კაკო
I
სოფელი ე... იყო ერთი პატარა სოფელი კახეთისა ზედ ალაზნის პირას. ის სოფელი
ჰგვანდა ყოველ ჩვენს სოფელს, არაფერი შესანიშნავი არ იყო-რა იქ; ესახლა ოთხმოცი
კომლი კაცი საბატონო, რამდვენიმე – საეკლესიო და უფრო ნაკლები – სახელმწიფო;
არეულად მიყრილ-მოყრილი წნული სახლები, რომელთ შორის შიგადაშიგ
გამოჩნდებოდა კრამიტიანი ფიცრულიც, ერთი საყდარი, დაჩაგრული ბედისაგან და
დროთა ბრუნვისაგან, რაოდენიმე ნანგრევი ციხეები და გალავნები, აი რა ეცმოდა
თვალში პირველ დანახვაში, როცა კაცი დააცქერდებოდა კაკლებში დამალულს სოფელს
ე....სა. გლეხების სახლებშორის მოჩანდნენ შვიდიოდე თავადისშვილის თეთრი სახლები.
თეთრი მეთქი?.. თეთრი კი არა, რაღაცა გამოუთქმელი ფერისა, რომელიც ამტკიცებდა,
რო იგი სახლები ოდესმე ყოფილან თეთრად. ამა თავადისშვილის სახლებს ჰქონდათ
ფანჯრებიცა, როგორც მოგეხსენებათ, მინებდამტვრეული; ცარიელი ჩარჩო შიგადაშიგ
მინებშორის ლამაზად ხატავდა სახლსა, ზოგან კი, რომელსა სახლსაც ჰყვანდა ზრუნველი
ბატონი, ცარიელ ჩარჩოს მინის მაგიერ ქონით წასმული მჭვირვალე ქაღალდი ეკრა. ამ
სურათსა რო დაუმატოთ უწმინდურობა, ლაფი, ნეხვი ქუჩებში და ეზოებში, ორიოდე
კაკლის ხე, რომლის ქვეშა შუადღის პაპანაქებაში მოგროვდებოდა ხოლმე სოფლის ძროხა,
ესე ყველაფერი რო დაუმატოთ, წარმოგიდგებათ სრული სურათი ქართვლის სოფლებისა,
რომელნიც საოცრათა ჰგვანან ერთმანეთსა.
ერთ იმ ზემოხსენებულ თავადისშვილის სახლებთაგანში სცხოვრობდა ტკბილად
და აუმღვრეველად ორმოცის წლის კაცი – თავადი ლუარსაბ თათქარიძე თავის
განუშორებელ საყვარელ მეუღლითურთ, რომელსაც ერქვა ქეთევანი. თავად ლუარსაბ
თათქარიძე გახლდათ კარგად ჩასუქებული კაცი, მრგვალი (უკაცრაოდ კი არ ვიყო
შედარებაზედ) – როგორც კარგი ნასუქი კურატი. ისე რო შეგეხედნათ, რომ როგორმე არ
დაგენახათ თავ-კისერი, იტყოდი, გაბერილი რუმბიაო. თავი და კისერი ასეთი ჰქონდა,
რომ ოფლის მაგიერ ქონი დასდიოდა თითქმის; სამკეცად ჰქონდა ნიკაბქვეშ ჩამოსული
ღაბაბი, თვალები დიდრონი, დაწითლებულნი ბევრის, რასაკვირველია, ძილისაგან და
არა შრომისგან, არაფერს კარგს არ ამბობდნენ თავის პატრონზედ; სახე ყოველთვის
უცინოდა როგორღაც განსხვავებულ სულელობით, ამასთანავე აჩვენებდა, რო ლუარსაბი
კეთილი კაცია. ყოვლისფრით სხვაში ლუარსაბი ჰგვანდა იმ ქართველს, რომელსაც ჩვენ,
არ ვიცით კი რისთვის, ვეძახით ძველებურ ქართველს. იგი იყო უდარდელი, როგორც
ჩიტი, თუმცა ჩიტსავით მარდი არ იყო, უზრუნველი, გულუხვი, სტუმრის მოყვარული
და პატივისმცემელი. სწავლა, ღვთის მადლით, არაფრისა არა ჰქონდა, მგონი თითონაც კი
არ იცემდა ბევრს თავში, რატომ არა მაქვსო. – “ეგ ეხლანდელი ჭირიაო” – იტყოდა ხოლმე

თავადი ლუარსაბი. იგი ხედავდა, რო უსწავლელადაც შეიძლება არტალის ჭამა, გადაკვრა
კახურის ღვინისა მოსვენებითა და იმავე მოსვენებით სუფრაზედვე თვლემა და სუფრის
შემდეგ კარგი მადიანი ძილი შესაფერ ცხვირის სტვენითა და სხ. “თუ ჩვენი მამა-პაპანი
სწავლულები არ იყვნენ, როდი ვარგოდნენ, შენმა მზემ!” – იტყოდა ხოლმე ხშირად
ლუარსაბი. “ჩვენი სწავლული ბოლოქანქარა დიამბეგი წინ არ დაუდგეს იმათ; აი ღმერთი
ააშენებს!” – მოუმატებდა დაბლა ხმით, რომ დიამბეგმა არ გამიგოსო. – “არა, შვილო,
როგორც მამა-პაპას უცხოვრია, ისე უნდა ჩვენც ვიცხოვროთ”, – ამბობდა და არ იცოდა კი,
იმის მამა-პაპას როგორ უცხოვრია.
ამისი ძვირფასი მეუღლე კნეინა ქეთევანი იყო სწორედ და ნამდვილი ნახევარი
თავის ქრმისა. იგივე სიმგრგვლე, იგივე სიმსუქნე, იგივე მოცინარი სახე და თითქმის
იგივე სულელობა და სიკეთე. ხოლოდ ორიოდე თვისებით ირჩევოდა ცოლი ქრმისაგან:
ქეთევანს უყვარდა სიფაქიზე, – ლუარსაბს არც უყვარდა და არც ეჯავრებოდა. იმისთვის
სულ ერთი იყო, ოღონდ კარგათ ეჭამა და მადიანად ეხვრინა ძილში, და თუნდა ლაფით
ყოფილიყო გარშამო გათხუპნული; ქეთევანი ყოველთვის მოძრაობაში იყო; საკვირველი
იყო, რომ ეს ამოდენა დედაკაცი, რგვალი, როგორც გორგალი, მთელი დღე ფეხზედ იდგა
და დაგორავდა; ხან იქ მიგორდებოდა, ხან აქ, იქ მუჯლუგუნს წაჰკრავდა საკერავზედ
მთვლემარე გოგოსა, აქ მტვერს შეჰბერტყდა; გამოვარდებოდა ბალკონზედ და
მოჰყვებოდა კივილს: – “ბიჭო, ბიჭო!” – მოვარდებოდა ბიჭი. – “სად ხართ, თქვე წყეულებო?
გეძახით, გეძახით, გული გამიწვრილდა. სად დაიკარგებით ხოლმე, იქნება უწყლოობით
ვიხჩობით, აღარ მოგვხედამთ?!..”
– წყალი გნებავთ?... – ჰკითხამდა ხოლმე გაკვირვებული ბიჭი და გასწევდა წყლის
მოსატანად.
– წყალი ვინა გთხოვა? ნეტავი, როცა წყალი გთხოვო, მაშინ წახვიდე ეგრე მარდათ!
– დააყვედრებდა კნეინა. – გუშინ ვინ იყო ბაზარში?
– თავდიდა გახლდათ.
