაწერისათვის, გვიამბობს რომ ჭონქაძემ დასწერა ეს მოთხრობა თუ არა, ოთხ თვეს
უკან გადაიცვალაო, და ამ სამწუხარო ამბავს საბუთად ჰხმარობს ჭონქაძის ქებადიდებისათვის. ჩვენს ძველს მწერლობაში უდროუდროდ და ახალგაზდა მხოლოდ
”სურამის ციხის” დამწერი გადაიცვალაო, ამბობს ბ-ნი სანდალა და დიდის პათოსით
ჰკითხულობს, რატომ სხვა პატრიოტ მწერლები არ იხოცებოდნენ და არ
იჟლიტებოდნენო.
იქნება არ დაიჯეროთ ამსიდიდე სულელობა და უტვინობა, გადაშალეთ
სანდალას წიგნი და იპოვეთ 26 გვერდი.
ვაი თქვენი ბრალი, მწერლებო! თუ გინდათ სანდალას ქება-დიდება
მოიპოვოთ, რა წამსაც დასწერთ რასმე, მაშინვე უნდა დაიხოცნეთ, თორემ ვაი თქვენი
ბრალი.
თუ ეს უეჭველი საწყაოა საქებ-სადიდებელის მწერლისა, მაშ ფურცელაძე
რაღად არის ქებული და დიდებული სანდალას მიერ? ფურცელაძე, ღვთის მადლით,
ჯერ ხომ ცოცხალია და არც თვითონ სანდალაა მკვდარი, თუმცა მკვდრებში კი რომ
გაერიოს, არავინ დაემდურება.
ახ, სანდალო, სანდალო,
რა ჭკუაზედ თხლად ხარო!

არ იშლის და ამ საწყაოთი სწყავს ბ-ნი სანდალა მწერლის დიდ-პატარაობას.
მართალია, ნ. ბარათაშვილიც ახალგაზდა გარდაიცვალაო, მაგრამ ეს ანგარიშში
მოსატანი არ არისო, რადგანაც ეს ”ცრუ-იდეალისტ-ფანტაზიტორი 6, როგორც
უდიდეს არისტოკრატ ბურჟუათაგანი არისტოკრატიულ გზასა და კვალსაც ადგაო”.
სჩანს, ცარიელი სიკვდილი ჯერ კიდევ არაფერია სანდალას ამოთხრილს თვალში.
ჯერ უნდა სოციალ-დემოკრატიულ გზას დაადგე და მერე მოიკლა თავი და დიდი
მწერალი იქნები. ვხედავთ, რომ ბ-ნი სანდალა ამ გზას უკვე დასდგომია, თუმცა რა
არის სოციალ-დემოკრატობა, იმოდენად ესმის, რამოდენადაც ძროხას სოკრატის
ფილოსოფია. რაკი ამ გზას დასდგომია, ისღა დარჩენია სანდალას, თავისივე რეცეპტი
იხმაროს, რომ საქებ-სადიდებელ მწერლად იჩინოს თავი.
ამ სახით დიდი ღვაწლი და სამსახური იმით გაგვიწია ბ-ნმა სანდალამ, რომ
კრიტიკა, რომელმაც, არ იქნა, ჩვენში ფეხი ვერ მოიკიდა, გაუადვილა კაცობრიობას.
თუ გნებავთ შეიტყოთ მწერლის სიდიდ-სიპატარავე, სამი რამ მოსთხოვეთ: სთქვა
რამე ბატონყმობაზე თუ არა, ”ქალების კითხვებზედ” ხმა ამოუღია თუ არა და თქმისა
და ხმის ამოღების უმალ მომკვდარა თუ არა?
6

სანდალას სიტყვებია, ჩემი არ გეგონოთ. ავტ.

მასხარაობა იქნება და ამისთანა! ბ-ნი სანდალა გულახდილი კაცია და
თვითონვე ამხელს თავის თავს, როცა მე-17 გვ. გვეუბნება:
”ასეთის საძრახისის მასხარაობის შემდეგ მე მზათა ვარ, რომ ყველა ჩვენი
ჟამპაპა მწერლები ერთის თქმის და გარდაწყვეტით ვგმოო”.
ვითამ რა ჭკუა დაუშლის!... რაკი ამ საძრახისს მასხარაობას დასდგომია ბ-ნი
სანდალა, არამცთუ მზად და გამოწკეპილი ყოფილა საღალატოდ და საგმობლად,
არამედ საუარესოდაც. ეს მის სინდისზედ მიგვიგდია და მის საძრახის
მასხარაობაზედ.
გვეყოფა ამოდენა მასლაათი ამ ბატონ სანდალაზე. ჩვენ რომ ამ ”ვარდის კონის
და დრამის წონის” უწმაწურ ლაზღანდარობას და ლაზღანდარა უწმაწურობას
გავყვეთ, მთელის მისის წიგნის ამოწერა მოგვინდება.
პირველ ფურცლიდამ უკანასკნელამდე ეს წიგნი ისეთი საზიზღარი რამ არის,
რომ უნდა დააფურთხოთ და გადააგდოთ, მაგრამ მე ეგ არა ვქენი. მე იმის
ცნობისმოყვარეობამ ამიტანა, რომ შემეტყო, სადამდე მივა ადამიანის ურცხვობა,
სადამდე გამბედავია პირგახეულობა უნიჭოებისა, სადამდე კადნიერია სილაღე
უცოდინარობისა,
სადამდე
უწმაწურია
უმართებულობა
გაუთლელისა,
გონებაგაუხსნელისა და ტვინდანთხეულ კაცისა – და ჩემს გაოცებას საზღვარი არა
ჰქონდა, როცა ბოლომდე გავედი.
წარმოუდგენელია, რამოდენა ზღვა უწმინდურება და სულელობა დაუტევია,
უკაცრაოდ არ ვიყო, ბ-ნს სანდალას ამ ოთხმოცგვერდიან წიგნში. რა სიტყვებს არა
ჰხმარობს უთავბოლოდ, რეებს არა ჰბოდავს. უცხო ენის სიტყვებით აუჭრელებია
თავისი წიგნი, აცა, იქნება, ამ სიტყვებით ბაშვები და ქუჩის ”ძმაბიჭები” მაინც
გავაბრიყვო და წავიტყუოვო. საწყალი ბაშვები, საწყალი ”ქუჩის ძმაბიჭები!” იქნება
მართლა გაბრიყვდნენ და დაუჯერონ რამ ბ-ნ სანდალას! ამას ვჩივით და ამასა
ვსტირით! საცოდავო ბაშვებო, საცოდავო ”ქუჩის ძმაბიჭებო!” დამიჯერეთ, რომ ეს
თქვენი ძალად ძმა სანდალა ყოვლად უცოდინარი კაცია, სხვისაგან გაბრიყვებულია,
იმოდენად ტვინცარიელია, რომ სხვის ჩაძახილიც რიგიანად ვერ ამოუძახნია და ამ
სახით ცარიელის ქვევრის უნარიც არა ჰქონია. აბა გასინჯეთ ეს მის მიერ ბაშვებისა და
ძმაბიჭების მოსატყუებლად ხმარებული სიტყვები: ”ინტულეკტუარული მხარეები და
ნაციონალური სამხედრო გრძნობები, ფეოდალი ანუ მცოდნე პირი, კაბინეთური
თავადი, იდეალისტ-ფანტაზიტორი, დესპოტიტური ტირანები, ფატალისტმართმადიდებელი, რეალური პროგრესი, რეალური მეცნიერი, მუხანათობის
ცრუიდეალისტი”, მითამდა იდეალური პროგრესიც არსებობს, იდეალური
მეცნიერიც და მუხანათობის მართალი იდეალისტიც და სხვანი და სხვანი.
გასინჯეთ და ჰნახავთ, რომ არც ერთი სიტყვა არ არის უიმისოდ, ან შეშლილი
არ იყოს, ან უადგილოდ ხმარებული. ნუთუ აქედამ არა სჩანს, რომ ამ
სიტყვებისათვის ბ-ნს სანდალას სადღაც ყური მოუკრავს და უთავბოლოდ არახუნებს
ბაშვების მოსატყუებლად და ქუჩის ძმაბიჭების გასაბრიყვებლად. ერთს ადგილას (65
გვერდი) ბ-ნი სანდალა ჰლანძღავს რა უშვერის პირით საერთოდ ჩვენს ძველს
მწერლებს და მამებს, განაგრძობს ისე, თითქო მართლა ევროპის საქმე მართლა
ზედმიწევნით იცისო.
”ევროპაში არამცთუ ჩვენებურის, მსგავსის ასეთი მესიმღერე დილეტანტები
არიან უარყოფილნი, არამედ იმისთანა პირიც, როგორი შილერი იყო,
კომპოზიტორი ბეთხოვენი და სხვანი. ამათ დაბადებას გერმანიის ერისათვის
რეაქციონურს ბიჯათ ჰფიქრობენ”.

მართალია, ჰფიქრობენ, მაგრამ მარტო მტკნარი სულელები და სანდალასავით
ყოვლად უმეცარნი და უცოდინარნი. აბა, ამისთანა არცოდნა და მატყუარობაღა
გაგონილა? გერმანია და შილერის უარყოფა! რომელმა სულელმა ჩააწვეთა ეს
სანდალას ყურში? როცა გერმანიას თავის მოწონება უნდა, პირველი, ვისაც თავის
სასახელოდ ასახელებს ხოლმე, გეტე და შილლერია და ეს მართლა სახელოვანი
მწერალი სანდალამ უნდა უარჰყოს! აფსუს შილლერის სახელო! ამბობენ, მეტყველება
ადამიანისათვის ძვირფასი ნიჭიაო და აბა ეს ნიჭი ბ-ნ სანდალასათვის განა
უბედურება არ არის? პირუტყვად გაჩენა არა სჯობია იმისათვის, ვინც ასე
გაულეწველად ანიავებს!...
ეს კიდევ არაფერი, საქმე ის არის, რომ ყოვლად უვიცს სანდალას ბეტჰოვენიც
მელექსე ჰგონებია, თუმცა კომპოზიტორობით კი ახსენებს. კომპოზიტორი მუსიკის
მთხზველი კაცია და სად ლექსთა მთხზველი და მწერალი შილლერი და სად
კომპოზიტორი ბეტჰოვენი, საიდამ სადაო. რაზედ აურევია ერთმანეთში, რა გზით
მოსდგომია ენაზედ შილლერის ხსენებაზედ ბეტჰოვენი? რაზედ ჩაურთავს მემუსიკე
ბეტჰოვენი მწერლებში? ვსთქვათ, შილლერი მწერალი იყო და წყალს წააღებინა,
ბეტჰოვენს რაღას ემართლებოდა. სადამდე შესძლებია უმეცრების სილაღეს და
კადნიერებას მისვლა. ნუთუ აქედამ არა სჩანს, რომ სანდალას მიერ ხმარებული
სიტყვა ”კომპოზიტორი” სანდალასავე არ ესმის და არ გაეგება.
ჩვენი მწერლები და მამები რა სახსენებელნი არიანო, – ამბობს სანდალა, – აბა
იმათ რა მოეკითხებათ, პოლიტიკური ეკონომია და ბიოლოგია არ იცოდნენო. სად
პოლიტიკური ეკონომია, სად ბიოლოგია? რომლის ლოღიკით მოაგონდა
პოლიტიკურ ეკონომიასთან ბიოლოგია, რომელიც იმდენად შორს არის
პოლიტიკურს ეკონომიაზედ, რამდენადაც ბ-ნი სანდალა ჭკუასა და ცოდნაზედ. აბა
ამისთანა კაცს, რომელსაც არ გაეგება რას ჰბოდავს და რას არა, და რაც ენაზედ
მოადგება, უანგარიშოდ წამოიყრანტალებს, რა უნდა მოეკითხოს?
ეგ კიდევ არაფერი, რომ უცხო ენის სიტყვებსა ჰხმარობს და არა გაეგება რაკი
საქმე ის არის, რომ ქართული მარტივი სიტყვებიც აღარ იცის რას ჰნიშნავენ.
ყველაფერში გზაარეულს, ქართულის სიტყვების ხმარებაშიაც გზა და კვალი არევია.
აი ერთი მაგალითი ბევრისაგან:
”მთელს ერს ემუქრებიან (?), რომ თქვენ ასეთი და ისეთი გამოჩენილი მამები
გყვანდათო, – ბძანებს ერთგან ბ-ნი სანდალა და განაგრძობს მეორეთგან, – მაძღარ
პატრიოტ არტისტები ასეთს (მითამ ჩვენს საწყალს მელექსეებს) მელექსე პირებს ქებას
უძღვნიან... ადიდებენ, აქებენ და მთელს ქვეყანას ემუქრებიან (?), რომ თქვენ ასეთი
და ისეთი მამები გყვანდათ და თქვენ კი ამ ძვირფასს მამებსა არ იცნობთო”.
მოდით და ერთი ჰკითხეთ ამ ”დესპოტიტურ, ფანტაზიტორ, კომპოზიტორ”
მასხარას, აქ ”ემუქრებიან” რა მოსატანი სიტყვაა? კაცმა რომ კაცს უთხრას, ასეთი და
ისეთი გამოჩენილი მამა გყვანდაო, ეს თქმა განა მუქარაა? სხვა მაგალითი საჭირო
აღარ არის, ესეც საკმარისია, რომ ”ქუჩის ძმაბიჭებმა” შეიგნონ, რა წითელი კოჭია ეს
ვიღაც სანდალაა.
”დრო იყოვო, – სჩივის და ჰნანობს ბ-ნი სანდალა, – როცა მე ჩვენი მკვდარი და
მოღალატურის (!!!) თავადაზნაურული პატრიოტობის მიმდევარი ვიყავიო”.
ეხლა კი თავი იქოს, რომ ამ ერთს ”მოღალატურს” საქმეს გასდგომია და მეორეს
შესდგომია, სახელდობრ, ბაშვების და ”ქუჩის ძმაბიჭების” მოტყუებასა და
გაბრიყვებას იმით, რომ თუთიყუშსავით აბარტყუნებს ეს ”კომპოზიტორიო, ეს

ფანტაზიტორიო, ეს დესპოტიტორიო, ეს რენანიო, პისარევიო, შილლერიო,
პრუდონიო” და სხვანი.
კმარა სნეულთან, რომელსაც სანდალა ჰქვიან, დიდხანს ყოფნა, თორემ
სულელობაც შესაყარი და გადამდები ჭირია. ჭკვათა მყოფელის კაცისაგან
წარმოუდგენელია, რეებს არა ჰლაყბობს და ჰლაქლაქობს. ამ ოთხმოცგვერდიან
წიგნში ერთი აზრიც არ არის, რომ გიჟების აბანოდამ გამოსულს კაცს არ
მომაგონებდეს, ერთი სიტყვაც არ არის, რომ სამარცხვინო და ადამიანის ღირსების
შემაგინებელი არ იყოს. ახლა ჰნახეთ რა ურცხვობით თავი მოაქვს, მითამ ბელინსკი,
პისარევი, დობროლიუბოვი, ჩერნიშევსკი, რენანი, პრუდონი, შილლერი, ბეტჰოვენი
(?) და სხვანი ამისთანანი, მითამ ევროპა და მისი ავკარგიანობა ზედმიწევნით
იცოდეს! ახლა ჰნახეთ თავის მტკნარს არცოდნას, არგაგებას, თავის არარაობას
რარიგად აჭრელებს უცხო ენის სიტყვებით, რომ ყოველივე ეს როგორმე ამ სიტყვების
ქვეშ დაჰმალოს და არ შეუტყონ ”ძმაბიჭებმა”, რომლის წინაშეც ეს უხეირო ჯამბაზი
თავის მაჩტი-მალაყებს ასე ურიცხვად გადადის. ერთის სიტყვით, მის ნაწერში ყველა
არის ჭკუისა, ცოდნისა და ნამუსის მეტი.
ვინ იცის, იქნება გულშიაც ამბობდეს: განა არ ვიცოდიო, რომ ჩემს ნათქვამს
ეხლანდელნი ვერ მიმიხვდებიან და ლანძღვას დამიწყებენო, მაგრამ საქმე
შთამომავლობა და მერმისია, იქ დაინახვენ რა კაციცა ვარ და რის მაქნისიო. დიაღ,
დაინახავენ, თუ მინის ჭურჭელში ჩასვეს და სპირტში შეინახეს ეს საოცარი სულიერი,
რომელსაც სანდალა ჰქვიან და რომელიც ცხადი ნიმუში და მაგალითი იქნება იმისი,
თუ რამოდენად შესაძლოა კაცი არაკაცი იყოს, დამდაბლდეს და მიწასთან
გასწორდეს.
ამის შემდეგ ნუთუ საკითხავი არ არის, რის მომავლინებელია ეს უმსგავსო
სანდალა და მისი უწმინდური ნაწერი! ნუთუ მართლა მარტო შეშლას ჭკუისას,
გლახაკ-ღალატობას გონებისას და ურცხვობას უმეცრებისას მოასწავებს და სხვას
არაფერს! იცით, რა საძაგელი და საზიზღარი იარა უნდა ჰქონდეს ჩვენს ცხოვრებას
ტანზედ, რომ ამისთანა ჩირქი გამოსდის? ეს იარა, უსინიდისობისაგან
ჩირქჩაყენებული და მტკნარ უმეცრებისაგან დახეთქილი, შესაყარია ბაშვებისა და
”ქუჩის ძმაბიჭებისათვის”. ღმერთმა ჰკითხოს, ვინც ამ ჭირიან იარისაგან არ ინდობს
არც პირველებს, არც მეორეებს. გვეცოდება და გვებრალება საცოდავი სანდალა, – ეგ
ერთი ჭკუა-გონებით საპყარი რამ ყოფილა, მაგრამ უფრო საცოდავნი და
შესაბრალისნი არიან ის გულუბრყვილო ბაშვები და პატიოსანი ”ქუჩის ძმაბიჭები”,
რომელნიც სანდალს ნიშანში ამოუღია მოსატყუებლად და გასაბრიყვებლად.
ნეტა რა გითხრა შენ, ჩვენო ”დესპოტიტურო, ფანტაზიტორო, კომპოზიტორო
და მუხანათობის მართალო იდეალისტო”, სანდალავ! ღმერთმა მშვიდობა მოგცეს,
მინამ საგიჟეთში ამოჰყოფდე თავს ან დაბახანაში გაირეცხებოდე.
უკაცრაოდ, ბ-ნო რედაქტორო, რომ ამისთანა უმართებულო და უკადრისს
სიტყვებს არ მოვერიდე ამ წერილში. ვიცი, თქვენს გაზეთს ეხამუშება ამისთანა
სიტყვები, მაგრამ განა არის ქვეყანაზედ იმისთანა სიტყვა, რომ სანდალას არ
ეკადრებოდეს? ერთი წაიკითხეთ, თქვე დალოცვილებო, მის მიერ დაბღაჯნილი
წიგნი და ისე გამიკითხეთ. რა ვქნა? განა არ მინდოდა ტკბილად ლაპარაკი!
სამართლიანად ამღვრეული გული ვერ დავიმორჩილე, ვერა და ვერა. ერთი
წაიკითხეთ სანდალას წიგნი-მეთქი, ამით მამართლეთ და ნუ გამკიცხავთ.
მე, თქვენმა უმორჩილესმა მონამ, ეს უწმაწური და ყოვლის უწმინდურობით
სავსე წიგნი თავიდამ ბოლომდე გადავიკითხე – არ გებრალებით! – თავიდამ
ბოლომდე-მეთქი. მე ამისთანა სალახანური, დაბახანური, მურტალი, უგონო,

უტვინო, უმსგავსო, უსინდისო, უსირცხვილო და უნამუსო, – ვიტყვი სანდალასვე
სიტყვით, – წიგნი ჩემს დღეში არა წამიკითხავს რა.
[1888 წ., 12 – 15 სექტემბერი]

<სანდალას წიგნის გამო>
ტფილისი, 15 სექტემბერი

დღეს დასრულდა ფელეტონი სანდალას წიგნის თაობაზედ. ბოდიშს ვიხდით,
რომ ამ უღირსს საგანზედ ასეთი გრძელი სიტყვა გავაბით და ამდენი ვალაპარაკეთ
ჩვენი მეფელეტონე. გვეტყვიან: ჰღირდა კი ამდენი ლაპარაკი ამ უწმაწურ
ნაწერზედაო? განა ორიოდე სიტყვით სასაცილოდ აგდება საკმარისი არ იყოვო?
სხვისა არ ვიცით და ჩვენ კი ამ უსინიდისო, უგონო, უტვინო და ”მოღალატურს”
ნაწერს მარტო სასაცილოდ აგდება ვერ ვაკმარეთ. მაგისთანა კაცთა მოვლენა,
როგორიც ბ-ნი სანდალაა თავისის ნაწერითა, დროთა ნიშანია და ავთა დროთაცა,
დაგვიჯერეთ. რა უკადრისობა, რა ლანძღვა-თრევა, რა უწმაწურობა არ აკადრა ჩვენს
საწყალს მამებს, ჩვენს მამა-პაპას, ჩვენს წარსულს, სასიქადულო-საისტორიო კაცებს,
ჩვენს თავმოსაწონებელს ძველ თუ ახალს მწერლებს! ყველა ესენი მუხანათები,
მოღალატენი იყვნენო, ავაზაკები, ქვეყნის, – უკაცრაოდ არ ვიყვნეთ, – მღლეტავნი და
მძარცველნიო, უნამუსონი და ათასი ამისთანა.
ასე გაუპატიურებული, ასე შეგინებული, ასე უშვერად და ურცხვად
ავადხსენებული ჯერ არავისაგან არ ყოფილან ჩვენნი წინაპარნი, ჩვენი წარსული,
ჩვენი ”წმიდათა-წმიდა”. ამ სახით, შეგვიგინა მთელი ერი, მთელი ქვეყანა, და ნეტავი
ერთი იოტის ოდენა მაინც ლოღიკა, ცოდნა, გაგება ჰქონდეს ან მისი, რასაც ლანძღავს
და ათრევს, ან მისი, რასაც უწმინდურის ხელით საქებრად ეპოტინება. მთელი წიგნი
ერთი თავმოდგმული ჭუჭყია, ერთი რაღაც მურტალი ტალახია, ყოვლად უმეცრების,
ყოვლად უვიცობის და უჭკუობის ფურთხით ურცხვად აზელილი. მოდით და აქ
იცინეთ და მთელის გულისწყრომით ნუ აიმღვრევით, ნუ აფეთქდებით.
სხვა რომ არა იყოს რა, მარტო ის იქონიეთ სახეში, რომ ”გმობა”, – ეს
სამარცხვინო და ყოვლად საზიზღარი ხელობა ფლიდობისა და დაბალსულობისა,
სათაკილოდ აღარ მიაჩნია, პირიქით. ამით საქვეყნოდ, საჯაროდ თავსაც იწონებს ეს
ვიღაც სანდალაა. რაკი ასეა, ეს სახუმარი ამბავი აღარ არის. საცა შესაძლებელია ამით
კადნიერადა თავის მოწონება, იქ კაცური კაცობა, ადამიანობა შეუძლებელიღაა. და
ნუთუ დღეს ჩვენ ამ დღეში ვართ ჩაცვივნულნი!.. გვეტყვიან: ჯერ სანდალა რა არის,
რომ იმისმა ნაწერმა კაცი ამ უკიდურესს სჯამდე მიიყვანოსო. მართალია, სანდალა,
როგორც სჩანს მის ნაწერისაგან, არაფერზედ უფრო არაფერია, არარაზედ უფრო
არარაა, მაგრამ საქმე თვითონ სანდალა არ არის. საქმე იგი ცხოვრებაა, რომელიც
შესაძლოდა ჰხდის იმისთანა კაცის გაჩენასა და მოვლენასა.
ნუ დაივიწყებთ, რომ სანდალა ასე უშვერად, ასე უმსგავსოდ უწმაწურობს, და
ამასთან, გლეხისშვილობის სახელით გამოდის და ჰქადულობს. ნუთუ ჩვენი
პატიოსანი და ნამუსიანი გლეხობა იგი ხეა, რომელიც ამისთანა ხილს ისხამს! ვაი
გლეხისშვილობავ, თუ შენს სისხლ-ხორცს ამისთანა კაცი უჩენია! ჩვენ არა გვჯერა ეს
და ღმერთმაც ნუ ჰქმნას. არავინ გლეხი, როგორც არავინ კაცი, ასეთის ლანძღვით და
თრევით თავის მამა-პაპას საფლავიდამ არ ამოიღებს, ასე არ გააუპატიურებს თავისს

დედ-მამის ხსენებას, ასე არ მოსთხრის და არ მოსვრის ყველაფერს, რაც კი ”წმიდათაწმიდას” შეადგენს ადამიანისათვის. ვინც არ უნდა იყოს, გლეხი, თავადი, ერი თუ
ბერი, ისტორია ყველას ღვაწლია, საერთოდ მთელის ერის ნამოქმედარია და იგი მამაპაპა, რომელსაც თავისი სახელი ისტორიაში ასე თუ ისე მოუქცევია, ყველას მამა-პაპაა
საერთოდ და განუყოფელად, იმიტომ რომ საისტორიო კაცი ხორცია ხორცისაგან
მთელის ერისა და ძვალი ძვლისაგან. ამიტომაც ისტორიაში მომქმედ მამა-პაპის ავად
ხსენება გლეხის მამა-პაპის ავად ხსენებაც არის და ამას გლეხი, ვით შვილი ერთისა
და იმავე ქვეყნისა, ერთისა და იმავე ერისა, თავის დღეში არ იკადრებს, თუ
სანდალასავით ღმერთგამწყრალი და თავში დაკრული არ იქნება. მართლადა გლეხის
სახელი და ერთობ ერი უნდა ჰგმოს კაცმა, რომ ამისთანა ურცხვობამდე მივიდეს.
ვაი გლეხისშვილობავ, რომ შენი პატიოსანი და ნამუსიანი სახელი სანდალას
დაუჩემებია და ასე უსირცხვილოდ ჰლახავს, ათრევს, ასე პირგახეულად სვრის და
თავის უწმინდურობით ატურტლიანებს. ღმერთმა ჰქმნას, რომ შენ ამისთანა კაცთან,
რომელსაც ”გმობა”, მამა-პაპის ლანძღვა-თრევა სახელად მიაჩნია, არავითარი
ურთიერთობა, არავითარი ნათესაობა სულითა და ხორცით არა გქონდეს არასოდეს.
ბევრს რასმე მოკლებული ხარ, ბევრი რამ წართმეული გქონდა და მარტო ერთი
პატიოსანი და ნამუსიანი სახელიღა შეგრჩა და ამასაც კი მოესია ეს ვიღაც სანდალაა
და გართმევს.
ნუ დაიჯერებთ, რომ მაგისთანა კაცი თქვენი ”ძმაბიჭი” იყოს. ვინც მგმობელია,
ის ძმაბიჭობას ვერ გაგიწევთ. ის კაცი, რომელიც გლეხისშვილობას იქადის და
ამასთან სირცხვილის ალიმული არ ასდის, როცა ამბობს: მე გლეხი შვილი ვარ და
ვგმობ ჩვენს წარსულსა, ჩვენს სახელსა, ჩვენს სახელოვან და დიდებულ კაცებსაო,
ამისთანა კაცი თქვენის სისხლისა და ხორცისა არ უნდა იყოს. იგი სხვა ჯიშისა და
მოდგმის კაცია და ერიდენით. ვინ ამბობს, როგორც სხვას, ისეც სანდალას ვერავინ
უკიჟინებს, ვერავინ გაჰკიცხავს, რატომ ჩვენი წარსული, ჩვენი მამა-პაპა, ჩვენი
საისტორიო კაცნი თუ მწერლები არ მოგწონსო. ყველას ნება აქვს მოიწონოს თუ
დაიწუნოს რამ, რადგანაც კაცია და გუნება, მაგრამ ნებაც არის და ნებაც: დედ-მამას
საფლავიდამ არავინ ამოიღებს ლანძღვითა და თრევითა, მამა-პაპას არავინ შეაგინებს,
არავინ გააუპატიურებს, არავინ წაჰბილწავს, არავინა ჰგმობს, თუ არ მართლა
სანდალასავით მგმობელი და ურცხვი.
იქნება, სანდალა მართლა გლეხის შვილიც იყოს, მაგრამ ვერაფერი შვილია.
ტყუილად კი არ არის ნათქვამი: ავი შვილი დედ-მამის მაგინებელიაო. ეგ ავშვილობა
სანდალას დაუთმეთ, სანდალას დაულოცეთ. თუ კარგია, ღმერთმა მშვიდობაში
მოახმაროს, თქვენ კი შორ მისგან! როგორც ჭირს, ისე მოერიდენით. ამ მხრით იგი
თქვენი ნატამალი არ არის, თქვენი სისხლ-ხორცი არ არის. თვითონვე ამბობს,
მინდოდა და ამ წუთისოფლისა ვერა გავიგე რა, ვერა ვიცანი რაო *. თვითონ თავის
ნაწერითაც ამტკიცებს, რომ მართლა ვერა გაუგია რა, ვერა უცვნია რა და რაღას უნდა
გამოელოდეთ ამისთანა კაცისაგან! რა ჭკუა უნდა გასწავლოთ ყოვლად გაუგებარმა,
ყოვლად უვიცარმა, რომელსაც ყოველ არარაობასთან ის ”ცარიელის ქვევრის” უნარიც
არა აქვს, რომ ჩაძახილი სწორედ ამოიძახოს, თავისაგანვე ხმარებული სიტყვა
თვითონვე გაიგოს, რას ჰნიშნავს და რას არა.
სანდალა ერთს ადგილას ამბობს, რომ ”მე უნდა შემეძინა ისეთი სწავლანი და
ცოდნანი, რაც უფრო გამოსადექი იქნებოდა, როგორც ჩემთვის, ისევე ჩემი ფერის
ქუჩის მუშა ძმაბიჭებისათვისაო”, და აი სწავლა და ცოდნა გმობისა, ურცხვობისა,
*

ნახე 50 გვერდი სანდალას წიგნისა.

დედ-მამის საფლავებიდამ ამოღებისა, ლანძღვა-თრევისა, უჭკუობისა და
უტვინობისა შეუძენია, როგორც ”უფრო გამოსადეგი” ეხლანდელს დროში და
მიურთმევია ”მისი ფერის ქუჩის მუშა ძმაბიჭებისათვის”. აი თურმე ვინ ჰყოლია
ნიშანში ამოღებული სანდალასა, ვისი წატყუება და ჩათრევა სდომებია! უსათუოდ
სანდალას ის ანგარიში ჰქონია, რომ აქ ჩემ ბადეს თევზი ადვილად მოჰხვდებაო.
”ქუჩის მუშა ძმაბიჭები” მერე სანდალას შესაფერი ხუმრობაა, თუკი ამისთანანი არიან
სადმე! ჯერ თვითონ სანდალა რა არის, რომ მისი შესაფერნი რა იყვნენ! თავის
შესაფერებს ესვრის თავის უმეცრების ბადეს, ამათ ესვრის თავის გაცვეთილს
ჩანგალს. იცის, რომ ამათ დასტამბული, დაბეჭდილი სიტყვა აუწონლად უცილებელ
ჭეშმარიტებად მიაჩნიათ, მხოლოდ კი არ გვესმის, ასე უწყალოდ რათ გამოუმეტნია ეს
საცოდავნი?
დიაღ, ბატონებო, სანდალას ნაწერისთანა მოვლენა სახუმარო მოვლენა არ
არის. ეგ ნაწერი, მართალია, ჩვენის ცხოვრების ჩირქია, უკვე მუწუკიდამ
გამორწყული, რაკი დაიწერა, მაგრამ ვინ გვითავდებებს, რომ მაგ მუწუკს საზრდო და
საკვებავი აღარა აქვს ჩვენში? ვინ გვითავდებებს, რომ რაკი გამოირწყა, მუწუკიც
მოგვირჩა და ჩვენს ტანს ცხოვრებისას კვლავ ზედ არ აზის ჩვენდა სამარცხვინოდ,
ჩვენდა სატკივარად? სანდალასავით რომ ნაცარქექიები მოედანზედ გამოდიოდნენ,
ვითარცა აზრთა აღებ-მიმცემნი და მოჭიდავენი, ეს ვერაფერი ნიშანია დანარჩენების
ფალავნობისა: იმედი უნდა აიყარო ყველაფერზე და ხვალინდელი დღე აღარ იწამო.
ვაი სანდალას და უფრო ვაი იმ საზოგადოებას, იმ ერს, იმ ქვეყანას, საცა
სანდალასავით მბღაჯნავები შესაძლებელნი არიან! აი რას უნდა დაუფიქრდეს კაცი,
აი რაზედ უნდა ივალალოს და ივაგლახოს!..
[1888 წ., 15 სექტემბერი]

<უარმყოფელობა ჩვენში>
ტფილისი, 10 დეკემბერი

ჩვენ ადრევაც გვითქვამს, რომ ეხლანდელს დროს რაღაც ხიფათი შეემთხვა და
ადამიანის ლოღიკამ გზა შეიშალა, თითქო ან მართულები მოეშალა, ან ღერძი
გაუბრუნდდაო. სულ ყველაფერი აირივ-დაირივა, ტყუილი და მართალი ვეღარავის
გაურჩევია, ქვენა გრძნობანი ზენა გრძნობათა ადგილას გამეუფდნენ, ცოდვამ
მადლის პირბადე ჩამოიფარა, ყალბი ხალასად გადის და ნაძირალა – თავანკარად,
თითქო ჭკუისა და გულის აღებ-მიცემობაში აღარ იშოვება საწყაო ცოდვისა და
მადლისა, ტყუილისა და მართლისა.
ყველანი ვხედავთ ამას, ყველას თვალწინ ათასი ამისი მაგალითი გვიდგა და
ყველანი ვიშვნევთ და ვიწყნარებთ ამისთანა ყოფას, თითქო ამითი არავითარი რიგი
ურთიერთობისა არ ირღვევოდეს, თითქო ამ არევ-დარევაში, ამ გაურჩევლობაში
ვპოულობდეთ მაგარს ტინს, რომელზედაც უნდა აშენდეს ჩვენის ბედნიერების ციხესიმაგრე, თითქო კეთილს, მართალს, მადლს უღონობა შეაჩნდათ და ამის გამო
ბოროტს, ტყუილს და ცოდვასღა მივენდენით სრულის იმედით, რომ იგი ჰქმნან
კაცის ბედნიერებისათვის, რაც კეთილმა, მადლმა და მართალმა ვერ შესძლეს.
ამ უნუგეშო ყოფას ხშირად ჩავუფიქრებივართ ჩვენ და ხშირად მოგვწყურებია
გამორკვევა მიზეზისა, უფრო იმიტომ, რომ ეს არევ-დარევა აზრებისა, ეს

გაურჩევლობა ტყუილისა და მართლისა, ბოროტისა და კეთილისა, არსად სხვაგან
ისეთის თავმოწონებით არ გათამამებულა, არ გაკადნიერებულა, როგორც ჩვენში. ეს
ადვილი მისახვედრიც არის: სულელობას, ოღონდ მეცნიერების სახელით კი
გამოვიდეს მოედანზედ და ლიბერალობა მოეწეროს ქვეშ, არსად იმისთანა უვიცობის
ხნული არ დახვდება ფესვის მოსაკიდებლად, როგორც ჩვენში, საცა ჭკუა და გული
ადამიანისა დღეს-აქამომდე სხვისის ნასუფრალით იკვებება აუწონ-დაუწონველად.
ჩვენში, გაიგებენ თუ არა ალია მომკვდარაო, იმას აღარ დაეძებენ, მართლა მომკვდარა
თუ არა, და თუ მომკვდარა, რომელი ალიაა. საკმაოა მხოლოდ ყური მოჰკრას ”ჰოსა”
თუ ”არას”, და გათავდა საქმე, ყოველს სასაცილობას წამოიყრანტალებენ
გამოუძიებლად, საბუთის უკითხველად, ნამეტნავად მაშინ, თუ ყურში
წასჩურჩულეთ, რომ ეს უკანასკნელი სიტყვაა მეცნიერებისა, ახალი მოძღვრებაა,
ახალი მიმართულება და უეჭველი ნიშანია ლიბერალობისა.
ამის მაგალითებს ბევრი ძებნა არ უნდა. კაცი, მაგალითებრ, მოგითხრობთ, რომ
საქართველოს სამი ათასი წელიწადი უცხოვრია და ამ სამი ათას წელიწადში არც
ხელი გაუნძრევია, არც ჭკუა და გონება უმოქმედებია, არც გული და გრძნობა
გამოუჩენიაო, არც წესი და რიგი ცხოვრებისა გამოურკვევია, არც არაფრის ცოდნა და
გაგება ჰქონია, ერთის სიტყვით, ისტორია არა ჰქონიაო. ეუბნებით, თუ ყოველი ეს
მართალია, მაშ როგორღა გაუძლია საქართველოს დღემდე, რას შეუნახავს ამ სამი
ათას წელიწადში და რატომ მტვრად არა ქცეულა ამოდენა მტრებ შორის მოქცეული?
ეჰ, თქვენ რა იცითო? გიპასუხებთ: თქვენ ”ჰოს” მთქმელები ხართ და მე
უარმყოფელიო, თქვენ ძველს მოძღვრებას მისდევთ და მე ახალსაო. გამოდის მეორე
და იძახის: შექსპირი რა კაცია, ერთხელ ერთს ვიღაცა სულელს წამოურახუნებია –
დიდი მწერალიაო, და თქვენც, არანაკლებ სულელებს, გჯერათო. აბა რა მწერალია,
რომ იმდენი რაღაცები დაუწერია და აბა თუ ერთგან ნახსენები ჰქონდეს рабочий
вопрос-იო. გამოდის მესამე და იძახის: ჩვენი მწერლები სულ მუხანათები და ქვეყნის
მოღალატენი იყვნენო, რადგანაც ბატონყმობის სიმწარეზედ ხმა არ ამოუღიათო.
ეუბნები: კაცო, ეგ რა ადლი დაგიჭერია ხელში? არისტოტელი არამცთუ სწუნობდა
დღეს სამართლიანად გაკიცხულსა და მოსპობილს ბატონყმობას, არამედ იგი უფრო
უარესის მონობის მომხრეც იყო, და აქედამ განა ის გამოდის, რომ არისტოტელი
სულელი იყო და ქვეყნის მუხანათი? ეგრე ხელაღებით უარყოფა გაგონილა! მაშ
ჰომეროსიც მჩვარში გასახვევია, რომ ბატონყმობა არ უხსენებია თავის
”ილიადაში”? მაშ დარვინიც ქვეყნის მოღალატეა და ჭკუის გლახა, რომ თავის
სახელოვან თხზულებაში ერთი სიტყვაც არ დაუხარჯავს ბატონყმობის თაობაზედ?
გამოდის მეოთხე, სულ სხვა ჯურისა და მოდგმის კაცი და იძახის: თქვენ,
ქართველები, ვინა ხართო? გუშინ ჩამოთრეულხართ საიდღამაც მთებიდამ და
დიდად თავი მოგაქვთ – ძველი მკვიდრნი ვართ საქართველოსიო. თუ
დასაბუთებულს სიტყვას შეუბრუნებთ, ის მაინც თავისას არ იშლის და გეუბნებათ:
თქვენ თქვენს თავისმოყვარეობას მთლად გაუტაცნიხართ და მართლმოყვარეობა
დაგკარგვიათო. თქვენს თვალში მართალს თავისი ფასი არა აქვს, თუ თქვენთვის
სასიამოვნო არ არისო. მართალი კია, რაცა სთქვით? – ეკითხებით დაჟინებულს
უარმყოფელს. მე კი უარვყოფ და მართალია თუ არა, ეგ ჩემი საქმე არ არისო.
მაგისათვის თავი შენ გაიცხელე, თუ გესიამოვნებაო. გამოდის აქაც იგივ ქებული
უარყოფა, ხოლო სხვა სარჩულზედ ამობლანდული. ეს უკანასკნელი სხვა ჯურის
უარყოფაა და სხვა სათავიდამ მოდის. ამას ყური არ ეთხოვება. სულ სხვაა ჩვენი
შინაური უარმყოფელობა. იგი რაღაც სიბრძნესა, ცოდნასა და ლიბერალობას
ჩემულობს და თუ გამვლელ-გამომვლელი თავს არ უკრავს და მუხლს არ უყრის,

ყველანი სულელები ჰგონია, უცოდინარი და რეტროგრადი. ამის მსმენელს
ბალღებსაც სჯერათ ეს ყველაფერი და ვნებაც აქ არის.
აკი მოგახსენებთ, ჩვენში იმისთანები არიან, რომ სახელად მიაჩნიათ
გამოვიდნენ და იყვირონ – დღისით დღე არ არის და ღამით ღამეო. თითქოს მარტო
იმისთვის, რომ ბალღებს მოაწონონ თავი და ტაშის ცემით ათქმევინონ: აი
უარმყოფელი და, მაშასადამე, ბრძენი, მცოდნე და ლიბერალი. თორემ გონებაში
ჩავარდნილი კაცი ამ უარმყოფელს საგიჟეთში ამოუყოფდა თავსა. ამ უარმყოფელს
რომ უთხრა: კაცო, რას ჰროშავ! როგორთ თუ დღისით დღე არ არის და ღამით ღამე,
გიპასუხებთ: შენ რა იცი, ხურმა რა ხილია! მე უარმყოფელის მიმართულებისა ვარ და
ეს მიმართულება უკანასკნელი სიტყვაა მეცნიერებისა, ახალი მოძღვრებაა და განა არ
ვიცი, – შენს გაცვეთილსა და დაობებულს მიმართულებას ვერაფრად ეჭაშნიკებაო.
ამასაც ხომ არ გაკმარებთ. რადგანაც ტაშს არ უკრავთ, წამების გვირგვინსაც დაიწნავს
ამ სასაცილო მჩვრისაგან, დაიდგამს თავზედ, გამარჯვებულსავით დოინჯსაც
შემოიყრის და თავმოწონებულად დაიწყებს სიარულს. ბალღები უცქერიან ამ
ბერიკად მორთულს დონ-კიხოტსა და ქება-დიდებას მისძახიან: ”აღა ბაღში
მიბძანდება, მიხედ-მოხედვის ჭირიმეო”. დონ-კიხოტსაც სჯერა ეს ”მიხედ-მოხედვის
ჭირიმე” ბალღებისა და შუბლზედ ბუზსაც არ იფრენს.
ჩვენა გვსურს ამ სასაცილო მიმართულებაზედ მკითხველთა ყურადღება
მივაქციოთ, ამ მოძღვრებას გზა-კვალი გავუსინჯოთ, მიზეზი ვუპოვოთ, თავისი
მივუწყათ და ამ გზით, ჩვენის შეძლებისამებრ, ტყუილი მართლისაგან გავარჩიოთ,
გამოვარკვიოთ.
დროა
ბალღების
საცთუნალო
სიტყვებს
ფერ-უმარილი
ჩამოვაცალოთ, პირისპირ გავუსწოროთ თვალი და ნათხოვარი ფრთები
ჩამოვაკვეცოთ. ეს შემდეგისათვის იყოს.