– კარგი, წადი.
პატარა ხანს უკან კიდევ მოგორდებოდა გოგოსთან, კიდევ წაუთავაზებდა
მუჯლუგუნს და გამოაღვიძებდა. მერე ისევ მოვიდოდა ბალკონზედ და ისევ ისე
მოჰყვებოდა ყვირილს: “ბიჭო, ბიჭო!” – მოვიდოდა ბიჭი.
– თავდიდა დამიძახეთ; სად არის? – ჰკითხამდა, ასე გონია, დიდი საქმე აქვსო.
– ბაღს ჰბარავს, შენი ჭირიმე, – მიუგებდა ბიჭი.
– წადი, უთხარ, ეხლავ აქ მოვიდეს.
– *ბატონი ხარ, – ეტყოდა ბიჭი და წავიდოდა თავდიდას მოსაყვანად. მოიყვანდა
საწყალს ოფლში გაწურულს თავდიდას.
– გუშინ შენ იყავ ბაზარში? – ჰკითხამდა ქალბატონი.
– დიახ, მე გახლდი, – მიუგებდა ის.
– მაშ კარგი, წადი, კარგად დაბარე ბაღი! – ეტყოდა ხოლმე ქეთევანი, მერე
შემობრუნდებოდა დაღლილი, ამოვლაში ერთს კიდევ წაჰკრამდა მუჯლუგუნს საწყალ
გოგოსა და შემოვიდოდა ოთახში, სრულად დარწმუნებული, რომ ბევრი რამ გაარიგა.
თავდიდა კი ჩაღუნამდა [თავსა], ზლაზვნითა მობრუნდებოდა და გაიღიმებდა
როგორღაც გულმტკივნეულად: “აი დასწყევლოს ღმერთმა, რას არ მოიგონებს”,
გაიქნევდა ხელს და მიუბრუნდებოდა თავის ბარსა. ესე ფაციფუცობდა დილიდამ

საღამომდინ კნეინა ქეთევანი, მაგრამ იმის ფაციფუციდამ რაღაც ეშმაკის მანქანებით
არაფერი არ გამოდიოდა. კნეინა ჰგვანდა სწორედ იმ სახლის მზრუნველსა, რომელიც –
აქაო და შუა ბაზარში ძვირად იყიდებაო წვანილი – ჩაჯდებოდა დროშკაში, გავიდოდა
ავლაბარში და იქ იყიდდა, ასე რომ, ორი შაურის მწვანილი რო სდომებოდა, ორ აბაზს
წასვლა-მოსვლაში მედროშკე წაიღებდა, და თითონ კი დარწმუნებული იყო, რო ეგრეთ
ყიდვაში ბევრს იგებს. თავადი ლუარსაბისათვის სიკვდილი იყო, რომ ეგრეთ მოძრაობაში
ყოფილიყო. – მადლობა ღმერთსაო, რო ამისთანა ცოლი მყავს!... – იტყოდა ხოლმე
სიამოვნებით ლუარსაბი, – კაი ოჯახის ბურჯია, კაი, რო მეტი არ იქნება! ერთხელ
ფიქრადაც არ მოსვლია ეკითხნა, ან ეთვარიელებინა, ცოლმა რა გაარიგა დილიდამ
საღამომდინ ფეხზედ დგომით. თუმცა ლუარსაბი ცოტა ზარმაცი იყო, მაგრამ იმასაც კი
თავისდაგვარად საქმე ჰქონდა. მამლის ყიულისას წამოდგებოდა, დაიჭერდა გძელ
ჩიბუხს, წითელ პერანგით და აბრეშუმის განიერ პერანგის ამხანაკით მძიმედ
გამობ[ძანდებოდა] ბალკონზედ.
– დათო! ურმები მიდიან დღეს თუ არა?
– დიახ, გიახლებიან, – მიუგებდა დათო.
– რამდვენი?
– ოთხი საბატონო და ხუთი ბეგარისა, შენი ჭირიმე.
მერე მიუბრუნდებოდა მეჯინიბეს, რომელსაც ქერი მიჰქონდა ხოლმე
ცხენებისთვის ამბარიდამ.
– ცხენებს ხომ კარგად მოუარე?
– კარგათა, შენი ჭირიმე.
– ბარაქალა, ბარაქალა! – იტყოდა კმაყოფილი ლუარსაბი, მაგრამ არც იცოდა, სად
მიდიან ურმები, ან რისთვისა, არც გაიფიქრებდა თითონ გაესინჯა ურმები, – მატყუებენ
თუ არა; არც ცხენს ნახამდა თითონ, ფიქრათაც არ მოუვიდოდა, რო ბიჭს შეუძლიან
მოტყუება, და ეს ამბავი სწორეთ ეგრე იმეორებოდა ხოლმე ყოველ ცისამარე დღეს... მერე
შემოვიდოდა შინ, მოუჯდებოდა ჩაის და კარგათ გაიბერებოდა თბილ წყლით, როგორც
გლეხები იტყვიან, პატარა ხანს უკან სადილობაც მოვიდოდა; ერთი მაშინ მიძღებოდა
მამაპაპურად. მერე ძილი, მერე ისევ გაღვიძება, მერე ჩაი, მერე ისევ ვახშამი და ბოლოს
ისევ ძილი, – და ესე ტკბილად და განსვენებით ატარებდა დროს და იქნება თავისზედ
ბედნიერი დიამბეგიც არ ეგონა ქვეყანაზედ.
როგორც ლუარსაბი, ისე იმისი მეუღლე კნეინა ქეთევანი, იყო ძალიან გულკეთილი,
შემბრალებელი, თავდაბალი და გულშემატკივარი. რამდვენჯერ გლეხის დედაკაცები
ყაჭის რთვითა ესტუმრებოდნენ ხოლმე საღამოზედ ღობის ჩრდილში ხალიჩაზედ
მჯდომარეს ქეთევანს, ლუარსაბი კი ხოლმე, თუმც მაცდურის თვალით გადმოხედავდა
ხოლმე თავის ცოლის სტუმრებს, მაგრამ ჩიბუხის წევით ბოლთასა ჰკრამდა იქით შორს,
ან ელაპარაკებოდა გლეხკაცს ვისმეს; ცოლისა ცოტად ეშინოდა ამგვარ შემთხვევებში.
– ქალბატონი ადღეგრძელა ღმერთმა, – მოესალმებოდნენ გლეხის დედაკაცები.
– რასა იქ, ჩემო ბაბალე, ხო კარგათა ხარ? – ეტყოდა ხოლმე ერთს მათგანს ქეთევანი.
– თქვენის კითხვით გახლავართ, შენი კვნესამე. გუშინ ჩვენებიანთების
მაზლისწულებმა კამეჩი დაიჭირეს წანახედში და გამოაშვებინეთ, აგრემც ღმერთი
გაცოცხლებს შენცა და შენს ქმარსაცა, – ეტყოდა ტუჩებმოპრუწვით და თავის ქნევით
ბაბალე.

– ლუარსაბ, ლუარსაბ! ქა, არ გესმის, ლუარსაბ! – შეჰკივლებდა ლუარსაბს.
– რა გინდა, ქალო? – ეტყოდა ბოხის ხმით ლუარსაბი. კნეინა უამბობდა ბაბალეს
სათხოვარს; ლუარსაბიც მაშინვე გამოაშვებინებდა კამბეჩს და ჩააბარებდა პატრონს.
მადლობელი ბაბალე ამოიღებდა ერთ პატარა შულო აბრეშუმს და მოართმევდა კნეინას.
– რათ ირჯებოდი, ჩემო ბაბალე! განა ეგ რო არ ყოფილიყო, ისე კი არ გირიგებდი! –
თითონ კი ხელს წაავლებდა სანატრელ შულოსა.
– განა იმისთვის მოგართვი, ქალბატონო! – მიუგებდა მზაკვარი ბაბალე
მორცხობით.
– ვიცი, ვიცი, მაინც რად სწუხდებოდი, – ეტყოდა კნეინა, შულო კი წაიღებოდა და
ჩავიდოდა ქეთევანის ზანდუკში.
რასაკვირველია, ამისთანა სტუმრობა იშვიათი იყო. უფრო შხირად ამოვიდოდა
საღამოს სადარბაზოდ მეზობელ თავადისშვილის ცოლი. მოვიდოდა ლუარსაბიც ამ
დროს, წამოიძახებდა ერთს გაუთავებელს “როგორ ბძანდები” და ისევ გაბრუნდებოდა
კმაყოფილი თავის პატივისცემისა.
დაჯდებოდნენ ორნივ დედაბერები, ბატონო, და მაშინ უნდა გეგდოთ ყური, რაებს
ლაპარაკობდნენ. ისეთნაირად ატყუებდნენ ერთიერთმანეთს რო კაი დიპლომატებს სად
შეუძლიანთ?... უცხადებდნენ ერთიერთმანეთს სიყვარულს, გულში კი ეჯავრებოდად
ერთმანეთი. ერთი მეორეს აჯერებდა თავის ერთგულობას, გულში კი ფიქრობდნენ: ერთი
როდის იქნება, შენი ქელეხი ვჭამოვო, რო ქვეყანამ მოისვენოსო. მერე მოჰყვებოდნენ
ჭორებს, ჭორებს და ჭორებს!.. ჩვენო კეთილნო დედებო! ოხ! რა ოსტატები ხართ ჭორებში!..
არ კი ჩვენ ვაკლებთ, კაცები, სწორეთ უნდა ვსთქვათ!...
– იცით, გუშინ ზაქარიას ცოლს რა უქნია!... ბიჭს გაუჯავრებია რაღაცაზედ, –
ეტყოდა ერთი მეორეს, – ზაქარიას ცოლი ხო ანჩხლია!...
– მერე რარიგი, – საშინელი! – დაჰკრამდა კვერს მეორე.
– გამოსდგომია ბიჭს, წაუძვრია ფეხიდამ ჩუსტი და, თქვენ არ მამიკვდეთ, ამთვენი
უცემია, ბიჭი ლამის მოკვდეს ეხლა, – იტყოდა თავმოწონებით პირველი, რომ
ახალ-ახალი, ახლად გამომცხვარი ამბავი თქვა.
– ეგ დღეს დილასვე ვიცოდი, – მიუგებდა მეორე, რო პირველობა იმას არ
დარჩენოდა, მაგრამ კი არც დილას იცოდა და არც შუადღისას, იმიტომ რომ კნეინა კეკეს
მოგონებული იყო, ეს-ეს არის რამდვენიმე საათის წინად.
– რას ბძანებთ! – იტყოდა გაკვირვებით კეკე; გულში ფიქრობდა: “რა მეჭორეა,
ღმერთო!... ეს ორი საათი არ არის, რაც მე ეს გავიფიქრე და ამან საიდამ იცის”.
– მაშ მართალი იქნება! – მიუბრუნდა კეკე ქეთევანს.
– ისე, როგორც თქვენ აქა ბძანდებით, – ეტყოდა დარწმუნებით ქეთევანი. – მე
უფრო კარგი გითხრათ: იმ წუწკს ნიკოლოოზს რა უქნია!... გამოუყვანინებია თავისი
გოგო... – წაუჩურჩულა რაღაც ყურში, – და ცოლიც ზედ მოსწრობია!... აი, ბატონო!...
– მართლა?
– მე მოგახსენებთ, – თავმოწონებით დაარწმუნა ქეთევანმა, დარწმუნებული იყო კი,
რო არ დაუჯერებდა.
– საწყალი ბაბალე მებრალება, თორემ ნიკოლოოზმა თავში ქვა იხალოს! – გულში
კი იტყოდა: ნეტავი კი ეს მართალი იყოს!... და სხვანი და სხვანი. ჭორით დაიწყებოდა
დარბაზობა და ჭორითვე გათავდებოდა ხოლმე. ესე გადიოდა დღეები, თვეები,

წელიწადები და თავად ლუარსაბის ცხოვრებაში არაფერი არ იცვლებოდა. სულ
ერთნაირად მძიმედ და საძაგლად მიმდინარობდა ცხოვრება ბედნიერ ცოლ-ქრმისა.
ხოლოდ კვირაობით იცვლებოდა ერთნაირად მოდენარე ცხოვრება ქეთევანისა და
ლუარსაბისა: დილაზედ, რაკი მოისმოდა ნაღვლიანი ხმა დამსხვრეულ სოფლის ზარისა,
კნეინა და კნიაზი დაიწყებდნენ მზადებას საყდარში წასასვლელად წირვაზედ.
მივიდოდნენ, ლუარსაბი ჩადგებოდა კაცებში და ქეთევანი ჩაკუნტდებოდა ხოლმე
ქალებში; და დაიწყობოდა მაშინვე ჭორი – ეს არსებითი პური ჩვენ დედებისა,
ურომლისოთ გაძლება არ შეუძლიანთ, როგორც თევზსა უწყლოდ. ჩურჩული, ჩუმი
სიცილი, წყევლა, ქოქვა და ყოველიფერი ესე აირევოდა ხოლმე დიაკვნის მძინარე და
ერთნაირ მოდუდუნე ხმასთან. გათავდებოდა თუ არა წირვა, საყდრის დერეფანში
მოგროვდებოდა სოფლის არისტოკრატია; თავადისშვილები აქ მოიკითხამდნენ
თავადისშვილების ცოლებს, რომლის შემდეგაც მთელი საყდრის საზოგადოობა
გაიყოფებოდა ორ დიდ ნაწილად: ერთგან კაკლის ჩრდილში მოგროვდებოდნენ
თავადისშვილები გლეხებითურთ, მეორეთგან თავადისშვილის ცოლები შესაფერ
უმარილით, ფერითა, ტუჩების პრანჭვითა და ყოველთვის განუშორებელ ჭორებითა.