ტფილისი, 13 დეკემბერი

ჯერ ეს ვიკითხოთ, – რა არის ბუნებითად ეგრეთ წოდებული უარმყოფელობა?
ამას რომ გამოვარკვევთ, თავისთავად გამომზევდება, რა წითელი კოჭია თვითონ
უარმყოფელი მიმართულებაცა.
თვითონ სიტყვა რო ასო-ასოდ გამოვწლათ, დავინახავთ, რომ უარმყოფელობა
”არას” თქმაა, ანუ მდაბიოდ რო მოგახსენოთ, ჩვენებურად, ქართულად, ჰაშას კვრაა
და სხვა არაფერი. არ ვიცით, იქნება ეს სიტყვა ჯეროვანად არ არის შედგენილი
ქართულად, ხოლო ეს კი უეჭველია, რომ იგი თარგმნილია რუსულისაგან. რუსულად
ამ უარყოფას, ანუ უარმყოფელობას, отрицание ჰქვიან. თვითონ რუსულადაც,
საიდამაც ნათხოვარსავით გადმოგვიღია ეს “отрицание”, ჰაშას კვრაა, თუ ამ სიტყვას
პატარა ენა არ დავუმოკლეთ და ნება მივეცით მთელის თავის სიგრძე-სიგანით
იმეტყველოს. ამიტომაც, ვინც ამ სიტყვას ჰხმარობს რუსულ ლიტერატურაში, იმას ამ
სიტყვის სარბიელი ვიწრო ფარგლითა აქვს შემოვლებული, რომ ”არას თქმას” არავინ
”ჰაშას კვრა” არ შესწამოს, რადგანაც ”ჰაშას კვრა” მტყუანისა და სულელის ხელობაა
და არა მართლისა და ჭკვათმყოფელისა.
ესგვარი უარმყოფელობა, რომელიც არსად მიღებული არ არის და მარტო
რუსულს ლიტერატურას კი როგორღაც აეკვიატა, ძველისძველი ამბავია და სტყუიან
ისინი, ვინც ახალის სახელით ამ უარმყოფელობას ასაღებენ. მას აქეთ, რაც კაცთა ენამ
”ჰო” და ”არა” მოიგონა და სამეტყვოდ თვის სიტყვიერებაში შეიტანა მყოფობისა და

არმყოფობის გასარჩევად, ეს უარმყოფელობა არის ქვეყნიერობაზედ და იქნება კიდეც,
ვიდრე კაცის გონება არ დასცხრება ჭეშმარიტების ძიებისაგან. ხოლო ამ ძიებაში
მარტო ”არა” კი არ მოქმედობს, ”ჰო”-საც ისეთივე ღვაწლი მიუძღვის, როგორც ”არასა”.
მთელი ისტორია კაცობრიობისა ყოველგვარს სფეროში, საცა კი ადამიანს
წარმატების ძლევამოსილობა მიუძღვის და არ მიუძღვის, სხვა არა არის რა, გარდა
გაუთავებელის ჭიდილისა ”ჰოსა და არას” შორის. ყოველივე ჭეშმარიტება, ყოველივე
საქმე, რაც კაცობრიობას აღმოუჩენია კაცთა ცხოვრების გულის, გონების
განსაკარგებლად, გასაძლიერებლად, წარსამატებლად, ამ ჰოსა და არას ჭიდილით
მოუპოვებია. ჭეშმარიტების აღმოჩენას, საქმეს ცხოვრების ასე თუ ისე გაწყობისასა და
გარიგებისას, სხვა გზა არა აქვს ამ ერთადერთის გზის მეტი. რა საგანსაც, რა
მოვლენასაც კი, კაცთა ხელიდამ თუ გონებიდამ გამოსულს, გულში ჩაჰხედავთ,
დაინახავთ, რომ ”ჰო-არაობის” ჭიდილსა და ქარცეცხლშია გამოტარებული.
მართალია, გამარჯვება ერთისა თუ მეორისა, ჰოსი თუ არასი, ყოველთვის არა
ჰნიშნავს ჭეშმარიტების გამარჯვებასა, მაგრამ მაინც ჰოსა და არას ჭიდილია
ერთადერთი გზა ჭეშმარიტების აღმოჩენისა და პოვნისა. ტყუილად კი არ არის
ნათქვამი ერთის მეცნიერის ბრძნისაგან, რომ ცდომისაკენ ათასი გზა მიდისო და
ჭეშმარიტებისაკენ კი მარტო ერთადერთიო. ეს ერთადერთი გზა ჰოსა და არას
დაპირისპირებაა.
ამიტომაც, უარყოფა ცალკე, ”ჰოსთან” არდაპირისპირებული, არშეჭიდებული,
ჭეშმარიტებისათვის სვის გატანაში სრულად უღონოა, როგორც ჰო, ამ შემთხვევაში
ცალკედ უღლის მწეველი. შეჭიდება ჰოსი და არასი, მათი ერთმანეთთან
დაპირისპირება და ამ გზით კვლევა მართლისა – კრიტიკაა. კრიტიკა ბუნებითად
ისეთი რამ არის, რომ ერთსა და იმავე დროს, ერთისა და იმავე საგნის კვლევაში
ჰოსაცა და არასაც ამოქმედებს მართლის გამოსარკვევად და გამოსაჩენად. იგი ნებას
არ იძლევა, რომ ან ერთმა და ან მეორემ ცალკე გაიწიოს და ცალკერძ სჭიმოს ჭაპანი
ძიებისა და კვლევისა. როგორც ურემი სწორედ ვერ გაივლის, თუ ცალმხრივ
გააწევინე ხარსა, ისეც ძიება და კვლევა ჭეშმარიტებისა, ცალკერძ ტარებული და
განზიდული.
აი, ჩვენის ფიქრით, ჭეშმარიტი მნიშვნელობა უარმყოფელობისა და მისის
არსებობის მიზეზი, საბუთი და ადგილი. ეგ ერთი მოჭიდავეა კრიტიკის
მბრძანებლობის ქვეშ, ერთი ხელია, ხოლო უმეოროდ წარმოუდგენელი და
სასაცილოდ ასაგდები. ჩვენ ამაზედ შორსაც წავალთ: უარმყოფელობა, კრიტიკაზედ
დამოუკიდებლად ცალკედ დაბინავებული კაცის გონებაში, დიდი სულელობაა. რა
არის უარყოფა ცალკედ? ჰოს გაბათილებაა და მის სამაგიეროდ ”არას” გაჰოება, თუ
ესე ითქმის. თუ ამ უარყოფას თავისთავად შეუძლიან რამ, ხომ ამ გაჰოებულს არასაც
თავისი ქამანდი უნდა უგდოს და ტახტიდამ გადმოაბრძანოს, თუ ბოლომდე თავის
საკუთარს წერას ჰსურს რომ აჰყვეს და თავის თავს არ უღალატოს, თავის თავივე
უარი არა ჰყოს, არ გააბათილოს. ნუთუ ამისთანა წაჯეგ- უკუჯეგობა, მოძღვრებად
გადაქცეული, მომცდარის ჭკუის სასაცილო ცუღლუტობა არ არის! თუნდ ამასაც თავი
ვანებოთ: უარყოფა სხვა მხრითაც რაღაც ჭკვაშეშლილის მასხარაობას მოგვაგონებს,
იმიტომ რომ ”ჰოც” ისეთივე უარყოფაა ”არასი”, როგორც ”არა” ”ჰოსი”, და თუ
სიმართლე, სიბრძნე და ლიბერალობა მარტო უარყოფაშია, ”ჰოსაც” ვით ”არას”
უარმყოფელს, ისეთივე პატივი უნდა ჰქონდეს, როგორც ”არას”, ”ჰოს” უარმყოფელს.
შორს რომ არ წავიდეთ, განა, მაგალითებრ, სქოლასტიკა უარმყოფელობა არ
იყო გონების თავისუფლად მსჯელობისა? განა ეგრეთწოდებული ”ეპოქა
განახლებისა” უარყოფა არ იყო სქოლასტიკისა? განა ერთსაცა და მეორესაც ერთსა და

იმავე დროს თავისი ჰო არა ჰქონდათ, რომლის სახელითაც სხვის ”ჰოს”
უარსაჰყოფდნენ! ორივე ერთმანეთის უარმყოფელნი იყვნენ და თუ ცარიელი
უარყოფა სასახელოა და საპატივო, მაშ განახლების ეპოქის უარმყოფელი სქოლასტიკა
ისეთივე სასახელოდ მისაჩნევი უნდა იყოს უარმყოფელთა მოძღვრებისათვის,
როგორც განახლების ეპოქისაგან უარყოფა სქოლასტიკისა. უფრო ახლოდამ
მოვიყვანთ მაგალითს. “Московскiя Ведомости” დღეს უარჰყოფენ ყველა იმ
სახელოვანს რეფორმებს, რომელიც მოახდინა განსვენებულმა იმპერატორმა
ალექსანდრე მეორემ, და მთელი დასი ლიბერალებისა რუსეთში ებრძვის “Московскiя
Ведомости”-ს და ყოველს მის ”არას” ერჩის ”ჰოს” თქმითა. ამ ჭიდილში უარყოფა რომ
საშველად მიუშვას კაცმა, – აბა შენს მომხრეს დააძლევინე მოჭიდავეო, არ ეცოდინება
ვის მიეშველოს, რადგანაც ”ჰოს” მთქმელნიც ისეთივე უარმყოფელნი არიან
”Московскiя Ведомости”-ს ”არასი”, როგორც ეს უარმყოფელია ლიბერალთა დასის
”ჰოსი”.
თუ ეს სულელური უარყოფა ამ სასაცილო ყოფაში ჩაიგდებს ხოლმე თავსა,
როცა კრიტიკის მბრძანებლობიდამ გამოდის და ცალკე ჰბატონობს, მაშ რიღას
მაქნისია, რომ ესე ებღაუჭებიან და მაგ კრიტიკის საბძანებლიდამ გამოპარულს ყმასა
კალთაზე რაღას ეჭიდებიან, წადი და წაგვათრიე საომრადაო. ეს ხომ იმასა ჰგავს,
მკვდარი მკვდარს აეკიდა, სამარემდე წამიღეო. მართლადა, რა არის ეს ცალკე
უარმყოფელობა, თუ არ ”ჰაშას კვრა” ყველგან და ყველაფერზედ! ეგ ”ჰაშას კვრა”
დიდი ხანია შემოღებულია და ნაგეში ყველგან საერთოდ და ჩვენში ცალკედ. ერთს
ქურდსა და ავაზაკსაც ვერა ჰნახავთ, რომ ამ ”ჰაშას კვრაში” გაოსტატებული არ იყოს.
ნუთუ ესეთი ხელობა, ესეთი ოსტატობა მომასწავებელია სიბრძნისა, ლიბერალობისა
და სხვა ამისთანა საქებურ სახელოვანებისა! ნუთუ ეს ჭეშმარიტების ძიება და
კვლევაა და არა სოროსა და ხვრელის თხრა, რომ ტყუილი შეძვრეს და თავი
შეიფაროს! გვიკვირს, უარმყოფელობა თავისთავად, როგორც ერთი რამ ცალკე
განსაკუთრებული მოძღვრება, როგორ ჰბოგინობს ადამიანის საღს გონებაში და ან
კაცის გონება როგორ იშვნევს და ჰკადრულობს ამ სასაცილობას. ეს ხომ ადამიანის
ჭკუის გაუქმება და გაბათილებაა. ამ დუდგულას თოფით სვლას უარმყოფელ
მიმართულებას ეძახიან და, წარმოიდგინეთ, არც კი ჰთაკილობენ...
თუ ჩვენს შინაურ უარმყოფელებს ამის თქმით ისა ჰსურთ აუწყონ ქვეყანას,
რომ ”არას” ჭეშმარიტების ძიებაში თავისი კუთვნილი ადგილი უნდა ეჭიროსო,
როგორც თანასწორ მოპირისპირეს ”ჰოსას”, მაშინ რაღა საჭირო იყო ახალის სახელის
მოგონება, როცა უკვე მოგონილი სახელი უფრო უკეთ გვამცნევს საგანს და ყველგანაც
მიღებულია, როგორც საგანის ზედგამოჭრილი სახელი. ეგ სახელი კრიტიკაა და იგი
ერთსა და იმავე დროს ”ჰო”-საცა და ”არა”-საც ერთნაირად და მიუდგომელად
ამოქმედებს და როგორც ტალსა და კვესსა ერთმანეთს ახვედრებს ჭეშმარიტების
დასაკვესებლად. თუ უარმყოფელობის სახელქვეშ კრიტიკა ეგულებათ, მაშინ მარტო
ესღა გვეთქმის ჩვენს შინაურ უარმყოფელობაზედ: ღმერთო, შეუნდე, რამეთუ არ
იციან რას იქმან, და სწორედ შესანდობარნიც არიან, იმიტომ რომ არცოდნა არცოდვაა.
[1888 წ., 10 – 13 დეკემბერი]

<გაბრიელ სუნდუკიანცის “პეპო” და სომხის
ლიტერატორები>

ტფილისი, 4 თებერვალი

ერთი არასასიამოვნო თვისება დაეკვება აქაურს სომხის ლიტერატურას და
სომხის ლიტერატორებსა, თუ ყველას არა, უფროს-ერთს მაინცა. საცა კი შემთხვევა
ეძლევა ქართველი ახსენონ, ისე ერ მოურჩებიან, რომ ქართველი და ქართველობა არ
გაჰკინწლონ ცოტად უ ბევრად. ღვთის წინაშე, უნდა ითქვას, რომ არც ჩვენ,
ქართველები, ვაკლებთ რასმე სომხებს და ჩვენც ხელიდამ არ ვუშვებთ შემთხვევას,
ასე თუ ისე ავად არ ვახსენოთ. ხოლო ჩვენად გასამართლებლად ესეც უნდა ითქვას,
რომ ჩვენ. ქართველები, ავად ვიხსენიებთ ხოლმე მარტო იმ ჯურის სომხებს,
რომელნიც წურბელებსავით მოჰკიდებიან აქაურობას, სწოვენ ქვეყანას და რომელთაც
ჰკიცხვენ და ავად იხსენიებენ თითონ გონიერნი და პატიოსანნი სომეხნი. ვერც ჩვენს
ლიტერატურაში, ვერც ჩვენს საზოგადოებაში ერთს მაგალითსაც ვერ გვიჩვენებენ,
რომ ქართველი ავად იხსენიებდეს მთელს სომხობასა, მის ინტელიგენციას,
რომელზედაც დამყარებული აქვს სომხობას მთელი თავისი სამართლიანი სასოება
და რომელიც ხსენებულ ჯურის სომხების წრეს გარედა ჰდგას თავის სასახელოდ და
თავის მოძმეთა ნუგეშად. ჩვენში ჩვენგან მთელი სომხობა, როგორც ერი, თავის
დღეში არც გაკითხულა, არც გაკიცხულა და არც ავად ხსენებულა. სულელობაც
იქნებოდა ეს ჩვენ მიერ იმიტომ, რომ ქვეყანაზედ არ მოიპოვება იმისთანა ერი, რომ
ავთან კარგიც არ იყოს მის შორის. პირიქით, არა ერთი და ორი მაგალითი ყოფილა,
რომ ყოველს კარგს სომხისას პატივისცემით დაჰხვედრია ქართველობა და მისი
ინტელიგენცია. ამის საბუთს იპოვით როგორც ჩვენს ლიტერატურაში, ისეც
ცხოვრებაში.
სამწუხაროდ ჩვენდა, ესე არ იქცევიან აქაური სომხის ლიტერატორები.
ვიმეორებთ, ყველაზედ ამას ვერ ვიტყვით და უფროს-ერთი კი სწორედ უკუღმართად
იქცევა ყოველს ამისთანა შემთხვევაში. ჩვენ ამის დასამტკიცებლად შორს არ წავალთ.
ამ იანვრის თვიდამ დაიწყო გამოსვლა ახალმა სომხურმა ჟურნალმა, რომელსაც
“მურჯი” ჰქვიან. ამ ჟურნალში დაბეჭდილია ბიოგრაფია პატივცემულ სომხის
დრამატურგისა ბ-ნ სუნდუკიანცისა. ამ ბიოგრაფიის ავტორი ბ-ნი ჩიმიშკიანცი
ძალიან გაუფიცხებია ხსენებულ თვისებას სომხის ლიტერატორებისას და ამ
სიფიცხეს იქამდე გაუთამამებია, რომ შემდეგის თქმა უნებებია:
“პეპომ” * იმოდენად გაითქვა სახელი, რომ პირველ წარმოდგენის შემდეგ
გავიდა მცირეოდენი ხანი და ქართველთა ინტელიგენციის ყმაწვილკაცობამ,
მოისურვა რა გამოცოცხლება ქართულის თეატრისა, რომელმაც დიდი ხანია დალია
სული, ამ პიესით აღადგინა მკვდრეთით უკვე მიცვალებული ქართული სცენაო”.
საკვირველია ეს სასწაულთმოქმედება ხსენებულ პიესისა, და თუ მართალ
ეგრეა, ჩვენ მადლობის თქმის მეტი არა გვმართებს რა. ხოლო მეტი არ იქნება ეს
ვიკითხოთ: თუ ეგ პიესა ესეთ უკვდავების წყაროდ გაუხდა ქართულს სცენას და
მკვდრეთით აღადგინა ქართული თეატრი, სომხებს რაზედ შემოსწყრა, რომ მის
ხელში ცოცხალი სომხური სცენა ეგრე უდროვოდ მოკვდა და დღესაც მკვდარია?
მკვდარია, ვამბობ იმიტომ, რომ მუდმივი სცენა ჰქონდათ და დღეს აღარა აქვთ
სომხებსა და ხამუშ-ხამუშად წარმოდგენანი სცენისმოყვარეთაგან ხომ ამ შემთხვევაში
ანგარიშში მოსატანნი არ არიან. როგორ მოხდა ეს, რომ “პეპომ” მკვდარი ქართული
გააცოცხლა და ცოცხალს სომხურს კი იმოდენაც ვერ უშველა, რომ არ მომკვდარიყო.
აქ ან ის უნდა ვიგულვოთ, რომ რაც ქართველისათვის მაცოცხლებელია, ის
*

”პეპო” ბ-ნ სუნდუკიანცის პიესაა.

სომხისათვის მომაკვდინებელია, ან ის, რომ ბ-ნ ჩიმიშკიანცის აზრი თავიდამ
ფეხამდე ტყუილია. ქართველებიც და სომხებიცა დაგვეთანხმებიან, რომ
უკანასკნელი საგულვებელი უფრო ჭკუაზედ ახლოა. ბ-ნი ჩიმიშკიანცი ტყუილად
გაუჭირვეულებია წყურვილს ქართულის გაკინწვლისას და მოუფიქრებლად ტყვედ
მისცემია თავის გაჯანჯლებულს გულისნადებსა. ბ-ნი ჩიმიშკიანცი შემდეგ ამბობს:
“პეპო” იმოდენად გაქართველებულია ეხლა, რომ დღესც კი მოიპოვება
იმისთანა ქართველი, რომელსაც ძნელად დააჯერებთ, რომ “პეპო” სომხურს ენაზეა
დაწერილი და სომხის პოეტის გენიოსობით შექმნილიო”.
არ ვიცით, ბ-ნს ჩიმიშკიანცს საიდამ აჰკვიატებია ამისთანა უცნაური აზრი. ჩვენ
დავუშოშმანებთ ატკივებულს გულს ბ-ნს ჩიმიშკიანცს და დავარწმუნებთ, რომ
მაგისთანა ქართველს მარტო თავის საკუთარს ფანტაზიაში თუ იპოვის. თუნდ რომ
ეგრეც იყოს, რა ცუდი უქმნია ქართველს, რომ სომხის კარგი შეუთვისტომებია,
საკუთარ შვილად მიუჩნევია. ეგ მარტო ჩვენს სიტყვას ამტკიცებს, რომ ყოველივე
კარგი სომხისა ჩვენში ჰპოულობს პატივისცემას და სიყვარულს იმოდენად, რომ
თავისას და სომხისას ერთმანეთშიაც აღარ არჩევს. თუ ესეა. ბ-ნი ჩიმიშკიანცივე
საბუთს გვაძლევს ვიფიქროთ, რომ ქართველი არ არის დამწყვდეული თავის
გვარტომობის ვიწრო წრეში, არამედ სხვა ერის პატივისცემაც იცის და გულგაშლით
ეკიდება ყოველს სხვა გვარტომსა. ესეთი თვისება საქებურია და არა საწუნარი. თუმცა
ბ-ნი ჩიმიშკიანცი ამ შემთხვევაში ქართველის საქებელ საბუთს გვაძლევს, მაგრამ არ
ესმის, რომ ეს საბუთი მართლა ქების მომასწავებელია. იგი ამას ჰხმარობს წუნის
დასადებად და ქართველთა გასაკიცხად – რად იშვილეს სომხური ქართველებმაო.
აკი მოგახსენეთ, ჩვენ არ ვიცით, ქართველებმა იშვილეს თუ არა, და თუნდაც
ეშვილათ, ვის რა დააკლეს ამითა? აქ ცუდი რა არის? გონების ნაწარმოები იმისთანა
მადლიანი რამ არის, რომ მთელის კაცობრიობის კუთვნილებას შეადგენს და აქ
გვარტომობის ჩაჩხირება ჭკუის უღონობას მოასწავებს და სხვას არარას. ხელოვნებასა
და ერთობ გონების ნაწარმოებსა გვარტომობა არა აქვს. ერთიცა და მეორეც მთელის
კაცობრიობისაა და ამ აზრს ვერ მისწვდენია დაქვეითებული ავტორი ბ-ნ
სუნდუკიანცის ბიოგრაფიისა.
ბ-ნი ჩიმიშკიანცი, გაჭირვეულებული იმ თვისებისაგან, რომ ქართველს ავად
ხსენება უნდაო, სწამებს, ვითომც ჩვენა ვცდილობდეთ ამოვფხვრათ კაცის
ხსოვნისაგან, რომ “პეპო” სომხურ ენაზედა დაწერილი, “სომხის პოეტის
გენიოსობით”” შექმნილი.
ამის დასამტკიცებლადაო, ამბობს იგი, შესაძლოა მოვიყვანოთ შემდეგი
გარემოებანიო: პირველი, თავის დღეში, როცა “პეპო” ქართულად წარმოუდგენიათ,
აფიშაზედ არა წერებულა, რომ თარგმანია სომხურიდამდა; მეორე გარემოება,
შურაცხმყოფელი სომეხთა ერის თავმოყვარეობისა, გარემოება, რომელიც საზოგადო
მაგალითი ქართველის ბაქიაობისაო, იმაში მდგომარეობს, რომ ქართულს სცენაზედ
თითონ “პეპოს”, ამ ზოგად გმირს სომხის “პაჟარნისას”, ქართველ აზნაურად მორთვენ
ხოლმე, მაშინ როდესაც ხალხის მყვლეფავი სომხის ვაჭარი კი, მდიდარი არუთინა,
უთუოდ სასაცილო სომხის ვაჭრად გამოჰყავთ. ამ გარემოებათა მიზეზით,
რამდენსამე წელიწადს შემდეგ, ვინ იცის, მოიპოვებაღა თუნდ ერთი იმისთანა
ქართველი მთელს საქართველოში, რომელსაც დააჯერებთ, რომ “პეპო” სომხურს
ენაზეა დაწერილი და არა ქართულზედ.
გაგიგონიათ სადმე ან ამისთანა ჩივილი და ან ამისთანა საბუთები?!. არა,
როგორ მოგწონთ ეგ შეურაცხყოფა სომეხთა ერის თავმოყვარეობისა მით, რომ
ქალაქელი კინტო ქართველებმა ვითომდა გააზნაურშვილეს და სომეხი არუთინა

გაასომხეს.
გაგიგონიათ
სადმე
ესეთი
თავმოყვარეობა,
მერე
ამრიგად
გაუპატიურებული?!.
ან სად უნახავს და როდის ბ-ნს ჩიმიშკიანცს, რომ წარმოდგენის დროს პეპო
ქართველ აზნაურშვილად მოერთვათ და გადაეკეთებინოთ? ჩვენ ბევრჯელ
დავსწრებივართ “პეპოს” წარმოდგენას და ეს არც ერთხელ არ შეგვინიშნავს. ან არს
ეგვანებოდა ქალაქელი კინტო მეთევზე, მებადური, ქართველ აზნაურშვილად
მორთული! თითონ ბ-ნ ჩიმიშკიანცს არაერთხელ უთამაშნია “პეპო” ქართულ
სცენაზედ და ნუთუ ქართველ აზნაურშვილად ირთვებოდა? ტყუილი იქნება და ასე
მოკლეფეხებიანი!
ამაებისთანა ნაზუქებს თავი დავანებოთ. ჩვენ ბ-ნ ჩიმიშკიანცის ნაწერს სხვა
მხრით მივაქციეთ ყურადღება და ტყუილს ამბობს თუ მართალს ბ-ნი ჩიმიშკიანცი,
ეს, არამცთუ გარჩევისა, ყურადღების ღირსიც არ არის. არც იმის მართლით
მოგვემატება რა, არც იმის ტყუილით დაგვაკლდება. ტყუილიცა და მართალიც ამ
შემთხვევაში მისი საკუთარი საქმეა. ჩვენ გვინდოდა გამოგვერკვია მარტო
მიმართულება
და
თვალთახედვის
ავკარგიანობა
ზოგიერთა
სომეხთ
ლიტერატორებისა, რომელთაც ცოდვად მიაჩნიათ ქართველი გაუკინწლავად
ახსენონ. ხომ ჰნახეთ, რა საბუთებით მოგვესია ქართველებს და რა ჩივილით ბ-ნი
ჩიმიშკიანცი.
ახლა ვიკითხოთ, ამ საბუთებით და ჩივილით რასა გვწამებს ბ-ნი ჩიმიშკიანცი?
იმას, რომ “სომეხთ პოეტის გენიოსობით” შექმნილს პიესას ჩვენ ვიჩემებთ და
დღედაღამ იმ ფიქრში ვართ, რომ ქართველებს აღარ ახსოვდეთ, რომ იგი სომხური
პიესაა. როგორ მოგწონთ შიში ბ-ნი ჩიმიშკიანცისა? განა თითონ პიესა იმდენად
სახარბიელო კია, რომ კაცმა მის დაჩემებისათვის თავი იტკინოს? ვის რად უნდა?
ღმერთმა მშვიდობაში მოახმაროს სომხობას თავისის “პოეტის გენიოსობით”
შექმნილი პიესა. დაგვიჯეროს ბ-ნმა ჩიმიშკიანცმა, რომ მაგ პიესაზედ ხელს არავინ
წაიწვდენს და სომხებს ქვეყანაზედ არავინ შეეცილება. ნუთუ ბ-ნს ჩიმიშკიანცს
ჰგონია, რომ რაკი “პეპო” “სომეხთა პოეტის გენიოსობით” შექმნილია, მართლა
გენიოსური რამ არის! სხვა რომ არა იყოს რა, ჯერ თითონ პიესის გმირი პეპო
გასინჯეთ. რა არის პეპო? ეგ ზოგადი სახე კი არ არის, “სომხის პაჟარნისა”, როგორც
ჰგონია ბ-ნს ჩიმიშკიანცს, ეგ ერთი აბელას ფეხებზედ შეყენებული ორფეხია, განგებ
გაბერილი და გატენილი მაღალ ფარდების ფრაზებით. სხვას რას ჰხედათ “პეპოში”?
ვერ ვიტყვით, რომ პიესაში ზოგიერთი მართალი სახეც არ იყოს, ცოცხლად
გამოხატული, და თუ “პეპოს” მოთმინებით ისმენენ თეატრში, ამ ზოგიერთა მართალ
სახეთა წყალობით მოსდით. ამაზედ მეტსაც ვიტყვით: ჩვენს ქართულს
რეპერტუარში, ნათარგმნთა გარდა, “პეპო” ბევრს პიესას სჯობია, მაგრამ მაინც ეგ
პიესა თავისთავად ბევრი არფერია და არავის არ მოჰგვრის არც შურს, არც სიხარბეს
დაჩემებისასა. კიდევ დავუფიცებთ ბ-ნს ჩიმიშკიანცს, რომ მისი შიში ტყუილი
მოლანდებაა: მარხვას არავინ გასტეხს დოსთვისა და ქურდობას არავინა იქმს
ხბოსთვისა.
რა უნდა ვსთქვათ ყოველ ამის გამგონთა სომხურ ახალ ჟურნალზედ? ჩვენა
ვწუხვართ, და გვგონია ყოველი გონიერი სომეხიც შეწუხდება, რომ ახალმა სომხურმა
ჟურნალმა პირველ ხმის ამოღებაზედვე საჭიროდ დაინახა მიესიოს ქართველებს და
ასეთის სასაცილო საბუთებით უკიჟინოს. ბ-ნ სუნდუკიანცის ბიოგრაფიაში რა
მოსატანი იყო, ქართველებმა როგორ ჰთარგმნეს “პეპო” და როგორ მოჰრთეს
წარმოდგენის დროს გმირი პიესისა, ან სწერენ თუ არა ქართველები აფიშაზედ, რომ
“პეპო” სომხურიდამ არის ნათარგმნი? აშკარაა, აქ აშლილს საღერღელს ქართველების

ავად ხსენებისას თავბრუ დაუსხამს მწერლისათვის, თორემ ყოველი ეს რა შუაშია ბ-ნ
სუნდუკიანცის ბიოგრაფიაში, მერ ეგრე სასაცილოდ აკონკებული? ბ-ნ ჩიმიშკიანცს
კიდევ ეპატიება ამისთანა საქციელი იმიტომ, რომ ამისი ჟინი ჰქონია და ჟინს ყველა
კაცი ვერ დაიმორჩილებს ხოლმე. რედაქცია კი, როგორც კრებული მოღვაწეთა,
ამისთანაებში უნდა ჰფრთხილობდეს, რადგანაც ეს ერთი იმისთანა საგანია, რომლის
გამოც ნათქვამი სიტყვა მიმართულების მანიშნებელია და თუ ამგვარს
მიმართულებას იჩემებს ეს ახალი სომხური ჟურნალი, გზა დაგვილოცნია: ბევრს ეგ
ერთიც მოემატოს. როგორ იქნება გავუძლებთ.
[1889 წ., 4 თებერვალი]

<დედათა საქმის გამო>
ტფილისი, 15 მარტი

თქმა არ უნდა, რომ რუსულმა ლიტერატურამ დიდი ხელმძღვანელობა
გაგვიწია წარმატების გზაზედ და დიდი ზედმოქმედება იქონია ყოველს მასზედ, რაც
ჩვენს სულიერს ძალ-ღონეს შეადგენს და ჩვენს გონებას, ჩვენს აზრს, ჩვენს გრძნობასა
და ერთობ ჩვენს მიმართულებას ზედ დააჩნია მან თვისი ავ-კარგიანობა. არ არის
დღეს ჩვენში არც ერთი მოღვაწე და მომქმედი კაცი მწერლობაში, თუ საზოგადო
საქმეთა სარბიელზედ, რომ თავისუფალი იყოს ხსენებულ ლიტერატურის
ზედგავლენისაგან. საკვირველიც არ არის: რუსულმა სკოლამ – მეცნიერებამ გაგვიღო
კარი განათლებისა და რუსულმავე ლიტერატურამ მოაწოდა საზრდო ჩვენს გონებასა
და გამოჰკვება ჩვენი აზრი მოძრაობის გზაზედ. თვითოეული ჩვენგანი, გინდა თუ
არა, უნდა დასწაფებოდა ამ ორს წყაროს თავის სულიერ წყურვილის მოსაკლავად.
სხვა გზა არ იყო. ამიტომაც საბუთი გვაქვს ვსთქვათ, რომ თვითოეული ჩვენგანი
რუსულის ლიტერატურით გაზრდილა, თვითოეულს ჩვენგანს მის გამონარკვევზედ
აუგია თავისი რწმენა, თავისი მოძღვრება და თავისი საგანი ცხოვრებისა საზოგადო
საქმისათვის ამ გამონარკვევის მიხედვით გამოურჩევია.
რასაკვირველია, ამ ზედმოქმედებამ რუსულის ლიტერატურისამ მარტო იმას
შესძინა სიკეთე, რომელმაც ყოველი გამონარკვევი ამ ლიტერატურისა თავის
საკუთარ კრიტიკის ქარცეცხლში გაატარა, ბრმად არ იწამა, ბრმად არ მიიჩემა და
ამრიგად არ დაიხვია ხელზედ ცხოვრებაში იოლად წასვლისათვის. ყოველი აზრი
მარტო ცარიელი ფრაზაა იმის ხელთ, ვისაც კრიტიკის ცეცხლში არ
გამოუფოლადებია და ისე არ შეუთვისებია. ამნაირი კაცი კაჭკაჭია და არა ჭეშმარიტი
წარმომადგენელი მის მიერ ქადებულის აზრისა, რომელიც თუ სხვისაგან
დაუჩემებია, კრიტიკის ძალით უნდა უსათუოდ თავისად გარდაექცია. უამისოდ
ზედმოქმედება უძლიერესისა უღონოზედ, უკეთესისა უარესზედ მარტო ცარიელი
მაიმუნობაა, სხვის ფეხის ხმაზედ ბრმად აყოლაა, ტყვეობაა და არა თავისუფლება და
თვითმოქმედება
გონებისა,
რომელიც
ერთადერთი
ნიშანია
ჭეშმარიტის
განათლებულობისა და აღმატებულობისა. ამ სახით ყოველივე ზედმოქმედება – ავია
თუ კარგი – არაფრის კეთილის მომასწავებელი არ არის. პირიქით, იგი აძინებს,
ჰკლავს მსჯელობის უნარსა, ყოველს მჭრელობასა და გამჭრიახობას გონებისას
სჩაგრავს და აბათილებს.