ერთს კიდევ ესე პატიოსანი დედაბერები დაატრიალებდნენ ენით ჯარასა, ერთს კიდევ
გამოაცხობდნენ ცოცხალ-ცოცხალ ტყუილებს. მერე, რა დაარწმუნებდნენ ერთმანეთს
ურთიერთის ერთგულობაზედ, მძიმედ დაუკრამდნენ თავსა და მთელი ეს სამაია შავებ
და ჭრელებ-ჩაცმულ ქალებისა დაიშლებოდა, ყოველი მათგანი გასწევდა შინისკენ მამალ
ინდაურის მედიდურობით და მსუქან ბატის სიმძიმითა. კაცები კი კიდევ დიდხანს
იდგებოდნენ კაკალქვეშ, ლაპარაკობდნენ მოსავალზედ, წანახედზედ; ხშირად
ხუმრობდნენ და ლაზღანდარობდნენ, რომლისა გამო მაღალი ხარხარი გლეხებისა შორს
განისმოდა. ბოლოს ამათაც მოსწყინდებოდათ ესე დგომა და ესენიც თავის გონიერ
ცოლებსავით დაბრუნდებოდნენ თავთავიანთ სახლში, სადაც გაშლილი სუფრა
დახვდებოდათ ხოლმე მადის გასაღვიძებლად. ჩვენ ლუარსაბისათვის ეგ საშუალობა
საჭირო არ იყო; ლუარსაბი ყოველთვის მზად იყო ეცა პატივი ყოველთვის მაჩივარ
მუცლისათვის. რაკი შინ შემოვიდოდა და ნახამდა გაშლილ სუფრას, რომელზედაც,
როგორც მოგეხსენებად, ყოველ საჭმელზედ ადრე იქნებოდა მწვანილი, ყველი,
ზურგიელი, რაკი ამას ერთად დაინახავდა, პირში ნერწყვი მოუვიდოდა, მაგრამ როგორც
გმირი თავს იმაგრებდა, რომ არ შეეცდინა მაცდურსა ყველსა, წითლად მოღუვო
ზურგიელსა; – ადრე რო ვსჭამო, სადილი წამიხდებაო, – იტყოდა ხოლმე ენის
ტყლაშუნით პირში. უყურებდა დიდხანს, დიდხანს მაცდურსა სუფრას. ბოლოს
გამოვიდოდა მოთმინებიდამ და მისწვდებოდა ყველსა, მიაგორებდა ყველის თებშს,
მისწვდებოდა ზურგიელს, მიაგორებდა ზურგიელსაც, მისწვდებოდა მწვანილს,
მიაგორებდა მწვანილსაც შესაფერ პურის მასალით და მერე კმაყოფილი ბოყინით და
თავის განუშორებელ სულელურ ღიმილით, რომელიც თითქო ამბობდა უსიტყვოთ:
“შევცდიო”, მიეგებებოდა დაღლილს და უბრალოდ დაქანცულს ქეთევანს; ქეთევანი
შეატყობდა რაც მოუხდენია ლურასაბს და ეტყოდა გამოჯავრებით:
– რაო, ღორო, ვეღარ მოითმინე?... დღეს არტალა გვაქვს, [მადა] ხო წაგიხდება?...
– შენ მაგისი ნუ გეშინიან, კუჭოჯან, – ეტყოდა მოხარული, რო ამითი თავდება
საქმე, რო მეტი სასჯელი არ მოადგა ცოლისაგან. – შენ მაგისი ნუ გეშინიან, არც არტალას

დავაკლებ გულსა!... – იტყოდა და აასრულებდა კიდეც ჩვენი ლუარსაბი; ჭამაში იმას
ყველა დაეჯერებოდა.
სადაც კი შეყრილობა იქნებოდა კაცებისა, გარიბალდიზედ რო ყოფილიყო
ლაპარაკი, ის სულ ცდილობდა ჭამაზედ გადაეგდო ბაასი; სულწასულად უყვარდა თავის
მადის ქება, რასაკვირველია, შესაფერ დამატებითა. ერთხელ დიამბეგის სახლში ერთმა
ვიღაც ჩინოვნიკმა რუსმა ნახა და გაკვირვებით დააცქერდა ლუარსაბსა. ლუარსაბი
მიხვდა, რო გააკვირა თავის სიმსუქნით რუსის ჩინოვნიკი, უთხრა სრულ კმაყოფილებით
და იმავე თავისებურ სულელურ ღიმილით:
– შტო, რუსო! ტოლსტი ბურდუკ! – და დაიკრამდა თავმოწონებით მუცელზედ
ხელს.
– და, კნიაზ! დავოლნო ტაკი, – ეტყოდა რუსი.
– კაკოი ტიკი? ბურდუკ, რუმბი! – მიუგებდა გამწყრალი ამ დამცირებისაგან
ლუარსაბი. – ზნაიშ სკოლკო ია კუშილ? ადინ კატოლ პოლნი... ეი ბოღუ პრავდა. ვოტ
სპრასი პრევოჭიკ. ონ ზნაი...
– ა მნოგო პიოტე?
– ტრი (აქ სამ თითს აჩვენებდა) თუნგი და პოტომ უხლაი!...
გაბრუნდა რუსი გაკვირებული და ფიქრობდა მგონი: “აი ოყრაყი, ამას შაუჭამია
საქართველო!..”
– შტო, ბრატ, მალადეც!... – მისძახებდა მარტო დარჩომილი ლუარსაბი, რომ
შაეტყო, გააკვირა რუსი თუ არა.
ერთხელ ამათს სოფელში მოსულიყო იმერეთიდამ ვიღაც პოვერნია ვიღაც
თავადისშვილისა, რათა გამოერთვა ხარჯი გამოქცეულ იმერლებისათვის. გავარდა ხმა,
რო ამისთანა მჭამელი თითონ მეფე გიორგიც არ ყოფილაო; რა ლუარსაბმა ეს შეიტყო,
აინთო ცეცხლით, “როგორ თუ იმერელმა ჭამაში მე მაჯობოსო” და, როცა ერთ მის
მეზობელს თავადსა ჰყვანდა დაპატიჟებული ყმაწვილები და მათ შორის ის იმერელიც და
ლუარსაბიც, მაშინ ლუარსაბმა საზოგადოობაში გამოითხოვა ის პოვერნია: ვნახოთ, ვინა
სჯობიაო. დაიწყეს ჭამა, მაგრამ რა ჭამა!... ასე გაძღა და გაიტენა საწყალი ლუარსაბი, რო
სიტყვის არაქათი აღარა ჰქონდა, ფეხზედ ვეღარა დგებოდა, ასე რომ საკაცეთი წაუყვანეს
კნეინა ქეთევანს თავისი სასაცილო ქმარი, რომელიც რა შლიდა ხელებს და ფეხებს, მარტო
ამას ყვიროდა, მოხარული, მძიმედ და ქნეშით გზადაგზა: მე ვაჯობე, მე ვაჯობე!... თუნდა
ხალხსა ჰკითხეთ! ღმერთი, რჯული, მე ვაჯობე! – ფიცულობდა ასე გულფიცხად, რო
გეგონებოდათ, ამის ჯობნითა ორ სახელმწიფოს ბედი გადაწყდებაო. ისეთი მადლობელი
დარჩა მას აქეთ თავის მუცლისა და მადისა, რო უცხო კაცთან არ შერცხვა მათ გამო, რო
თავის სიცოცხლეში აღარ ავიწყდებოდა ეს სახელოვანი გამარჯვება.
რამდვენჯერ უამბნია, რამდვენჯერ უქია თავისი თავი ნაცნობთან და უცნობთან ამ
ამბითა. მერე უნდა მოგახსენოთ, რომ ლუარსაბი დარწმუნებული იყო, რომ ის პოვერნია
ძალად იყო გამოგზავნილი იმერლებისაგან, რომ შეერცხვინა ჭამაში კახელები.
– შენ ნუ მოუკვდე ჩემს თავს, – ეუბნებოდა ვიღაცას ლუარსაბი, რომელიც
სიცილით არწმუნებდა, რო იმ პოვერნიას ფიქრათაცა არა ჰქონია კახელების დამარცხება
ჭამაში და სმაში, რომ იმას თავისი საქმე ჰქონდა.
– მეც არ მოგიკვდე, ეგრე არ იყოს! ძალად იყო გამოგზავნილი, – განაგრძელებდა
ლუარსაბი დაჟინებით, – მაგრამ ასე გავხადე, მამაჩემი დავით არ წამიწყდება, ასე გავხადე,

რო თითონვე მითხრა, მაჯობეო. ეხლა წავიდეს და დაიკვეხოს, კახელებს ვაჯობეო!...
წავიდეს, ჰიი!... სადაც თავისი თქვას, იქ ჩემიცა!... ფეხზედ დავაყენე კახელები, ფეხზედ,
თორე მოგვთხრიდა სუყველასა, – იტყოდა თავის თავისვე მადლობელი ლუარსაბი.
თითქო მართლა იმით დაეცვას სახელი და პატივი თავისი მამულისა. თითონ კი ამაზედ
იყო დარწმუნებული და თქვენ, როგორც გინდოდეთ, ჩემო მკითხველო, ისე
გადაწყვიტეთ ეს კითხვა: “ლუარსაბმა ასახელა თუ არა თავისი მამული?”
საწყალი ლუარსაბი!... ამასაც კი ჰქონია თავისი პატივმოყვარეობა, სახელის შოვნის
სურვილი და მამულის სახელის წახდომის შიში!... დიაღ, ჰქონია!... აკი წვრილმან ხალხში
არ არის ეგ თვისებებიო?!
II
ამ ყოვლისფრით ბედნიერ ცოლ-ქმარს თავდაპირველ ჯვარისწერის შემდეგ
სდევდა უკან ერთი უბედურობა: შვილი არა რჩებოდათ ხოლმე. ხან რას მიაწერეს და ხან
რასა უშვილობის მიზეზი, ბოლოს გადაწყვიტეს, რო მკითხავისთვის ეკითხათ. ჰკითხეს
მკითხავსა და მკითხავმა უთხრა, რომ ”თელეთში უნდა წახვიდეთ სალოცავადო, ხატია
თქვენზე გამწყრალიო”. დაუჯერეს მკითხავსა, შააბმევინეს ურემი, გადააფარეს
შიგადაშიგ ამოგლეჯილი ფარდაგები და გასწიეს სალოცავად; მაგრამ ქალაქში კი არც
გავლით და არც ჩამოვლით არ შეუვლიათ, იმისთვის, რო ქეთევანს გაეგო, რო ვინც
პირველად ქალაქში შედიოდა, სამი კენჭი უნდა ჩაეყლაპა, თორე ქალაქი ცუდად
დასცდიდა; ქეთევანს კენჭების ჩაყლაპა არ ეჭაშნიკებოდა. ვერც თელეთმა უშველა;
ჰკითხეს მეორე მკითხავს მიზეზი უშვილობისა, ამან სწორეთ უთხრა, რო თავლის უკან
რო ორმო არი, იქ ჯადო დევსო, ჯადო რო ამოიღოთ, შვილები შეგრჩებათო. დაბრუნდნენ
შინ, ბევრი ათხრევინეს თავლის უკან, მაგრამ ორმო ვერსად ვერ იპოვეს; ბოლოს ნახეს
ერთი რაღაც ნათხარი. ამოყარეს ნაგავი და, რასაკვირველია, იმ ნაგავში ბევრი რაღაც
მჩვრები იპოვეს. როცა ბიჭებმა მოუტანეს ბატონებს მჩვრები, ორივემ ერთად
შეჰყვირეს: ”ეგ არის, სწორედ ეგ არის!... დაწვით და ფერფლი წყალში ჩაყარეთ”! უნდა
გენახათ რა განცვიფრებით იგონებდნენ მკითხავსა.
– საიდამ იცოდა იმ კუდიანმა, რომ ჩვენ ორმო გვაქვს? – ეტყოდა ცოლს
გაკვირვებული ქმარი. – აი დასწყევლოს სამმა და სამმა წმინდა სალოცავმა!... – და
გადიწერდა პირჯვარს.
– წყალი რო ედგა წინ, იმაში დაინახა!... – მიუგებდა ქეთევანი, თითქო იცის რამეო.
– თუ ღმერთი გწამს! აი დასწყევლოს ჩემმა გამჩენმა! – გადიწერდა კიდევ პირჯვარს,
– მართალ წყალში დაინახა!... – დაუმატებდა გაოცებული ლუარსაბი.
– მეც დავინახე, თორე იმან რო დაინახა, რა საკვირველია, – იტყუვა ქეთევანმა.
– შენც დაინახე?... აი რაღაც რგოლებსავით რო გაკეთდებოდა ხოლმე, როცა
ხორბლის მარცვალს ჩააგდებდა ჯამში, ის ხო არ იყო? – ჰკითხავდა გახარებული ქმარი
მისგან, რო ეგონა ამასაც ერგებოდა რამე გამოცანისათვის.
– ჰო, სწორეთ ის იყო, ვერ დაინახე? – კიდევ იტყუებდა ქეთევანი.
– როგორ არა, როგორ არა! დავინახე, მეც დავინახე! – მიუგო უფრო და უფრო თავის
ჭკვისაგან აღტაცებაში მოსულმა ქმარმა. მერე მოჰყვნენ, ვის რა გაეგო მკითხავებზედ,
ყველაფერი თქვეს, რასაკვირველია, პტყელ-პტყელ ტყუილებითა.

რა გავაგრძელოთ, ვერც ამ ჯადოს დაწვამ უშველათ; ბოლოს გატყვრა ერთი ბრმა
ბედი და მოეცათ ვაჟიშვილი. დიდი სიხარული, დიდი ამბები შეიქმნა ლუარსაბის
სახლში!... აქ ძეობაო, იქ ნათლობაო, წირვები დ პარაკლისები და სხვანი დ სხვანი!... ახალ
ნაშობ დედისერთა შვილს დაარქვეს ნიკოლოოზ, რადგანაც პაპის სახელით ერთიც ვერ
შერჩათ შვილი. წავიდა რამოდენიმე წელი და კოლა (ეგრე მოდისამებრ ეძახდნენ ნიკოს
მაგიერ შვილსა) შეიქმნა ათის წლისა. მაშინ მამამ შემოიყვანა სახლში ერთი ობოლი ბიჭი
თავის კაცისა შვილის კომპანიონად; ამ პატარა ობოლს ბიჭს ერქვა კაკო, რომელიც იყო
თერთმეტის თუ თორმეტის წლისა მაშინ. კოლა თერთმეტისაც შესრულდა, მაგრამ
ჩვეულებისამებრ არსად არა სწავლობდა, რადგანაც დედ-მამამ – შემდეგ ღრმა განსჯისა –
სრულად გადაწყვიტეს, რომ კოლასთვის ჯერ ადრეა სწავლა.
– სწავლას ყოველთვის მოესწრობაო, – იტყოდა ხოლმე ღრმა ჭკვის პატრონი
ლუარსაბ თათქარიძე. – ჯერ პატარაა, გული დაეჩაგრება!... ხან დაუმატებდა: – მამისერთა
შვილია! ძლივს შემრჩა ღვთის მადლით! სწავლა დააჭლექებს, მერე რაღა ვქნა! – იტყოდა
ხოლმე შეშინებული მამა. ხან როცა ლამაზად გაძღებოდა და გადაგორდებოდა სუფრიდამ
ტახტზედ, დაიკრამდა მუცელზედ ხელს და იტყოდა: “მე თუ არ მისწავლია, მე ვიცი...” და
ვეღარ გაათავებდა დაწყებულ სიტყვას: იქნება თავის თავისავე შერცხვებოდა ხოლმე, რო
ეგრე უსირცხვილოდ ტყუოდა?!. არა მგონია!... ის იმისთანა კაცი არ იყო!
ამისთანა მზრუნველ დედ-მამის პატრონი კოლა და მისი ერთგული ამყოლი კაკო
ეყარნენ დილიდან საღამომდინ საგამდლოში, ან სამზვარეულოში, ან ბიჭებში, რომელთ
შორის პირველ დასაწყის სწავლას მიიღებს ხოლმე ქართვლის შვილი და რა სწავლასა!...