ჩვენდა საბედნიეროდ, ვიტყვით, რომ ზოგნი ჩვენში, რუსულ ლიტერატურის
მეოხებით გაზრდილნი და გაწურთვნილნი, ასე ბრმად ტყვედ არ მისცემიან ამ
ლიტერატურის აუცილებელს ზედმოქმედებას. ამათ ჯერ გამოუძიებიათ მისი
გამონარკვევნი და მერე ისე ან შეუთვისებიათ, ან უარუყვიათ. ჩვენდა სანუგეშოდ,
მარტო ამას არ დასჯერებიან: იმავ კრიტიკით და გამოძიებით მხარდამხარ
ასდევნებიან ამ ლიტერატურის წინსვლასა, წარმატებას და არ გაჩერებულან მის
რომელსამე ხანაზედ. ლიტერატურა, რომელსაც მადლი ცხოველმყოფელობისა
სძრავს და ამოქმედებს, ერთი გაუწყვეტელი გრეხილია აზრთა ზედმიყოლებით
განვითარებისა და წარმატებისა. ამისთანაა რუსული ლიტერატურაცა. ხშირად
მოხდება ხოლმე, რომ რაც გუშინ სწამდა ლიტერატურას, რა მოძღვრებაც გუშინ
ჰბატონობდა ლიტერატურაში, დღეს ყოველივე ის უარყოფილია და დევნული იმავ
ლიტერატურისაგან. ხშირად ერთს რომელსამე ხანაში აღძრული აზრი, თუ საგანი,
მეორე ხანაში ისევ იმ საგნადა და აზრად რჩება, მხოლოდ სულ სხვა სახით, სხვა
შუქით, სხვა სიგრძე-სიგანით გამოდის. ამას ყოველსფერს თვალის დევნა უნდა და
თუ არ კრიტიკითა და გამოძიებით გამორკვევა, შენიშვნა მაინც და ანგარიშის გაწევა.
თორემ აქაო და ამ ოცისა და ოცდაათ წლის წინათ ამა და ამ საგანზედ ესა და ეს
ითქვაო და დაიჟინონ, – ეს არის უკანასკნელი სიტყვა მეცნიერებისა და
ლიტერატურისაო, მაშინ როდესაც უკანასკნელი სიტყვა დღეს სულ სხვაა, უჯიათობა
და ჭირვეულობა იქნება ერთხელ და ერთხელ შებორკილებულ და დატყვევებულ
გონებისა.
სწორედ ამისთანა საქმე მოსდის დღეს ჩვენში, სხვათა შორის, ერთს
მოძღვრებასაც, რომელიც ეგრედ წოდებულ ”დედათა უფლების საქმეს” 7 შეეხება. ეს
საქმე ჩვენში დღესაც იმ საბუთებზე ჰტრიალებს, რა საბუთებითაც ამ ოცისა თუ
ოცდაათის წლის წინად თავი იჩინა და მოედანზედ გამოვიდა. თითქო კაცობრიობას
საზოგადოდ და რუსულ ლიტერატურას ცალკე მას აქეთ ეს საქმე წინ არ წაეწიოს,
უფრო ფართოდ არ გადეშალოს, არ დაეყენებინოს და უფრო საბუთიანს
საფუძველზედ არ ამოეყვანოს.
თუმცა ეს საქმე დიდად შესანიშნავი რამ არის და ჩვენთვისაც ისე საჭიროა,
როგორც სხვისთვის, მაგრამ ჩვენდა სამარცხვინოდ, უნდა ვსთქვათ, რომ იგი ჩვენის
თაოსნობით არ არის დღეს ჩვენში ფეხზედ დამდგარი. ამ საქმეს და მის საჭიროებას
კვლავ იმავ რუსულმა ლიტერატურამ მიგვახვედრა და დღეს აქამომდე იმ
საბუთებითა და იმ აზრებით იკვებება, რომელნიც, როგორცა ვთქვით, ხელზედ
დახვეული ჰქონდათ ამ საქმის მომხრეთა ამ ოცისა და ოცდაათის წლის წინათ. აბა
გადასინჯეთ ყოველი, რაც ამ საგანზედ ჩვენში წერებულა და იწერება დღეს, თუ
უწინდელებრ მარტო სახელითა ”დედობისათა, ცოლობისათა და დობისათა” არ
ითხოვდნენ ამ საქმის ასე თუ ისე წარმართვას. ასე იყო დასაბუთებული ღაღადი
დედათა უბედობის თაობაზედ ამ ოცისა თუ ოცდაათის წლის წინათ რუსულ
ლიტერატურაში, თითქო დაავიწყდათო რომ დედაც კაცია, ადამიანია და მარტო
კაცისა და ადამიანის სახელით დედათა უფლების საქმე უნდა ჰღაღადებდეს და
თხოულობდეს თვის წარმართვასა. ამ ფართო გზაზედ ჰდგას ეს საქმე ევროპაში დღეს
და გვგონია ვერაფერს სამსახურს უწევენ ქალებს ისინი, ვინც ამ საქმეს მოკლე
ფარგალით უზომავენ ადგილს და დედაკაცი ადამიანობიდამ ჩამოჰყავთ, რომ მარტო
დედობისა, ცოლობისა და დობის უღელი გააწევინონ, ესე იგი ბევრისაგან ცოტა
უწყალობონ.
7

Женский вопрос.

ჩვენს მეთაურს, რომელმაც გამოიწვია ”ქართველის ქალის” წერილი, დღეს
ჩვენს გაზეთში დაბეჭდილი, სხვა არა უთქვამს რა ამის მეტი. დღეს ჩვენ ხელთა
გვაქვს საბუთი ვსთქვათ, რომ რუსულმა ლიტერატურამაც ამრიგად დაუწყო ყურება
ამ საქმეს. 7-ს მარტს პეტერბურგში დაბეჭდილ და 13-ს მარტს ქალაქში მოსულ
გაზეთებიდამ ამოვიკითხეთ, რომ სწორედ იმ დღეს რა დღესაც ჩვენი მეთაური
დაიბეჭდა, პეტერბურგში გამოსულა ჟურნალი “Женское Образование”. ამ ჟურნალშია
წერილი რუსეთში ცნობილ პედაგოგის ი. გ. გურევიჩისა, რომელიც სწორედ იმასვე
ამბობს, რაც ჩვენის ”ქართველის ქალის” მიერ დაწუნებულ მეთაურში ჩვენ ვსთქვით.
გაზეთს მოჰყავს რა ამ გურევიჩის სიტყვები, თავის მხრით ამისთანა წინასიტყვაობას
უძღვნის:
«Шаблонные моралисты, говоря о женском образовании, любят часто
повторять по адресу школы классическое требование: «дайте нам хороших
жен, матерей и хозяек...» და მერე: Гуревич доказывает всю риторическую
пустоту этого притязательного требования».
აი თვითონ გურევიჩის სიტყვებიცა:
”ამ კეკლუცმა ფრაზამ, – ამბობს სტაიუნინიო თავის თავზედ, – მეც ერთხელ
ამიყოლია. ხოლო მერმედ კი სხვა მეორე საგანმა მიმიზიდა და ვკითხე ჩემს თავსა:
რატომ მამაკაცის შესახებ კი არავის წამოსცდენია სურვილი, რომ მოგვიმზადეთ
კარგი ქმრები, კარგი მამებიო? ეს ღირსებანი ხომ ისე საჭირონი არიან
მამაკაცისათვისაც ოჯახში, როგორც დედაკაცისათვის კარგი ცოლობა და კარგი
დედობა. რატომ არავინ ჰფიქრობს, რომ ეს ღირსებანი დაუნერგონ და განუვითარონ
მამაკაცებსა? იმიტომაო, – ამბობს ახლა თავისით გურევიჩი, – რომ მამაკაცთა სწავლაგანათლების თაობაზედ ჩვენ უფრო უკეთესი და მართალი აზრი გვაქვს, ვიდრე
დედაკაცის სწავლა-განათლების თაობაზედაო. როცა მამაკაცი გვყავს სახეში, ჩვენ
ვხედავთ, რომ ყველაზედ უწინარეს უნდა განვანათლოთ ადამიანი და რაკი ადამიანი
განათლებულია, მალე გაიგებს თავისს მოვალეობას, რომელიც მან უნდა იკისროს იმ
გარემოების მიხედვითა, რაშიაც ცხოვრება ჩააყენებს, და მალე შეიძენს იმ
განსაკუთრებულ ცოდნასაც, რაც დასჭირდება ცხოვრების ამა თუ იმ გზაზედ.
ამის შემდეგ, რასაკვირველია, სასაცილოა ის სურვილი, რომ მამაკაცი
ვამზადოთ მარტო საკარგქმროდ და საკარგმამოდ. განა ამავე აზრით არ უნდა
მივმართოთ ქალების სწავლა-განათლების საქმეს? განა ქალიც არ უნდა
გამოვზარდოთ იმის შესაფერად, რასაც სიტყვა ადამიანი ჰნიშნავს მამაკაცის შესახებ?
განა საჭირო არ არის ყოველი ჩვენი მეცადინეობა მივაქციოთ იმაზედ, რომ ქალს
გონება გავუხსნათ ჭეშმარიტის აზრებისათვის, აღვუფრთოვანოთ გულისტკივილი
კაცობრიულის და მოქალაქობრივის ინტერესებისათვის, გავაგებინოთ იგი ვალი, იგი
თანამდებობა, რომელიც ამ ინტერესებს თან მოსდევს? ესეთის აზრებით, რწმენით და
თვალთამხედველობით დედაკაცი გაუთანასწორდება მამაკაცსა და მისებრივ
ადვილად გაიგებს, ადვილად მიხვდება მოვალეობას კაი ცოლობისას, კაი დედობისას
და უკვე განათლებული ჭკუითა და გულით ადვილად შეიძენს იმ განსაკუთრებულს
ცოდნასაც, რომელიც ოჯახში ასე თუ ისე მისთვის საჭირო იქნება”.
აი დღეს დედათა საქმე რა გზაზედ და რა ფართოდ არის დაყენებული რუსულ
ლიტერატურაში და ჩვენი პატივცემული ქალი-ავტორი ამაოდა ჰცდილობს
გამოვლილ გზაზედ უკანვე დაბრუნებას. ამ ახალს მოძღვრებას დედათა საქმის
შესახებ ვერავინ გაემკლავება, რადგანაც დღევანდელი ბურთი და მოედანი უფრო

მეტის ცნობიერებით, უფრო მეტის სიმართლით და საბუთით ამ მოძღვრებას
დაუჭერია არამცთუ მარტო რუსეთში, სხვაგანაც. დღეის ამას იქით აგრე
სამართლიანად განდიდებულს და გაფართოებულს საქმეს ვეღარავინ გამოჰკვებავს
წინანდელის ნამცეცებითა. ჩვენ ამასაც ვიტყვით, რომ მარტო ამ მოძღვრებას
შეუძლიან თავი გაატანინოს დედათა საქმეს ყოველთა სასიხარულოდ და
სასიქადულოდ და ვისაც დედათა საქმის სიდიადე გულწრფელად და გაგებულად
გულში სდებია, არა გვგონია, ამ გზაზედ საქმის დაყენება მიიჩნიოს გზის
გამრუდებად და არა გასწორებად.
[1889 წ., 15 მარტი]

წერილები სხვადასხვა რაგინდარაზე
პატივცემულო თადეოზ!
მკვდრის თავები მეცნიერებს დავანებოთ, რაც ინებონ, ისა ბრძანონ. მაგრამ ის
კი არ არის სასიამოვნო, რომ, რაც ხალხმა იცის და დიდის შრომით შეუძენია,
დაივიწყოს. ამ უკანასკნელს დროში ჩვენს დედაქალაქში შევნიშნე, რომ როგორც
თეატრში, აგრეთვე შინაც და გარეთაც აღარ ისმის ის საკრავები და აღარ იმღერიან იმ
ხმებს, რომელიც რამდენსამე საუკუნეში ჩვენ გვქონდა შეთვისებული და ჩვენად
ვრაცხდით. მე აქ მოგახსენებ, ჩემო თადეოზ, ჩვენს საყვარელს ბაიათურს სიმღერებზე
და ამათ შესაფერს საკრავებზე. ამათ მაგივრად ერთის მხრით გვესმის სოფლური
სიმღერები ხოროთი და მეორე მხრით გარმონიკა (ან, როგორც ჩვენი გლეხები
ეძახიან, ბუზიკა). ხოროთი სიმღერაც კარგი და ჩინებულია, ქართულის ოპერისათვის
გამოდგება, მაგრამ ერთს მეორე არ უნდა დააჩაგვრინონ. ჩვენ და ჩვენმა
შთამომავლობამ არ უნდა დავივიწყოთ, ბესიკ გაბაშვილი, ალექსანდრე ჭავჭავაძე,
გრიგოლ ორბელიანი, ნიკოლოზ ბარათაშვილი, ფერშანგიშვილი და სხვანი,
რომელნიც არიან ჩვენი თავმოსაწონნი და ჩვენი გამამხიარულებელნი. ყველამ
ვიცით, რომ ამათს ნათქვამში, იმათგან მოგონილს ჰანგებში ბევრი რამ არის
სანუკვარი და შესანიშნავი. ძალიან შემცდარნი არიან ისინი, რომელთაც ჰგონიათ,
რომ ყოველი ხმა სპარსეთის საკუთრებააო. ამ სიმღერებში ბევრი ურევია
ქართველების გამოთქმული ხმები, რომელნიც სპარსელებს სრულიად არც
გაუგონიათ. ბევრი სპარსული ხმები ქართველებს თავისებურად გადმოუკეთებიათ.
ძალიან ახირება იქმნება, რომ ინდოეთში ან იტალეთში მოგონილს ჭიანურზე
მომგონის მეტმა აღარავინ დაუკრას. ვინც რა უნდა მოიგონოს კარგი, ადამიანის
სასარგებლო და სასიამოვნო, არის მარადის მთელი კაცობრიობის საკუთრება.
გარდამოცემით ვიცით, რომ როდესღაც, რასაკვირველია, დიდი ხანი იქნება მას
შემდგომ, – ბესიკ გაბაშვილმა თარის დაკვრით ისე გააკვირვა ყეენი თვით თეირანში,
ელჩობის დროს, რომ ყეენმა თავისი საოჯახო ბრილიანტებით მოჭედილი თარი
აჩუქა. ვინ გამოარკვევს ამჟამად, რამდენი წელიწადია, რაც საქართველოში
ჰხმარობენ: თარსა, ჭიანურსა, ჩონგურსა, სანთურსა, დუდუკსა, ზურნასა, ნაღარასა, ან
საიდგან შემოუტანიათ ეს საკრავები საქართველოში, ან რომლის ხალხის საკუთრებას
შეადგენს. ამჟამად ეს საკრავები იპოება მრავალგან აზიაში. ერთს თხზულებაში
წავიკითხე, რომ შიგ შუაგულ აფრიკაში ნაღარასა ხმარობენო.

ასეა თუ ისე, ის კი საძირკვლიანად ვიცით, რომ ფერხულის ადგილს ვერ
დაიჭერს ჰეიდარი და რასტის ალაგს – მაყრული. ყველას თავისი ადგილი აქვს. დიდი
საქებურია ის მოქმედება ჩვენის ყმაწვილებისა, რომელნიც სცდილობენ სოფლურის
სიმღერების განოტვასა. დიდი მნიშვნელობა აქვს ამ საწადელს. ის სიმღერები კი,
რომელსაც ისპანურად ეძახიან რომანსეროსა და ფრანციზულად რამანსებსა, ეს
სიმღერების კილოები კი, როგორცა სჩანს, რჩება მოძულებულივით და, ვინ იცის,
იქნება დაგვეკარგოს კიდეც, რადგანაც ამათს შეგროვებაზე და განოტვაზე არავინ
ჰფიქრობს.
ეს, სწორედ მოგახსენო, ჩემო თადეოზ, შესანიშნავი ამბავია. არა მგონია
ჰფიქრობდნენ იმას, რომ ბაიათის სიმღერები არ გაინოტებოდეს და, თუ ჰფიქრობს
ვინმე ამას, ძალიან შემცდარია. ფიზიკურს კანონებს რომ ვსწერდე, ძალიან ადვილად
დაგიმტკიცებდით, რომ ჩონგურს, თარსა, ჭიანურსა, დუდუკსა, ზურნასა, სალამურსა
ისევ ის შვიდი ხმა აქვს, რომელსაც ევროპიელნი ეძახიან: დო, რე, მი, ფა, სოლ, ლა და
სი თავისს დიეზებითა და ბემოლებითა. ამისათვის ყოველი ჩვენებური სიმღერა
გაინოტება შეუცდომელად. მაგრამ ეს ხომ ყორღანაშვილმაც დაამტკიცა. არც ის
ითქმის, რომ ხალხს მოძულებული ჰქონდეს ჩვენებური მღერა. ამისი
დასამტკიცებელი საბუთი, ჩემო თადეოზ, მე თვითონ ვნახე ქართულს თეატრში,
სადაც ქალბატონ გაბუნიას სიმღერა სცენაზე ისეთის სიამოვნებით და ტკრციალით
მიიღო ხალხმა, რომ გაოცებული დავრჩი, იმანაც კი გამაოცა, რომ თეატრში
ჩვენებურის საკრავების მაგივრად უკრავდა ევროპული ორკესტრი, შედგენილი
ათიოდე უხეირო ”მუზიკანტებისაგან”, რომელნიც თითქო სამადლოდ დაენიშნა
ფორკატის ქართულის თეატრისათვის.
როგორ, მოსაფიქრებელი და საწუხარი არ არის, რომ როდესაც ქართველებს
საკუთარი თეატრი არა ჰქონდათ, ჰყვანდათ ხოლმე თავისი დამკვრელები და
მომღერალნი და ახლა კი თეატრი აქვსთ და ფორკატის ხელში მაყურებელნი არიან.
ასე, ჩემო თადეოზ, ჩვენ სულ მუდამ ქუდგადმობრუნებული უნდა დავდიოდეთ და
ჩვენსასაც სხვასა ვსთხოვდეთ.
არა, არა მგონია ქართველებმა დაივიწყონ თავიანთი მგოსნები. რადგანაც კარგს
მომღერლებსა და დამკვრელებს პატივი აჰყარეს, ამისთვის აღარც მომღერალი სჩანს
და აღარც ხეირიანი დამკვრელი. სად არიან ევანგულა, სერგო, იოვანე, ბრილიანტა?...
თუ საჭიროება მოითხოვს, განა არ გამოჩნდებიან? ნიჭიერი საზანდრები მდაბიო
ხალხში არიან მიმალულნი, იქიდგან მხოლოდ საჭიროება გამოიყვანს. ჯერჯერობით
ჩვენის იმედის ბურჯად ვხედავთ ბატონს აღნიაშვილს. იმის განზრახვას ქართულ
საკრავების დასის შედგენისას დიდი მნიშვნელობა აქვს. დარწმუნებული ვარ, რომ
ყოველ ქართველს ადამიანს (მე აქ სე ტენ ლობიოებს არა ვსთვლი) ჩვენი საკრავებისა
უფრო ესმის და უფრო ესიამოვნება ჩვენებური ხმები, ვიდრე რუბენშტეინის მუსიკა,
მაგრამ იქამდის მივსულვართ, რომ ჩვენისავე ჩვეულებისა თითქო ჩვენვე
გვრცხვენია. რისგან წარმოსდგება ეს ტყუილი სირცხვილი, იქნება შენ ახსნა, ჩემო
თადეოზ?
თუმცა ბევრს ჩვენგანს ბევრი არა ესმის რა ნემენცების მუსიკისა, მაგრამ, კუმ
ფეხი გამოყო, მეც ნახირ-ნახირო, უნდათ მარაქაში გარევა. ერთი ყური დაუგდეთ
იაკობ სვიმონიძეს (№ 51 ”ივერიის” 1889), მუზიკალურს კრიტიკოსსა, როგორ
იწმაწნება. ისეთს აღტაცებაში მოუყვანია დარდაკოვის სიმღერას, რომ
ცხელებამორეულივით ჰბოდავს. ფაფას, ფაფლუკს, ფაფუკს ამსგავსებს დარდაკოვის
ხმას. ამას გარდა სტერეომეტრიულის საწყაოთი ჰზომავს დარდაკოვის სიმღერის
ღირსებას და ისე ლუყურტად და უგემურად აქებს, რომ მგონია ისიც არ დაეჯერება,

რომ თვითონ ავტორსაც მოსწონებოდეს იმისი სიმღერა. ან კი რაში გამოიყენებს
დარდაკოვი ქართულ ქებას. რუსულად რომ დაეწერა, მაშინ იქნება დარდაკოვს
გაზეთი წაეღო თანა და განთქმულ მუსიკალურ კრიტიკოსის ნათქვამით თავი
მოეწონებია ვისთვისმე. თუ არა, რა გამოვიდა, თუკი ვერაფერში გამოიყენებს
დარდაკოვი თავის მოარშიყის ჭიკჭიკს.
ასეთი არეულობა არის ჩვენს პატარა ქვეყანაში. სვიმონიძეებს, ბერიძეებს,
ქორიძეებს თავის სამშობლოსი ვერა გაუგიათ რა და სხვისას რას გაიგებენ. შუა გზაზე
დამდგარნი ვეღარც აქეთს წვერსა სწვდებიან, ვეღარც იქითს; ტყუილად კი არ
გვირჩევს ჩვენი კეთილის მყოფი (იხილე ”ჩრდილოეთის მოამბეში” რუსულს ენაზე)
ნარ-დონი, რომ დაეშურეთ, ქართველებო, და მალე მოაგროვეთ მოთხრობებიო,
ზღაპრები, გადმოცემანი და ამისთანებიო, თორემ ახლის განათლების სხივი ისე
ამოგწვავსთო, ისე გაგაქრობთო, რომ ვეღარც კი მოასწრებთ იმათს მოგროვებასაო. აი
მოგვდგომია ის მოსალოდნელი განათლების შარავანდედი, რომელიც მთავარს ჭკუას
გვიფრთხობს. რასაკვირველია, სვიმონიძეს რომ ერთი ზღაპარი დაეწერა, ის უფრო
გამოსადეგი იქნებოდა კაცობრიობისათვის. მაგრამ ნარ-დონი თავისს სიტყვას
თვითონვე ამტყუნებს იმითი, რომ თუკი თვითონ ისე დაწვრილებით იცის ფარნაოზ
მეფის ავი და კარგი, თუკი მაშინდელს ამბებს რამდენისამე ათასის წლის შემდგომ
ცხადად და გულთმისნეულად ჰხედავს, განა ის კი არ შეუძლიანთ სწავლულთა, რომ
ათასის წლის შემდგომ საქართველოს ცხოვრების ამბავი შეუცდომლად აუხსნან,
ვისთვისაც სანუკვარი იქნება? მაშ სწავლულები რისთვის არიან ქვეყანაზე, თუკი
ბაიერნისაგან გაგზავნილი გამოხრული თავი იცნეს პარიჟში და სთქვეს სკვითის თავი
არისო. იმათ რა დაემალებათ ცას ქვეშეთ. ამ შემთხვევაში სხვა არაფერი არ არის
საჭირო, მხოლოდ იმის მეტი, რომ სწავლულობის სახელი ჰქონდეს დავარდნილი და
ამასთან ცოტა გაბედვა და გულადობა; მაშინ ყოველისფერს დაუჯერებენ. აბა, ვინ
გაბედავს და ვინ იტყვის, რომ მცხეთაში ნაპოვნი თავი ქართველისა არის და რა
სკვითისა, სომეხისა არის და არა სარკინოზისა. სარწმუნო უნდა იყოს, ყველას, ვინც
შეიტანს ეჭვს, დაუარდება უზრდელობის სახელი. სწავლულს ყოველისფერი
დაეჯერება. მოდი და ნუ დაიჯერებ ნარ-დონისა და ჯანაშვილის ნაამბობს. ესენი
დაწვრილებით გიამბობენ, ჩემო თადეოზ, ფარნაოზ მეფის ამბავს, დაგატარებენ იმის
სასახლესა, გიამბობენ, რასა სვამდა და რას სჭამდა ფარნაოზი, როდის ეძინა, როდისა
სჯიდა სახელმწიფო საქმეებს, როგორ ზედმიწევნით იცოდა სპარსული ენა, როგორ
ცელქობდა ყმაწვილობისასა და როგორ მისტყეპდნენ ხოლმე მამიდები და დეიდები.
ჯანაშვილი ამას დაუმატებს იმ ამბავს, როგორც ერთხელ ფარნაოზ მეფეს მიუტანეს
დაწერილი წიგნი (ალბათ ვექსილები იქნებოდა), რომელშიაც მხედრული და უშნო
ხუცური ასოები იყვნენ ერთმანეთში შერეულნი. ძალიან გარისხდა და გასცა
ბრძანება, რომ ამ მშვენიერს მხედრულს ასოებში ხუცური არ აერიათ. არ არის არც
იოტისოდენი ეჭვი, რომ ბ-ნ ცაგარელს ის გამბედაობა ჰქონდეს, რაც ნარ-დონსა აქვს,
მაშინ შავ ზღვაში ქვიშას დაგვითვლიდა და არც ნარ-დონის საყვედურის ღირსი
შეიქმნებოდა. ნარ-დონს უთუოდ ერთი რაღაც დინგი უნდა ჰქონდეს, ისე სუნით
მიაგნებს, თუ სადმე არის დამალული და რაც დიდი ხნისა იქნება იმისი საუნჯე
შენახული, მით უფრო მალე მიხვდება. ამისთანა ბრძენისათვის გამბედაობის მეტი
ხომ არა არის რა საჭირო. რაც უნდა სთქვას, ბოლო საბუთად გამოდგება ყველა
მოლაყბესავით, მეტადრე, თუ ხმა არავინ ამოიღო და არ დაურღვია დაწყობილი და
გამოგონილი აზრები. მერე იტყვიან, აი უტყუარი, დაურღვეველი საბუთიო.
[1889 წ. 4 – 27 აპრილი]

<დიმიტრი ბაქრაძის გარდაცვალების
გამო>
ტფილისი, 12 თებერვალი

დიდი უბედურება გვეწვია! გულმა შემოგვკვნესა და საზარელი,
გულჩამწყვეტი ხმა გაისმა. ელდასავით შემოირბინა ამ ხმამ ჩვენი ქვეყანა და მისწვდა
ყოველს კუთხეს, ყოველს კუნჭულს, საცა კი ერთი ქართველი მაინც არის, მისწვდა და
თავზარი დასცა.
შეუბრალებელმა სიკვდილმა წაგვართვა უკეთესი შვილი მამულისა, უკეთესი
შვენება, სახელი და თავმოწონება ჩვენი. აღარ გვყავს დიმიტრი. ჩვენი მშვიდი, ჩვენი
თავდადებული, უწყინარი და ყველას ერთნაირად შემწყნარებელი, ყველასათვის
ერთნაირად გულშემატკივარი მამულიშვილი, აღარა გვყავს დიდი გულმოდგინე,
პირუთვნელი მოამბე მამა-პაპათა თავგადასავალისა.
განქრა ლამპარი, წარსულთა დროთა გასანათებლად ანთებული, მოსწყდა
ვარსკვლავი, წარსულის წყვდიადის გასაშუქებლად ამოსული, ჩაქრა ცეცხლი მამაპაპათა
სამაგალითო
სიყვარულისა,
მათთა
საქმეთა
თავდაუზოგველის,
გამუდმებულის კვლევა-ძიებისა!
დიმიტრი თითქმის მარტოდმარტო შეეჭიდა ამ ორმოცის წლის წინად დიდსა
და ძნელს საქმეს ჩვენის წარსულის გამორკვევისა და გამოძიებისას და სიკვდილამდე
მარტომ ჰზიდა ეს ტვირთი. ბევრმა არ იცოდა მაშინ, რა დიდს საქმეს მოჰკიდა ხელი
და ეს დიდი საქმე რა დიდ სიყვარულს, რა თავდადებას ითხოვდა შესასრულებლად.
ბევრმა არ იცოდა მაშინდელს უმეცრებასა და სიწყვდიადეში, რას მოასწავებდა
დიმიტრის ამაგი, მისი ღვაწლი წარსულის ძიებისა. მარტო იყო, უამხანაგო, უმწეო,
მარტომ გადასწმინდა გამოცდილის ხელით მტვერი ძველ ხელნაწერებს, ეტრატებს,
ძველისძველ გუჯრებსა და სიგელებს და მკვდართა ამა მოწამეთა ხმა ამოაღებინა,
აალაპარაკა მოსათხრობლად ძველისა. არ დარჩა ძველი ტაძარი, ძველი ეკკლესია, არ
დარჩა თითქმის არც ერთი ქვა წარწერილი, არც ერთი ძველი ნაშთი, რომ მის მიერ
ნახული და გამოძიებული არ იყოს.
და აი როცა ღვაწლი იმისა მოიმწიფა, ამაგმა მისმა გამოიღო ნაყოფი, როცა
სახელი დიმიტრისა გაისმა თავმოწონებით, არა თუ ჩვენში, არამედ რუსეთსა და
ევროპაშიაც კი, როცა დიმიტრის მეოხებით განათდა, გაშუქდა ამბავი ჩვენთა
წინაპართა, როცა გვაცოდინა, ვინა ვართ და რანი ვართ, როცა ყველამ დავინახეთ
საქმენი მისნი, თავდადება დიმიტრისა და აღვივსენით იმის სიყვარულითა და
პატივისცემით, როცა იგი ჯერ კიდევ მხნე იყო და მეტის იმედს იძლეოდა, სწორედ
ახლა დადუმდა, ახლა გადუტყდა კალამი ხელში, ახლა გამოეთხოვა, გამოესალმა
ყოველსავე, რაც უყვარდა უმეტეს საკუთარის თავისა, უმეტეს სიცოცხლისა, რასაც
ემსახურა თითქმის ნახევარ საუკუნე!
შენ წარხვედ და საქმენნი შენნი დაგვრჩნენ ჩვენ შენდა სახსოვრად. ჩვენ არ
დაგივიწყებთ არც შენ და არც შენს ღვაწლს, არც შენს ამაგს, არც შენს თავდადებას
ისტორიისათვის იმიტომ, რომ გვახსოვს სახელოვანის მიშლეს ნათქვამი: ისტორია
აღდგომა არისო და შენ ისტორიით აღგვადგინე.
არ დაგივიწყებთ იმიტომ, რომ არდავიწყება ისტორიისა, რომელსაც შენ
შესწირე შენი სიცოცხლე, ანთებული კერაა მამულიშვილობისა, სამშობლოს
სიყვარულისა და ეს კერა შენ აღგვინთე.

არ დაგივიწყებთ იმიტომ, რომ მხოლოდ იმას შეუძლიან თვალი გაუსწოროს და
უშიშრად უცქიროს მერმისს, ვინც იცის წარსული და ეს წარსული შენ გვაცოდინე.
არ დაგივიწყებთ იმიტომ, რომ მხოლოდ წარსულის ცოდნით დაუცავს ყოველს
ერს თავისი ეროვნება, თავისი არსებობა, თავისი ვინაობა და ეგ წარსული შენ
მოგვეცი.
არ დაგივიწყებთ იმიტომ, რომ ”ყოველი ერი ისტორიით სულდგმულობს, რომ
ისტორიაა საგანძე, საცა ერი ჰპოულობს თვისის სულის ღონეს, თვისის გულის
ძგერას, თვის ზნეობრივსა და გონებრივს აღმატებულობას, თვის ვინაობას, თვის
თვითებას” და შენ ყოველივე ესე გაგვითავისწინე.
დასასრულ, არ დაგივიწყებთ შენ იმიტომ, რომ შენნი საქმენი ჩვენზედ
უკეთესად ჰღაღადებენ შენს დაუვიწყრობას, შენს საუკუნოდ ხსენებას!
[1890 წ., 9 თებერვალი]

<დიმიტრი ბაქრაძის ღვაწლი>
ტფილისი, 13 თებერვალი

13 თებერვალს, სამშაბათს, დაასაფლავეს დიმიტრი ბაქრაძე დიდის ყოფითა და
ცერიმონიითა. დიდძალმა ხალხმა პატივი სცა და მიაცილა იგი უკანასკნელ ბინამდე.
აქ ჰნახავდით ყველა წოდების ხალხს.
ზოგს, ამ დიდების და გაპატიოსნების მნახველს, როგორც ეტყობოდა, არ
ესმოდა, რის გამო სცა ამოდენა პატივი ქართულმა საზოგადოებამ, ”რა საზოგადო
საქმე ჩაიდინაო ისეთი?” ჩვენ გძლად არ გავაბამთ ლაპარაკს და ამ ”ზოგთ” აი რას
ვეტყვით პასუხად:
”ივერიაში” უკვე ნათქვამია, რომ ვისაც ნამყო არა აქვს, არც აწმყო აქვს, ვისაც
აწმყო არა აქვს, იმას არც მომავალი აქვს. იმ კაცმა, რომელსაც ჩვენ უკანასკნელად
გამოვესალმენით, მთელი ორმოცი წელიწადი იღვაწა და დაგვიმტკიცა, რომ ჩვენ
ნამყო გვქონდა, აწმყო გვაქვს და მომავალი გვექნება. იმედი ხვალისა მან მოგვამადლა
ჩვენ. თვითონ წავიდა და ჩვენ ხელთ მოგვცა მწვანე შტო იმედისა, სასოებისა,
რომელიც მან ხეს მეცნიერებისას და ცნობადისას მოჰკვეთა და ნოეს მტრედსავით
მოგვიტანა და გვახარა: ნუღა გეშინისთ წარღვნისაო. სხვაგან ამისთანა კაცის საფლავი
სალოცავია მამულისა.
ახლა ხომ ცხადია, სად არის სათავე იმისი, რომ დღეს თითქმის მთელი
საქართველო მისტირის დ. ბაქრაძეს, როგორც საუკუნოდ დადუმებულ მახარობელს
ჩვენის იმედისას, ჩვენის სასოებისას.
[1890 წ., 13 თებერვალი]

<კარგად წაკითხვა წასაკითხისა>
ტფილისი, 17 თებერვალი

დიდი რამ არის, ვინც იცის კარგად წაკითხვა წასაკითხისა. ერთი ფრიად
სასიამოვნო და ფრიად სასარგებლო ხელოვნება ეგ კარგად წაკითხვაა და ვისაც ამ
ხელოვნების უნარი აქვს, შეუძლიან სთქვას, რომ მეც მომმადლებია მადლი

ღვთისაგანაო, არც მე დავვიწყებივარ ჩემს დამბადებელსაო. კარგად წაკითხული
სიტყვა ერთი ათად აძლიერებს აზრსაც, გრძნობასაც, რადგანაც ერთსაცა და მეორესაც
მეტისმეტად ამშვენიერებს და ამკობს, აცხოველებს და აფერადებს. ამის გამო
ხელოვნური, კარგი წაკითხვა არა მარტო სასურველია, სასარგებლოც არის,
ნამეტნავად იქ, საცა წასაკითხს საქმე გრძნობასთან აქვს, საცა სიტყვამ გულამდე უნდა
მიაღწიოს მთელის სავსეობით, მთელის თავის სიღრმე-სიგანით, მთელის თავის
მხურვალებით, რომ გული მისძრას-მოსძრას, ჩვეულებრივ თვლემისაგან
გამოაფხიზლოს და ფრთა შეასხას ან ნელისა და წყნარის აღტაცებისა და
სასოებისათვის, ანუ რისხვისა და წყრომის ქარტეხისა და ჭექა-ქუხილისათვის.
ძლიერია თავისთავადაც სიტყვა. ხოლო რაც გინდ ზედმიწევნილი იყოს, რაც
გინდ ზედგამოჭრილი, რაც გინდ მოსწრებული, სიტყვა ბუნებითად მაინც უძლურია
მთელი ”მზიან-ჩრდილიანობა” გრძნობისა გამოსთქვას უმეტნაკლებოდ. სიტყვას,
მთელის ხელოვნების მეოხებით მორთულსა და გაწყობილს, მაინც ბევრი იმისთანა
ჰრჩება გამოუთქმელად, რაც მთქმელის გულში ჰბგერს და სძგერს და რაშიც
საკუთრივ არის ძალ-ღონე, მთელის ასე თუ ისე გამოსათქმელ გრძნობისა. სიტყვა, ენა
კაცისა უღონოა ყოველივე ეს აღმობეჭდოს იქამდე ზედმიწევნით, რომ მსმენელმა
იგრძნოს მთელი სავსეობა გულის ძგერისა. მარტო შეწყობილს, შეფერებულს ხმას
ადამიანისას ანუ, უკედ ვსთქვათ, წაკითხვას შეუძლიან გაუწიოს სიტყვას იგი
სამსახური, რომ საიდუმლო გამოთქმული ბგერა, ბგერა და მოძრაობა გულისა
გამომეტყველდეს და მთქმელისაგან მსმენელს გადაეცეს სავსედ და უნაკლულოდ.
აქ ხმა სიტყვას ჰშველის და სიტყვა ხმასა. მოჭარბებული არ მოგვივა
ვსთქვათ, რომ აქ ცოტად თუ ბევრად სიტყვიერება ჰმუსიკობს და მუსიკა
ჰსიტყვიერობს. სწორედ მუსიკა და სიტყვიერება აქ ხელიხელ ჩართულნი არიან
საყვარელ და-ძმასავით, რომ ერთმანეთის შემწეობით, ერთიანი გრძნობა აღმოშობონ
მთელის ზედმიწევნილობით და ძალ-ღონით. ტყუილად კი არა სთქვა სახელოვანმა
ლესსინგმა, რომ პოეზია ენამეტყველი მუსიკაა და მუსიკა უტყვი პოეზიააო. აქ რომ
სიტყვა ”პოეზია” ”სიტყვიერებად” შევცვალოთ, დიდი შეცდომა არ მოგვივა, იმიტომ
რომ ხმა-შეწყობილი გამოთქმა სიტყვისა, თუნდა უბრალო ლაპარაკში, თუ მთლად
მუსიკა არ არის, მისი ერთი დარგია მაინც, რადგანაც მის კანონს ცოტად თუ ბევრად
ექვემდებარება.
ასეა თუ ისე, ვერავინ ვერ იტყვის, რომ კარგად წაკითხვა წასაკითხისა ბევრს
არ ჰმატებდეს წაკითხულსა და ბევრრიგად სასურველი არ იყოს ყველგან საერთოდ
და იქ ცალკე, საცა გრძნობა გრძნობას ელაპარაკება, რომ გული აღიძრას ნელისა და
წყნარის აღტაცებისა და სასოებისათვის, როგორც ზემოდა ვსთქვით. ეს ამისთანა
ადგილი ეკკლესიაა, რომლის ზარი მიიწვევს ხოლმე ხალხს ლოცვისათვის და
წასაკითხი კიდევ სამღვთო წერილია, რომლის მაღალმეტყველებამ უნდა
განმსჭვალოს მთელი კრებული მლოცველთა ერთიანის სასოებითა და ღვთის მიმართ
აღმაფრენით.
ჩვენთა წინაპართა კარგად ესმოდათ, რა დიდი ზედმოქმედება აქვს კარგად
წაკითხულს სამღვთო წერილს ეკკლესიაში, საცა დიდება და სახელი ღვთისა
შეჰკრებს ხოლმე ღვთის მოსავს ხალხსა საერთო ლოცვისა და ვედრებისათვის.
კარგად ესმოდათ და ძვირადაც აფასებდნენ კარგად მკითხველს მღვდელს, მთავარსთუ დიაკვანსა. ჩვენ ზოგიერთი იმისთანა მაგალითებიც ვიცით, რომ ყმობიდამაც კი
განუთავისუფლებიათ კაცი მარტო იმისთვის, რომ კარგი კითხვა სცოდნია სამღვთო
წერილისა. ბევრს, უკვე განსვენებულს მოძღვარს, დღესაც პატივისცემით იხსენიებს