მურტალ სიტყვებს, რომელზედაც უხვნი არიან მოსამსახურენი, საძაგელს ლანძღვას,
რომელიც ბოლოს თითონვე მსახურებს მოხვდებად ხოლმე, შაირებს, გასარყვნელ
ლექსებს და სხვ. ხან ორნივ ყმა და ბატონი გამოვარდებოდნენ ეზოში, დარბოდნენ ხან
იქით, ხან აქეთ, წინდაუხედავად ლაფში თუ წყალში, ასე რომ, სადილად რო
ამოიყვანდნენ კოლასა, კოლა იყო როგორც გოჭი გასვრილი და მოტლაპული ლაფშია. “უი
შენ დედასა, – შეჰყვირებდა ხოლმე გულმტკივნეული დედა კნეინა ქეთევან, – სად
მოსვრილხარ ეგრე, შენ გენაცვალოს ჩემი თავი!... გოგო! გოგო მელანავ! გამაუცვალე
ყმაწვილს ახალუხი!” – შემოვიდოდა წირპლიანი, ძილისგუდა, დაგლეჯილი გოგო,
რომელსაც თავზედ მოხვეულ დახეულ ხელცახოციდამ მუჭა-მუჭა წილიანი შავი თმები
ამოშვერილი ჰქონდა, როგორც გახეულ მუთაქასა მატყლი. გაიყვანდნენ ფეხებისა და
ხელების ქნევით კოლასა ახალუხის გამოსაცვლელად. იქნება ჩემმა მკითხველმა
გაიკვიროს, რო კოლას, როცა მოიტურტლებოდა ლაფში, ახალუხს უცვლიდნენ.
მართალია, თუმც მე ჩემის თვალით მინახამს, რომ ყმაწვილს დიდმარხვის პირველ დღის
ლობიო აღდგომის კვირებშიაც ზედვე სცხობია, მაგრამ უნდა კაცმა მართალი სთქვას,
კნეინა ქეთევანი არ იყო ამ მხრით იმ კეთილ დედებთაგანი, რომელთაც, როგორც თვალში
ეკალი, ეჯავრებოდათ შვილის სიფაქიზეზედ ზრუნვა. ზემოთაცა ვსთქვი და ეხლაც
მოგახსენებთ საქებარად კნეინა ქეთევანისა, რომ ერთი ჩვენის ჩვეულების წინააღმდეგი
თვისება სჭირდა: ისე გაგიჟებით უყვარდა თავისთავის და შვილის სიფაქიზე, როგორც
სხვა კნეინებს გაგიჟებით ეჯავრებოდათ.
ერთის სიტყვით, გაიყვანდნენ მტირალსა პატარა კოლასა, გამოუცვლიდნენ
ახალუხს, მოიყვანდნენ და მოაკეცინებდნენ სუფრაზედ (კაკო, რაღა თქმა უნდა, ამ დროს

სამზვარეულოში ღრღნიდა მზვარეულისაგან მოგდებულ ძვალსა). ხშირად მოხდებოდა
ხოლმე, რომ ნებიერ კოლას წვენი ეცოტავებოდა.
– ცოტაა, ცოტაა!.. არ მინდა, არ მინდა, – წაიწუნებდა ხოლმე ბუტიობით და
ცხვირჩამოშვებით ბუტია კოლა. თუ ვინმე შენიშნავდა, რომ ეგ ცუდი ქცევაა, ან
დაუშლიდა, ან ეტყოდა რასმეს შესახებ წვენისა, მაშინ უნდა გენახათ, რა ყოფა იყო!...
გადავარდებოდა გულდაღმა, ჩაჰყოფდა ფეხებს მათლაბაში და აჭყაპუნებდა
ყვირილ-კივილით: – “ცოტაა, ცოტაა, არ მინდა, არა!” აიყვანდა კეთილი დედა ალერსით,
ხელცახოცით გაუწმენდდა წვენში გაბანილ ფეხებს და უბძანებდა სავსე მათლაბის
მოტანას.
თავადი ლუარსაბი ღიმილით უყურებდა ხოლმე თავის პატარა კოლას, ხანდისხან
ბევრსაც იცინებდა: – “აი დასწყევლოს ღმერთმა, რა ეშმაკია!... ჩვენ საგვარეულოს სულ
დაღუპავს”!... უხაროდა ხოლმე კმაყოფილ მამასა, რომ საგვარეულოს დაუღუპავდა
შვილი.
ხანდისხან შვილის გულშემატკივარი მამა ჩაისვამდა კალთაში თავის შვილს და
ამრიგად უკითხამდა რა მორალსა, გაუსხნიდა გონებას პატარა კოლასა:
– ცემი კოლა, – ყმაწვილს გამოაჯავრებდა ლუარსაბ, – ცემი კოლა რო გაიზდება,
ღიმნაზიაში წავა; იქიდამ დიდი, დიდი კაცი გამოვა, დიამბეგობას მისცემენ; ალა, ცემო
პატარა დიამბეგო?... – თითონ კი ნერწყვი მოუვიდოდა დიამბეგის ხსენებაზედ.
– კაკო, მამილო, სინ დალცება? – ჰკითხამდა შვილი.
– ალა, სვილო, ისიც წამოგყვება.
– სადა?
– ღიმნაზიაში.
– ლა ალის ღიმნაზიაში? – ჰკითხამდა ცნობისმოყვარე ბაშვი.
– ღიმნაზია სასწავლებელია, შვილო! იქ სულ რუსები არიან, სულ ჯოხით ხელში
დადიან, ვინც კარგათ არ ისწავლის, როზგით სცემენ, პურს არ აჭმევენ, ბნელ ოთახში
ჩასმენ ეშმაკებთანა, – ღრმა გონიერებით მიუგებდა ხოლმე მამა ცნობისმოყვარე შვილსა...
– იქ ალ წავალ, ალ წავალ!... შეჰყვირებდა ხოლმე შეშინებული კოლა. ისეთ
გულამომჯდარათ ტიროდა, რო ასე გონია ეხლავე იმ ჯოჯოხეთში გზავნიანო.
გამოვარდებოდა დედა ოთახიდამ შვილის ყვირილზედ. საწყალი შეშინებული კოლა
სიბრალულის და საცოდავ სახით მიუბრუნდებოდა დედასა და ეხვეწებოდა: “დედაჯან!
სენი ჭილიმე, სენი კუწისა იქ ნუ გამისვებ!...” კანკალით და თრთოლით წამოიძახებდა
საწყალი ბაშვი და მივარდებოდა დედასა და შეჰყურებდა თვალებში, თითქო იქ უნდა
წაეკითხაო თავის ბედისწერის გადაწყვეტილობაო.
როგორც იქნებოდა დააშოშმინებდნენ შეშინებულ კოლასა; რამდვენ ხანისამე
შემდეგ პატარა კოლა ისევ უდარდელად გაიქცევოდა სათამაშოთ, მაგრამ ყმაწვილის
გულში რჩებოდა ხაზი იმგვარ შემთხვევისა. მაშინ, როცა გაიცილებდა ქეთევანი კოლასა,
კნეინა მიუბრუნდებოდა თავის სულელს ქმარსა:
– მაგოდენა ჭკვა როგორ არა გაქვს, რო იფიქრო, რო ყმაწვილის შეშინება არ ვარგა!
ჰა! როგორ არა გაქვს? – ეტყოდა გულზედ მოსული ცოლი.
– შე დალოცვილო, რა უთხარი იმისთანა, რო გული გახეთქოდა, – მიუგებდა ქმარი
მცირედი კრთომით, – მაშ აქაო და ყმაწვილიაო, ნურაფერს ნუ იტყვიო!...

– მაშ არ იცი, რო არა უნდა უთხრა რა მაგისთანა, არ იცი? – დააყრიდა და დააყრიდა
ენატარტალა კნეინა, რა ნახამდა, რო ქმარს ამის ყვედრებისა ეშინიან. საწყალი ლუარსაბი!
დაბრიყვებულია!... “მერე, რო გაიზდება, როგორღა წავა სასწავლებლად, ახლავ რო აშინებ,
ჰა, როგორღა წავა?” დაუმატებდა ქეთევანი, რათა სრულად დაემარცხებინა ქმარი ამ
კითხვით.
– არ წავა და ნუ წავა!... – ჩაიბუტბუტებდა ცხვირში ლუარსაბი. – მე თუ
უსწავლელი ვარ, მე ვიცი... და ჩვეულებისამებრ აღარ გაათავებდა, რა იცის. შეჰყვებოდნენ
სიტყვაზედ სიტყვით და ერთი კარგი ლაზათიანი ჩხუბი მოუვიდოდათ. ასე რომ,
რამოდენიმე საათის განმავლობაში ერთმანეთს ხმას არ გასცემდნენ; ლუარსაბის მეტი ამ
ხმის გაუცემლობაში არავინ არ იტანჯებოდა. გულჩვილი იყო ეგ საწყალი, ჭკვის გლახა.
ხომ ქვეყანაზედ ესრეა: ღმერთი რო კაცს დააკლებს ერთს რასმეს, მეორესგან
მოუმატებს. ამბობენ, ბრმას ხელის თითები ძალიან შემტყობი აქვსო, ყრუს შორმხედავი
თვალი აქვსო და ჭკვის გლახასაც მგრძნობელი გულიო.
ლუარსაბი, რაც შეეძლო, იჭერდა თავს, ცდილობდა, რომ ხმა პირველად ამას არ
გაეცა ცოლისათვის, მაგრამ ეს წყეული გული არ ითმენდა, ძალას ატანდა; ბოლო
მივიდოდა ცოტაოდენ კრთომით ცოლთან და გაუხუმრებდა: ხან ცხვირში შეაბოლებდა
ჩიბუხის ბოლს, ხან თავს მოხდიდა, ხან ნაწნავს ჩამოსწევდა, ხან უჩკმეტდა კიდეც. ოხ!
ნეტარო დროებავ! რა მამასახლისების დროის სიმარტივითა ხარ სავსე!... მაგრამ ქეთევანი,
უფრო მტკიცე თავის გადაწყვეტილობითა და გულის სიმაგრითა, მაინც ხმას არა ჰსცემდა:
ჩკმეტაზედ კი ეტყოდა:
– “თვალიც გამოგძვრება!... დაბერებულხარ და ტვინი გაგლაყებია!...” – თითონაც
კი ჩუმად ჩაიცინებდა, თავის ქრმის სინაზეს რო განიცდიდა; ამგვარი ტრფობის
გამოცხადება, როგორც ლუარსაბმა იცოდა ხოლმე, ვის არ დაასხავდა თავბრუს, ვის არ
დაავიწყებდა აწინდელს ცოდვებს?! გული ხომ ქვა არ არის, რომ ამ გზითაც არ დალბეს.
ოხ, ქართველო, რა კარგი რამ იქნებოდა, რო ამისთანა ცუდი არ იყო!... თუმც გული
ქეთევანისა ქმრის ალერსითა ცოტაოდენ დალბებოდა, მაგრამ ქეთევანი მაინც არ
ურიგდებოდა, იქნება იმისთვისაც, რომ ქმარი პირველად გამოაცხადებდა შერიგების
სურვილს; აქ, რასაკვირველია, ბუნებით წვრილმანი თავისმოყვარება მაღლდებოდა
კნეინასი და კნეინასაც ეს მოსწონდა გაგიჟებით; იქნება ამისდა გამო ცდილობდა, რათა
განეგრძელებინა ხმის გაუცემლობა, რადგან ეგე სტანჯავდა ლუარსაბს და
გამოაცხადებინება ადამის დროის მარტივ ალერსსა და სინაზეს ცოლისადმი. თითონ
შემსჭვალულთა ტრფიალთა უყვარდათ ამგვარი ტანჯვა ერთმანეთისა; არამც თუ მარტო
ამათ, ყოველ კაცს მოსწონს რაღაც თავისმოყვარულ, ეგოისტიკურ ფიქრით თავის თავითა
დასტანჯოს მოყვარე, რომელსაც მტანჯველი თავისი უყვარს გაგიჟებით. ეს საზოგადო
სნეულებაა ადამის ტომისა. თუმცა სასაცილოა ამისთანა თავისმოყვარეობა, მაგრამ ჩვენ
მარტივ ცოლ-ქმარსა რათ უნდა ჩაუთვალოთ ცოდვად ის, რაც განათლებულებში
თითქმის საზოგადო ჩვეულებათ არი, გავიდოდა რაოდენიმე ხანი და ბოლოს,
რასაკვირველია, შარიგდებოდნენ, ჯერ კი ტკბილად დააყვედრებდნენ ერთმანეთს
ურთიერთის ცოდვებს, როგორც იცით თქვენ თითონ, ჩემო მკითხველო!
ხშირად იტყოდა ხოლმე დიდ სურვილით ჩვენი ლუარსაბი: – “ნეტავი ჩემი კოლა
კი დიამბეგათ მაჩვენა, რომ ათიოდე იასაული უკან მოზდევდეს და ფულებით
კოჭაობდეს, და მერე თუნდა მოვკვდე!...” უნდა მოგახსენოთ, რო დიამბეგი

ლუარსაბისათვის იყო, თუ არ პირველი, არც უკანასკნელი ხარისხი კაცის სიმაღლისა;
ამისდა გამო თავის მოკლე ჭკვით თავის შვილისთვის უკეთეს[ს] ვერას ინატრებდა.
რამდვენჯერაც რო გეკითხათ, – რას ინატრებ შენის შვილისთვის? – ერთი და იგივე
პასუხი იყო ლუარსაბის მხრით: – დიამბეგობას!
ლუარსაბი ამაში ჰგვანდა სწორეთ იმ ანგლიელსა, რომელსაც ჰკითხეს ერთხელ
თურმე, რას ინატრებ ქვეყანაშიო. ანგლიელმა მიუგო, ერთ ბოთლს პორტერსა და ერთს
თებშს პუდდინგს, – სრულად დადინჯებით და ცივად.
– მაინც უკეთეს[ს] სხვას რას ინატრებდი? – ჰკითხეს კიდევ თურმე.
ანგლიელი ჩაფიქრდა და რაოდენიმე ხანს კიდევ უთხრა ისევ ისე ცივად: ერთს
ბოთლს პორტერს და ერთ თებშ პუდდინგს.
კიდევ გაუმეორეს კითხვა: მაგაზედ მაღალი ნატვრა და უდიდესი სურვილი მაინც
რა გაქვს ქვეყანაშიაო? რას უფრო ინატრებ უდიდეს[ს] და უმაღლეს[ს] მაგაზედ?
კიდევ ჩაფიქრდა ანგლიელი დიდხანს დ მერე თქვა ისევ იმ დადინჯებით: ერთს
ბოთლს პორტერს და ერთს თებშს პუდდინგს!... ასე გონია, ამაზედ უკეთესი აღარა იყო რა
ქვეყანაში.