ქართველობა კარგის კითხვისათვის. მამა ტარასის, დანიელ ზურიაშვილს და ბევრს
სხვას დღესაც ბევრნი ჰნატრულობენ და ქებითა და პატივისცემით იხსენიებენ.
ჩვენი უწინდელი სამღვდელოებაც იმის ცდაში იყო, რომ კარგად
გაწურთვნილ ყოფილიყო კითხვაში. მათ კარგად იცოდნენ, რომ როცა ვლოცულობთ,
ღვთის მიმართ ხელთ აღპყრობა, სარწმუნოებრივი აღტაცება, გულითადი სასოება,
გულის ძვრა მაღლისა და სიკეთისათვის ბევრად დამოკიდებულია სამღვთო
წერილის კარგად წაკითხვაზედ. მათ კარგად იცოდნენ, რომ ეკკლესია სახლია
ღვთისა, საცა ხალხი თავს იყრის, რომ მღვდელმსახურთა წინამძღვრობით ერთად
ილოცონ, ერთად ევედრონ, ერთად იგემონ ის წყნარი და უცოდველი სიტკბოება,
რომელსაც გაღვიძებული გრძნობა სარწმუნოებისა მოუვლენს ხოლმე ღვთისმოსავს
ადამიანს. აი რა მიიზიდავდა, რა მიიწვევდა ხოლმე ჩვენში მლოცველს წირვალოცვაზედ უწინდელ დროში.
იესო ქრისტემ ბრძანა, საცა ორი და სამი შეიკრიბებით სახელითა ჩემითა, მეც
თქვენთანა ვარო და ეკკლესიამ, წირვაა თუ ლოცვა, უნდა გვაგრძნობინოს ჩვენთან
ყოფნა ქრისტესი, როცა ერთად თავმოყრილი ვართ ეკკლესიაში. ამას მარტო კარგად
და სასოებით გამოთქმულ ლოცვით, კარგად და სასოებით წაკითხულ სამღვთო
წერილით გვაგრძნობინებს ხოლმე იგი წმინდა საკრებულო, რომელსაც სახლი
ღვთისა ჰქვიან. აი მიზეზი, რომ დიდი და პატარა უწინდელ დროში მიისწრაფებოდა
ეკკლესიაში სალოცავად, როცა წირვისა თუ ლოცვის ზარი სამრეკლოდამ
გაიხმაურებდა.
ჩვენდა სამწუხაროდ, დღეს ქართულად კარგი მკითხველი სამღვთო
წერილისა იშვიათია და ძნელად მოიპოვება ჩვენს სამღვდელოებაში. დღეს აღარავის
არ მიაჩნია სასიქადულოდ კარგად კითხვა ეკკლესიაში და ეს არცოდნა კითხვისა მით
უფრო უნდა ემძიმებოდეს სამღვდელოებას, მით უფრო შესაწუხებელი უნდა იყოს,
რომ, თუ სულ არა, ბევრში მაინც ამაზეა დამოკიდებული მეტნაკლებობა
სარწმუნოებრივის გრძნობისა, რომელსაც ეკლესია დღეყოველ უნდა აღვიძებდეს და
აძლიერებდეს. ამისათვის სამღვდელოებას ხელთა აქვს ის დიდებული, მშვენიერი
სიტყვიერება ქართულის სამღვთო წერილისა, ქართულის ლოცვებისა, რომლის ძალა,
რომლის ზედმოქმედება გულს თავის ბუდეში სასოებით შესძრავს ხოლმე, როცა
კარგად წაკითხულია, კარგად გამოთქმულია.
ჩვენ კარგა ხანია არ გაგვიგონია ჩვენის სამღვდელოებისაგან კარგად თქმული
ლოცვა ან კარგად წაკითხული სამღვთო წერილი ეკკლესიაში. არც არსაიდამ ისმისღა
ხმა, რომ ამისთანანი დღეს იყვნენ სადმე. სამწუხაროა ეს ამბავი და მით უფრო
მადლობით სახსენებელია მთავარდიაკვანი კარგარეთელი, რომელმაც დ. ბაქრაძის
დასაფლავების დღეს წაიკითხა წმინდა სახარება; მან დაგვანახვა, რომ ჯერ კიდევ –
ღვთის მადლით – ჩვენ, ქართველები, არ გამოვკლებივართ მშვენიერს კითხვას, რომ
ჩვენში არიან კიდევ იმისთანა ღვთისმსახურნი, რომელთაც მიმადლებული აქვთ ნიჭი
და ცოდნა, დიდებული მეტყველება სამღვთო წერილისა მსმენელთა გულში
უმეტნაკლებოდ აღბეჭდონ და ღვთის მიერ აღთქმული ნუგეშინის ცემა და სასოება
ხსნისა უნუგეშოს და უსასოოს ღვთისმოსავს მიჰმადლონ. მთავარდიაკვანმა
კარგარეთელმა თავის სასახელოდ ეს შესძლო და ეს, ვით იშვიათი ამბავი, მეტი არ
არის, რომ ჩვენ ჩვენს მატიანეში შევიტანეთ ჩვენის სამღვდელოების სამაგალითოდ
და საყურადღებოდ.
[1890 წ., 17 თებერვალი]

<ერნესტო როსი მეფე ლირის როლში>
კვირას, 27 მაისს, სახელგანთქმულმა მთელს ევროპაში არტისტმა როსიმ
წარმოადგინა თავადაზნაურთა ბანკის თეატრში ”მეფე ლირი” შექსპირისა. ამავე დღეს
რუსეთში გამოჩენილ არტისტ ქალის სავინას ბენეფისი იყო და მთელი საზაფხულო
სახელმწიფო თეატრი აივსო, მაგრამ ამ გარემოებამ არ დაუშალა ტფილისის
საზოგადოებას აევსო მთელი ბანკის თეატრიცა. თუმცა ფასები ადგილებისა
ერთიორად გაეხადნათ, მაგრამ მაინც თეატრში ტევა არ იყო, არამცთუ ლოჟები,
სკამები პარტერში იყო გაჭედილი მაყურებლებითა, არამედ სხვა მრავალი მიდგმული
სკამებიც პარტერის აქეთ-იქით და იქ, სადაც მემუსიკენი სხდებიან ხოლმე.
ეგრეთწოდებული ”ქანდარაც” კი (რაიოკი) ძლივს იტევდა ხალხსა.
”მეფე ლირი” ერთი უმთავრესი და უკეთესი როლია ბ-ნ როსის
რეპერტუარშიო, ამბობენ კრიტიკოსები, და თვით არანაკლებ სახელოვან არტისტს
სალვინის უთქვამს თურმე, რომ ”მეფე ლირის” წარმოდგენაში პირველობა და
უპირატესობა ბ-ნ როსის უნდა დავულოცოთ ყველამაო. მართლა რომ კარგი რამ იყო
ბ-ნი როსი კვირა დღეს მეფე ლირში. საზოგადოება აღტაცებული დარჩა. მშვენივრად
მოუვიდა წყევლა უფროსის ქალისა გონერილასი. ყველა მშვენიერებაზე
უმშვენიერესად გაატარა ის ადგილი, როცა უფროსის ქალისაგან გულნატკენი ლირი
შესჩივის მეორე ქალს რეგანას – რა უდიერად და უმადურად მომექცა შენი და
გონერილაო. ვერ წარმოიდგენს კაცი, რა საოცრებით გადადიოდა ხოლმე როსი
წყრომის ელვა-ჭექისაგან, როცა იგონებდა უფროსის ქალის ქცევას, იმ სილბოსა და
სიტკბოზე, როცა რეგანას ეუბნებოდა, – ”არა, რეგანავ, შენ იმისთანა არა ხარო”.
მეტისმეტად კარგი რამ იყო ბ-ნი როსი, როცა უფრო ქალის უმადურობისაგან ყელში
სისხლმოსული იკავებს რისხვასა და წყრომასა და თითქმის გულამოჯდომით
ეუბნება, შენდობასავით: ღმერთმა მშვიდობა მოგცეს, მე შენს თავზე არ მოვიწვევ
რისხვას მღვთისას, რომ მოხუცებულს მამას ესე მოეპყარიო. ხოლო კალმით
აუწერელია და უნახავადაც დაუჯერებელი იგი სცენა, როცა ლირი, შემდეგ ჭკუისაგან
შეშლისა, იღვიძებს კარავში, გონზე მოდის და ცნობილობს მის მიერ უსამართლოდ
განდევნილს და დაწყევლილს უმცროსს ქალს კორდელიას და მის მიერვე დასჯილს
ერთგულს კენტსა. როცა როსი წამოდგა ფეხზე საწოლიდამ, მივიდა კორდელიასთან
და მოწიწებით მუხლზე დაეშვა თავის უმცროს ქალის წინაშე და შენდობა სთხოვა,
უსამართლოდ მოგექეციო, ეს სცენა ისეთის უაღრესის ცოდნით, ოსტატობით და
გრძნობით გაატარა, რომ არა გვგონია მომეტებული ხელოვნებაღა შესაძლისი იყოს
ადამიანისაგან. ბევრს მაყურებელს, თუ არა ყველას, ამ სცენის დანახვაზე გული
ამოუჯდა და ბევრმა გულამოჯდომისაგან ყურება ვეღარ შესძლო, ვერ აიტანა. კალამი
უღონოა, სიტყვა ადამიანისა უქმია წარმოსთქვას ის ”ქებათაქება”, რომელიც
ღირსეულად ეკუთვნის ბ-ნ როსის. ვისაც როსი არ უნახავს ”მეფე ლირში”, ის ნუ
იტყვის, რომ ხელოვნება მინახავსო: ის გონებითაც ვერ მისწვდება, რა შესძლებია
ჭეშმარიტს ხელოვნებასა და მღვთისაგან მიმადლებულს და სწავლისაგან
გაბრწყინვალებულს არტისტსა. ერთის სიტყვით, ბ-ნმა როსიმ გვაჩვენა და თვალწინ
გაგვიტარა ცხოვლად და ნამდვილად მეფე ლირი – ეს უცნაური და ჰოარაობით და
ავკარგიანობით სავსე კაცი მთელის მისის უხიაკობით, მთელის მისის
მეტნაკლებობით. გვაჩვენა იმისი საშინელი რისხვა, წყევლა-კრულვა, უაღრესის
გრძნობის ჭექა-ქუხილი, მეფური თვითნებობა და მოუდრეკელობა და ამასთანავე
მისი კაცური კაცობა, მისი ადამიანური გულმტკივნეულობა, მისი ჭეშმარიტი

გულლბილობა, დატკბობა, სიყვარული, ალერსიანი სიტყვა იქ, საცა გულისძვრა
ლირისა მოითხოვდა.
ბ-ნ როსის ხელოვნებისაგან გაოცებულნი მაყურებელნი დიდის ყოფით და
ამბით დახვდნენ სახელოვან არტისტსა, ტაშისა და ბრავოს ძახილს დასასრული არა
ჰქონდა. ბოლოს, როცა წარმოდგენა გათავდა და ბ-ნი როსი ხელახლა გამოწვეულ
იქმნა, ბ-ნი ფორკატი თან გამოიყვანა სცენაზე და ნიშნად მადლობისა ხელი მისცა.
[1890 წ., 27 – 28 მაისი]

წერილი მეგობართან
28 თიბათვეს შევესწარი რატილის ქართულ ხოროს გალობას, უწინ რომ
ნემცების კოლონია იყო, იქაურს ბაღში; სწორეთ გითხრა, ძალიან მიამა ეს შემთხვევა.
აი ახალი ამბავი ჩემთვის... გამოცხადებული იყო, რომ ქართული ხორო რატილის
ლოტბარობით იმღერებსო შემდეგ სიმღერებს: ნანინასა, ვის რა უნდა, რებასა, გემსა,
შევკრათ წითელ-წითელი, ჩუხჩუხით ჩამორბოდა, თამარის დროშა, დელი-ოიდა,
უკვე მიხმობს, გალიაში რომ გავზარდე, დილა, კუნჩხა ბედნიერი და აღსდეგ,
გმირთაგმირო. მე ასე მეგონა, რომ ისე მოაწყდება ამ ბაღს ქართველობა, რომ
ადგილსაც ვერსად ვიშოვნი-მეთქი, მაგრამ ძალიან შევცდი. ძუნძულით სიარულმა
უსაგნოდ ჩამიარა. როგორც თქვენ, ჩემო თადეოზ, არა ბრძანებულხართ იქ, ისე
დანარჩენი
ქართველები.
თეატრში
მივიხედ-მოვიხედე
და
ერთადერთი
თავდახურული ქართველი ქალი იყო და ორიოდე კაცი, დანარჩენი რუსები იყვნენ.
ახადეს ფარდა და დავინახეთ 10 თუ 12 კაცი, ქართულად ქულაჯებით მორთულები,
კარგი წარმოსადეგნი, კარგად დარბაისლურად მქცევნი და წინ უდგათ ფრაკჩაცმული
თვითონ რატილი, ხნიერი, სასიამოვნო შეხედულების კაცი, პატარა ტანისა და
სათვალებიანი. მოჰყვნენ სიმღერას და ერთიერთმანეთს მოაყოლეს სხვადასხვა ხმა:
ქართული, იმერული, მეგრული, კახური და რამდენიმე ევროპიულიც.
პირველი განყოფილება რომ შეასრულეს, გამოვედით ბაღში სასეირნოდ. აირია
ხალხი, ზოგი აქებდა, ზოგი აძაგებდა. იმათში ერთი ყმაწვილი კაცი მეტად
ცერცვივით ხტოდა და ყველას იმას ჩასძახებდა: აი, ქულაჯები ჩაუცვამთ და
რუსეთში უნდა წავიდნენ და ფრანციზული ხმები იმღერონო. რადგანაც რუსულად
ეცვა და რუსულად ლაპარაკობდა, არ ვიცით, ვინა ბრძანდებოდა და რის თქმა
უნდოდა ამ სიტყვებით?
თუ ისა სწყინდა, რომ ქართულის ტანისამოსის მქონეთ ფრანციზულის ხმების
მღერა არ შეშვენითო, იქ ტანისამოსს რა მნიშვნელობა აქვს? რა უჭირსთ, სლავიანსკის
ხორის მგალობელთ რომ პადიოვკები აცვიათ და ევროპიულს ხმებსა მღერიან? რა
არის აქ ცუდი? თუ იმ გაცხარებულს ყმაწვილ კაცს ქართული ხმები უფრო უყვარს
სხვა ხმებზე და ის აწუხებდა, რომ ამ სიამოვნებას რად მოაკლო ქართულმა ხორომა,
ესეც დიდი უსამართლობაა, იმიტომ რომ რატილის ხოროს ქართველები სულ არ
ეტანებიან და იმათის იმედით რომ დარჩნენ, შიმშილით დაიხოცებიან ეს
მომღერალნი და, არამც თუ რუსეთში, ვგონებ მცხეთამდისაც ვერ მიაღწიოს; მეორე
ისა, რომ ევროპიული ხმები, რომელსაც ესენი მშვენივრად მღერიან, განა ქართველებს
კი გულს დასძმარავს, რომ გაიგონონ; მესამე ისა, რომ მარტო ოროველას სიმღერითა
და დელა-ოიდასით განა წინ წავდგებით და კარგის რისამე გემოს გავიგებთ? მეოთხე
ისა, რომ ხომ ჰხედავს ის დალოცვილი ამ არეულ-დარეულ ხალხს, სიმღერები

როგორღა გადარჩება შეურეველი? თეატრში იყო-მეთქი ძალიან ცოტა ხალხი, მაგრამ
ეს ცოტა ხალხიც შერეული იყო; იქ იყვნენ ძალიან ცოტა ქართველები, ბლომად
რუსები, ნემენცები და ფრანცუზებიც; რა დააშავა ხორომ, რომ ყველაგვარი ხმები
იმღერა, ყველას მოაგონა თავისი სასიამოვნო სიმღერა? ამ შემთხვევაში ისიც არის
შესანიშნავი და სასიამოვნო, რომ რატილის ხორო ევროპიულს ხმებს ქართულის
სიტყვებითა მღერის და, როგორც შევნიშნე, სიმღერები კარგადაც არის ნათარგმნი.
სწორედ ასე ფიცხობდნენ ქართველები მაშინაც, როდესაც ცხონებულმა
გიორგი ერისთავმა ქართული თეატრი გამართა. ყველას როგორღაც ეჩოთირებოდა,
რაღაც უკმაყოფილებასა გრძნობდა, მაგრამ ვერ გამოეკვლიათ კი, რაში
მდგომარეობდა ეს უკმაყოფილება და ზოგი ალთას იძახდა, ზოგი ბალთას. ბოლოს
შეეჩვივნენ და მგონია არც ერთს ხალხს არ შეუთვისებია ისე თეატრი, როგორც
ქართველებს.
როგორც გიორგი ერისთავია დამაარსებელი ქართულის თეატრის, ვინ იცის,
იქნება ბატონი რატილი შეიქმნეს დამაარსებელი ქართულის ოპერისა. ჩემო თადეოზ,
მე იმ კონცერტზედ ქართულის ოპერის სუნი მომედინა. ვინ იცის, რამდენმა
სხვადასხვანაირმა ფიქრმა და ოცნებამ გაირბინა ჩემს ტვინში, როდესაც ყურს
ვუგდებდი რატილის ხოროს სიმღერას. იქნება დადგეს ისეთი დრო, რომ ქართულ
ენაზედაც დაიწეროს ოპერის მსგავის რამ ჩვენის ძველ მატიანედგან და რატილის
შთამომავლებმა მომღერლებმა ჩაგვიღიღინონ რამ თამარ მეფის ცხოვრებიდგან ან
გიორგი სააკაძის მიერ მოქმედებიდგან?...
დავუბრუნდეთ ისევ რატილის ხოროს სიმღერებს. იმის კონცერტი შემდეგაცა
ვნახე ქალაქს გარეთ სამჯერ; მაშასადამე, სულ ოთხჯერ მოვისმინე ახლად შემდგარ
ხოროს სიმღერა. ზემოდ მოხსენებულ ხმებს გარდა მოვისმინე: გავლესოთ, ძმებო,
ნამგალი; კაცი ის არის; ჯგირი-ჯგირიშა; ორთავ თვალის სინათლევ; ვინა სთქვა
საქართველოზე; მოდი, ჩემო კალამო; თვალის ჩინო, გულისავ; ვის რა უნდა (ჩეხური
სიმღერა); მაღლა ცაზედ; ფაცხა; აღარ მწადიან ცხვარშია; გლესავთ და გლესავთ,
ნამგალო; სამშობლო (შკრაუპის თქმული), ლაჟვარდს ცაზე (ტოვაჩევსკის ნათქვამი),
მუმლი მუხასა და სხვ.
ამაში, ჩემდა სამწუხაროდ, არ ერია არც ერთი ისეთი ხმა, რომ გამეგონოს სადმე
და მცოდნოდეს, ორთავ თვალის სინათლეს გარდა. სულ პირველი გაგონება იყო ამ
ხმებისა. მომეტებული ხმები იმერული, მეგრულია, გურული და კახური და
ქართლური კი არ ვიცი რომელია, ვერავინ ვერ გამომირკვია.
ორიოდე ქართველს კაცსა ვკითხე, როგორ მოგწონთ-მეთქი ხოროს სიმღერა და
იმათ ერთხმად სთქვეს, რომ ძალიან კარგად, წყობითა მღერიან, მაგრამ ჩვენებური კი
არ არის, თუმცა ჰგავსო.
მართლადაც, ძალიან კარგად დააფასეს ჩემმა თეატრის მეზობლებმა რატილის
შრომა. ყველაფერს შეჩვევა უნდა, მესამედ და მეოთხედ ნახვაზედ უფრო მომეწონა
ამათი სიმღერა, ვიდრე პირველად. ეს უეჭველად იმას ამტკიცებს, რომ ხორო კარგად
არის შედგენილი და მიმხვდარან წყობილს სიმღერას. მეტადრე ევროპიულს ხმებს
მშვენივრად მღერიან, იმიტომ რომ ჯერ თითონ ხმები არის კარგად შედგენილი და
მეორედ რატილმაც ზედმიწევნით იცის ეს ხმები. რაც შეიძლება ევროპიელის
ყურისათვის, რატილს კიდევაც კარგად შეუთვისებია ჩვენებური სიმღერები. ეს
მითვისება უცხო ხალხის ხმებისა ადვილი ნურავის ეგონება. ერთმა მომღერალმა
ქალმა, გვარად ფაბიანმა, მიამბო, რომ მილანში ორჯელ წარმოადგინეს რუსული
ოპერა ”სიცოცხლე ხელმწიფისათვის”, მაგრამ სრულიად ვერ მოახერხეს და მეორედ
წარმოდგენაზე სტვენით აიკლო ხალხმა მილანის თეატრიო. თუმცა ეს ოპერა

ნოტებზე არის დაწყობლი და მაშასადამე, წაკითხვა ყოველ ევროპიელს შეუძლიან,
მაგრამ რუსულ კილოს მაინც ვერ მიხვდნენ იტალიელები და ეს ოპერა ვერ
წარმოადგინეს, რადგანაც იტალიის სიმღერის ანბანი და რუსულისა სულ
სხვადასხვაა. აგრეთვე იტალიანური ოპერები რუსეთში, ვისაც ყური არა აქვს
შეჩვეული, არ მოსწონთ, არ ესმით, ისე როგორც იტალიანელებს რუსული ოპერა არ
მოსწონებიათ.
ამაზე მომაგონდა ერთი ჩემი ამხანაგი რუსი. როდესაც ქალაქში იტალიანური
ოპერა გამართეს და ხალხი შეეჩვია, იმ ჩემს ამხანაგსაც გაგიჟებით მოსწონდა
იტალიანური ოპერა და უნდოდა, რომ ეს სიამოვნება ეწილადებინა თავისი
მოხუცებული დედ-მამისათვის, ჩააცივდა და ძლივძლიობით მოიყვანა თეატრში,
ჩასხა ლოჟაში და გულში უხაროდა, რომ ამისთანა ბედნიერებას ეღირსნენ იმისი
საყვარელი მშობლები; უგდეს, უგდეს ყური, ძლივსძლიობით პირველი მოქმედება
გაატარეს და მერე, როცა გათავდა ეს მოქმედება, გაჯავრებულმა მამამ შეჰყვირა
შვილს: ”ვიტია, პაიდომ დამოი, ჩტო ანი, კაკ სვინი პოდ ზაბორომ პისჩატ” (ვიტია,
წავიდეთ შინ, რას ჭყივიან, როგორც ღორები ღობეს ქვეშაო). ასე გააბიაბრუეს
განათლებული შვილი ხურმის უმეცრებმა.
აკი მოგახსენებ, ჩემო თადეოზ, დაჩვევა არის ყველაფერი. ჩვეულება რჯულთ
უმტკიცესიაო, იტყვიან ხოლმე ჩვენები. მე მიკვირს კიდეც, რომ რატილს ამისთანა
ძნელის საქმისათვის მოუკიდნია ხელი და ზოგიერთი ყაიდები შეუთვისებია.
დაგარწმუნებ, რომ ”ორთავ თვალის სინათლევ” ისე კარგად იმღერა თითონ
რატილმა, რომ ხელის ტკრციალით თეატრი აიკლეს.
ამავე დროსა მომიახლოვდა ერთი ჩეხი, გვარად კინდლი, რომელიც ძალიან
გვარიანი მემუსიკეა, და მეუბნება: ”ყურთასმენად გადავიქეცი და ამ თქვენებურის
სიმღერებისა კი ვერა გავიგე რა, ვერცარა დავიხსომე რა; ვერც ის გავარჩიე, სადა
თავდება ერთი ხმა და სად იწყება მეორე. ერთის სიტყვით, ეს მეორედ მოვდივარ და
ვერაფერი ვერა გავიგე რაო.
ყოჩაღ, რატილ, რომ ამ ძნელის საქმისა არ შეშინებია და საქმე საქმეზედ
მოჰყავს. მერე ვინა ჰყავს ხოროში: სულ ყმაწვილი ხალხი, რომელთაც, ვინ იცის,
იქნება კეთილწყობილი სიმღერა არც კი გაეგონათ. სასაცილო ხალხნი ვართ, ჩვენი
არა მოგვწონს რა: არც სიმღერა, არც ჩაცმა, არც დახურვა, არც დარბაისლობა, არც ენა,
სულ სხვებისას ვეტანებით და ჩვენი სწავლა და თვისება დამპალ-გნილოი გამოდის
და რადგანაც ბუნების მონიჭებულ თვისებას ვერ ვიცვლით, ამისათვის ვერც აქეთა
ვართ, ვერც იქით. სხვა უჩვენო რატილისთანა ადამიანს ხელს მოუწყობდა და იმის
წადილსა და ცოდნას სარგოიანად მოიხმარებდა. ყოველი ჭკვიანი კაცი თავისის
თავის მოყვარე, ნაშურის ახალუხზე ღილებგახსნილ სერთუკს არ ჩაიცვამს და იმავე
დროს თავზე ფაფანაკს არ წამოიდებს, მაგრამ რაღაც მახინჯობა დაგვჩემდა და მზადა
ვართ, რომ ოსმალურად სარტყელი თავზე შემოვიხვიოთ და ამითი მოგვწონდეს
თავი. ამასთან, ქართულს სიმღერებში ევროპიული ხმები რად აურიესო, ის კი
გვწყინს, ან ქულაჯა რადგანაც ჩაიცვეს, ფრანციზულს რომანსებს რაღადა მღერიანო,
ამაზედაც ძალიან წიწმატობენ. სათეატრო ხალხს მარტო ”მუმლი მუხასა” ვერ
დააკმაყოფილებს, იმისათვის უთუოდ საჭიროა ახალი რაიმე კარგი სიმღერაც. რაც
ძალზე გადათხლეშილს ქორწილში სიმღერა მოეწონება, იმავე ადამიანს თეატრში
უფრო სხვანაირი ყურის დასაამელი ხმა უნდა. ამისათვის არ იქნებოდა ურიგო, რომ
ჩვენმა ქორიძეებმა, მიდუმებულ და მძინარეთ, თავი წაართვან ტკბილს ძილსა,
ქართულს ჰანგზე დააწყონ რომელიმე საუკეთესო ხმები და მით ასიამოვნონ თავის
მშობელს ქვეყანას. რატილთან კი რა სამდურავი გვმართებს, დიდის მადლობის

ღირსია როგორც რატილი, ისე იმისი პატარა ხორიც, რომელსაც ასე კარგად
შეუთვისებია კეთილხმოვნება; ასე რომ ერთი მათგანი – ფალიაშვილი ერთხმადაც
ჰმღერის. ეს ცოტაა? მაშ თუ კმაყოფილი არა ხართ, მოიწვიეთ ქართველის ტომის
ხალხი, რომელნიც ამდენს ფულს ჰხარჯავენ მუსიკის სწავლისათვის, გააღვიძეთ
ქორიძე, რომელსც თავი ღრმა ძილისათვის მიუცია და ან სხვა ვინმე, ვისაც
იცნობდეთ და ვისიც იმედი გქონდეთ და ესენი, როგორც ნამდვილი ხალხი,
ოროველას და ნანინას თქმასა და გაგონებაში აღზრდილნი, დააწყობენ ნოტებზე იმ
ხმებს, რომელიც რატილის ხოროში არ მოგწონთ. კარგი არ გვაბადიანო და ავს არ
გვაკადრიანო, ამაზეა ნათქვამი, ჩემო თადეოზ. ქართველის კაცისათვის წითელი
ღვინო გაუჩენია ღმერთს, გადაღლევს და მოჰყვება ღრიალს. ეს არის იმისი ოპერაც და
ბაიათიც. ან არა და ბანქოს თამაშობას ხომ სად წაუვა, ამაში უნდა ამოირთვას სული.
რად უნდა ან გაზეთი, ან თეატრი, ან წიგნი და ან სწავლა. ღვინისა, გარყვნილებისა და
ქაღალდის სათამაშო ფულს ყოველთვის ვშოულობთ და ადამიანურის შექცევისათვის
კი არა მოგვეძევება რა.
ასე, ჩემო თადეოზ... შენ მგონია კითხულობ და გიკვირს, რას ამბობს ეს
კაციო!...
ძაუ-ჯიყაუ
[1890 წ., 20 აგვისტო]

თ. დავით გიორგის ძე ერისთავი
(ნეკროლოგი)
ესეც ჩვენი ბედი! სიკვდილიც ჩვენ გვჩაგრავს და, თითქო მარტო ჩვენთვის
მოუცლიაო, ზედიზედ მოგვტაცა და გამოაკლო ჩვენს უიმისოდაც მცირე
საზოგადოებას ორი გულშემატკივარი ქვეყნისა, ორი კარგი მამულისშვილი. ჯერ
ერთის წასვლამ დაგვწყვიტა გული და ახლა დღეს მეორე მიდის და გვესალმება
საუკუნოდ. მიდიან ასე თითო-თითოდ ჩვენი უკეთესნი კაცნი, ჩვენი
გულშემატკივარნი, ჩვენი ბევრის ავისა და კარგის ნახვით დაბრძენებულნი და
ჩვენთვის ღვაწლმოსილნი; მიდიან და ობლად სტოვებენ თავიანთ ქვეყანას, თავიანთ
სამშობლოს, რომლისათვისაც იმდენს ჰფიქრობდნენ, იმდენსა სწუხდნენ და
ნაღვლობდნენ და რომელიც ისე გულწრფელად უყვარდათ. ერთი მოსთქვამდა და
ჰგლოვობდა თავის ლექსებში ჩვენის წარსულის დიდებას, სტიროდა მისთვის და
ჩვენც გვაფრქვევინებდა ცრემლებს: ხოლო მეორე გამუდმებით სცდილობდა, აეგო ის
წმინდა ტაძარი, საცა იცინიან კიდეც დ სტირიან კიდეც, მხოლოდ იმიტომ, რომ
განიწმინდონ ავისა და ბიწისაგან, საცა ორივ ცრემლი, სიხარულისაცა და
მწუხარებისაც,
უკვდავების
წმინდა
წყაროდამ
მომდინარეობს
ჩვენდა
გასაადამიანებლად, ჩვენდა გასაკეთილშობილებლად.
ეს წყარო ადინა ჯერ დღევანდელის გარდაცვალებულის მამამ, რომელმაც
დააარსა ქართული თეატრი და ამისათვის ქართულის თეატრის მამად იქნა
წოდებული, და მერე შვილმა, დამწერმა ”სამშობლოსამ”. თავად დავით გიორგის ძე
ერისთავს სხვა ღვაწლიც მიუძღვის ჩვენის ქვეყნის წინაშე. დავითი კარგად
განათლებული კაცი იყო, მუდამ თვალყურს ადევნებდა რუსულსა და ფრანგულს
ლიტერატურასა და მხურვალედ მონაწილეობდა ჩვენს აქაურს მწერლობაში, როგორც
რუსულში, ისე ქართულში. მისი წერილები და ლექსები იბეჭდებოდა კრებულში,
”Тифлисский Вестник”-ში და «ივერიაში” ხომ ყველასაგან ცნობილია იმისი

ფელეტონები ”უცხოთა შორის”. თავ. დავით გიორგის ძე მონაწილეობდა საოხუნჯო
გაზეთ ”Фаланга”-შიაც და გაზ. ”Кавказ”-ი სამი წლის განმავლობაში მისის
რედაქტორობით იბეჭდებოდა და უკეთესადაც იბეჭდებოდა. ამას გარდა დავითი იყო
მშვენიერი მკითხველი რუსულისა და ქართულის ლექსებისა.
მაგრამ უმთავრესი ღვაწლი თ. დავით გიორგის ძეს ჩვენის თეატრის წინაშე
მიუძღვის. ქართული თეატრი მეტად უყვარდა განსვენებულს. სიტყვითა და საქმით
სცდილობდა დახმარებოდა ამ ახლად ფეხადგმულსა და დიდად კეთილს საქმესა და
დაეხმარა კიდეც. მისი ”სამშობლო” ერთი საყვარელი პიესაა ჩვენის საზოგადოებისა
და სწორედ დიდი განძია ჩვენის ღარიბის რეპერტუარისა. ”სამშობლომ” არა თუ
თეატრი დააყენა ცოტად თუ ბევრად ფეხზედ, არამედ თვით საზოგადოებაც
გამოაფხიზლა და რამდენისამე საფეხურით მაღლა ასწია მისი ეროვნული
ცნობიერება, მისი გრძნობა მამულისმოყვარეობისა. ვისაც უნახავს პირველი
წარმოდგენები ამ პიესისა ან ტფილისში, ან ქუთაისში და ყოფილა მოწმე იმ
მამულიშვილობის
აღფრთოვანებისა,
რომელიც
ამ
პიესას
გამოუწვევია
საზოგადოებაში, გულითა და სულით იგლოვს დავითის გარდაცვალებას. საუკუნოდ
იყოს ხსენება შენი, ”სამშობლოთი” სამშობლოსათვის ღვაწლმოსილო დავით!
დაჩაგრული მამულიშვილი ხშირად მოიგონებს სვიმონ ლეონიძესა და ლევან
ხიმშიაშვილს, კვლავ გამხნევდება და მადლობითა და კურთხევით მოგიხსენიებს
შენცა და შენს კალამსაც!..
[1890 წ., 11 – 13 ოქტომბერი]

ახალი დრამების გამო
ამ სეზონში ჩვენს ქართულს თეატრს თითქო კარგი ამინდი დაუდგა. საკმაოდ
შესანიშნავი ამბავია, რომ ჩვენმა ღარიბმა სცენამ რამდენიმე ახალი პიესა მოიპოვა და
ჩვენმა სათეატრო დასმა ეს ახალი პიესები ითამაშა. ამ ახლებში, სხვათა შორის, ორმა
დრამამ მიიზიდა უფრო მეტი ყურადღება და არ ითქმის, რომ საზოგადოებას ამ
დრამების ნახვა და მოსმენა სასიამოვნოდ არ დარჩენოდეს. ერთი დრამა ”მტარვალი”-ა
და მეორე ”ქართვლის დედა”, 9-ს დეკემბერს წარმოდგენილი ჩვენის ნიჭიერ არტისტის
ქალის ქ-ნ გაბუნია-ცაგარლის საბენეფისოდ.
ორივე ზემოდასახელებული დრამა ისტორიულია. ხოლო იმ საბუთით კი არა,
რომ თვალწინ გაგვიტაროს ან ისტორიული კაცი ვინმე თავის ავკარგიანობითა, ან
თვით ცხოვრება, კერძო თუ საზოგადოებური, რომელისამე წარსულის დროსი და
ეპოქისა; გვაჩვენოს, რა აზრი, რა გულისტკივილი, რა სწრაფვა სულისა, რა
გონებაგახსნილობა, რა ზნე-ჩვეულება ხელთ ჰქონია მაშინდელობას კერძო
ცხოვრების თუ საზოგადოებურის ასე თუ ისე წასამართავად. არც ”მტარვალი”, არც
”ქართვლის დედა”, არც ერთი იმისთანას სახეს ადამიანისას თუ ცხოვრებისას არ
გვიხატავს, რომ მნახველმა სთქვას: აი, იმ დროს რა შესძლებია, რა კაცები შეუქმნია,
რა ავკარგიანობა, მეტნაკლებობა ჰქონია; აი, მაშინდელი კაცი, რა აზრით, რა ფიქრით,
რა გრძნობით, რა ძლიერებით თუ უძლურებით შეჰბმია თავის საკუთარს თუ
საქვეყნო საქმეს და რა ზნე-ჩვეულებას უტარებია დროთა ვითარების გზაზე.
ვიმეორებთ, არც ერთს ხსენებულს დრამაში ამას ვერა ვხედავთ და უამისოდ
ერთიც და მეორეც წარმოგვიდგენს მარტო წარსულს ამბავს, ავტორისაგან მოგონილს
და მასზე აშენებულს, ადამიანთა ერთმანეთზე ისეთ დამოკიდებულებას, რომელიც
ყოველს დროს და ჟამს, ყოველს ეპოქას ერთნაირად მიეჩემება. აქ ისტორიული მარტო

ის არის, რომ ავტორები გვეუბნებიან: საქართველოს თავს წარმოსდგომია მტერი და
ყოველგან მუსრს ავლებსო. ეს მტრისაგან ჟლეტა-მუსრვა დღეს ჩვენთვის კარგა ხნის
წარსულია და ის დრამები ამით თუ არიან ისტორიულნი, თორემ სხვა თვისება
მართლა ისტორიულისა, ჩვენის ფიქრით, არ მოეპოვება არც ერთს მათგანს.
ჩვენ წუნად არა ვსდებთ ავტორებს, რომ დრამის ამბავი, არაკი (ფაბულა)
მოგონილია მათ მიერ. დრამატურგი ისტორიკოსი ხომ არ არის, რომ ისტორია
გვასწავლოს, ისტორიული ქრონიკა გვიწეროს. დეე, თუნდ ამბავი, არაკი დრამისა
თავის საკუთარის ფანტაზიით შეჰქმნას, ხოლო, თუ სურს ისტორიული ღირსება
მიანიჭოს თავის დრამას, უსათუოდ მოვალეა სული და გული ეპოქისა იმ ამბავში
ჩანასკვოს, ჩაჰსახოს და დრამის სვლაში გადაგვიხსნას, გადაგვიშალოს
საგრძნობელად და დასანახავად.
ამისთანა დრამის დამწერს წინ უნდა უძღოდეს დიდი ცოდნა ისტორიისა,
დიდი გონებაგახსნილობა, დიდი განათლება, ღვთივმიმადლებულ ნიჭის გარდა და,
ჩვენის ფიქრით, ამაოდ ირჯებიან ისინი, ვინც ამისთანა დრამის დაწერას
მოუმზადებლად და, მაშასადამე, კადნიერად ეტანებიან. ერთობ დრამის შექმნა
დიდად ძნელი რამ არის, იმიტომ რომ დრამა სულისა და გულის ცხოვრებაა, სულისა
და გულის დიდს ძვრაზეა ასაგებელი და ასაშენებელი. მეტისმეტი მჭრელი,
მეტისმეტი მხილავი ნიჭი უნდა, მეტისმეტი ნათელი გონება, რომ კაცი მისწვდეს,
შუქი რამ მიჰფინოს იმ საოცარს, იმ უცნაურს საიდუმლოებას, რომელსაც ადამიანის
სულისა და გულის ძვრა ჰქვიან და რომელიც იმოდენად უფრო დიდ საიდუმლოებად
გვევლინება, რამოდენადაც უფრო ახლო მიუვალთ. ამიტომაც დრამის შექმნა ყველა
სხვაგვარ პოეტურ თხზულებაზე გაცილებით ძნელია და ყველა მწერალი, თუნდ
ნიჭიერიც, ვერა ჰბედავს ხელი შეჰმართოს.
ჩვენში ეს საქმე მეტად ადვილად არის მიჩნეული. ოღონდ თხზულება
მონოლოგებით და დიალოგებით იყოს დაწერილი, სცენებად და მოქმედებად
დაყოფილი, შიგ ორიოდე ალაგას ქალისა თუ კაცის სიკვდილიც ჩაკერებულ იქნას და
ავტორს არ უჭირდება ზედ დააწეროს ”დრამა არისო” და ამ სახელით მოედანზე
გამოიტანოს. ის კი ავიწყდებათ, რომ გარეგანი სახე დრამისა ვერადროს ვერ
დაჰფარავს შინაგანის ცარიელობას, ფუქსავატობას, არარაობას. აკი ვამბობთ, დრამა
უსათუოდ სულისა და გულის უდიდეს ძვრაზე უნდა იყოს აგებული და აშენებული
და ეს უდიდესი ძვრა სულისა და გულისა ერთადერთი საგანია დრამისა,
ერთადერთი ბუნებაა მისი. ამით იცნობება იგი დრამად. სხვა საწყაო არა აქვს და არც
სხვა მიზეზი არსებობისა. სასურველია, ამ აუცილებელს მოთხოვნილებას დრამისას
დაუკვირდნენ ისინი, ვისაც დრამის დაწერა სურს და ამ მოთხოვნილებას შეუწონონ
თავიანთი ძალ-ღონე, ვიდრე ხელში კალამს აიღებენ.
ამ მხრით რომ შევხედოთ, ამ მხრით რომ თვალი გავუბნიოთ ხსენებულ
დრამებს, რა თქმა უნდა, ვერც ერთი თავს ვერ გაიმართლებს, ვერც ერთი ვერ
შეირჩენს ამაოდ დაჩემებულ დრამის სახელსა. ორსავ საგნადა აქვს მამულისშვილობა
და ვაჟკაცობა ქართველობისა და არც ერთს ეს მამულისშვილობა და ვაჟკაცობა
სადრამო განსაცდელში არ ჩაუგდია, რომ გრძნობათა ჭიდილმა გვაჩვენოს, რა
ქარტეხილში ჩავარდნილა ამ გრძნობათა მქონებელი კაცი, რა წვა-დაგვა გამოუვლია
და ამ განსაცდელიან ქარტეხილიდამ როგორ გაუტანია თავი გამარჯვებულ
გრძნობას. არც ერთს დრამაში სული და გული ადამიანისა თავისით არა მოქმედობს,
თვისდა ბუნებისამებრ არ იშლება, არ იხსნება მოქმედებაში. თვითონ ავტორები
მომქმედთა პირით გვეუბნებიან, ეს ასეა, ეს ისეაო, მაშინ, როდესაც ამაებს ჩვენ
თვითონ უნდა ვხედავდეთ, ჩვენ თვითონ უნდა ვგრძნობულობდეთ საქმითა და არა

ავტორების სიტყვითა. კაცი თუ ქალი თავიანთ ავკარგიანობას თვითონვე
მოგვითხრობენ – მე ასეთი და ისეთი ვარო და თავიანთ ასეთ-ისეთობას ან სულ არ
გვაჩვენებენ საქმითა, ან ძალიან იშვიათად, ისიც მეტისმეტად მკრთალად და
გაკვრით, თითქო დრამისთვის ამისთანები მეტი ბარგი იყოს.
ეს ამისთანა ქცევა მომქმედთა პირთა მათ მიერ ბაქიაობას უფრო ჰგავს, ვიდრე
ხასიათების გამოხსნას და გამოშლას და ისე უამურად და საწყენად მოქმედობს
მაყურებელზე, როგორც ცუდუბრალო კვეხნა, თავისთავის ქება და წინდაუხედავი
ფართიფურთობა ქარაფშუტა კაცისა. ჭეშმარიტი, მართალი გრძნობა ყბედი როდია,
პირიქით, იმოდენად თავდაჭერილია, იმოდენად სიტყვაძვირია, რამოდენადაც უფრო
ძლიერია და, თუ გნებავთ, ამ სიტყვაძვირობაშია იმისი მიმზიდველი ღირსებაცა,
იმისი გულსაწვდენი ზედმოქმედებაცა მაყურებელზე. არც ერთს ავტორს
ზემოხსენებულ დრამებისას ამ მხრით არა აქვს მიქცეული საკმაო ყურადღება და მათ
მიერ სცენაზე გამოყვანილი კაცი თუ ქალი შუბლზე მიკრულ ბილეთებით გამოდიან
– აი, ეს ამისთანა კაცია და ეს ამისთანაო. ავტორის მოწმობა შესაძლოა ამ შემთხვევაში
ვინმემ იწამოს, ხოლო ამისთანა მოწმობა და დრამა ერთმანეთზე მეტად შორიშორია,
შუა დიდი ზღვარი უდევთ და ერთმანეთში გარევა ამაებისა გაუწურთვნელ გრძნობას
თუ ეპატიება და შეენდობა, თორემ სხვას არარას.
გარდა იმისა, რომ ამ ორთავე დრამას ერთი და იგივე საგანი აქვთ,
მამულისშვილობა და ვაჟკაცობა ქართველებისა, სხვა ყველაფერშიაც საოცარს
მსგავსებას წარმოადგენენ, თუმცა შიგადაშიგ ცოტაოდნად განსხვავებულსა.
”მტარვალშიაც” და ”ქართვლის დედაშიაც” მამულისშვილობის და ვაჟკაცობის
მომასწავებელნი შვილები არიან და შვილების ქვეყნისათვის გამწირავნი – მათი
მშობლები. განსხვავება მარტო იმაშია, რომ ერთში მამა იმეტებს ქვეყნისათვის
შვილებს და მეორეში – დედა. ორსავეში დრამის ნასკვად, ანუ, უკედ ვთქვათ,
მცირეოდენი ცდა ავტორებისა დრამის ნასკვის გამოსანასკვად, ერთი და იგივე
ქსელია გაბმული, სახელდობრ, სიყვარული, რომელსაც ერთი მამულიშვილთაგანი
ჰგრძნობს მტრის ქალის მიმართ და მტრის ქალი – მამულისშვილის მიმართ.
განსხვავება იმაშია, რომ ერთგან ქალი, ერთ დროს ქართველად ყოფილი, შვილად
აყვანილია და გაზდილი, თუმცა მერე საცოლოდაც ნიშანში ამოღებული
გამზდელისაგან, და მეორეში კი ღვიძლი შვილია. ორსავ დრამაში, რა თქმა უნდა,
მტერნი კაცისმჭამელნი არიან. ქართველების სისხლის მსმელნი, ყოველს
ადამიანობაზე ხელაღებულნი, და ქართველები კი – ყოვლის ადამიანობით სრულნი.
ეს ყოვლად მხეცობა მტრისა, ყოვლადვე სისრულე და სავსება ქართველებისა,
ბაშვური წადილია, კაცმა თავი მოაწონოს მაყურებელსა. ბუნება ადამიანისა,
ქართველია თუ გარმიანელი, ავკარგიანობით არის სავსე და ქვეყანაზე არ არის
იმისთანა ერი, რომ მიწყული ჰქონდეს ან მარტო კარგი, ან მარტო ავი. ავი და კარგი
ყველგან არის და ვისაც ეს ავიწყდება, ის დიდ მანძილს ვერ გაირბენს მწერლობაში.
თუნდ ეგრეც არ იყოს, თვითონ ცალკე, თვითეულ ადამიანის ბუნების
ავკარგიანობაშია იგი მოძრაობა სულისა და გულისა, რომელიც დრამას საგნადა აქვს
და რომლის თვალწინ ცხოვლად წარმოდგენა ასე თუ ისე არყევს ხოლმე მაყურებელს
და მთელს აგებულებას შეუძრავს ან სიხარულით, ან მწუხარებით, ან სიყვარულით,
ან მძულვარებით.
ჩვენ კარგნი ვართ, ისინი კი მხეცები და აფთრები არიანო. ეს გრძნობის
ჭეშმარიტს გზაზე დაყენება კი არ არის, გრძნობის წაწყმედაა, გატყუებაა,
დაბრმავებაა, ეგ ცეცხლია, ჩალაში გაჩენილი, რომელიც აპრიალების უმალვე ჩაქრება
და ხელში მარტო ფერფლი გვრჩება და ჰაერში – ნატისუსალი. ყალბად და,

მაშასადამე, უქმად აპრიალებულ გრძნობაზე უსაძაგლესი არა არის რა ქვეყანაზე და
მით უფრო მოსარიდებელია, რომ წამტყუებელია, მაცდურია ყოველ გაუწურთნავ და
გონებაგაუხსნელ კაცისათვის.
რა თქმა უნდა, რომ ორსავ დრამაში ქართველებს გააქვთ გამარჯვების ბურთი
მოედნიდამ. ერთსაცა და მეორეშიაც მოსეული მტერი არის დამარცხებული და
გამარჯვებას გადაჩვეული ეხლანდელი ქართველი ამას რომ ჰხედავს, აღტაცებაში
მოდის. მართლა რომ ვსთქვათ, სწორედ ამ ავტორებისაგან შეთხზულს გამარჯვებაში
უნდა ვეძიოთ მიზეზი ტაშის ცემისა წარმოდგენის დროს და არა თვითონ დრამების
ღირსებაში. ეს ამისთანა აღტაცება იგივ აპრიალებული ჩალაა. ამისთანა აღტაცება ისე
ჰგავს ჭეშმარიტს აღტაცებას, როგორც მართალი სიცილი იმ სიცილს, რომელსაც კაცი
კაცს ღიტინით განგებ მოჰგვრის ხოლმე მაშინაც, როცა კაცს სულაც არ ეცინება, როცა
სასაცილო არა არის რა. ესეთი ფესვგაუდგმელი, გულთჩაურჩენელი, ესეთი ტყუილი
აღტაცება გროშადაც არა ღირს და უფრო მავნებელია, ვიდრე მარგებელი, თუმცა
წამცდენია კი იმისათვის, ვისაც არ ეთაკილება ადვილად მომკოს ის, რაც არ უხნავს
და არ უთესნია. აქ გრძნობის აღფრთოვანება კი არ არის, რომ ადამიანი თავის
ადგილიდამ მისძრა-მოსძრას სამოქმედოდ, აქეთ-იქით მიახედოს ფხიზელის
თვალით, გული ჭეშმარიტის ცრემლით აუტიროს, ან ყოვლთმომქმედის სიხარულით,
სიყვარულით გაუძლიეროს, გაუღონიეროს. აქ მარტო უქმი აპრიალებაა ყალბის
გრძნობისა, უღონო, უთავბოლო და ხანმოკლე. აქ ახოვანი ძახილი კი არ არის სულთა
ბრძვისა, გულის ჭიდილისა, არამედ წრიპინია, წუწუნია ცუდუბრალო მტირალასი.
ორსავ დრამას ის ერთგვარი და ერთსახის ნაკლულევანება აქვს, რომ
გაანგარიშებულია გარეგან ზიზილ-პიპილებით კაცს თავი მოაწონოს და ტაშისცემა
გამოიწვიოს.
ეს მით უფრო სამწუხაროა შესახებ ბ-ნ ცაგარლისა, რომ იგი ცნობილი
მწერალია. ავტორი ”ქართვლის დედისა” დღეს-აქამომდე გვაჩუქებდა ხოლმე პიესებს,
ცოცხლად ამოღებულს აწმყოფის ცხოვრებიდამ. ამ პიესებს საგნადა ჰქონდა
სურათები დღევანდელის ცხოვრებისა და ამ გზაზედ ბ-ნს ცაგარელს ჩვენში ჯერ წინ
ვერავინ წასწრებია. აქ ბ-ნ ცაგარელს უცილობელი სახელი აქვს მოპოვებული და,
ცოტად თუ ბევრად, ღირსეულადაც. ჩვენდა სამწუხაროდ, ვერ ვიტყვით, რომ მისმა
დრამამ ”ქართვლის დედამ” ამ სახელს შეჰმატოს რამ.
არ ვიცით, რამოდენად ჰგავს ეს დრამა მის პირველსახე დედანს, საიდამაც
ავტორს იგი აუღია და გადმოუკეთებია, ხოლო თვითონ გადმოკეთებულზე კი
ვიტყვით, რომ მთელს ოთხს მოქმედებაში, ჩვენის ფიქრით, დრამა თითქმის არსად
არის. თვით ”დედა”, თავი და თავი მომქმედი დრამისა, ისეა გამოსახული, თითქო
მეტხორცია დრამისაო და სრულადაც გამოკლებული რომ იყოს, პიესას თითქმის არა
დააკლდება რა. ამასთან ეს ”ქართვლის დედა” რაღაც უგრძნობელი და გულქვავი რამ
არის. დედაშვილურს გრძნობას, აგრე მოსალოდნელს, აგრე სასურველსა და
საპატიოს, მის გულში არავითარი ადგილი არ უჭირავს. ამიტომაც მის მიერ შვილთა
მამულისათვის გაწირვას არაფერი ფასი არა აქვს. გაწირვა მაშინ არის
დიდსულოვნობის საქმე, როცა გამწირველი თვითონ დიდს რასმე ჰკარგავს ამით,
როცა ვხედავთ, რომ ამ გაწირვამ გულში ერთი უმთავრესი ძარღვი ჩასწყვიტა
გამწირველსა, ერთი დიდი რამ დააკლო, ძნელად გასაწირი, ძნელად გასამეტებელი,
ძნელად დასათმობი ადამიანისაგან. ამ შემთხვევაში გულთა ჭიდილი დედისა უნდა
გამართულიყო დედაშვილურ და მამულისშვილურ სიყვარულისა გამო, რომელნიც
ამ დრამაში ერთმანეთს შეხვდნენ, ისე რომ ან ერთი უნდა გაიწიროს, ან მეორე, ორივე
სიყვარული კანონიერია, ბუნებურია და მით ორივე დიდს გრძნობას წარმოადგენს

ადამიანის ბუნებაში, ძნელად გასაწირს, ძნელად გასამეტებელს და რამოდენად ან
ერთი, ან მეორე ძნელად გასაწირია, ძნელად გასამეტებელი, იმოდენად თვით
განწირვა დიდია, საპატიო და სახელოვანი.
”ქართველის დედა” ამ შემთხვევაში ავტორმა დაგვიყენა იმ სადრამო
განსაცდელს გარედ, საცა ძლიერს გრძნობას დედაშვილურ სიყვარულისას წინ
წარმოუდგა, თუ არ მეტი, არა ნაკლებ ძლიერი გრძნობა მამულისშვილურ
სიყვარულისა და ეუბნება: იქ შვილის დედა უნდა დაჩუმდეს, უნდა გაიწიროს, საცა
ქართვლის დედა უნდა ჰლაპარაკობდეს და მოქმედებდეს... მე ამას ვითხოვ და, აბა,
რას იტყვი, მე თუ შენ? ორში რომელს რჩეობო? აი, განსაცდელიც ორთავ გრძნობისა
აქ, ამ საკითხავშია, ამის პასუხშია. ხოლო ავტორს არ მოუნებებია გმირი ქალი
დრამისა ამ ორ დიდთა გრძნობათა ქარტეხილის ქვეშ გაეტარებინა ჩვენს თვალწინ და
ამ გრძნობათა ჭიდილში ეჩვენებიან დიდსულოვნობა და ადამიანობა დედისა. დედა
სცენაზე შემოდის წინადვე გადაწყვეტილის აზრით და გვარწმუნებს, რომ მე ჩემის
ქვეყნისათვის გავზარდე ჩემი ხუთი შვილი, საქართველოსათვის ვაწოვე ჩემი ძუძუო
და სხვა არაფერი აინუნში აღარ მოსდის, თითქო დედაშვილური სიყვარული ისე
ცოტა რამ იყოს, რომ უომრად, უბრძოლველად, ლაჩარსავით დაჰნებდეს, თუნდ
იმისთანა
დიდპატიოსანსა
და
დიდმშვენიერს
გრძნობას,
როგორიც
მამულისშვილური სიყვარულია.
არც ის მოქმედობს მაყურებელზე სასიამოვნოდ, რომ ”დედა”, საცა გინდა და არ
გინდა, წამდაუწუმ გაიძახის – მე ჩემი შვილები ჩემის მამულისათვის გამიზრდიაო.
ერთხელ ამისი თქმაც მეტია, იმიტომ რომ ეგ უნდა გვაუწყოს მისმა მოქმედებამ, მისმა
საქმემ და არა მისმა სიტყვამ, რომელიც ამ შემთხვევაში უფრო ბაქიაობას მოასწავებს,
ვიდრე საქმესა. ხოლო რამდენჯერმე განმეორება ამისი ყოვლად შეუწყნარებელია და
დედის მიერ წამდაუწუმ ამისი თქმა ისე მოქმედობს მსმენელზე, თითქო გვამუნათებს
და გვაყვედრის, რომ ჩვენთვის ამისთანა სიკეთე გაუწევია. დამუნათებული,
წაყვედრებული კეთილი, ჩვენის ფიქრით, ბოროტზე უარესია და უმძიმესი ასატანად.
სხვა დანარჩენნი მომქმედნი არასფერს გულის საგრძნობელს არას
წარმოადგენენ. ხუთს მამულისათვის გაწირულს შვილს პირველ მოქმედებიდამვე
კაცი უგულოდ ადევნებს გულისყურსა, იმიტომ რომ წინათვე ვიცით, ვის რა კაცობის
ბილეთი აკრავს შუბლზე ავტორისაგან. შემოდიან თუ არა ხუთნივ ერთად სცენაზე,
ჯერ დედა ქებულობს თავს იმითი, რომ ჰა, იცოდეთ მამულისათვის გაგზარდეთო და
მერე შვილები მოგვითხრობენ, ვის რა კაცობა დააწერა შუბლზე ავტორმა წინათვე.
ხოლო ერთი ვახტანგია, უმცროსი შვილი, რომელსაც უფროსმა ძმამ ჯაშუშობა
დაავალა, წადი, შეეტყუე მტერსა და იმათი ამბავი გვიზიდეო. ყმაწვილი კაცი
ამისთანა ხელობას ჰთაკილობს და არა ჰნდომობს. დედა უჯავრდება, ბოდიშს
ახდევინებს ურჩობისათვის და ისიც ჰნებდება წილადხდომილს ბედსა. ეს სცენა
ცოტა რამ გულმოსახვედრია, ცოტა რამ საგრძნობელი, ხოლო მეტად ხელდახელ
გატარებულია. ჩვენის ფიქრით, მეტი არ იქნებოდა, რომ ამ მართლადა ვაჟკაცისათვის
სათაკილო ხელობის ავკარგიანობაზე ცოტა დიდხას შეეჩერებინა ავტორს ყურადღება
მაყურებლისა და დაენახვებინა, რა აუცილებელმა გაჭირებამ, რა სხვა უმაღლესმა
გრძნობამ გააწირვინა ან დედას, ან შვილს ნამუსი ვაჟკაცობისა. მაშინ ჩვენც ხელში
საწყაო გვექნებოდა იმის გამოსარკვევად, თუ რა მსხვერპლი მოიტანა ან დედამ, რომ
ვაჟკაცისათვის უკადრისი საქმე აკისრა შვილსა, ან შვილმა, რომ სათაკილო კისრად
იდვა და დედის ბრძანებას დაუდუმდა.
უამისობაა მიზეზი, რომ მაყურებელს ვერ გამოურკვევია – რა აწუხებს და
ჰქენჯნის ვახტანგსა, როცა იგი მტრის ბანაკშია და ხელში დაჭრილი გამოდის

სცენაზე. იგი ჰკვნესის, ოხრავს, მტკივნეულობს, რაღაცასა სწუხს და ვაობს და
ვერავის კი გამოუცვნია მისი ტკივილი გულისა. მაყურებელს ჯერა ჰგონია,
უსათუოდ ის აწუხებს, რომ იგი მტრის ბანაკში ჯაშუშობას უნდება, როცა მისი ძმები
და მახლობელნი მტერს ებრძვიან გულდაგულ. მერე როცა უსუფ-ფაშის ქალი
გამოდის სცენაზე და ვახტანგს შეეყრება, მარტო მაშინ ვტყობილობთ, რომ ამათ
ერთმანეთი უყვართ და თითო-ოროლა ფრაზა ვახტანგისა გვაუწყებს, რომ მას
ემძიმება საყვარელ ქალთან ალერსი და ნებივრობა მაშინ, როცა მისნი მოძმენი ომში
იხოცებიან. ხოლო ეს კვნესა-ვაება ვახტანგისა ორსავ შემთხვევაში ისე გამოუხსნელი
და გამოუშლელია, რომ მაყურებელი თეატრიდამ გამოდის და მაინც არ იცის, ორში
ერთი რომელი აწუხებდა და აკვნესებდა ვახტანგსა.
თუ გაჭირდა, შეიძლება კაცმა სთქვას, რომ ერთადერთი სადრამო
მდგომარეობა უსუფ-ფაშის ყოფაა, იმიტომ რომ მარტო ამ კაცში ვხედავთ გრძნობათა
ცოტაოდენს ჭიდილსა, თვით დრამის მიმოსვლით მოვლენილსა და არა ავტორისაგან
განგებ ჩაკერებულსა. ამ კაცში, მხეცობასთან ერთად, თითქო სახელის მოპოების
სურვილსაც ვპოულობთ და მამაშვილურ სიყვარულსაცა და ამ მხრით, ცოტად თუ
ბევრად, ადამიანად გვესახება თვალწინ, და აქ თითქო იმის ცდაც არის ავტორის
მიერ, რომ ეს სურვილი და მამაშვილური სიყვარული ერთმანეთს შესჭიდოს.
დაღალული გულისყური მსმენელისა ამ გაკვრით გამოსახულს ჭიდილზე
ცოტაოდნად ფხიზლდება, ჰცოცხლდება. სხვაგან ყველგან, თუნდ ვახტანგისა და
უსუფ-ფაშის ქალის ერთმანეთზე დამოკიდებულება რომ ავიღოთ, ან ვახტანგის
საწამებლად თავის გამომეტება, ან დედისაგან გაწირვა ვახტანგისა, რომ ნაძრახ
სიცოცხლეს, მტრისაგან ჩუქებულს, სახელოვანი სიკვდილი წამებულისა ირჩიოს, –
ყოველს ამაში წუწუნს მტირალა ადამიანისას უფრო ვხედავთ, ვიდრე აფორიაქებულ
გრძნობათა გრიალ-ქროლვას, ვიდრე თავის ბუდიდამ დაძრულ გულის ქარ-ცეცხლსა.
ეგ იმიტომ, რომ გული დრამისა ფუჭია და მარტო გარეთი კანი, ნაჭუჭი, ზედ
წარწერებით არის აჭრელებული. გული დრამისა უნდა გამოხსნას თითოეულმა
სცენამ, თითოეულმა მომქმედმა ისე, როგორც გორგალი ძაფის წვერმა და, საცა ეგ
გორგალი არ არის ან ავტორს არ დაუხვევია, იქ ამაოა ძაფების ტყუილუბრალო
ცოდვილობა, წევა და გრეხა. შინაგანი ძალი დრამისა უნდა გამომეტყველებდეს
გარეთ და არა ავტორი შიგ ჩასძახოდეს გარედამ. ჩვენის ავტორების საერთო
ნაკლულევანება ეს არის და ეს ისეთი ნაკლულევანებაა, რომ იგი და დრამა
ერთმანეთში ვერ მოთავსდება, როგორც ცეცხლი და წყალი.
ერთობ დრამა ”ქართვლის დედა”, როგორც ხელოვნური თხზულება,
ანგარიშში ჩასაგდები არ არის, თუმცა იგი მაყურებელთაგან მოწონებულ იქმნა
იმოდენად, რომ ავტორი რომ გამოვიდა, ხელში აიყვანეს და ისე ჩააცილეს კიბეებს. ეს
პატივი ბ-ნ ცაგარლისათვის მეტი არ არის, იმიტომ რომ კარგა სამსახური მიუძღვის
ჩვენის სცენის წინაშე და ამ სამსახურისათვის ჩვენც, სხვასთან ერთად, სიხარულით
ტაშს ვუკრავთ. ხოლო ამ სიხარულის და ტაშის გამოწვევაში ”ქართვლის დედას”
გრძნობა სამართლიანობისა არავითარს მონაწილეობას არ აკუთვნებს, ჩვენის
ფიქრით.
[1890 წ., 9 – 15 დეკემბერი]

გრ. ელისეევი
ამას წინათ გარდაიცვალა პეტერბურგში ერთი მეტად დამსახურებული და
დიდად ღვაწლმოსილი კაცი რუსეთის მწერლობაში, გრიგოლ ზაქარიას ძე ელისეევი.
ამ კაცს ძალიან ნაკლებად იცნობდა რუსეთის მკითხველი საზოგადოება, თუმცა კი
ღირსი იყო არათუ ცნობისა, არამედ დიდის პატივისა და თაყვანისცემისა. ნაკლებად
იცნობდა იმიტომ, რომ თვითონ სრულიად არ ცდილობდა თავის გამოჩენას, არ
აწერდა თავის სახელსა და გვარს წერილებქვეშა. სარედაქციო შრომა, რედაქციის
ხელმძღვანელობა ხომ უფრო ძნელი დასანახავია ქვეყნისათვის, თუმცა დიდი და თან
ძნელი საქმე კია. განსვენებულს ელისეევს იცნობდა, პატივსა სცემდა და ადიდებდა
მხოლოდ ის მცირედი გუნდი მწერლებისა და ამხანაგ-მეგობრებისა, რომელთაც
ბედმა არგუნა მასთან ერთად შრომა და მოღვაწეობა, მასთან ახლო ყოფნა და
ცხოვრება. განსვენებული ბევრსა სწერდა ერთხელ სახელოვან ”Современник”-სა და
შემდეგ ”Отечеств. Записки”-ში, მისი წერილი წელსაც დაიბეჭდა ”Вестн. Европы”-ში.
ყველა ეს ნაწერები რომ ერთად შეაგროვოს კაცმა, რამდენიმე დიდი წიგნი გამოვა,
მაგრამ ამოდენა ნაწერებში ერთს-ორს თუ ეწერა ქვეშ მისი სახელი და გვარი,
რამდენსამე კიდევ მისი პსევდონიმი ”გრიცკო”, ხოლო სხვა აუარებელი მისი
ნაწერები სახელ და გვარ მოუწერელი იბეჭდებოდა. მისი ღვაწლი მარტო წერაც არ
იყო. ელისეევს დიდად უყვარდა მწერლობა და სული და გული იყო ჯერ
”Современник”-ისა და მერე ”Отеч. Записки”-ს რედაქციისა, ერთ-ერთი
ხელმძღვანელი და სულისჩამდგმელი ამ გავრცელებულის ჟურნალებისა
განსვენებული იყო. ძნელია, როცა ამისთანა კაცი ესალმება წუთისოფელს, აკლდება
ქვეყანას და ქვეყანამ კი არ იცის, რა დასაკარგსა ჰკარგავს, რა ლამპარი ჰქრება
მისთვის, არ იცის, რომ იმ ძვირფას კაცს, ქვეყნისთვის მშრომელს, თავისი თავი
დავიწყებული ჰქონდა, რომ ამ კაცმა კერძო ”მე” საზოგადო, საჟურნალო, სარედაქციო
”ჩვენ”-ს ანაცვალა. აი ამისათვის უყვარდათ თითქმის ყველა მწერალთა დასს ეს
ღირსეული ადამიანი. ყველა დიდად აფასებდა იმის ჭკუადამჯდარ, გონიერს სიტყვაპასუხსა და სჯას. თუ იყო ვინმე მისი მტერი და მოშურნე ან არ მოსწონდა მისი
უეჭველი, თუმცა კი არა ყველასათვის ცნობილი გავლენა და მნიშვნელობა, ისიც
ვერას ახერხებდა და იძულებული იყო გულში ჩაეკლა თავისი გრძნობა და ქედი
მოეხარა, დაჰმორჩილებოდა გარემოებას.
ჟურნალებში წერას, ჟურნალების ხელმძღვანელობას არა სჯერდებოდა
ელისეევი; გაზეთებსაც დიდის ხალისით ეტანებოდა. სწერდა ”Искра”-ში,
ჰრედაქტორობდა გაზ. ”Век”-სა და მერე ”Очерки”-ს. ეს გაზეთები სხვადასხვა
მიზეზების გამო ვერ წავიდა კარგად და ბოლოს დროს მისი ფიქრი სულ ის იყო, რომ
კიდევ დაეწყო რომელისამე გაზეთის ბეჭდვა. გაზეთიც, იმის აზრით, ”Отеч.
Записки”-ს მიმართულებისა უნდა ყოფილიყო, მხოლოდ ყოველდღიურად უნდა
აღენიშნა მრავალი წვრილმანი გარემოება და თითოეულის დღის მწუხარება და
ვაგლახი, რაიცა დიდის ჟურნალისათვის ძნელი და თითქმის მოუხერხებელი
საქმეაო. ცნობილმა მწერალმა რუსეთისამ ნ. მიხაილოვსკიმ საკმაოდ ვრცელი წერილი
დაჰბეჭდა ელისეევის სახსოვრად გაზ. ”Рус. Вед.”-ში. ამ წერილში ის ამბობს,
სხვათაშორის, რომ ასეთი მოღვაწე იყო განსვენებული და საზოგადოება კი არ
იცნობდა იმასაო, არ იცნობდა იმას, ვის ნაწერებშიაც ჰპოვებდა კეთილსა და
მშვენიერს აზრებს, თავის გამამხნევებელს გრძნობასაო. ვინ იცის, იქნება ბევრმა მის
სიკვდილამდინაც ვერ გაიგო, ვინ იყო ის, რომელიც ისე ათბობდა, ისე უნათებდა
გზას სიცოცხლეშიო. კარგია, რომ თვითონ მისი სურვილი იყო, არ გაეგო მკითხველს

დამწერის ვინაობა, თორემ ამაზე მეტი ცეცხლი რაღა იქნება, რომ კაცი ჩემთვის
წელებზე ფეხს იდგამდეს, ჩემთვის ჰზრუნავდეს გამუდმებით და მე კი იმისი ცნობაც
არ მქონდესო, რაიცა შემეხება კერძოდ მეო, – განაგრძობს რუსეთის პუბლიცისტი, –
ახლო ვიცნობდი განსვენებულს, მასთან ერთად ვშრომობდი და ბევრი სიკეთე და
მამობრივი მზრუნველობა მახსოვს მისიო. განსვენებული იყო ჩემთვის ნათელი და
ნათელი იგი დღესაც მინათებს გარშემოხვეულს სიბნელესაო, მე ბევრად ახალგაზდა
ვიყავ, ის მოხუცი გრძელის თეთრად გაჭაღარავებულის თმა-წვერით, მოხუცი სავსე
ჯერ კიდევ მხნეობით, გამოცდილი, დაბრძენებული, ბევრის ავისა და კარგის
მნახველი. ისე გვექცეოდა ახალგაზდა მწერლებს, როგორც მამა შვილებს და დიდის
ხალისით ისმენდა, როდესაც ვუამბობდით, ამა და ამ საგნის შესახებ გვინდა წერა და
ჩამოგდება ლაპარაკისა ჟურნალშიო. თვითონ დიდი მომხრე და მოყვარული იყო
ერისა, უფრო გლეხკაცობისა, რომელიც მარტო გონებით კი არა, სულითა და გულით
უყვარდა, უყვარდა მთელის თავის არსებით. როცა მივუტანდით წერილს, წარბქვეშ
ეჭვით გამოგვყურებდა, ალბათ ეფიქრებოდა: ”ვაი თუ ის არ მოეტანოთ, რაც
საჭიროაო”. ხოლო, როცა დარწმუნდებოდა, რომ ჰო, სწორედ ის მოიტანეს, რაც
საჭიროაო, გულით ხარობდა და თავი მოსწონდა, ქებით იხსენიებდა ”Отеч. Записки”სა.
ჩამომავლობით ელისეევი მღვდლის შვილი იყო: კლერიკალების გვარისა ვარო,
იტყოდა ხოლმე. მისი პაპა მიწის მხვნელ-მთესველი, გუთნისდედა ყოფილიყო. ბევრს
აღარ ახსოვს, როცა ცხოვრების ზღვის პირზე მოექცევა, ის გონებრივი და ქონებრივი
სიღატაკე, რომელშიაც აღიზარდა. ელისეევი ასეთი არ იყო. დემოკრატობა ძვალსა და
რბილში ჰქონდა გამჯდარი. პრინციპები კი არა, ინსტინქტებიც კი დემოკრატებისა
ჰქონდა. არც უღალატნია ამ პრინციპებისა და ინსტინქტისათვის 1858 წლიდამ, როცა
დაიბეჭდა მისი პირველი წერილი ”Современник”-ში, 1891 წლამდე. ესე იგი,
უკანასკნელ სულისდგმამდე. აი სახელწოდება ზოგიერთის იმის წერილებისა:
”როდის იყო ბედნიერი რუსეთის გლეხკაცი და როდის დაიწყო მისი უბედურობა?”,
”გლეხკაცთა საქმე”, ”ბატონყმობის გადავარდნა”, ”მომცემი და სხვ. ძალა რუსეთისა
და მწარმოებელი”.
გლეხკაცობის შესახების წერილების გარდა, ბევრ სხვაგვარ საგნების შესახებაცა
მწერლობდა ელისეევი. სწერდა, მაგალითად, ქალების განათლების შესახებ, რომელსაც
დიდს მნიშვნელობას აძლევდა თავისთავადაც და იმიტომაც, რომ ქალებისთანა კარგი
გამავრცელებელი წერა-კითხვისა ხალხში სხვა არავინ არისო. სწერდა ”Современник”ში შინაურს მიმოხილვას მრავალის საგნების შესახებ რამდენისამე წლის განმავლობაში
განუწყვეტლად. განსვენებული სწერდა საეკონომიო წერილებსაც და ყველგან, ყველა
თავის ნაწერებში მუდმივს დარაჯობას უწევდა ერისა და გლეხკაცობის ინტერესებსა.
ვერაფრით, ვერა სიტყვების კაზმა-ლამაზობით, ლიბერალურის სიტყვების
რახარუხით ვერ მოატყუებდა ელისეევს კაცი და ვერ გადაახვევინებდა ერთხელ
არჩეულს სადემოკრატო გზას. სუნით მიხვდებოდა ხოლმე, როცა უნდოდათ
დამცირება და დაჩაგვრა გლეხკაცობისა, იმდენად ხალხის მოსიყვარულე გული
ჰქონდა განსვენებულს. როცა ”Современник”-ი გაუქმდა, ელისეევი დიდს გაჭირვებაში
ჩავარდა. ამ დროს ჟურნალ ”Дело”-ს რედაქტორმა ბლაგოსვეტლოვმა სთხოვა
დახმარება კარგის პირობითა, მაგრამ, რაკი ელისეევი არ თანაუგრძნობდა ჟურნალის
მიმართულებას, არ მიიღო ბლაგოსვეტლოვის წინადადება. საზოგადოდ, ხასიათად არა
ჰქონდა დაახლოვებოდა ვისმე მეტისმეტად. სახლში ჯდომა უყვარდა და ხალხში
აგრერიგად არ გამოდიოდა. ყველა მის ნაცნობს გაუკვირდა, როცა პუშკინის ძეგლის
აგებაზე მოსკოვში ელისეევი დაინახეს დეპუტატად ”Отеч. Записки”-ს მხრით. ლორის-

მელიქოვის დროს ელისეევი მივიდა მწერლობის მთავარ სამმართველოს უფროს
აბაზასთან, მოილაპარაკა იმასთან იმის შესახებ, თუ რა გზას ადგა საშინაო პოლიტიკა
და მერე ამ საგანზე ვრცელი წერილი დაბეჭდა ”Отеч. Зап.”-ებში. ამ ამბავმაც დიდად
გააკვირვა თურმე მისი ნაცნობნი. აბაზასაც, ლიტერატურის კარგს მცოდნეს, იმ
დღემდე არა სცოდნოდა რა მის მწერლობის შესახებ. განსვენებულს ელისეევს არც
ბევრი ლაპარაკი უყვარდა. უფრო ხშირად ჩუმად იყო და სხვის ლაპარაკს ისმენდა.
ისმენდა ისე, რომ სიტყვა არ გამოეპარებოდა. არათუ თქმული ესმოდა, იმასაც კი
მიხვედრილი იყო თითქო, ვის რა ედო გულში და რას ჰფიქრობდა. ის უნარიც ჰქონდა
განსვენებულს, რომ თავად ჩუმად იყო და სხვას ალაპარაკებდა, ყველაფერს
ათქმევინებდა. სკეპტიკი დიდი იყო. მაგრამ ცივს წყალს არავის გადაასხავდა ხოლმე,
თუმცა იმასაც კი სცდილობდა, რომ მეტისმეტს გატაცებას არ მისცემოდა ადამიანი.
ერთის სიტყვით, განსვენებული დიდად თავდაჭერილი, დინჯი და
დარბაისელი კაცი იყო, დიდად მორიდებული მაშინ, როცა ნაცნობთა და
თანამშრომელთა შორის ჰქონდა საქმე. თუ მეტისმეტს გატაცებას შეგამჩნევდა,
დაგცინებდა, მასხარად აგიგდებდა, მაგრამ არა ისე, რომ გული ეტკინებინა და დაეწვა.
იმის სახეს ამასთანავე გულკეთილობის ღიმილი არა შორდებოდა, ამიტომ ყველა
ეტანებოდა იმასთან ახლო ყოფნას, ყველა ჰგრძნობდა, რომ ამ კაცს მეტად კეთილი
გული აქვს, მაღალი და ცხოველი სული, მოხარული ყოველის სიკეთის გამოვო.
ელისეევს შემდეგ არ გასულა ერთი კვირა, რომ მისი მეუღლე გარდაიცვალა.
მეუღლე მისი, მართალია, ჭკუითა და განათლებით ბევრად დაბლა იდგა ქმარზედ,
მაგრამ სამაგიეროდ დიდად გულკეთილი ადამიანი იყო, დიდს პატივს სცემდა ქმარს
და თან გაგიჟებითაც უყვარდა.
სიკვდილის შემდეგ ცოლ-ქმართ დარჩათ 50.000 მან., რომელიც უანდერძეს
სალიტერატურო ფონდს.
[1891 წ., 11- 22 მარტი.]

ნიკოლოზ ვასილის ძე შელგუნოვი
12 აპრილს გარდაიცვალა პეტერბურგში რუსეთის ერთი საუკეთესო მწერალი
და პუბლიცისტი ნიკოლოზ ვასილის ძე შელგუნოვი. 15 აპრილს დიდის ამბით
დაასაფლავეს. მრავალი ხალხი და მეტადრე აუარებლი ახალგაზრდობა თურმე
დაესწრო მის დასაფლავებას. სწორედ დასაფლავების დღესვე მისულიყო
პეტერბურგში აპრილის წიგნი ჟურნალის ”Русская мысль”-ისა, რომელშიაც იყო
დაბეჭდილი მისი უკანასკნელი წერილი ”Очерки Русской жизни”. ეს წერილი
საკმაოდ ვრცელია და დაუწერია განსვენებულს მძიმე ავადმყოფობაში. თითონ რომ
ვერ შესძლებია წერა, თითონ ულაპარაკნია და სხვისთვის უწერინებია. ასევე
დაუწყვია წერა მეორე წერილისაცა ”Р. мысль”-ის მაისის წიგნისათვის.
”დასაფლავება ბევრია და ნათლობა კი იშვიათი არისო”, – უმახვილნია ვიღასაც
გრ. ელისეევის დასაფლავებაზე. მართლაც, ამ ბოლოს დროს თითქმის ზედიზედ
გამოეთხოვნენ წუთისოფელს რუსეთის უკეთესნი მწერალნი, რომელნიც
ამშვენებდნენ რუსეთის ლიტერატურას და მათ მაგიერ კი ახალნი მნათობნი
როგორღაც აღარ ჩნდებიან.
შელგუნოვისთანა მწერალის დაკარგვა, თუმცა განსვენებული მოხუცებაში იყო
და 67 წელში გადადგა წელს, დიდი დანაკლისია რუსეთის მწერლობისათვის.

ამისთანა ერთგული მუშაკი მწერლობისა, ამისთანა გულითა და სულით მწერლობის
მოყვარული კაცი იშვიათია ყველგან და, რასაკვირველია, რუსეთშიაც.
შელგუნოვმა სწავლა-განათლება მიიღო წინანდელ სატყეო კორპუსში. 30
წლისა იყო, რომ უკვე შესამჩნევი თხზულებანი დაჰბეჭდა ტყეთა მოვლისა და
ხმარების შესახებ. სამსახურში სწრაფად მიდიოდა წინ და ბოლოს მალე მიიღო
ადგილი სატყეო დეპარტამენტის ვიცე-დირექტორისა. ამ დროს გაჰგზავნეს
სამზღვარგარეთ თავის საქმის უკეთ შესწავლისათვის. იქ ჯერ ისევ ახალგაზრდა,
გულით წმინდა და გონებით გამჭრიახი შელგუნოვი გაიტაცა ახალმა აზრებმა
კაცთმოყვარებისა და სიმართლის სამსახურისამ. რუსეთში რომ დაბრუნდა,
მიეკედლა მაშინდელ შესანიშნავ მეთაურ და მესვეურ კაცებს და იმათთან ერთად
დაიწყო მოძღვრება-ქადაგება განთავისუფლების აზრებისა, უფრო დაახლოვებული
იყო განსვენებული მწერალ მ. ლ. მიხაილოვთან და როცა ეს მიხაილოვი ციმბირში
გაჰგზავნეს, შელგუნოვმა თავი დაანება სახელმწიფო სამსახურს და თავისი ნებით
გაჰყვა თან თავის მეგობარს.
პატარა ხანს უკან დაბრუნდა იქიდამ და მაშინ დასწერა პირველი თავისი
თხზულება ”Сибирь по большой дороге”. ეს იყო და ეს. მისი ბედი გადაწყდა და
შელგუნოვი შეიქნა მწერალი და მხნე თანამშრომელი მაშინდელის ჟურნალის
”Русское слово”-სი, როცა ამ ჟურნალში მოღვაწეობდა რუსეთის შესანიშნავი
პუბლიცისტი დ. პისარევი, შემდეგ შელგუნოვი მუდმივი თანამშრომელი იყო
ბლაგოსვეტლოვის ”Дело”-სი, 70 წლებში სწერდა ”Неделя”-ში, საცა შესანიშნავი იყო
მისი 22 წერილი ”Письма о воспитании” და ”Заметки провинциального философа”. ამ
ბოლოს დროს ხომ შელგუნოვი მუდმივი თანამშრომელი იყო ჟურნალის ”Русская
мысль”-ისა. ბევრგვარი გაჭირვება გამოიარა ნ. ვ. შელგუნოვმა თავის ხანგრძლივს
სალიტერატურო მოღვაწეობაში. ბევრი ვაივაგლახი, უბედობა და სიმწარე ჰნახა
განსაკუთრებით ამ მოღვაწეობის გულისათვის, მაგრამ არც ერთხელ არ შემდრკალა,
არ უღალატნია თავის დროშისათვის, არ შეუწყვეტია კალმით ბრძოლა
უსამართლობისა და უმეცრების წინააღმდეგ.
სად არ მოუხდა განსვენებულს ძალაუნებურად ცხოვრება: ჯერ ვოლოგდაში,
მერე კალუგაში, ნოვგოროდს, ვიბორგში და ბოლოს სმოლენსკის გუბერნიაში. ყრუ და
ბნელ პროვინციაში ცხოვრებამაც ვერ დააცხრო სიკეთისათვის აღგზნებული მისი
გული და კალამი. ის იქაც განუწყვეტლივ მუშაობდა, იქაც განუწყვეტლივ აკეთებდა
თავის საქმეს და ემსახურებოდა კეთილსა. მისი თხზულებანი დღეს რამდენსამე დიდ
ტომად არის დაბეჭდილი და წინ უძღვის ვრცელი წინასიტყვაობა რუსეთის
ეხლანდელის უკეთესის პუბლიცისტ-კრიტიკოსის ნ. მიხაილოვსკისა. ამ
წინასიტყვაობაში დაწვრილებით არის გარკვეული მთავარი აზრები, რომელსაც
ემსახურებოდა თავის სალიტერატურო მოღვაწეობაში განსვენებული: გარკვეულია
რა განსაკუთრებული ხასიათი და თვისება და მნიშვნელობა ჰქონდა ამ მოღვაწეობას
და მცირეოდენი საბიოგრაფიო ცნობაც არის შიგ ჩართული და გაკვრით
მოხსენებულია იმისი კაცური კაცობაცა.
იმის კაცურის კაცობის შესახებ უფრო დაწვრილებული წერილი უძღვნა მანვე
განსვენებულის ხსოვნას გაზ. ”Рус. Вед.”-ში. 15 წელიწადი იქნება, რაც გავიცანი
განსვენებულიო, ამბობს ბ-ნი ნ. მიხაილოვსკი და მას უკან მისი პატივისცემა და
სიყვარული თანდათან უფრო მიძლიერდებოდა. ბევრი კარგი კაცი გავიცანი ჩემს
სიცოცხლეში და მით დიდი ბედნიერი ვიყავ. და აი ამ კარგ, ჭეშმარიტად კაცურ
კაცებში ერთი უპირველესი ადგილი განსვენებულსაც ეჭირა. აღარ მინახავს იმაზე
კეთილის, ნაზის გულის ადამიანი და თან ისეთი გულმტკიცე, გულმაგარი. თითონვე

ამბობდა, რომ არიან კაცნი დედაკაცივით ნაზნი და თან ვაჟკაცისავით გულმაგარნი
კაცნიო და აი სწორედ ასეთი კაცები მგონია მე კაცური კაცები, ჭეშმარიტი
ადამიანებიო. სწორედ დიდად საგულისხმიერო და სათნო სანახავი იყო
განსვენებული იმ დროს, როცა ბედი ისე ხშირად აწვევდა ხოლმე დიდს განსაცდელსა
და სიმწარეს”.
იმისთანა კაცები რომ ბევრნი იყვნენო, – განაგრძობს იგივე მწერალი
შელგუნოვის შესახებ თავის მოგონებასა, – რაღა გვიშავდა, ვითომ სამოთხეში
ვყოფილვართო. ძვირფასი და შესანიშნავი იყო მისი ისე ჭკუა და ნიჭი არა, როგორც
სავსება, მრავალკერძოობა და, სასწვრის უღელივით გაწონილი, გაუმრუდებელი
სული.
შელგუნოვს ისეთი ავადმყოფობა ჰქონდა, რომ სასმელ-საჭმელს არ იღებდა
მისი სტომაქი. თირკმლების კუმ დაადნო და ჩამოახმო განსვენებული. შემთხვევით
რომ ფილტვების ანთება არ გახდომოდა საბაბად, სიმშილით სიკვდილის წერა უნდა
გამხდარიყო. და აი ამ ყოფაში მაინც ისეთი მხნე იყო სულითა, როგორც ახალგაზდა,
ოცისა და ოცდაათის წლის ჭაბუკი. პროფ. მანასეინი და სხვა მკურნალნი
საკვირველებიდამ იყვნენ გამოსულნი ამ ცალიერ ძვლების სულის მხნეობას რომ
ჰხედავდნენ. საშინელი წვა და ტკივილები სტომაქისა თითქო ვერას აკლებდა მის
ძლიერ სულს. შელგუნოვი მომეტებულ ნაწილად მხიარულად იყო თურმე,
დამშვიდებული, კითხულობდა ბევრს, სწერდა უფრო მეტს და, როცა თვით არ
შეეძლო წერა სისუსტის გამო, სხვას აწერინებდა კარნახითა. ვინ მოიფიქრებსო,
გაკვირვებით ამბობს ზემოხსენებულივე მიხაილოვსკი, რომ უკანასკნელი მისი
წერილი 66 წლის მოხუცებულის კარნახით (ხელით აღარ შეეძლო) არის დაწერილიო.
ამ წერილს რომ ჰკითხულობ, ასე გგონია, ყმაწვილს უწერია, აღტაცებულს ჭაბუკს,
სავსეს სიცოცხლით, იმედებითაო.
”მთელი სიცოცხლე განსვენებულისა ერთი დიდი მაგალითია, ღირსი
წაბაძვისა და თაყვანებისა. ამბობენ, რომ ვითომ აღტაცება და უმაღლესი ნატვრა და
სწრაფვა სულისა ხვედრია მხოლოდ ახალგაზდობისაო. ვითომ მარტო ახალგაზდას
შეუძლიან ეტანებოდეს დიდს და ზნემაღალს საქმეს, გასწიროს თავი ქვეყნისათვის
და სხვ. რომ ვითომ გამოცდილება, დაბრძენება ჰთრგუნავს, უარჰყოფს, მასხარად
იგდებს ყოველსავე ამას, იდეალების მაგიერ პრაქტიკულს ცხოვრებას, სიმდიდრესა
და ქონებას აყენებს წინაო. მართალს ამბობენ: ასეა ხოლმე. მაგრამ ის კი მართალი არ
არის, რომ ვითომ მუდამ ასე იყოს, და უფრო მართალი არ არის, რომ ვითომ ეს ასე
უნდა იყოს და ვითომ ამაში იხატებოდეს თვით ბუნების კანონი ზრდისა.
შელგუნოვის კუბოს ათასობით აცილებდნენ უფრო ახალგაზდანი, სასოებით და
ზარით შეპყრობილნი. ვუცქერდი ამ ახალგაზდობას და ვფიქრობდი: ეს ყმაწვილნი
კაცნი ოდესმე დაბერდებიან, ეს ქერა და შავი თმა მათი გათეთრდება-მეთქი.
ვსთქვათ, ეს მართალია, მაგრამ მათ ყმაწვილს გულს რომ ხავსი მოეკიდოს, გაქვავგაკლდევდეს, მათი გონება დაიხშოს, ეს კი არა მგონია სავალდებულო იყოს-მეთქი.
აგერ ხომ მოხუცებული გარდაიცვალა კაცი, მაგრამ დროშა მაინც სიკვდილამდე
ეჭირა, როგორც ეწერა ერთს გვირგვინს, რომლითაც იყო შემკობილი შელგუნოვის
კუბო, და აი ეს არის დიდი მაგალითი ჩვენთვის!”
პირველში შელგუნოვი ერთად მუშაობდა იმისთანა ბუმბერაზებთან,
როგორნიც იყვნენ ჩერნიშევსკი, დობროლიუბოვი და შემდეგ პისარევი. ისინი
აჩრდილებდნენ შელგუნოვის ნიჭსა და უნარს. მაგრამ შელგუნოვმა მაინც დიდის
ღირსებით და დამშვიდებით აიტანა ეს ადგილი მეორეხარისხოვან მწერლისა და
იშვიათია მაგალითი, რომ ისეთის გულწრფელის პატივისცემით მოჰქცეოდა სხვა

თავის პირველხარისხოვან ამხანაგებს, როგორც მოექცა შელგუნოვი, თუმცა კი ისიც
უნდა ითქვას, რომ მისი სახელი მაშინაც საკმაოდ იზიდავდა მთელის რუსეთის
მკითხველ საზოგადოების ყურადღებას.
სალიტერატურო ფონდმა თვითონ იტვირთა შელგუნოვის დასაფლავება თავის
ხარჯით, რადგან განსვენებულს სიკვდილის შემდეგ არავითარი შეძლება არ
დარჩენია. ”Русск. мысль”-ის რედაქციამ გადასდო საკმაოდ ბლომად ფული ძეგლის
ასაგებად. იმედია, მალე დაიბეჭდება შელგუნოვის კერძო წერილები, რომელიც
უფრო ცხადად დაგვანახვებს, რა პატიოსანი, უწყინარი და ოქროს გულის კაცი იყო
განსვენებული და რა საუნჯე დაჰკარგა მის დაკარგვით რუსეთის ლიტერატურამ.
[1891 წ., 12 – 26 აპრილი.]

თეატრის მატიანე
<დავით ერისთავის ”სამშობლოს”
განახლებული დადგმა>
11-ს ამ თთვეს, ოთხშაბათს დღეს ჩვენი ქართული თეატრი, სწორედ რომ
იტყვიან, ჭედით იყო სავსე. არც ერთი ლოჟა, არც ერთი სელი და სკამი დარბაზში არ
იყო დაუჭერელი, პირიქით, გზად დადებულს ადგილებზედაც კი მეტი სკამები
მიედგათ და, ამბობენ, მაინც მსურველნი ბევრნი უადგილობის გამო გულდაწყვეტით
შინ დაბრუნებულან. დიდი ხანია ჩვენს თეატრს ამისთანა ამბავი არ უნახავს. რა იყო
მიზეზი? სათამაშოდ დანიშნული იყო ჩვენის საზოგადოების დიდად საყვარელი
პიესა ”სამშობლო”, რომელიც კარგა ხანია ”მიზეზის გამო სხვისა და სხვისა” ჩვენ აღარ
გვინახავს ჩვენს სცენაზე.
სახელი და მადლობა ჩვენს დრამატიულს საზოგადოებას, რომ ეს მადლი
მოგვამადლა და იმეცადინა ხელახლად გვენახა ”სამშობლო” სცენაზე. ვინც ამ ღვაწლს
ხსენებულ საზოგადოებისას ბევრ არაფრადა სთვლის, იგი, უკაცრაოდ არ ვიყოთ,
სცდება. ვინც იცის, სად იწყება ამისათვის შუამდგომლობა და სად თავდება, ის,
უეჭველია, ჩვენთან ერთად გულითადს სიტყვას მადლობისას ეტყვის მეცადინეთ.
პიესა ვნახეთ ნათამაშევი. ერთობ რომ სთქვათ, პიესამ როგორღაც უფხოდ
ჩაიარა. ბ-ნი სვიმონიძე თითქო გუნებაზე არ იყო. თავის სათამაშოს ის მადლი ვერ
დასდო, რომელსაც მისი როლი ითხოვს. ვერც სიხარული, ვერც მწუხარება ვერ
გამოხატა ისე, როგორსაც მაყურებელი უნდა მოელლოდდეს იმისთანა ვაჟკაცისაგან,
როგორიც ლევან ხიმშიაშვილია.
მეტისმეტი გრეხა და პრანჭვა არ უხდება ლევან ხიმშიაშვილის სათამაშოს.
კლაკვნა მწუხარებისაგან და აქეთ-იქით თავის ხრა ვაჟკაცს არ შეშვენის. მაგისთანაები
უფრო გულსუსტის კაცის გრძნობათა გამოსახვაა და არა გაუტეხელის ვაჟკაცის
ღრმად დაძრულის გულისა. ვაჟკაცსაც უნდა დაატყოს თავისი ბეჭედი ღრმა
მწუხარებამ, მაგრამ ვაჟკაცურად კი. დიადობა ვაჟკაცობისა და მთელი მისი ღირსება,
ესე საოცრად მაყურებლის სასიამოვნოდ ამაღელვებელი, იმაშია, რომ კაცმა გული
რკინისა გამოიჩინოს და აბჯარი ხისა იქ, საცა სუსტი კაცი გულს ბამბისას იჩენს და
აბჯრად ცრემლსა ჰხმარობს. ნუგეში ვაჟკაცისა ვაი და ვიში არ არის. იგი ყოველს
შემთხვევაში ბატონი და მბრძანებელი უნდა იყოს მწუხარებისა და უბედურებისა და

არა ყურმოჭრილი ყმა და მონა. იგი უბედურობას უნდა ჰგრძნობდეს და არ კი
ელახვინებოდეს იმიტომ, რომ ვაჟკაცობა ძალაა და არა უღონობა, რომელსაც ვაისა და
ვიშის მეტი სხვა გზა არა აქვს.
ერთი სხვა არასასიამოვნო ჩვეულებაცა სჭირს ბ-ნს სვიმონიძეს: მეტისმეტად
დიდი ქშენა იცის სცენაზე, მითამდა გრძნობათა აფორიაქების ნიშნად. ვერაფერი
ნიშანია და მეტისმეტად წამხდენია მაყურებლის გუნებისა, როცა ეგ ქშენა, საერთოდ
დასაწუნი, უადგილო ადგილასაც თავს იჩენს ხოლმე, მართალია, გამოჩენილმა
როსსიმ ხანდისხან იცოდა ხოლმე, რომ მკერდი აუდის და ჩამოუდის, როცა გული,
მოქმედების მიხედვით, შეეძროდა რაიმე დიდის გრძნობითა, მაგრამ იცის ხანდისხან
და თავის ადგილას და არა ისე ხშირად და თითქოს ყველგან, როგორც ბ-ნს
სვიმონიძეს მოსდის.
ეგ მკერდის ძვრა და გახშირებული დიდი ქშენა ბ-ნ სვიმონიძისა უფრო
უმიზეზო დაღალვასა და დაქანცვას გვისახავს ხოლმე, ვიდრე საშინელს ძვრას იმ
ძლიერის გრძნობისას, რომელიც კაცის გულის სიღრმეში აიშლება ხოლმე და
ადამიანის მკერდს აქეთ-იქით აქანებს, იმიტომ რომ გული, გრძნობის ქარტეხილით
შეპყრობილი, თავის ბუდეში იძვრის და არა დგება. დიდი ოსტატობა უნდა, დიდი
გამოცდილება, დიდი ხელოვნება, რომ მკერდის ძვრამ და გახშირებულმა,
აჩქარებულმა ქშენამ აღმობეჭდოს ჭეშმარიტი გულის ძვრა და არ მიემგზავსოს
დაღალვის და დაქანცვის განსურათებას. ჩვენ ვურჩევთ ბ-ნს სვიმონიძეს მაგ
ჩვეულებაზე ხელი აიღოს.
უკანასკნელს მოქმედებაში, როცა ხიმშიაშვილი, თანახმად აღთქმისა, ჰკლავს
ხანჯლით ქეთევანსა, ბ-ნმა სვიმონიძემ საგანგებოდ გაატარა სცენა.
ბ-ნი ყიფიანი? ბ-ნი ყიფიანი ლეონიძის როლში თავით ფეხამდე არტისტია და
როცა უყურებთ იმის თამაშობას, იმის მიხვრა-მოხვრას, იმის ქცევას სცენაზე, მართლა
სტკბებით, ისე ყველაფერი შეფერებულია, შეხამებულია ყველა თავის ადგილას,
ნამდვილი და ჭეშმარიტია. არტისტს ყოველს ამისთანაში თითქმის მეტი არ
მოეთხოვება რა. აღტაცებული ყოველ ამით, უნებლიედ წამოიძახებთ: ცოდვა არ არის,
რო ამისთანა ნიჭით შემკულს არტისტ ენა არ ემორჩილება! ცოდვა არ არის, რომ
ამისთანა არტისტი სიტყვებს ჰყლაპავს და ენა ებმის ხოლმე!...
ბ-ნი აბაშიძე შაჰის როლსა ჰთამაშობდა. თუმცა ჩაცმით, დახურვით, სახის
მეტყველებით სასაცილო არა სჭირდა რა და ყოველი გარეგანობა შაჰის როლისა
ჭკვიანურად შეეხამებინა, მაგრამ პირველს გამოსვლაზევე სიცილი აუტყდათ
მაყურებლებსა. ესეთი ბედი აქვს ყოველს იმას, ვისაც სხვიმის განსაკუთრებით
სასაცილო როლებში ვხედავთ ხოლმე. საკომიკო არტისტი რაც გინდ სატრაგედიოდ
მოირთოს, სახე გაიკეთოს, რაც გინდ მოქმედების მიხედვით ოსტატურად მოიქცეს,
ხელოვნურად ითამაშოს, მაინც ისე არ გადურჩება, რომ იქ, საცა იგი სტირის,
მაყურებელმა არ გაიცინოს, თითქო მისი ტირილი არა სჯერათო, იმიტომ რომ
მაყურებელნი ჩვეულს არიან იმისაგან მარტო სიცილს და ყოველი სხვა მოქმედება
მისი სასაცილოდვე მოგონილად მიაჩნიათ. ესეთია ძალმომრეობა ჩვეულებისა და
ამიტომ სასურველი არ არის, რომ მაგისთანა სახელოვანი არტისტი, როგორიც ბ-ნი
აბაშიძეა, რეჟისორმა თავის კუთვნილს ადგილას არ ჩააყენოს ხოლმე. არტისტიც
ცუდს მდგომარეობაშია ხოლმე და მაყურებელსაც ვერ უძლევია ჩვეულება და
ილუზია ეკარგება იმის მოლოდინით, რომ საცაა ბ-ნი აბაშიძე სასაცილოს რასმე
გამოატყვრენსო.
სხვა გარეგანი მოკაზმულობა სცენისა, ზოგიერთა უსწორმასწორობის გარდა,
ურიგო არ იყო, ჩვენა გვგონია, რომ უწინდელზე უფრო მეტი მეცადინეობა

ეტყობოდა, როგორც არტისტების ჩაცმა-დახურვას, ისეც სცენის მორთულობასა. ჩვენ
არ გვახსოვს, რომ ყოველივე ეს წინად როდისმე უკეთესად მოწყობილი ყოფილიყოს.
[1891 წ., 11 – 12 დეკემბერი.]

<წერილები ქართულ ლიტერატურაზე>
ჩვენს გაზეთში დაბეჭდილი იყო წერილი, რომელსაც სახელადა აქვს: ”ხმა
შორიდამ” * და რომელიც შეეხება ეგრედ წოდებულს ”ახალს და ძველს თაობას”
ჩვენში. ჩვენ გვინდა ჩვენს მკითხველს განვუზიაროთ ჩვენი აზრი ამ წერილის
საგანზე, და ვიდრე ამას ავასრულებდეთ, საჭიროდ დავინახეთ მოკლე
წინასიტყვაობისავით წარვუმძღვაროთ წინ შემდეგი.
არა ერთხელ ატეხილა ჩვენს ფეხმოკლე ლიტერატურაში საუბარი ახალ და
ძველ თაობაზე. ზოგი მწერალი საყვედურს აძლევს ახალს თაობას, რატომ არას
აკეთებო, ზოგი ძველს თაობას, რატომ არა გააკეთე რაო. იქნება ერთიც მართალი იყოს
და მეორეც, ხოლო დღემდე კი არავის გამოურკვევია, რა არის და ვინ არის ან ახალი,
ან ძველი თაობა, და არავინ იცის ვისზე ლაპარაკობენ, როცა ან ერთს, ან მეორეს
ახსენებენ.
მართლადა, რა არის და ვინ არის ახალი ან ძველი თაობა? ამ სახელებქვეშ ვინ
და რა უნდა ვიგულისხმოთ? აშკარაა, ვინც ამ სახელებს რაიმე ფასსა სდებს და
თუთიყუშივით გაგონილს არ იმეორებს, ახალს თუ ძველს თაობას იმათში ეძებს,
რომელნიც საზოგადო სარბიელზე გამოსულან სამოქმედოდ. უეჭველია, ეს სახელები
უნდა ეკუთვნოდეს ამ ჯურის ხალხსა, იმიტომ რომ სხვა ყველა, თავის ცალკე ბუდეში
კარჩაკეტილი, ამისთანა სახელების წინაშე არაფერს შუაშია. თუ ასეა და, ვგონებთ,
უამისობა არც შეიძლება, მაშ სიახლეს და სიძველეს ერთისა თუ მეორის თაობისას აქ
უნდა მოვუნახოთ საბუთი და საფუძველი.
ხოლო საკითხი ეს არის: რა საწყაო ვიხმაროთ, რომ ან ერთს მივუწყათ ახლობა,
ან მეორეს ძველობა? ჰასაკი და წლოვანება? ეგ ხომ მტკნარი ბავშობა იქნება! ან კიდევ
ის, რომ ერთი გუშინ მოვიდა და მეორე დღეს მოდის? არც ხომ ეს იქნება საკადრისი
ჭკვათამყოფელის მკვლევარისათვის! მაშ სხვა რა ვიხერხოთ, რომ ერთის ჯურის
საზოგადო სარბიელზე მომქმედი კაცი გავარჩიოთ მეორისაგან?
აი, როცა ამ საკითხს მივაწყდებით ხოლმე ძალაუნებურად, მარტო მაშინ
ვხედავთ, რომ ხსენებული სიტყვები ჩვენში ცალიერი სახელებია უსაგნო, ნაჭუჭია
უგულო, ფრაზაა უსაქმო. საზოგადო სარბიელზე გამოსული კაცი უსათუოდ ან აზრის
კაცია, ან საქმისა, ან ორისავ ერთად, თუ ისე ბედნიერად მიმადლებულია
ბუნებისაგან, რომ შემძლებელია ერთისაც და მეორისაც. საზოგადო სარბიელი
მოედანია საზოგადო ცხოვრებისა, რომელიც ამ შემთხვევაში სხვა არა არის რა, გარდა
აზრთა და საქმეთა ერთმანეთთან ბრძოლისა ცხოვრებისავე ესე თუ ისე მოსაწყობად
და მისამართავად; იმიტომ, რომ ყოველი აზრი, ყოველი საქმე, ცხოვრებისათვის ასე
თუ ისე შესაწყნარებელი, იმავ არსებობისათვის ბრძოლის კანონს ექვემდებარება,
როგორც სხვა ყოველი ამ ქვეყნიერობაზე, და ისე არ იჩენს თავს, რომ ან ყოფილს
აზრს, ან საქმეს წინ არ შეეხალო და ომი არ გადაუხადოს ადგილის დასაჭერად.

*

იხ. ”ივერია”, № 20. [1892 წ.]

ყოველს ამისთანა აზრს თუ საქმეს, სხვა ბევრ ძარღვთან ერთად, ერთი
უმთავრესი ძარღვიცა აქვს, რომელიც, ვითარცა უაღრესი და თვალსაჩინო ნიშანი
ცნობისა, ჰხდება საბუთად სახელწოდებისა. ამ სახელწოდებითვე იწოდება
საზოგადო სარბიელზე მომქმედი კაცი იმისდა მიხედვით, თუ რომელის აზრისა ან
საქმის პატრონია და მიმყოლი. მაგალითებრ, როცა იტყვიან: ეს კაი ნაციონალისტია,
კოსმოპოლიტია,
ლიბერალია,
კონსერვატორია,
იდეალისტია,
რეალისტია,
ფრიტრედერია, პროტექციონისტია, რესპუბლიკელია, მონარქიელია, ამით არამცთუ
მარტო მის მიერ დაჩემებულს, შეთვისებულს და მოძღვრებულს საზოგადოებურს
აზრს და მიმართულებას გვისახელებენ, არამედ მათდა საპირისპიროსაც.
რადგანაც ყოველს საზოგადო აზრს თუ საქმეს ამყოლი, მოსარჩლე და
მოძღვარი, ბერიცა ჰყავს და ერიც, ჭაბუკიც და მხცოვანიც, ახალიც და ძველიც,
გუშინდელი და დღევანდელიც ერთსა და იმავე დროს, ამიტომაც ვერც ერთი და ვერც
მეორე, ვერც ძველი და ვერც ახალი, ვერ მიაკერებს რომელსამე აზრს თუ საქმეს
ცხოვრებაში ასე თუ ისე მოარულს, თავისს სახელსა; პირიქით, თვითონ აზრი ან საქმე
აკისრებს ხოლმე თავისს სახელს თავის ამყოლსა და გამძღოლსა.
რასაკვირველია, იშვიათი არ არის ქვეყნიერობაზე, რომ ცალკე კაცის
სახელითაც იწოდებოდეს რომელიმე აზრი თუ საქმე, მაგალითებრ, დარვინის
სამეცნიერო აზრს და მოძღვრებას დღესაც დარვინიზმობით იხსენიებენ, ბაირონის
მიმართულებას და აზრთა წყობას – ბაირონიზმობით. ამის მიხედვით იტყვიან
ხოლმე, ეს კაცი დარვინისტია, ბაირონისტია და მებრვე სხვა. ამის შემდეგ, რა თქმა
უნდა, წინ აგვეტუზება ერთი საკითხი: თუ ცალკე კაცის სახელით საზოგადო
სარბიელზე გამოსული კაცი განირჩევა ერთი მეორისაგან, რატომ მთელი წყობა,
მთელი კრებული, რომელსაც ან ერთი, ან მეორე თაობა წარმოადგენს, თავის
სახელით ვერ აღნიშნავს მის მიერ მოძღვრებულს საზოგადო აზრსა თუ საქმესა? ჩვენ
ამის უარს არ ვამბობთ: ეგეც შესაძლებელია. ხოლო დავაკვირდეთ იმას, რომ ამ
შემთხვევაში სახელი ახალის თუ ძველის თაობისა უნდა მიეთვისოს იმ წყობას
საზოგადო აზრებისას, მიმართულებისას თუ საქმისას, რომელთაც აღიარებს,
ჰმოძღვრებს და ასულდგმარებს ერთი თაობა, და მეორე ეწინააღმდეგება, ეურჩება და
უარობს. ხომ მარტო ამითი უნდა გაირჩეს ერთი თაობა მეორისაგან, და აბა
გვიჩვენეთ, ვის რა ამისთანა საზოგადო აზრი, მიმართულება ან საქმე უწერია თავის
დროშაზე? ან ვისი საზოგადო აზრი, მიმართულება თუ საქმე – ვისას ერჩის და ვისას
ებრძვის?
კვლავ ვიმეორებთ: როცა ამისთანა საკითხს წავაწყდებით ხოლმე, მხოლოდ
მაშინ ვცნობილობთ, რომ ჩვენში ამისთანა სიტყვები, როგორც ძველი და ახალი
თაობა, ცალიერი და ფუყე სახელებია და დროა თავისს პატრონს ჩაჰბარდნენ და
საიდამაც მოსულან, იქ წავიდნენ. ამ სახელების ხმარება ჩვენში სხვა არა არის რა,
ბაშვობის მეტი, იმიტომ რომ მარტო ენაამოუდგმელს ბაშვს შეჰფერის ხმარება
იმისთან სიტყვებისა, რომელთაც არც საგანი აქვთ, არც საბუთი, არც მიზეზი
არსებობისა.
ამიტომაც, როცა საყვედურს აძლევენ ახალს თაობას – არას აკეთებთო, ჩვენ ვერ
გამოგვირკვევია, ვინ უნდა მიიღოს ეს საყვედური თავისს თავზე. თუ ამით
ეხლანდელს დროს ემდურიან, ეგ სხვაა. ეხლანდელს დროში, როგორც
წინანდელშიაც, ჰმოქმედობენ ახალნიც და ძველნიც და, მაშასადამე, აქ ან ერთი, ან
მეორე არაფერს შუაში არიან ცალ-ცალკე, და თუ არიან, ორნივ ერთად არიან
დამნაშავენი. თუ რომელიმე წყობა ცალკე გამდგარა და განგებ დაურქმევია
თავისთავისათვის ძველი ან ახალი თაობა და ყოველს სხვას, თავ-თავის წყობის

გარედ მოქცეულს, ან ერთს, ან მეორე სახელს ეძახიან, – ეგ ხომ საქმის ვითარებისაგან
წარმომდგარი არ იქნება, ეგ ხომ ძალად აკვიატებულს სახელს მოასწავებს,
თვითნებობით დაჩემებულს! ამისთანა ხალხზე მარტო ეს ითქმის: დეე, ბალღებმა
თავი შეაქციონ, ოღონდ კი ნუ იტირებენო.
რა თქმა უნდა, ამ საგანს ბევრი სხვა ახსნა და გარკვევა სჭირია, მაგრამ რაცა
ვსთქვით, ვგონებთ, საკმარისია ჩვენს თავს ვურჩიოთ, რომ დროა თავი დავანებოთ ამ
გაცვეთილს სახელებს და მოვიკითხოთ მარტო ის, გუშინ რას ვდევდით ძველნიცა და
ახალნიცა და დღეს რასა ვდევთ; რას ითხოვდა წინა დღე და რა პასუხი მისცა
დღევანდელმა. ჩვენ ვეცდებით შემდეგ ეს საგანი ამ მხრითაც, ჩვენის შეძლებისამებრ,
გამოვარკვიოთ.
*
ჩვენ ჩვენი წინანდელი მეთაური წერილი იმით გავათავეთ, რომ ვირჩიეთ
გამოვარკვიოთ: გუშინ რას ვსდევდით ახალნიცა და ძველნიცა? რას ითხოვდა წინა
დღე და როგორ გაუძღვა იმ თხოვნას დღევანდელი? ჩვენ ესე დავაყენეთ ეს საქმე
იმიტომ, რომ ჩვენს ამ საუკუნის ცხოვრებაში ვერა ვპოულობთ ერთს იმისთანა ხანას,
რომელიც წარმოგვიდგენდეს აზრთა და მიმართულებათა ერთმანეთთან დაჯახებას,
ბრძოლას და ჭიდილსა. პირიქით, მთელს ამ უკანასკნელს საუკუნეს რომ თვალი
გადავავლოთ, დავინახავთ, რომ ჩვენს ტაატით მოარულს ცხოვრებაში, როცა კი აზრს
ფეხი აუდგამს და უსაქმია, წინ სამტროდ არა სხვა აზრი და მიმართულება არ
დახვედრია და მშვიდობიანად უვლია თავის განვითარების გზაზე, გაუფართოებია
თავისი მოედანი, გაშლილა, შეფოთლილა, გამოუღია თავისი ნაყოფი, მერე თესლიც
დაუყრია შემდეგისათვის და აგრე მოდენილა ჩვენამდე.
მართლაც, მთელი ეს მეცხრამეტე საუკუნე ისე დაგველია, რომ ამ საკმაოდ
დიდს მანძილზე არც ერთი ხანა ჩვენის ცხოვრებისა თითქმის არ ყოფილა იმისთანა,
რომ ორი სახსენებელად ღირსი აზრი, ორი მიმართულება, ორი საქმე, ერთმანეთის
მოპირისპირე, ერთმანეთს დასჯახებოდეს ცხოვრების მოედანზე ადგილის
დასაჭერად თუ სხვა რისთვისმე. ვერ ვიტყვით, რომ ამ გრძელ დროს განმავლობაში
არ ჰყოფილიყოს ხანა და ხანა, რომელნიც განირჩევიან თვისთა აზრთა წყობით,
მიმართულებით თუ საქმიანობით, ხოლო ჩვენ იმის თქმა გვინდა, რომ ჩვენ ვერ
ვიპოვით ერთსა და იმავე ხანაში იმისთანა სხვადასხვაობას აზრთა წყობისას და
მიმართულებისას, რომ ცალ-ცალკე ბანაკებად გასვლა-გამოსვლას საზოგადო
მოღვაწეებისას რაიმე საჭიროება წინ გასძღოლოდა.
ჩვენ, რა თქმა უნდა, აქ სახეში გვაქვს სხვადასხვაობა მარტო იმისთანა აზრების
და მიმართულებისა, რომელნიც სახსენებელად ღირსნი არიან, თორემ
ჩხირკედელობის ჰოარაობა ბევრი იყო, ნამეტნავად ამ უკანასკნელ ხანებში, როცა
რუსულ ლიტერატურის ძალმომრეობამ ჩაგვითრია წინდაუხედავად, უკრიტიკოდ,
და ამ გზით რუსეთის აზრთა და მიმართულებათა ბრძოლა ჩვენში გადმოვიტანეთ და
ვლამოდით ჩვენის ცხოვრებისათვის ძალად მოგვეხვია თავზე, ვითომცდა ჩვენც
ნახირ-ნახირო. ის კი დაგვავიწყდა, რომ ჩვენს ცხოვრებაში ამ ბრძოლას არავითარი
მიზეზი არა ჰქონდა არამცთუ არსებობისა, ფეხის ნელად მოკიდებისაც კი.
ამ ბრძოლის ატეხა და მოვლენა ჩვენში, ამტეხელთა და მომავლინებელთა
უნებურად, იმას მოასწავებდა ჩვენის მოაზრე ცხოვრებისათვის, რაც დროთა
ვითარებამ დაჰმართა მოსაქმე ცხოვრებასა, მით, რომ თავით თვისით წინსვლა
შეუფერხა და გადაეღობა მის თვითმოქმედების ძალღონესა, თითქო ჰსურთო,

არამცთუ მოსაქმე ცხოვრებით, არამედ მოაზრეთიც, ყოველი ჩვენი დაგვკარგოდა,
ავყოლოდით სხვისას, სხვას დავმსგავსებოდით როგორც საქმითა, ისეც აზრითა, ჩვენ
ჩვენობა აღარ დაგვტყობოდა, ერთის სიტყვით, მოვლენილ დროთა ვითარებას
მივცემოდით სულითაც და ხორცითაც. მადლობა ღმერთს, ამ ბრძოლის გადმოტანა
ჩვენში ქარის მობერვასა ჰგვანდა და ქარსავითვე გაგვექარვა და ჩვენმა და ჩვენობამ
ომგადუხდელად თავისი თავი გაიტანა ჩვენდა სანუგეშოდ. როგორც ვნახავთ
შემდეგში.
ამიტომაც ჩვენს ცხოვრებას ამ საუკუნეში რომ გულამდე თვალი გავუბნიოთ,
ვნახავთ, რომ იგი წარმოგვიდგენს აზრთა და მიმართულების წინსვლას, წარმატებას,
მერე ისე, რომ შემდეგი წინაზე უფრო სრულია, უფრო სავსე, უფრო ვრცელი და
უკეთესი. აქ ზრდაა, მატებაა აზრისა, გონების თვალთახედვის გაგანიერება,
განდიდება, გაძლიერება, და არა ჭიდილი და ბრძოლა, რომელთაც გაბატონება,
ბრძანებლობა მოსდევს ერთისა და დაჩაგვრა და ყმობა მეორისა. ამიტომაც ვხედავთ,
რომ ჩვენს ცხოვრებაში არც ერთს ცალკედ ფეხადგმულს აზრს თუ მიმართულებას
ბუნება ჟამთა სიარულში არ გამოსცვლია, არ დაჰშლია, და ყოველივე იგი,
დაწყებიდამ დღევანდლამდე, თითქმის ერთისა და იმავე ბუნებისაა, ერთისა და იმავე
თესლისა, ხოლო განსხვავება იმაშია, რომ როგორც ყოველივე მოზარდი, დღეს ისეთი
აღარ არის, როგორიც გუშინ იყო: დღეს უფრო დასრულებულია, უფრო ტანადოვანია,
თუ ესე ითქმის, უფრო განწმენდილი და გაფაქიზებული. აიღეთ რომელიც გნებავთ
ცალკე აზრისა და მიმართულების მატება და წინსვლა, ყველგან ჰნახავთ, რომ ერთს
მეორესთან მოთავსებით, ერთმანეთის შეწყნარებით უცხოვრია, ხელშეუშლელად,
მშვიდობიანად უვლია და ამ სახით ყველა მოღვაწენი ერთს დიდს უღელში ჰბმულან,
და ვისაც სად, რა და როგორ ეხერხებოდა, ეს უღელი უწევია იმიტომ, რომ აქ ყოველი
გზა რომში იყო მისასვლელი.
აბა მივიხედ-მოვიხედოთ, მართლა ესეა, თუ არა. მეთვრამეტე საუკუნის
ვაივაგლახმა და მეცხრამეტის პირველ წლების წეწვა-გლეჯამ ჩვენი ერი მოჰღალა,
ქანცი გაუწყვიტა, თავისთავის იმედი დააკარგვინა. როცა შემთხვევა მიეცა, თავი
თითქო მოსვენებას მისცა: გაუყუჩდა და თითქმის ხმაამოუღებლივ დაემორჩილა
ახლად მოვლენილს ბედსა და გარემოებას. თუ დააკვირდება კაცი იმ საშინელ
გარემოებათა,
რომელთაც
აბეზარს
მოიყვანეს
ჩვენი
ერი,
უამისოდაც
ილაჯგაწყვეტილი შინაურ ამბოხებისაგან ცალკე, და ცალკე გარეულ მტერთა
ზედმოსევისა, ხოცვისა და რბევა-აკლებისაგან, ის არა გვგონია ისე გაკადნიერდეს,
რომ ამ წყურვილს დასვენებისას უკიჟინოს. ხანგრძლივ შფოთებს შემდეგ სვენება
უპრიანია, როგორც ცალკე კაცისათვის, ისეც მთელი ერისათვის. ამას ბუნება ითხოვს.
მართალია, ამ სვენების ხანაშიაც კიდევ დაჰნათოდა ჩვენს ცხოვრებას შუქი
წინა დღის ჩამავალის მზისა, წინადღიდგან გამოყოლილნი და გულში ჩარჩენილნი
ანდერძნი კიდევ ასულდგმარებდნენ საზოგადო მოღვაწესა და თუმცა ამისთანა
მოღვაწეებმა ერთად თავი მოიყარეს და იფეთქეს ამ ანდერძების სახელითა, მაგრამ
დაჰმარცხდნენ. მართალია, მაშინდელი აწმყო ისეთი მიზეზიანი იყო, რომ საზოგადო
მოღვაწეებს საბუთი ჰქონდათ ცალ-ცალკე ბანაკებად გასვლისა, იმიტომ რომ ეს
იმისთანა მოძრაობის დრო იყო, როცა მომხრეობას წარსულთა ანდერძებისას წინ
უნდა დაჰხვედროდა იმ აწმყოს გამომწვევი აზრი და მიმართულება. გარნა, რაკი
წარსულის მომხრენი დამარცხდნენ, მთლად დაუთმეს ცხოვრების მოედანი
გამარჯვებულთა. მისწყდა ამ ანდერძთა რიხიანი ხმა და მაშინდელმა მოღვაწეებმა
ზურგი შეუქციეს წარსულ ანდერძთა ღაღადებას. დამარცხებულნი სრულად

გაეცალნენ ცხოვრების სარბიელიდამ, დაიქსაქსნენ, თუმცა კი გულისტკივილი მათი
თესლად დარჩა ცხოვრების ხნულში.
ჩვენა ვწუხვართ, რომ მეტის სავსებით ვერას ვიტყვით ამ თესლად
დარჩენილისას, რომელიც, როცა ამინდი დაუდგებოდა, ხელახლად უნდა
გაღუებულიყო აღმოსაცენად, თუ ცხოვრებას ჰსურდა თავისი მახლობელი სათავე არ
დაჰკარგოდა სამუდამოდ. ხოლო რაცა ვსთქვით, ისიც საკმაოა გვაცოდინოს, რომ ამ
თესლზე გასწყდა ჯაჭვი ცხოვრების ზედმიყოლებისა, აწმყოსა და წარსულ შუა
ჩაჰსტყდა ხიდი, შემდეგს სათავე და დასაბამი მოუწყდა. ამიტომაც ამ ხანაში ბოლოს
და ბოლოს ვხედავთ, რომ ბუნებური ორკეცი დენა ცხოვრებისა შედგა, გაჩერდა. ჩვენ
ორკეცი დენა ვახსენეთ იმიტომ, რომ ცხოვრება ყოველთვის ორ დიდ ტოტად დადის:
ერთი ტოტი მოაზრე ცხოვრებაა*, მეორე – მოსაქმე**, რომელნიც ისე არიან
ერთმანეთზე დამოკიდებულნი, რომ ხან ერთია მეორისაგან წარმოდგენილი, ხან
მეორე პირველისაგან. თვით აზრიც სხვა არა არის რა, გარდა იმისა, რომ საქმეა ჯერ
განუხორციელებელი, და საქმეც აზრია, უკვე განხორციელებული.
ამიტომაც ამ ხანაში ვხედავთ სრულს უკაცურობას. არც ერთს მხარეს
ბუნებითად რთულ ცხოვრებისას მოღვაწე აღარ უჩანს. მოსწყდა ორკეცი დენა
ცხოვრებისა და დაცარიელდა საზოგადო მომქმედთა სარბიელიცა. რაკი წარსულსა
და მაშინდელ აწმყოს შუა დედამიწა გაირღვა, წარსულ ანდერძებთან ერთად
ყველაფერი დავკარგეთ. ისიც კი დავივიწყეთ, – ვინა ვართ და რანი ვართ. ამ
გარემოებამ ხომ სრულიად გაგვიუქმა ჭკუა-გონება, ამოგვიშრო ტვინი იმიტომ, რომ
საგანი ცხოვრებისა დავკარგეთ ამაების დავიწყების გამო და ჭკუა-გონებას, სულს და
გულსა აღარა ჰქონდა მიზეზი ფრთა გაეშალა, და რა თქმა უნდა, მოაზრე ცხოვრება
ვეღარ დაიძროდა ადგილიდამ და შედგა, თითქო ერთს ადგილს შეიკრა და გაიყინაო.
არც მოსაქმე ცხოვრებაში შეეძლო თავი ეჩინა საზოგადო მოღვაწესა. ეს მხარეც
ცხოვრებისა, თავის საწყლეში მომწყვდეული, შეჰგუბდა და გაჩერდა შეგუბებული,
თითქო ახალ გარემოებათაგან გზადაკარგული ელისო, აცა საით გამიხსნიან ნაპირს,
რომ იქიდამ დავიძრა და მივედინოო. გახსნა ნაპირისა თვით ცხოვრების შვილთა
ხელში აღარ იყო და რა საკვირველია, რომ აღარც საგანი, აღარც საქმე იყო მოსაქმე
ცხოვრებისათვის. უსაქმობამ და უსაგნობამ ცხოვრებისაგან გახიზნა მაშინდელი
კაცები და შეუხიზნა ახალ ვითარებას. ვისაც რაიმე ნიშანწყალი ადამიანობისა
ჰქონდა, ყველანი ერთობ გაიწივნენ სამსახურისაკენ და მის ფარგალში შეიმწყვდიეს
თავი, დანარჩენნი კი შინ, თავის ოჯახებში შეიკეტნენ, ვნახოთ ხვალე რას
მოგვიტანსო. პირველნი იმისათვის, რომ ახალ ვითარების კალთას ქვეშ თავი
როგორმე გაიტანონ და მეორენი იმისათვის, რომ თავის პატარა ოჯახების პატარა
სანათურიდამ თვალი ადევნონ, აცა ციდამ ვაშლი როდის ჩამოვარდება, რომ
პირველი მე მივვარდე და მოვკმინჩოო. საზოგადო ცხოვრება კი უკაცურად დარჩა,
არც ერთთა და არც მეორეთა იგი აინუნში აღარ მოსდიოდათ, თითქო რაკი იგი,
როგორც მეტი ბარგი, მოიხსნეს, მოხარულნი არიან, რომ მისთვის ზრუნვა, ურვა და
გარჯა თავიდამ მოჰშორდათ და სხვამ იდვა კისრადაო.
აი, ჩვენის ფიქრით, ნიშნობლივი ძარღვი იმ ხანასი, რომელმაც მეცხრამეტე
საუკუნის ოცდაათიან წლების თითქმის მეორე ნახევრამდე თავი იჩინა ჩვენში.
ჩვენდა სანუგეშოდ, ამისთანა უქმად ყოფნამ, როგორც აზრისამ, ისეც საქმისამ,
თავი დიდხანს ვერ შეინახა. ვერც შეინახავდა, იმიტომ რომ, რამოდენადაც ხანი
მიდიოდა, იმოდენად ჩვენობა და უცხოობა თუმცა ერთმანეთს იშვნევდნენ, მაგრამ
გულში კი ერთმანეთში ვერა ჰრიგდებოდნენ.

ამ ამბავს, რა თქმა უნდა, აზრი უნდა დაეძრა ასე თუ ისე სამოქმედოდ და ის
უპასუხოდ დარჩენილი საკითხი: ”ვინა ვართ და რანი ვართ” – ხელახლად უნდა
გამოსულიყო მოედანზე.
პირველი ასეთი ნიშანი ერის ვინაობისა ენაა და, აი, სწორედ პირველმან ამან
აიდგა ფეხი ჩვენში, შემდეგ კარგა ხნის დუმილისა. ამასთან ჩვენს ცხოვრებას, ჩვენს
აზრთა სვლას, ჩვენს ზრუნვას და ფიქრსა, მთელის ბუნებითად რთულის ცხოვრების
ფართო მოედნიდამ მცირე კუნჭულიღა ჰქონდა დათმობილი ჟამთა ვითარებისაგან.
მარტო ამ კუნჭულშიღა გახდა შესაძლებელი ჩვენის ცხოვრებისათვის მოღვაწე კაცს
თავი ეჩინა. ეგ იყო მწერლობა, რომელიც ჰზრდის და ინახავს ენასა და რომელმაც
ხელახლად ხმა ამოიღო ამ საუკუნის ოცდაათიან წლებში. ამით დაიწყო, ჩვენის
ფიქრით, მეორე ხანა ჩვენის ცხოვრებისა. ჩვენმა აზრთა სვლამ, მიმართულებამ,
საქმიანობამ აქ შეიფარა თავი და ამიტომაც მათის გამონასკვის, ზრდის და მატების
ამბავი აქ უნდა ვეძიოთ. აქ გამოჩნდება, გუშინ რას ვსდევდით ახალნიცა და
ძველნიცა, აქ დავინახავთ, რას ითხოვდა ჟამთა სიარულში წინა დღე და რა პასუხს
აძლევდა შემდეგი.
ყოველს ამაზე მერე მოვილაპარაკებთ.
*
მწერლობა ჩვენი, ოცდაათიან წლებში ხელახლად ფეხადგმული, პირველ ხანს
უფრო შინაური საქმე იყო, ვიდრე საყოველთაო, უფრო შესაქცევარი, ვიდრე გარჯით
მკვლევარი. შინაურს ვამბობთ, რადგანაც შინაურობაში იბადებოდა და ისე
შინაურობის მოკლე წრეში ჰტრიალებდა, იმიტომ რომ მაშინ არც ჟურნალგაზეთობა
იყო, არც ჩვეულობა ცალკე წიგნად ბეჭდვისა და, სწორედ მოგახსენოთ, არც
სათქმელი ჰქონდა საყოველთაო, რადგანაც საყოველთაო საგანი ახლად ახილებულ
მწერლობის თვალისათვის მიუწვდენელი იყო, თუნდ რომ თვით ცხოვრებაში
ყოფილიყო მაგისთანა საგანი. ყველა ასაკს თავისი შემძლეობა აქვს და ახლად
ფეხადგმულს ვერ მოსთხოვთ ნაბადზე გადახტომას. შესაქცევრად იმიტომა ვხადით
იმ პირველდაწყებითს მწერლობას *, რომ იგი მარტო ერთს, თუმცა დიდგავლენიანს
შტოს ლიტერატურისას ემსახურებოდა, სახელდობრ – პოეზიას, ისიც იმ ფარგალში,
რომელსაც ”ლირიკას” ეძახიან და რომელიც უფრო თვითონ მწერლის გულთა წვადაგვას, ჭირსა და ლხინს გვიგალობს, ვიდრე მოაზრე ცხოვრების აზრთა სვლას და
წარმატებას.
ჩვენ ვერ ვიტყვით, რომ ამისთანა მგალობელი მწერლობა მეტი იყოს ადამიანის
ერთობ მოწყენილ ცხოვრებისათვის: ქანცგაწყვეტილი მუშაც კი საჭიროებას ჰხედავს
დაიტკბოს სიმწარე თავისი ცხოვრებისა სიმღერით და გაიქარვოს თავისი ჭირბოროტი და ერისათვის რატომ აღარ უნდა იყოს საჭირო, თვისთა მწერალთა ტკბილ
გალობით ასე თუ ისე გაიქარვოს კაეშანი. ხოლო ამით იმის თქმა გვინდა, რომ რაკი
საზოგადო ცხოვრება ჩვენს კაცს ხელიდამ გამოეცალა, რაკი კაცს ხელთ შერჩა მარტო
ავის თავიღა, სხვა რა ექმნა, რომ უსაგნო გარეშემოსაგან ლტოლვილი თვალი თავის
საკუთარს გულში არ ჩაეხედებინა და იქ არ მოეკლა წყურვილი გულთათქმისა და
ჭკუა-გონების ხედვისა.
*

აქ პირველდაწყებითად ვრაცხთ ამ საუკუნის მწერლობის დასაწყისსა და გადავიწყებული არა გვაქვს
წინა საუკუნეების ცოტად თუ ბევრად სახელოვანი მწერლობა, რომელიც თითქმის მეთვრამეტე
საუკუნედამ შესწყდა ამ საუკუნის ოცდაათიან წლებამდე.

ამისთანა იყო მწერლობა თ. ალ. ჭავჭავაძისა, თუ მარტო მის უმთავრესს
ძარღვს მწერლობისას მივიღებთ სახეში, თორემ ამ ტკბილს მთქმელსაც საყოველთაო
უნუგეშყოფამ მაშინდელის დროისამ წარმოათქმევინა ერთგან თვისი სამძიმარი, საცა
ისმის ეგრედ წოდებული ”მოქალაქური გულისტკივილი” მის გამო, რასაც გულში
იმალავდა მაშინდელი ცხოვრება:
ძალი დავალს ღიმით ნაქცევთა ზედა,
სად სიმართლე მისგან შენარაზედა,
მის ყვავილთა ფერხით ჰლახავს გზაზედა,
რომელნი სჭკნებიან
მდაბალთ ჩაგვრით, მტაცებლობით და ხვეჭით.

ეს ძალა, რომ ღიმით დადიოდა ნაქცევთა ზედა და ფეხით ჰლახავდა გზადაგზა
სიმართლის ყვავილსა, რომელნიცა სჭკნებოდნენ მდაბალთ ჩაგვრით, მტაცებლობით
და ხვეჭით – ნათელი სურათია მაშინდელის ყოფა-ცხოვრებისა. პოეტი უჩივის ამ
ყოფას და უქადის, რომ დრო მოვა და სხვა იქნებაო და ამბობს, გაფრთხილდითო:
რომელნიც ამწარებთ ღარიბთ ცხოვრებას
და სთხოვთ ურცხვად, უსამართლოდ, მონებას,
მოელოდე მათთან თანასწორებას!..
არ მარადის იშვათ
მდაბალთ ჩაგვრით, მტაცებლობით და ხვეჭით.

ამ სხვა დროთა მოსვლის იმედი გულიდამ ამოღებული არა ჰქონია ჩვენს
პოეტს. პირიქით, იგი ამბობს:
რადგან იქნება, სულგრძელება იხმაროთ რად არ!
ნუთუ კვლავ ღმერთმან გკურნოსთ ერთმან...

და თუ სწუხს, მარტო იმას, რომ ვაი თუ მე ვეღარ მოვესწროო, იმას ვსტირიო,
ამბობს იგი:
......ვაჰ, თუ ვესწრა ვერ,
თვარაღა ჟამი, გულთ მაამი, კვლავცა იქნების.

ხოლო ამისთანა საზოგადო ყოფისაგან ამოკვნესილი სიტყვა და ნუგეშმცემელი
იმედი უმთავრესი ძარღვი არ არის ალ. ჭავჭავაძის პოეზიაში, რომელიც უფრო
სიყვარულის და ტრფიალების ჭირი და ლხინი და, მაშასადამე, სიყვარულის და
ტრფიალების პოეზიაა. და თუ ეს ცალკე მაგალითები მოვიყვანეთ მამულისშვილურ
გულისტკივილისა, მარტო იმისათვის, რომ ვნახოთ, მაგისთანა გულისტკივილს, მერე
სამოციან წლებში ეგრე გაძლიერებულს ჩვენს მწერლობაში, სათავე სადა ჰქონია და
მცირე ნაკადულად გამონაწური მერე როგორ გაზრდილა და უმატნია.
პირველ ხანებში თ. ალექ. ჭავჭავაძის გზას დაადგა თ. გრ. ორბელიანიცა. ხოლო
იმავე დროს პირველმან ამან მიგვახედა ჩვენ მიერ დავიწყებულს წარსულს. იგი ერთს
თავის თანამედროვეს მოხუცს სწერს: ”ნეტავი ოდეს –
შენ მომითხრობდე,
მე ყრმა გისმენდე
გამოუცდელი მოხუცებულსა, –

თუ ვით ივერნი,
ლომგულნი გმირნი,
ჰბრძოდნენ, სცხოვრებდნენ დროსა წარსულსა.

თითქო იგრძნოო, რომ უწარსულოდ აწმყო უფესვო ნერგია, თავგაუტანელი,
ფეხმოუკიდებელი. მართალიც არის: აწმყოს, რომელსაც წარსული არა აქვს, არც
მომავალი აქვს, იმიტომ რომ, ერთის მეცნიერისა არ იყოს, ”აწმყო, შობილი
წარსულისაგან, არის მშობელი მომავალისა”. უწარსულოდ იგი უფესვ-უშტოა,
რადგანაც ერთის მხრით უდედმამოა და მეორეს მხრით უშვილო. დიაღ, მან
პირველმან შეჰკვნესა ჩვენს დავიწყებულს წარსულსა:
წარსულთა დროთა, დიდების დროთა,
ყოვლი კეთილი თანა წარიღეს!..

რა კეთილი ერთგულება და სარწმუნოებაო, რომელნიც ქართვლის თვისებას
შეადგენდაო და რომელსაც იგი უსათუოდ ვეღარ ჰპოულობდა თვის გარშემო;
ვაჟკაცობა და მამაცობაო, რომელნიც ქართვლის სახელს აღარ ადიდებდნენ
უწინდელებრ და ყოველ ამის ვეღარ მნახველი ამბობს:
დავნატრი მათ, ვინც თვისი სიცოცხლე
თვისსა მამულსა შესწირა მსხვერპლად,
დავნატრი დროთა, როს აქვნდათ ტრფობა
მამულისადმი გულს აღბეჭდილად.

ამ გზით გრ. ორბელიანმა ერთი ახალი ნაკადული კიდევ ჩაურთა ჩვენს
პოეზიის მდინარებას და ამით ცოტად თუ ბევრად განადიდა იგი და შეავსო. მან
პირველმა ჩაუდგა ქვაკუთხედი იმ ხიდს, რომელიც დროთა გარემოებამ ჩატეხა
წარსულსა და აწმყოს შუა და რომლის ხელახლად გადებას შეუდგა დღევანდელი
დღე.
ამ სახით თ. გრ. ორბელიანი გამგრძობია თ. ალ. ჭავჭავაძის პოეზიისა; და ამას
გარდა, თითქმის ერთგვარი დენა მწერლობისა გაამრავალგვარა, წინ წასწია ჩვენი
პოეზია როგორც შინაარსით, ისეც ფორმითაც, რადგანაც ამან სრულად განდევნა
სპარსული კილო და მითოლოგიურ სახელებით აჭრელება სიტყვიერებისა,
რომელშიაც, ცოტა არ იყოს, წილი უდევს თ. ალექ. ჭავჭავაძეს. ამას ჩვენ წინწაწევას და
წარმატებას საქმისას ვეძახით და ვსთვლით განუწყვეტელ ჯაჭვად აზრთა ზრდისა
ზედმიყოლებით, იმიტომ რომ აქ ერთი მეორეს ერთვის, როგორც ცალ-ცალკე ტოტი
ერთსა და იმავე მდინარესა და ერთი მეორისაგან გამოდის, როგორც თესლისაგან
ნაყოფი სადღეისოდ და ნაყოფისაგან თესლი სახვალიოდ.
ჩვენ ძალიან ვწუხვართ, რომ უფრო მეტად არ დავასურათეთ მთელი
სიმდიდრე თ. გრ. ორბელიანის პოეზიისა. მაგრამ ყოველ იქიდამ, რაც ზემოთ
მოვიხსენიეთ, ცხადად დასანახია, რამოდენად ჩააღრმავა და გააგანიერა ბუნებითად
დიდი საწყლე პოეზიისა თ. გრ. ორბელიანმა. თუნდ ესეც არ იყოს, ჩვენ საგნად
აღებული გვაქვს არა განკითხვა ჩვენის მწერლებისა კრიტიკის თვალითა, არამედ
იმის გამორკვევა, თუ რამოდენად იზრდებოდა, ჰმატულობდა ჩვენი აზრი,
რამოდენად შორსა და შორს სცემდა ჩვენი თვალთახედვის ისარი, რამოდენად
დიდდებოდა ჩვენი მსოფლმხედველობა, და გუშინდელი რას სთესდა დღეისათვის
და დღევანდელი დღე რას ითხოვს ხვალისათვის.

დანარჩენს შემდეგ ვიტყვით.
*
გრ. ორბელიანის თანამედროვე იყო ნ. ბარათაშვილი, რომელმაც თავის
პოეტური მოღვაწეობა დაიწყო ოცდაათიან წლებში და, ჩვენდა სამწუხაროდ, გაათავა
1845 წ. ესეც უგალობდა სიყვარულს და ტრფიალებას, როგორც ალ. ჭავჭავაძე და გრ.
ორბელიანი, ხოლო იმ განსხვავებით, რომ იგი უფრო სულის მშვენიერებას ჰხადიდა
ტრფიალების საგნად, ვიდრე ხორცისას და ამიტომაც ამბობს იგი:
თვით უკვდავება მშვენიერსა სულში მდგომარებს,

და მარტო მშვენიერთ სულთა კავშირი ჰშობს სიყვარულსა, ზეგარდმო
მადლით დაუხსნელად დამტკიცებულსაო.
მხოლოდ მათ შორის არის გრძნობა ესთ სანუკველი,
რომ მის უტკბილეს არც თუ არის სასუფეველი;
მას ცისა სხივით აცისკროვნებს მშვენიერება
და უკვდავებით აგვირგვინებს ჭეშმარიტება.

გარდა ამისა, რომ ნ. ბარათაშვილმა განაწმიდავა სიყვარული და სიყვარულში
სულიერობას უფრო თაყვანს სცემდა, ვიდრე ხორციელობას, იგი მით იყო უფრო
ძლიერი ლირიკაში ალ. ჭავჭავაძესა და გრ. ორბელიანზედ, რომ მისნი გულისთქმანი,
მისნი გრძნობანი, მისნი ჭირნი და მწუხარებანი უფრო საყოველთაო, საკაცობრიონი
არიან, ვიდრე კერძონი, ვიდრე მარტო მის საკუთარ გულისანი. მისი კვნესა
კაცობრიობის კვნესაა, მისი ჩივილი კაცობრიობის ჩივილია, მისი ვერმიწვდენა
სურვილისა კაცობრიობის უღონობაა. ჰხედავს ცას და შეჰკვნესის უღონობის
სიმწვავითა:
ჰე ცაო, ცაო, ხატება შენი აქამდისა მაქვს გულს დაჩნეული,
აწცა რა თვალნი ლაჟვარდს გიხილვენ, მყის ფიქრნი შენდა
მოისწრაფიან,
მაგრამ შენამდე ვერ მოაღწევენ და ჰაერშივე განიბნევიან!

განა მარტო მისნი ფიქრნი? მთელის კაცობრიობისა, რომლისათვისაც ცა ჯერ
კიდევ საიდუმლოთა საიდუმლოა:
მე შენსა მჭვრეტელს მავიწყდების საწუთროება,
გულისთქმა ჩემი შენს იქითა... ეძიებს სადგურს,
ზენაართ სამყოფს, რომ დაშთოს აქ ამაოება,
მაგრამ ვერ სცნობენ გლახ მოკვდავნი განგებას ციურს!

ნუთუ აქ გამოთქმული სურვილი ძიებისა მთელის კაცობრიობის სურვილად
არ უნდა ჩაითვალოს და უღონობა ამ სურვილის მიუწვდენელობისა მთელის
კაცობრიობის უღონობად? ამისთანა სურვილი, ამისთანა საქმეში უღონობა ერთის
ცალკე ადამიანის სურვილი და უღონობა არ არის.
ნ. ბარათაშვილს ხშირად მოსდიოდა ფიქრად საყოველთაო საკითხი, რომლის
პასუხსაც იგი ეძებდა მარტო თავის გულში კი არა, მთელის კაცობრიობის გულში.

მაინც რა არის ჩვენი ყოფა, წუთის-სოფელი, ჰკითხულობს იგი:
თუ არა ოდენ საწყაული აღუვსებელი?
ვინ არის იგი, ვის თვის გული ერთხელ აღევსოს,
და, რაც მიეღოს ერთხელ ნატვრით, ისი ეკმაროს?

ყურს უგდებს ჩონგურს და იქაც კი ერთობ ადამიანის გულის ჩივილი ესმის და
არა თავისი:
მე შენგან მესმის მოკლულის გულის ოდენ ჩივილი.

ჰხედავს მტკვარს და იმასაც საყოველთაო საკითხის პასუხსა სთხოვს:
ვინ იცის, მტკვარო, რას ბუტბუტებ, ვისთვის რას იტყვი,

მრავალ დროების მოწამე ხარო, მაგრამ ხარ უტყვი და არას მეუბნებიო და
განაგრძობს:
არ ვიცი, ამ დრო ჩემს წინაშე ჩვენი ცხოვრება
რად იყო ფუჭი და მხოლოდა ამაოება?

ფიქრმა ცხოვრების ამაოებისამ ადრე აიჩინა ბინა იმის გულში. მას აქეთ,
გამოვედი თუ არა ყმაწვილობის ასაკიდამაო, მას აქეთ რაღაც ”იდუმალი ხმა” –
თან სდევს ყოველთა ჩემთა ზრახვათ და საწადელთა.

ანგელოზი ხარ, მფარველი ჩემი, თუ მაცდური ეშმაკიო, მას აქეთ რაღაც
”იდუმალი ხმა” –
ბოლოს, როცა ეს ”ხმა იდუმალი”, პირველში სუსტი, თანდათან გაუძლიერდა
და ყურთასმენა მისი სრულად დაიმორჩილა, აკი გაიგო, რომ იგი ხმა მისი მფარველი
ანგელოზი კი არ არის, არამედ ”ბოროტი სულია”, რომელმაც აურია წრფელნი
ზრახვანი და ”მოუკლა ყმაწვილის ბრმა სარწმუნოება”. ამისთანა ”იდუმალი ხმა”
მხვედრია მარტო მისი ”ვისაც ცეცხლი სული აქვს და ზღვა გული”, როგორც თვით ნ.
ბარათაშვილი ნაპოლეონზედ ამბობს.
მისი ფრთაასხმული ფიქრი შორსა ჰქრის და ჰსცდილობს მაშინაც კი, როცა
მყუდროებაშია და დაწყნარებული, ცა განსჭვრიტოს გონების თვალითა და შეიტყოს,
რა არის იქ, და ამბობს: ”ჰე, ცაო, ცაო...
აწცა რა თვალნი ლაჟვარდს გიხილვენ, მყის ფიქრნი შენდა
მოისწრაფიან,
მაგრამ შენამდე ვერ მოაღწევენ და ჰაერშივე განიბნევიან.

განა შეტყობა იმისი თუ, რა არის ცაში ან ცას იქით, მუდამის წყურვით
შესატყობარი არ არის ერთობ ადამიანისათვის? განა ამის ვერმიღწევის უღონობა
ზოგადკაცობრიული ჩივილი არ არის უძლურებისა? განა ამაებში ტრიალი გონებისა
არ არის ზოგადკაცობრიობის გაუთავებელი ტრიალი იმ საიდუმლოების უძირო
მორევში, რომელსაც არც თავი აქვს, არც ბოლო, არც ჰო და არც არა?

მისი მშვენიერო ”სულო ბოროტო” სხვა არა არის რა, გარდა ყოველ იმ
ადამიანის ჩივილისა, რომელსაც მოხვედრია ”ხელი მსახვრალი” ეჭვისა, რომელსაც
ეჭვქვეშ ”მოჰკვდომია ყმაწვილის ბრმა სარწმუნოება”, რომელსაც ”ვეღარც ღელვანი
ვნებათანი უკვლენ წყურვილსა”, რომელსაც ბედი უქადდა თავისუფლებას ამ
სოფლად და უმტყუნა, და რომელიც დარჩენილა ”უსაგნოდ მარტო, ჭკუით ურწმუნო,
გულით უნდო, სულით მსახვრალი”.
სწორედ ამისთანა ყოფას მოსდევს ის საშინელი კივილი გულისა, ის საშინელი
სულისკვეთება, ის თავგანწირული გიჟური ლტოლვა და სრბოლა უგზო-უკვლოდ
კლდეებსა და ღრეებზედ, რომელნიც მან თავის ”მერანში” გამოსთქვა. განა არა, მინამ
”მერანს” იტყოდა, მისი ჭკუა-გონება თავის მყუდროების სადგურიდამ უკვე
დაძრული იყო და სასვენს ბინას ვეღარ ჰპოულობდა დედამიწაზედ და ცას ეუბნება:
გულისთქმა ჩემი შენს იქითა ეძიებს სადგურს,

რადგანაც ქვეყანაზედ ბინა აღარსად ეგულებოდა, რომ ჭკუა-გონებისათვის ეთქო:
”აჰა, დაჰსდეგ და შეისვენეო”. ერთს დროს ეგონა, რომ იქნება სიყვარულმა,
ტრფიალობამ მაინც შემიხიზნოს და დამიწყნაროს დუღილი სულისაო და ამბობს:
ვპოვე ტაძარი, შესაფერი, უდაბნოდ მდგარი, და მწირი სოფლისა, დამაშვრალი
მისითა ღელვით, მუნ ვეძიებდი განსვენებასაო; გულსა მოკლულსა კაცთ სიავით და
ბედის ბრუნვით ლამპარი წმინდა განმიტფობდა ციურის სხივითაო, მაგრამ განჰქრა
ტაძარი და უდაბნო ჩემდა მდუმარებს და სიყვარულის ნეტარების მაგიერ სევდამ და
წყვდიადმა დაისადგურა ჩემს გულშიო:
ვერღა ამიგო სიყვარულმა კვალად ტაძარი!
...და დავალ ობლად, ისევ მწირი, მიუსაფარი.

აქაც ვერ იპოვა საგანი თავისი გულისა და გულის წყურვილისა. მერე მიჰმართა
სარწმუნოებას, იქნება ამან მაინც შემიკედლოს და დამინთქას სალმობანი გულისა
სენთაო და ევედრება ღმერთს, დამიურვეო, შემიტკბე, როგორც მამამ შემცოდე
შვილიო:
ცხოვრების წყაროვ, მასვ წმიდათა წყალთაგან შენთა,
დამინთქე მათში სალმობანი გულისა სენთა;
არა დაჰქროლონ ნავსა ჩემსა ქართა ვნებისა,
არამედ მოეც მას სადგური მყუდროებისა!

მაგრამ ვერც აქ იპოვა იგი სადგური მყუდროებისა, რომელსაც ეძებდა, და
იმედდაკარგულს მიესია ”შავად მღელვარი ფიქრები” სულისა და გულის უბინაობისა
და არ იცის, სად და როგორ მოიშოროს, სად და როგორ გაექცეს, და ეხვეწება თავის
”მერანს”, რომლის ჭენებას მართლა რომ ბუნებით საზღვარი არა აქვს, ვითარცა ჭკუაგონების ქროლას, გასწიო
და ნიავს მიეც ფიქრი ჩემი, შავად მღელვარი-ო.

ყველაფერი დამითმიაო: ჩემი მამული, სწორნი და მეგობარნი, მშობელნი,
ტკბილად მოუბარი სატრფოც კი, ერთის სიტყვით, ყოველი იგი, რაც შეადგენს ცალკე
კაცის ცალკე საგანს გულის ტეხისას, ჭირისას და ლხინისას, ოღონდ

ვარსკვლავთა თანამავალთა
ვამცნო გულისა მე საიდუმლო-ო.

რაკი კაცს მამული ამოუღია გულიდამ, მშობლები დაუთმია, სწორნი და
მეგობარნი, სატრფოც კი გაუწირავს, განაღა საფიქრებელია, რომ მისი ”შავად
მღელვარი ფიქრი”, მისი ”საიდუმლო გულისა” ზოგადკაცობრიულს ვაებას არ
მოასწავებდეს, ”ჭკუით ურწმუნოებისა და გულით უნდოობისაგან” წარმომავალს?!
მართალია, ცას იქით ვერ იპოვა სადგური, რადგანაც ადამიანის უძლურ
გონებისათვის მიუწვდენელიაო, მაგრამ მაინც თავის ”მერანის” იმედი არ დაჰკარგვია
და ეუბნება: თუ ცას იქით ბინას ვერ მიწვდი, შენ შენსას მაინც ნუ დაიშლიო:
გასწი, მერანო, გარდამატარე ბედის სამზღვარი,
თუ აქამომდე არ ემონა მას, არც აწ ემონოს შენი მხედარი.

აშკარაა, სამზღვარდადებული სიგრძე-სიგანე ადამიანის აზრიანობისა ჩვენის
პოეტის ”სულის კვეთებას” ვერ იტევს. მას სწყურს ეს საზღვარი ბედისა გაარღვიოს და
ნიავს მისცეს თავისი ”შავად მღელვარი ფიქრი”, რომ დაუსრულებელი სივრცე ცისა
და ქვეყნისა მოიაროს. ბაირონის კაინმა ამისთვის ლუციფერი აიჩინა, გეტეს ფაუსტმა
– მეფისტოფელი და ჩვენმა პოეტმა – თავისი ”მერანი”, ესე იგი თავისის სულის
ქროლა.
ამ სახით, იგი ჰთაკილობს დაემორჩილოს ბედს, რომელსაც ადამიანის
გონებისათვის საზღვარი დაუდვია, და განაგრძობს:
დაე მოვკვდე მე უპატრონოდ, მისგან ოხერი,
ვერ შემაშინოს მისმა ბასრმა მოსისხლე მტერი,

და ჰნუგეშობს, რომ ეს გაძალიანება, ეს თავგანწირულება, ეს ”სულის კვეთება”, ეს
პირდაპირი ომი ბედთან ცუდად ხომ მაინც არ ჩაივლისო,
და გზა უვალი, შენგან თელილი,
მერანო ჩემო, მაინც დარჩება.

რას გაურბოდა? საით მიიზიდებოდა? სად ემუდარებოდა თავის მერანს
მიმიყვანეო, როცა ეუბნება:
გაჰკვეთე ქარი, გააპე წყალი,
გარდაიარე კლდენი და ღრენი?

ამის პასუხს ვერ ვიპოვით ”მერანში” ხოლო თუ სახეში მივიღებთ სხვადასხვა დროს
თქმულს მის მიერ ლექსებს, ცხადად დავინახავთ, რომ იგი მიურბის იმ ”ჭკუით
ურწმუნოებას”, იმ ”გულით უნდოობას”, იმ ”გონებით და ცხოვრებით” აღშფოთებას
და გაფეთებას, რომელიც შუბის წვერისავით გულს დაესობა ხოლმე
აზრგაღვიძებულს ადამიანს, ეჭვით გულ-ღვიძლამდე გაბნეულს, მოუსვენარ და
ჭეშმარიტების მუდამ მძებნელ მწყურვალ გონებისაგან. თვითც არ იცის პოეტმა, საით
მიიზიდება, სად იპოვის შესასვენებელს სადგურს, ნავთსაყუდარს, რომ იქ შეასვენოს
”ვნებათა ღელვანი”. იგი მარტო ამას გვიქადაგებს, რომ ძებნა უნდა ამასაო

თავგანწირულად და უშიშარად. ჩვენ ხომ ვნახეთ, რომ იგი ჰლამოდა ცას იქით
მიეწვდინა თვალი ამ სადგურის დასანახავად, მაგრამ უქმად ჩაუარა ცდამ. ერთის
ბრძენისა არ იყოს, ქვეყანაზე ზოგი იმისთანა საგანია, რომ თუ არ დაინახე, ვერ
ირწმენ და ზოგიც იმისთანაა, რომ თუ არ ირწმუნე, ვერ დაინახავ. ცასა, თუ ცას იქით,
სწორედ იმისთანა ადგილები მაძებარ გონებისათვის, რომ თუ არ ირწმუნე, ვერას
დაინახავ. ჩვენს პოეტს ეს რწმენა დაკარგული ჰქონდა, როგორც მისი ”სულო
ბოროტო” გვიმტკიცებს, და რაღა საკვირველია, რომ რასაც იქ ეძებდა, ვერ იპოვა.
ისიცა ვნახეთ, რომ ამავ მის მიერ სანატრელს სადგურს იგი ეძიებდა
სიყვარულში, მაგრამ დაექცა ეს ტაძარი და ისევ შეუსაფარი დარჩა. მერე მასვე
ეძიებდა სარწმუნოებაში, ჯერ მინამ სასოება გულს შერჩენილი ჰქონდა და არ მოეკლა
ეჭვსა, მაგრამ ვერც აქ განისვენა, ვერც აქ იპოვა იგი ნუგეში, რომელსაც ასეთის
”სულის კვეთებით” ეძიებდა. ბოლოს მთლად მიენდო თავის ”მერანს”, რადგანაც მის
ჭენებას საზღვარი არა აქვს: შენ გასწიე, ნურას მოერიდები, ნურც მე შემიბრალებ
დაქანცულობითა, და თუ ვიპოვეთ რასაც ვეძებთ, ხომ რა კარგი, თუ არა და, ცუდად
ხომ მაინც არ ჩაივლის ეს განწირულის სულისკვეთება და გზა უვალი, შენგან
თელილი, მერანო ჩემო, მაინც დარჩებაო.
და ჩემს შემდგომად მოძმესა ჩემსა
სიძნელე გზისა გაუადვილდეს,
და შეუპოვრად მას ჰუნე თვისი
შავის ბედის წინ გამოუქროლდეს.

ეს მსუსხავი და მწვავი ქროლა გონებისა, ადამიანის ამღვრეულ გულის
ქარტეხილისაგან მოვლენილი, განა საკმაო მიზეზი არ არის ესეთის თავგანწირულ
სულისკვეთებისა და ეს სულისკვეთება განა ზოგადკაცობრიული არ არის? მაშ, მაშინ
არც ბაირონის დიდებული და ზარიანი ჭექა-ქუხილი ყოფილა ზოგადკაცობრიული?
განა ერთობ მოუსვენარი ცხოვრება ადამიანისა, რომლის ეჭვით გალესილი ჭკუა
დღემუდამ ტაძარს აშენებს რწმენისას და ისევ თავის ხელითვე აქცევს, იმავ სადგურს
მყუდროებისას არ ითხოვს, რასაც ჩვენი პოეტი? განა ამ ქცევა-შენებით დაღალული
გული
კაცობრიობისა,
ქვეყნის
დაწყებიდამ
დღევანდლამდე,
არ
ეძებს
მოსვენებისათვის სადგურს და მაგ სადგურის პოვნა განა საყოველთაო წყურვილი არ
არის ზოგადკაცობრიული? განა ვაება კაცობრიობისა ის არ არის, რომ მიზეზი აქვს
ძებნისა, ეძებს და ვერ უპოვია? აი სად არის სათავე ადამიანის სასოწარკვეთილებისა,
თავგანწირულებისა, ჭკუა-გონების არევისა, ყოვლისფრის უარყოფისა, რომელიც
ზოგჯერ, ხანადახანა, ასე დაიპყრობს ხოლმე მთელს მოაზროვნე კაცობრიობასა და
შავად მღელვარის ფიქრებით ავსებს ადამიანის ცხოვრებასა. ბაირონი და მთელი მის
მიერ დაპყრობილი ხანა ევროპის სულიერ ცხოვრებისა განა ამისი მაგალითი არ არის?
ჰამლეტის ”ვიყო თუ არ ვიყო” განა სულის უბინაობისაგან არ არის ამოკვნესილი?
შორს რათ მივდივართ, ეს დღევანდელი სპირიტობა, ბუდიზმობა, გრაფ
ტოლსტოის ”სულისკვეთება”, ის ამბავი, რომ ამერიკაში სადღაც ბაშვი დაბადებულა
და დიდი და პატარა მირბის იმის თაყვანისსაცემლად, და ბევრი სხვა ამისთანა განა
იმას არა ჰმოწმობს, რომ დღევანდლამდე ყოფილს ბინას ადამიანის მყუდროებისას
ფუძე დაენძრა და თვით თაღიც მთელის შენობისა გაირღვა და ჰლამის გადმოქცევას?
განა ყოველივე ეს იმის მაგალითები არ არის, რომ დღესაც მოუსვენარი გონება
ადამიანისა ხან რას ეჭიდება, ხან რას, რომ სადგური რამ მყუდროებისა სადმე და
რაშიმე უპოვოს უბინაო სულსა, რომელიც დღეს ნაცარტუტასავით ჰდუღს?

აი, სწორედ ამ თვალთგადუწვდენელს სარბიელზედ მიუშვა სადავე ნ.
ბარათაშვილმა თავის ”მერანსა”.
ჩვენის ფიქრით, ”მერანი” წინასიტყვაობაა ”სულო ბოროტოსი” არა მარტო
იმითი, რომ წინ არის დაწერილი, არამედ შინაარსითა. ”სულო ბოროტოში” მხოლოდ
მიზეზია ნაპოვნი იმ ”გონების და სიცოცხლის აღშფოთებისა”, რომელიც შავად
მღელვარე ფიქრად მიჰსევია ჩვენს პოეტსა ”მერანში” და ის მიზეზი იგი მსუსხავი და
მწვავი ეჭვია, რომელმაც პოეტს მოუკლა ”ყმაწვილის ბრმა სარწმუნოება”, დაუკარგა
”სულის მშვიდობა”, აღუთქვა და არ მისცა კი ”თავისუფლება ამ წუთის-სოფლად”.
ამ სახით, ნ. ბარათაშვილმა ჩვენს აზრს, ჩვენ გულთათქმას, ჩვენს ჭკუა-გონებას
დიდი განი და სიღრმე მისცა, კაცობრიობის წყურვილს ქართველიც თანამოზიარედ
გაუხადა და კაცობრიულ წყურვილის მოსაკლავ წყაროს ქართველიც დააწაფა. ამ
მიმართულებას ჩვენის აზროვნობისას ნ. ბარათაშვილის შემდეგ არც ერთი მწერალი
აღარა ჰყოლია ჩვენში და, სწორედაც რომ ვსთქვათ, ბაირონები, ლერმონტოვებიც,
მარტონი არიან და იშვიათად მემკვიდრეებს სტოვებენ, რადგანაც ტვირთი მათებრ
კაცების მემკვიდრეობისა ”არ არის სუბუქ”.
ეს ჩვენი აზრი ნ. ბარათაშვილის შესახებ იქნება მეტისმეტი ეჩვენოს ვისმე,
ხოლო ამაზედ კი ყველა დაგვეთანხმება, რომ ეს, ჩვენდა საუბედუროდ, უდროოდ
ჩვენთვის დაკარგული პოეტი ერთადერთი მწერალია, რომელიც სხვაზედ უფრო
მეტად, სხვაზედ უფრო მკაფიოდ და თვალნათლად ატრიალებს ჩვენს აზრს და
ცნობის წყურვილს იმ თვალგადუწვდენელს სფეროში, საცა ზოგადკაცობრიობის
დაუსრულებელი საჭირბოროტო კითხვა-პასუხია რწმენისა და არრწმენისა,
მყოფობისა და არმყოფობისა, საცა ღაღადებაა ყოველგვარ სულისკვეთებისა და
ვნებათა ღელვისა. თ. ნ. ბარათაშვილის დიდი მნიშვნელობა, ჩვენის ფიქრით, ამაშია;
ამიტომაც მართალი სთქვა, რომ მის მიერ გავლილი გზა ჩვენში ჯერ უვალი იყო, მან
თვისს მერანს გადაათელინა და ნავალიც დააჩნევინა, ვინ იცის ვისთვის და
საროდიოდ? ამის პასუხს ჩვენი აზრთა ზრდა შემდეგ როდისმე იტყვის.
არც ნ. ბარათაშვილი იყო უიმისო, რომ გულში დარდად არა ჰქონოდა ბედი
ქართლისა, ბედი მის მამულისა.
სად სულსა სული თვისად მიაჩნის
და გულსა გულის პასუხი ესმის.

ის დიდებული სახე მეფე ერეკლესი და არანაკლებ დიდებული სურათი
სოლომონ მსაჯულისა, გამოხატულები ”ქართლის ბედში” იმ განწირულების დროს,
როცა საქართველოს ბედი სწყდება, ბევრს საგულისხმოს რასმე გვეუბნება და
ქართვლის ამომშრალს გულში ბევრს ნამს ნატვრისას და ნანვისას აწვეთებს. იგიც
შეჰნატრის წარსულს, თ. გრ. ორბელიანისავით, იგიც შეჰნატრის უწინდელებს,
რომელთაც –
არად მიაჩნით უბედურება,
თუ აქვთ ჭერთ-ქვეშე თავისუფლება.

და, სოლომონ მსაჯულის მეუღლისაგან აღტაცებული, მაშინდელ ქართვლის
ღირსეულ დედებს სახსოვარს უშენებს ამ სიტყვებით:
ჰოი დედანო, მარად ნეტარნო,
კურთხევა თქვენდა, ტკბილ სახსოვარნო!

რა იქნებოდა, რომ ჩვენთა დედათ
სულიცა თქვენი გამოჰყოლოდათ!

თუმცა ბოლოს, როცა თვისი მამული დამშვიდებული ნახა და მტერთაგან
უშიშარი, შეიფერა მის მიერ ეგრედ წოდებული ”ახალი ქართლი” და მის ყოფაცხოვრებას თითქოს შეურიგდა, მაგრამ ესეც კი მისი ნათქვამია:
რა ხელ ჰყრის პატივს ნაზი ბულბული,
გალიაშია დატყვევებული?

*
ჩვენ სახეში არა გვქონდა და არცა გვაქვს ისე ვრცლად გამოკიდება არც ერთის
ჩვენის მწერლისა, რომელთაც ცოტა თუ ბევრი ღვაწლი მიუძღვის ჩვენს აზრთა
ზრდაში, როგორიც მოგვიხდა ნ. ბარათაშვილის შესახებ. გზა-კვალი მისის პოეზიისა,
სიგრძე-სიგანე და სიღრმე მისთა აზრთა დენისა მეტად ღირსშესანიშნავია, რომ
დაუსაბუთებლად ადვილად დასაჯერი იყოს. იგი ობოლი მარგალიტია, ობოლი
იმიტომ, რომ მარტოდმარტოა ჩვენს მწერლობაში. არც წინამორბედი ჰყავს, არც უკან
მიმდევი. მართალია, ამ უკანასკნელ ხანებში ერთმა ახალგაზრდამ და, ჩვენის
ფიქრით, დიდსაიმედო პოეტმა ორიოდე სასახელო მაგალითი გვიჩვენა, რომ აპირობს
მის კვალში ჩადგომას, მისთა აზრთა სფეროში გახმაურებას, მაგრამ თითო-ოროლა
მაგალითი ჯერ საკმაო საბუთი არ არის ეს ახლად გამოსული მწერალი ნ.
ბარათაშვილის მემკვიდრედ მივიჩნიოთ.
ესეთი იყო საწყლე ჩვენთა აზრთა დენისა ორმოცდაათიან წლებამდე მთელის
თავის სიგრძე-სიგანითა და სიღრმე-სიმაღლითა. მოვიდა ახალი ხანა ორმოცდაათიან
წლებისა. სამწერლო მოედანზე დარჩა წინააღწერილ სამ მწერალ შორის მარტო გრ.
ორბელიანი. ამავე დროს გამოჩნდნენ თ. გ. ერისთავი, თ. ვახტანგ ორბელიანი, თ.
რაფიელ ერისთავი.
თ. გ. ერისთავს ორი დიდი სამსახური მიუძღვის ჩვენს წინაშე. ერთი ისა, რომ
ჟურნალი შეჰქმნა და ამით ღონისძიება მიეცა ჩვენთა აზრთა დენას შინიდამ გარეთ
გამოსულიყო საქვეყნოდ და მწყურვალისთვის აზრთა წყარო ესმია. მართალია,
მაშინდელი ”ცისკარი” მეტად ფეხმოკლე და ხელმოკლე იყო, მაგრამ ეს ეპატიება,
როგორც ახალს საქმეს, ჯერ უჩვეულო და უასაკოს. ისიც მართალია, რომ არც მის
შემდეგ ”ცისკარს” გამოუჩენია რაშიმე თავი ისე შესანიშნავად, რომ ჩვენთა აზრთა
ზრდაში ადგილი რამ დაეჭიროს. ხოლო იმისი კარგი ის იყო, რომ არსებობდა.
ზოგჯერ მარტო არსებობაც ღვაწლია, ნამეტნავად იმ გაჭირებაში, როგორშიაც იყო
”ცისკარი”. ბევრი ავი დღე გამოუვლია, ზოგი იმისაგან, რომ მეშველი მწერალი არა
ჰყოლია და მარტოსათვის ჟურნალის ტვირთი მართლა რომ ღვაწლია, და ზოგიც
იმისაგან, რომ სახსარიც კი არსებობისა არა ჰქონია. მაინც კარგა ხანს თავი დაიჭირა
და თითქმის აკვნობა გაუწია იმ ყმაწვილ მწერლებს, რომელთაც მერე, სამოციან
წლებში, წინანდელ მწერლებთან ერთად, ისეთი ძლიერი ტალღა ჰკრეს ჩვენს აზრთა
დენასა.
მეორე ღვაწლი გ. ერისთავისა ის იყო, რომ შეჰქმნა ქართული თეატრი და
სათეატრო მწერლობის მამამთავრად მოგვევლინა. ამით მარტო სიყვარულის და
ტრფიალების მორევში მოარული გული ჩვენი და მარტო განლტოლვილ ფიქრებში
წასული ჩვენი გონება ჩვენს შინაცხოვრებას დააკვირვა, მიახედა: მისი ”გაყრა” ამისი

მაგალითია. მართალია, მისი კალამი უფრო სათავადიშვილო არემარეში ატარებდა
ჩვენს გონებას, მაგრამ მისგანავე ფრთაასხმულმა ანტონოვმა, რაკი იგრძნო, რომ მე
ჩემი საკუთარი ფრთები მასხიაო, თავის ოსტატს გაასწრო, მის ვიწრო მოედანს
ღობეები შორს გაუდგა, სარბიელი გაუდიდა და ეგრედ წოდებულ მდაბიო ხალხის
ყოფა-ცხოვრება, ავკარგიანობა, მის ზნე-ჩვეულება ცოტად თუ ბევრად დაგვანახვა.
მისი ”მზის დაბნელება”, ”ხევსურთა ქორწილი”, თუ ყოველ ამის სრული სურათი არ
არის, მწერლობის ამ მხრივ მიმართულების მაგალითი ხომ არის და არის.
გ. ერისთავი, როგორც პოეტი, იმითია შესანიშნავი, რომ ჩვენს პოეზიას ჩაუმატა
ის პირწვეტიანი ეკალი, რომელსაც ”სატირას” ეძახიან და რომელიც ზოგჯერ
გამოსაკეთებლად აწყლულებს ხოლმე იმას, ვისაც კი დაეძგერება და სხვას კი
ყოველთვის აფრთხილებს. მის მიერ სასაცილოდ აგდებული ჩვენი ტფილისის
მაღალი საზოგადოება ”შეშლილში” და თითო-ოროლა წვრილი ამავე თვისებისა
ლექსი ზემოთქმულის მოწამენი არიან.
თ. ვახტანგ ორბელიანს ამ ორმოცდაათიან წლებში განსაკუთრებულ
მიმართულებით თავი არ უჩენია. მან სამოციან წლებიდამ მიიქცია ყურადღება
საზოგადოებისა და როგორც ამ წლების ხანაში, ისეც მერმე თითქმის მარტო ერთი
სფერო აუჩინა თავის პოეზიას და მით მოიპოვა სახელი და ადგილი ჩვენს აზრთა
მსვლელობის ისტორიაში. ამას თავის ადგილას ვიტყვით.
თ. რაფ. ერისთავმა ამ ორმოცდაათიან წლების ხანაში დაიწყო თვისი
მოღვაწეობა. ამანაც, როგორც თითქმის ყველა ჩვენმა პოეტმა, მიართვა პირველ
ხანებში თვისი ხარკი სიყვარულსა და ტრფიალებას, მაგრამ ამასთანავე არ უიმისოდ
მორჩა, რომ ეგრედ წოდებულ საჭირბოროტო საგანს ცხოვრებისას არ
გაჰხმაურებიყოს. ჯერ ბატონყმობის [გადავარდნის] ჩუჩუნიც არსად იყო, რომ
კაცმოყვარემ გულმა პოეტისამ იგრძნო უსამართლობა მისი და ყმა-დედა აჩვენა
მსაჯულთან: ”სხვა რად ჰბატონობს ჩემსა ნაშობსაო”, შვილი ჩემია და ბატონმა
წამართვა, მიბრძანე «ვისი უპყრია ძალიო».
ეს პირველი ხმა იყო ჩვენში სამწედ უსამართლოდ ჩაგრულთათვის. რაფიელ
ერისთავამდე ეს მწვავი ჩივილი ყმობით გაუპატიურებულ ღმრთის-კერძო
ადამიანისა არავის გაუთვალისწინებია, არავის უკითხავს თავის თავისათვის ეს
მართლადა ჰეინესი არ იყოს ”დაწყევლილი საკითხი”: ერთის ნაშობს მეორე რად
ჰბატონობს, ”ვისი უპყრია ძალი”? ეს წესით დაჩაგრული ადამიანი, და ახლა ნახეთ, რა
ტკბილის გულისტკივილით ჩვენი პოეტი ბედით დაჩაგრულს მთხოვარას
ალაპარაკებს: კვირაობით საყდარს დავალო სათხოვარად,
სხვა დროს ვგდივარ ერთის კედლის ძირასა
უქალამნო, უშალვრო, თავშიშველი,
ძვირად მაძღარ, ხშირად მშიერი, სველი.
მკერდს არ მწვდება დაგლეჯილი მუნდერი...
თავზე დამდის წვიმა, თოვლი და მტვერი.

ქვეყანას კი აინუნში არ მოსდის ამ საწყლის ჩაგრულყოფა. მიდის-მოდის
ხალხი და გათახსირებულს გლახაკს არავისაგან საკმაო ნუგეში არ ეძლევა და სჩივის:
”მე პურს ვსთხოვო, ის ქვას მიდებს ხელშია!”
არიან, რასაკვირველია, იმისთანანიც, რომ ხანდისხან უწყალობებენ რასმე:
ზოგიერთი მოიგონებს მკვდრის სულსა,
სულთაობას სადილს მომცემს და ფულსა,

მაგრამ მცირეს, რომ არც კუჭს ჰხვდეს, არც სულსა!
თუ ცხონდება მკვდარი ერთის ჭამითა,
მაშ აცხონოს ღმერთმა იგი ამითა.

თუმცა ჰხედავს თავის გარეშემო ამისთანა გულქვაობას რომ გლახა ”პურს
ითხოვს და ქვას აწვდიან ხელში”, მაგრამ ჩვენი პოეტი მაინც საწყლის გულში ბოროტს
არ ატრიალებს, რომელიც კაცს ხელს გამოაღებინებს ხოლმე სხვის ძარცვა-გლეჯად, ან,
თუ უღონოა, სხვის საწყევლად და საქოლვად. მისს გლახა-მთხოვარს სწამს, რომ
ქვეყანაზე განკითხვა, შებრალება, ქრისტიანობა კიდევ არის და ამ იმედით
ნუგეშცემული კი არ იწყევლება, კი არ ჰბოროტობს, შებრალებას ითხოვს: ქრისტიანნო –
შემიბრალეთ, შიმშილმა გამამწარა-ო!

იტყვიან, არც ეგეთი ქედის მოხრა, არც ეგეთი უბოროტო მორჩილობა ბედისა
უნდაო, მაგრამ თუ სახეში მივიღებთ გულკეთილობას, გულჩვილობას, რომელიც
იშვიათი თვისება არ არის ჩვენებურ მშვიდობისმოყვარე გლეხკაცობაში, დავინახავთ,
რომ ჩვენს პოეტს ბუნებისათვის არ უმტყუვნია.
ამ სახით ვხედავთ, რომ რაფ. ერისთავმა პირველმა დაჰძრა ენა ადამიანის
გაუპატიურებულ ღირსებისათვის და ჩამოაგდო სიტყვა ადამიანურ დატყვევნილ
უფლების აღსახსნელად და აღსადგენად. მანვე ყველა... *

...ამ გზით და ამ ყოფით იზრდებოდა ჩვენი აზრი, თან-თან გაძლიერებული და
მატებული, როგორც ვნახეთ. ამ სიგრძე-სიგანით, ამ სიღრმე-სიმაღლით მოაღწია მან
სამოციან წლებამდე. თვალნათლად დასანახია, რომ სამოციან წლებში ახალი ხანა
დაწყებულ იქმნა. ჩვენდა სამწუხაროდ, იძულებულნი ვართ ეს სამოციანი წლები და
მათდა შემდეგნი დრონი ერთს საერთო ფარგალში მოვაქციოთ. მიზეზი ის არის, რომ
თხზულებანი ორმოცდაათიან წლების შემდეგ მოღვაწეებისა ერთად შეკრებილი არ
მოგვეძევება და ცალ-ცალკე გაფანტულები კი ძნელად საპოვნელია და საძიებელი. ეს
გარემოება ხელს გვიშლის გამოვარკვიოთ, რა დროს რამ იმატა ჩვენში, რა დრომ რა
განსაკუთრებული ადგილი შემოიხაზა და დაიჭირა, რა დრომ რა წაიმძღვარა და რა
იღაღადა. ამიტომაც ხანად და ხანად დაყოფა ჩვენის აზრის ისტორიისა სამოციან
წლებიდამ შეუძლებელად დავინახეთ. ეს დავაცალოთ ჩვენზე მეტს მცოდნეს და
ჩვენზე მეტად მდიდარს შესაფერის საბუთებითა.
გარდა ამისა, ამ ხანაში გამოსულ მოღვაწეების თხზულებათა უქონლობა
სხვაფრივადაც ხელს გვიშლის, სახსარი არა გვაქვს თვითვეულს მათ ცალ-ცალკე
კვალში ჩავუდგეთ და მათის ნაღვაწევითვე დავასაბუთოთ ჩვენი აზრი მათდა
შესახებ. ყოველ ამ მიზეზის გამო იძულებულნი ვართ ეს სამოციან წლების მდიდარი
ხანა და არანაკლებ ნაყოფიერნი მის შემდეგნი დრონი მარტო ზოგადის ნიშნებით
ზეპირად აღვნიშნოთ, ესე იგი ისე, როგორც ჩაგვსახია გულში, რადგანაც მას აქეთ
აქამომდე ჩვენ ჩვენის აზრის მოძრაობისათვის, როგორც დროთა მოწამეს,
გვიდევნებია თვალი იმოდენად, რამოდენადაც თვითონ თვალი გვიჭრიდა. საცა

*

აქ ხელნაწერს აკლია ერთი გვერდი, რის გამოც ტექსტი ნაკლულია.
რედ.

კრებული რომელისამე მწერლის თხზულებათა ნებას მოგვცემს, ჩვენს თქმულს
დავასაბუთებთ კიდეც.
სამოციან წლებში ყველაზე უწინარეს გამობრწყინდა დავიწყებული სიტყვა
”მამული” მთელის თავის გულთ მიმზიდველ და დიდებულ მნიშვნელობითა. ვისაც
კი რაიმე ნიშანწყალი ჰქონდა ღმრთის მიერ მინიჭებულ მადლისა და კალამი ხელთ
ეპყრა, თითქმის ყველანი იმ გზას დაადგნენ, რომ ქართველს გულში ჩაუსახონ
მამული, რომელიც ჟამთა ვითარებამ უძრავ ქონების სახელამდეღა დააქვევითა და
დაამდაბლა. აგრე გაუპატიურებულმა სიტყვამ სამოციან წლების მოღვაწეთა
მეოხებით და ღვაწლით კვლავ დაიჭირა ჩვენში კუთვნილი ადგილი, ვითარცა მზემ
და თავისი სხივოსანი შუქი მოჰფინა მთელს სივრცეს ჩვენის ცხოვრებისას. რაკი
”მამულს” ბინა დაედვა ქართველთა გულში, მისმა ცხოველმყოფელმა სითბომ და
ნათელმა მთელი მრავალგვარობა ჩვენის ცხოვრებისა გაუთვალისწინა თვითვეულს
მოღვაწეს ცალკე და ყველას ერთად. არ დარჩა არც ერთი მცირეოდენი კუნჭული
ეგრედ წოდებულ მოსაქმე ცხოვრებისა, რომ ან ერთს, ან მეორე მწერალს, ძველსა თუ
ახალს, თვისი კალმის წვერი არ მიეწვდინა და დიდი ხნიდამ დადუმებული ჩივილი
დაჩაგრულ ადამიანობისა, მთაბარობა უსწორმასწორო ცხოვრებისა არ გაეხადნა
თვისის დაკვირვების და გულისთქმის საგნადა და ყოველივე ეს ცალკე თავის კალმის
წვერზე არ აეგო.
აღდგენილმა მამულმა დაჰბადა მამულის სიყვარული, მამულისშვილობა. და
საკვირველი არ არის, რომ მისი წარსული, მისი აწმყო და მერმისი კვლევისა და
გამოძიების საგნად შეიქმნა. ”ვინა ვართ და რანი ვართ” – ამ ზღვაებრ ფართო საკითხს
შემოეჯარა გარს ჩვენი მწერლობა, გვერდთ ამოუდგა სხვადასხვა მხრიდამ და
ერთიანის ძალ-ღონით ფეხზე წამოაყენა გონების თვალის გულ-ღვიძლამდე
გასაბნევად. ზოგი წარსულით გვინათებდა ამ საკითხს, ზოგი აწმყოს განკითხვითა,
ზოგი მერმისის გამოსახვითა. პროზით თუ ლექსით, ყველა ჰღაღადებდა
ადამიანობის დარღვეულ უფლების სახელითა და თვით მოსაქმე ცხოვრების
განკარგების წყურვილითა. ამ ეგრედ წოდებულ ”რეალურმა მიმართულებამ” ჩვენის
აზრიანობისამ ჩვენი გონება დააკვირვა ჩვენს მიწიერ ავკარგიანობას და სამოციან
წლებიდამ დღევანდლამდე, ამ ოცდაათის წლის მანძილზე, ბევრი საყურადღებო
ღვაწლი დასდო, ბევრი ნაყოფიერი თესლი დაჰყარა სამერმისოდ.
საოცარი ის არის, რომ ამ დროებამდე ჩვენდა სანუგეშოდ მოღწეულთა ძველთა
მწერალთა ის მათთვის უცნობი და ახალი ქროლა ჩვენის აზრიანობისა არა იუარეს,
არ იუცხოეს, პირიქით, მთელის თავის ძალ-ღონით მიეცნენ ამ ახალს მდინარეობასა,
დროთა ჩაძახილს ღირსეულ მობანედ გამოუჩნდნენ და ახალთან ერთად ძმურად
იღვაწეს ამ მიმართულების გასაძლიერებლად. იმ მრავალგვარ საგნებში, რომელიც
მამულმა, მამულის სიყვარულმა და მამულისშვილობამ თვალწინ გამოგვიფინა,
თვითვეულმა მათგანმა თვისი სხივოსანი შუქი შეიტანა იმისდა მიხედვით, ვის რა
უფრო ეხერხებოდა და სადამდე თვალი უწვდებოდა. ვერა ვძლებთ უიმისოდ, რომ ის
მართლადა საკვირველი ამბავი მაგალითებით არ დავასაბუთოთ, მით უფრო, რომ
ხელთა გვაქვს ამ ჯურის მწერალთა თხზულების კრებული.
ერთი ამ ჯურის მწერალთაგანი იყო გრ. ორბელიანი, რომელიც თითქო
ელოდაო ამ ახალ მიმართულებას, რომ გულს ჩარჩენილი სიყვარული წარსულისა
გაჰღვიძებოდა და ”ვინა ვართ და რანი ვართ” – ამის აღსახსნელად ეთქვა:
...ძმანო, მივმართოთ თვალნი
წარსულთა ძველთა საუკუნეთა,

მათში სახენი სჩანან ნათელნი
გმირთა, მამულის განმადიდეთა.

მართალიც არის: ჯერ შინაობაშიაც როცა გვინდა ვისიმე ვინაობა შევიტყოთ,
დედა-მამას და წინაპართ ვუკითხავთ ხოლმე, იმიტომ რომ – დედა ნახე, მამა ნახე,
შვილი ისე გამონახეო. მხოლოდ იმასა სწუხს, რომ არავინ არის გვთხრას ამბავი
ჩვენთა გმირებისაო:
ვინ გვითხრას, ვინა გვიჩვენოს,
სადა სცხოვრობდნენ ძველ-გმირნი?
დრომან შეჰმუსრა, აღგავა
მიწით მათიცა საფლავნი...
მარამ ცოცხალა ჯერედაც
დიდების მათ მოედანი,
მათი სახელი, მათ ხმალი,
საქმენი სახელოვანნი.

იცოდა მაღალგონიერმა პოეტმა, რომ
მათთა საქმეთა მოთხრობით
მოხუცს ცრემლ მოედინება,
მხნეობით აღტაცებული
ჭაბუკი ხმალსა მისწვდება.

ეს ცრემლი მოხუცისა იგი ჟუჟუნა წვიმაა, რომელიც ასე ჰშველის თესლსა
ნაყოფის გამოსაღებად, და ეგ ხმალთწვდენა ჭაბუკისა იგი ომი და ბრძოლაა
არსებობისათვის, რომლისათვის მოწოდებულია ყოველი შემძლებელი ღონე.
გრ. ორბელიანის ”სადღეგრძელო”, ”თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში”
ცხადი მაგალითებია, რომ მან თავისი ძლიერი მხარი მისცა ახალს მიმართულებასა
და მამულის სიყვარულს ღრმა კვალი დააჩნევინა ჩვენს გულში. სიყვარულმა
მამულისამ, სამშობლო მიწისამ, აღფრთოვანებულმა სამოციან წლებში, სულით და
გულით მიიზიდა პოეზია გრ. ორბელიანისა და ამ სიყვარულის გასაღვიძებლად და
დასანერგად ახლებთან ერთად არა ერთი და ორი უთქვამს თავის მშვენიერის
ლექსითა. მამულისშვილობას გრ. ორბელიანმაც შთაჰბერა იგი ღონიერი სული,
რომელმაც, როგორც სამოციან წლებში, ისეც მერმე, ჩვენს პოეზიას განსაკუთრებული
მიმართულება დაუნიშნა. ესე შეჰღაღადებდა ჩვენი მხცოვანი პოეტი მამულს და ასე
გვამცნევდა მამულისშვილობის უწმინდაესს მოვალეობას:
ჰე, მამულო, სასურველო,
ვინ გახსენოს, რომ მის გული
არ ათრთოლდეს სიხარულის
აღტაცებითა აღვსილი?
ვინ გიხილოს დროსა საშიშს,
არ დასთხიოს თვისი სისხლი,
არა დაჰკლას თავი თვისი
შენ დიდებად, ვითა მსხვერპლი!

ჩვენ წინა ვნახეთ მისი სურვილი, რომ ხსოვნა არ დავკარგოთ წარსულისა და
ახლა ვნახოთ ახალმა მიმართულებამ რომ მიახედა აწმყოს, რას გვეუბნება. დროთა

ვითარებისაგან
ძირს
დაცემულს
საქართველოს
მაყურებელი
გულისტკივილით მოგვითხრობს აწმყოს ამბავსა: ვეღარ ვცნობო

ასეთის

დამცირებულსა,
ხმამოღებულსა
ბედდაკარგულის ივერიის ძეს,
ეჭვით აღვსილსა,
უსასოდ ქმნილსა,
გულუიმედოს, გაუხარებელს!

ეგრედ გათახსირებულს შვილს სხვა რაღა მამული უნდა ჰქონოდა, თუ არ
შვილისავით დამცირებული, ხმამიღებული, ეჭვით აღვსილი, უსასოდ ქმნილი, და
მამულისშვილურ სევდით და მწუხარებით მოსთქვამს: ნეტავი აღარ ვიყო,
რომ აღარ ვგრძნობდე
ჩემის მამულის სულით დაცემას!

ეს წარსული და აწმყო, ხოლო რა მერმისი სწყუროდა თავის მამულისათვის,
თავის სამშობლო ქვეყნისათვის, რომელზედაც მამულისშვილურ აღტაცებით
ერთგანა სთქვა: სხვა საქართველო სად არის, რომელი კუთხე ქვეყნისაო? სწყუროდა,
რომ კვლავ:
...ივერი
აღსდგეს ძლიერი
და დადგეს ერთად სხვა ერთა შორის.
წმინდის საყდარით,
ენით მდიდარით,
სწავლისა შუქით განათებული.
ზნეამაღლებით,
ძლევის დიდებით,
სამშობლოს მიწის სიყვარულითა.

სამოციან წლებამდე, ალ. ჭავჭავაძედამ დაწყებული, ჩვენი პოეზია, თითოოროლა მაგალითებს გარდა, ისიც ორმოცდაათიან წლების ბოლო ხანებში,
დაჰფუფუნებდა ჩვენის დიდკაცობის გულთათქმას, თითქო უკადრისობს ამათ გარე
რაიმე საგანი უპოვოს პოეზიას. სამოციან წლებმა ამ ვიწროდ შემოღობილს სარბიელს
ჩვენის პოეზიისას თავისი ტალღა გაჰკრეს და შემოამტვრიეს ღობეები. ამ ხანაში
მოღვაწეებმა მიაგნეს, რომ მდაბიოთა ცხოვრებაშიაც არის ადამიანური გულთათქმა;
რომ ამ მდაბიოთა გული იგივ ზღვაა, საცა თუ არ მეტი, ნაკლები მარგალიტები არ
არის გლოვისა და სიხარულისა, ჭირისა და ლხინისა, ძულებისა და სიყვარულისა;
რომ ამ მდაბიოთაცა აქვთ თავისი იდეალები, თავისი სანატრელები, ოღონდ კი კაცს
მადლი ჰქონდეს ამაების დანახვისა, ამაების გამოხატვისა. გრ. ორბელიანმა არც აქ
უმტყუვნა დროთა მიმდინარეობას და ზურგი კი არ შეუქცია, როგორც უღირსს რასმე,
თან აჰყვა. მისი ”ო –ს დარდები”, ”ლოპიანა”, ”მუშა ბოქულაძე”, რომელნიც თითოთითო პოემადა ღირს, ამისი მოწამენი არიან. აი, რა მწვავე სიტყვებს ათქმევინებს იგი
ერთს ამისთანა მდაბიოს, ”მუშა ბოქულაძეს”:
რად მიყურებ ეგრე გაკვირვებითა?
ნუთუ მართლა კაცი არა გგონივარ?

რადგანცა ვარ სიღარიბის სამოსლით,
არა მქონდეს კეთილისა გრძნობაცა?
.............................
ღრმადა ვმალავ გულში სიმწარის ოხვრას,
მალვით ვიწმენდ თვალში მორეულ ცრემლსა...
ეჰ, ვის ესმის, თუ სადღაც მუშა ჰკვნესის!..

მართალია, სამოციან წლებამდე იგინი, ”ვის სიცოცხლე ტანჯვად გადაჰქცევია
შოვნისათვის მხოლოდ ლუკმაპურისა”, არავის მოსვლია ფიქრად. ამ ხანამ ამ
უნუგეშო ყოფასაც ადამიანისას თავისი ძლიერი კლანჭი გამოჰკრა და შეჰზარა
ქართველთა გული მწვავის სურათებითა. ფხიზელმა პოეტურმა ალღომ გრ.
ორბელიანისამ არც აქ იმტყუვნა, აქამომდე დამალულ წყლულსა საზოგადოებურ
სატკივარისას, სამოციან წლებში გამოქვეყნებულს, თავისებური შუქი მიაფინა.
თავისებურს ვამბობთ იმიტომ, რომ მუშა, სამოციან წლებში პირველწამოყენებული,
უფრო ხორციელობის უნუგეშობას უჩივის და გრ. ორბელიანის ბოქულაძე კი
ჰკვნესის სულიერობის შევიწროებისათვის. იქ ხორცი მტკივნეულობს, აქ სული
იდაგვ-იწვის უნუგეშმყოფელობისაგან.
ასეა თუ ისე, ახალ მიმართულების ტალღებისაგან გატაცებულმა გრ.
ორბელიანმაც მიაგნო ამ ღრმად გულში დამალულს სიმწარით ოხვრას მუშაკაცისას,
ამ მალვით მოწმენდილს თვალში მორეულ ცრემლსა და სხვებთან ერთად მისმა
ყურმაც გაიგონა, სადა ჰკვნესის მუშა:
მკერდით ღია, ოფლით გასვრილ, მტვრიანი,
ფერით რკინა, კისერჩაჟანგებული,
კაცი, გულით დაჩაგრული ბედითა,
სიყრმიდანვე სიღარიბით დევნილი,
ვის სიცოცხლე ტანჯვად გადაჰქცევია
შოვნისათვის მხოლოდ ლუკმაპურისა.

გარდა ყოველ იმისა, რომ გრ. ორბელიანმა არ იუცხოვა ახალი მიმართულება
და, პირიქით, თავისი ძლიერი ბანი მისცა, მანვე დაგვანახვა პირველი, მაგრამ
საუცხოვო და შეუდარებელი მაგალითი ქართულის ურითმო ლექსისა, არა იამბიკოს
მსგავსისა, და მით დაგვიმტკიცა, რომ ქართულს სიტყვასაც თავისი ასამაღლებელი
ხმა ჰქონია, ეგრე საჭირო ლექსთაწყობის ხმოვანებისა და მუსიკისათვის. მან ამით
გვაჩვენა, რომ ქართულადაც შესაძლოა ურითმო ლექსი, ეგრედ წოდებული ”თეთრი
ლექსთწყობა”, რომელიც ხმოვანებით და მუსიკით არანაკლებია რითმიან ლექსისა.
მისი ”მუშა ბოქულაძე” ამ მშვენიერ ”მწყობრსიტყვაობის” შეუდარებელი მაგალითია.
მართალია, სამოციან წლებში გამოსულთ მწერალთა დაიწყეს გახსენება
წარსულისა და ჩაუდგეს ქვაკუთხედი იმ ხიდს, რომელიც ჩასტყდა წარსულსა და
აწმყოს შუა, და რომლის ხელახლად გადებას სცდილობს დღევანდელი დღე, მაგრამ
ისე სულით და გულით არავინ მისცემია ამ წარსულის ნატვრას და სიყვარულს,
როგორც თ. ვახ. ორბელიანი. ამისთანა ერთგული მოყვარეც წარსულისა საჭიროა იქ,
საცა იგი დავიწყებულია, იმიტომ რომ ერის დაცემა იწყება იქიდამ, სადაც თავდება
წარსულის ხსოვნა. თვითონ პოეტი ჰგრძნობდა ამას, როცა ერთ ადგილას ამბობს, რომ
ვისაც და რასაც არ აქვს წარსული, მომავალიც მას არ ექნებაო და ამიტომაც ნუ
გვიკვირს, რომ ვახ. ორბელიანმა თითქმის მთელი თავისი პოეტური ძალ-ღონე სულ
ამ საგანს მოახმარა და ამით განმსჭვალული ცოტად თუ ბევრად იმ სფერომდე
მივიდა, რომელსაც ”რომანტიზმს” ეძახიან და რომელსაც ერთ დროს ევროპის

პოეზიაში მთელი მოედანი ეჭირა და რომლის უდიდესი წარმომადგენელი იყო
ვიქტორ ჰიუგო, საფრანგეთის სახელოვანი პოეტი...
[1892 წ., 28 იანვარი – 14 აპრილი.]