ლუარსაბი ესე გახლდათ სწორეთ: შვილისთვის დიამბეგობის მეტს არასა
ნატრობდა სხვას; ან რა უნდა ენატრა სხვა?... გარშამო მიიხედავდა, დახვდებოდნენ თავის
მგზავსი კაცები, რომელნიც სჭამდნენ, სვამდნენ და იძინებდნენ მთელ თავის
სიცოცხლეში; იმ კაცებშორის იგი ხედავდა ყველაზედ მაღლა აწეულ დიამბეგს. ხედავდა
რარიგათაც იგი კაცები ეხვევოდნენ გარშამო დიამბეგს, როგორც თაფლსა ბუზი, რარიგად
პატივსა სცემდნენ, რარიგ კისრის მტვრევით მიეგებოდნენ, ეპატიჟებოდნენ. ამისთანა
მოწყობილობა, რასაკვირველია, განაცვიფრებდა ჭკვაზედ უკაცრაოდ ნამყოფსა
ლუარსაბს. თითონაც კი, სწორეთ გითხრათ, გულცივად არ უყურებდა დიამბეგობას;
ერთს დროს თითონაც კი ცდილობდა ეშოვნა დიამბეგობა, ბევრი ფული დახარჯა,
გააფუჭა იმ თანამდებობის შოვნაში, მაგრამ ვერ მისწვდა იმ მიუმწვდარს ა ნაყოფსა. სცადა
მეორეთ, როცა ღვინოები გაყიდა, სცადა მესამეთ, მაგრამ ჰეჩ!... საუკუნოდ გაექცა
დიამბეგობა!... მაშინ კი სრულად დარწმუნდა, რო დიამბეგობა დიდი რამ არი. “რაც
ძნელი საშოვარია, ის ძვირიც არისო”, “ოდეს ტურფა გაიაფდეს, აღარ ღირდეს არცა
ჩირად”, – ამბობდა ხოლმე დიამბეგობიდამ ხელცარიელი ლუარსაბი თავისთავის
სანუგეშებლად. მეტი რა ილაჯი იყო. ამის გარდა სხვა ნუგეშიც შეეპარა გულში თავადს
თათქარიძესა: “მე თუ არ გავხდი დიამბეგად, ჩემი შვილი ხო გახდება” – ამბობდა გულში
ლუარსაბი. – “დაიცა ერთი, ღიმნაზიაში გავგზავნო!...” მაგრამ სად იყო ღიმნაზია საწყალ
კოლასთვის! ჯერ შინაური, დასაწყისი შკოლა სრულად არ გაევლო!...
როცა საღამოჟამზედ შეიყრებოდნენ ხოლმე ლუარსაბის სახლში ან სადარბაზოდ,
ან სტუმრობა ჰქონდა ლუარსაბს, უნდა გენახათ მაშინ ჩვენი კოლა რა ბედნიერებაში იყო!...
ამოიყვანდნენ პრუწუნით ოთახში, დედა ჩაისვამდა კალთაში და ეტყოდა: – “აგე, ძია რას
გეუბნება, აბა შენც უთხარი რამე; ჩემო, კარგო!...” ამასთან რაღაცას წაუჩურჩულებდა
ხოლმე კეთილი დედა პატარა ბაშვსა. ჭკვიანი კოლა ჯერ მორცხობდა; ახლა მამა
გამოუვლიდა ჩიბუხის წევით პატარა კოლასა და შეაბოლებდა თავისებურ ღიმილით
საწყალს ყმაწვილს თვალებში ბოლს, ასე რომ ცრემლები წამოსცვიოდა კოლასა ლამაზ
ჟუჟუნა თვალებიდამ. – “აბა,– ეტყოდა მამა, – ერთი შენებურად შეუკურთხე შენს
ბიძიას!...” გათამამებული მამისაგან კოლა მართლადაც შეუკურთხამდა, მერე ასერიგად,

რომ აქ არ ითქმის, ჩემო მკითხველო! ასტყდებოდა სიცილი, ქება პატარა კოლასი, კოცნა
და ხვევნა ყმაყოფილ და ბედნიერ დედისა, რომელსაც არ ესმოდა, რომ აქავე, დედის
კალთაში საუკუნოთ ხდება და ირყვნება შვილი.
– “საკვირველი გონების ყმაწვილი გახლავთ, თქვენმა მზემ, კნეინა!” – უთხრა
ერთხელ ღიმილით კარის ღვდელმა კნეინა ქეთევანს, როცა კოლამ ყმაწვილურ
ენაჩლუნგობით უთხრა ღვდელს “წვერ-ძაღლო”.
ასე იზდებოდა კოლა, ასევე იზდებოდა ყოველი ქართვლის შვილი, რომელიც
შინავე დედის კალთაში მიიღებს ხოლმე თესლსა მომავალ წარხდენისას და თავის
უბედურობისას, საწყალს დედას კი ფიქრად არ მოუვა ესა... უნდა კი ვსთქვა, რომ ცქვიტი
და ცელქი კოლა იყო ძალიან ნიჭიერი და გონიერი ბუნებითა; ვინ იცის ჩვენო მკითხველო,
რა კაცი გამოსულიყო იგი სხვა საზოგადოობაში და სხვარიგ შინაურ გაზდაში; ვინ იცის,
რა სახელს დაიგდებდა იგი თავის სიკვდილის შემდეგ; ეხლა კი... მაგრამ ეს მერმე იყოს...
ბევრი კიდევ სხვა რამ არის სატირელი ჩვენ უფერულ ცხოვრებაში!...
III
რასაკვირველია, ჩემო მკითხველო, ბევრი იმედი იყო, რომ კოლა მართლა-და
დიამბეგი გამოვიდოდა!.... კოლა შესრულდა ცამეტის წლისა, მაგრამ დედ-მამა
მეტისმეტი სიყვარულის გამო არ იმეტებდნენ შვილსა, რო სასწავლებლად გაეგზავნათ;
საწყალ მარტივ გაუნათლებელ ქართველებს ამ გამოუმეტლობაში ეგონათ მართალი
სიყვარული!...
ბოლოს, როცა კოლა გადადგა თოთხმეტის წლიდამ მეხუთმეტეში, მაშინ კი
ძლივს-ძლივს გაბედეს მისი ქალაქში გაგზავნა. ბევრი ტირილი, ხვევნა და კოცნა დედის
მხრით, გულამომჯდარად სლოკინი თხუთმეტის წლის ბაშვის მხრით, რასაკვირველია,
იქნებოდა გაყრის დროსა, მაგრამ ჩვენ ამას დავანებებთ თავსა. ამას კი ვიტყვით, რო როცა
კოლა გამოესალმა შინაურობას და აპირობდა უგულოდ ცხენზედ შეჯდომას, მაშინ
ჩაეგება ქვევით გულმტკივნეული დედა და ტირილით უთხრა:
– სად მიდიხარ, შვილო, სათუთობით და ნებივრად გაზდილო! ვუი შენ დედასა,
რო ის გიმეტებს შენ! ვინ იცის, რამდვენი გცემონ, რარიგად დაგტანჯონ!... – ტიკტიკებდა
ქეთევანი, ის კი არ იცოდა საწყალმა, რომ ამ სიტყვებით აქავ აძულებს სასწავლებელსა და
სწავლასაცა, – “თუ, ვინიცობაა, ვერ გაძლო, მომწერე, შვილო; თუ წერა არ გეცოდინება,
შემომითვალე მეურმეების პირით, რომელნიც ხშირად ჩამოდიან ქალაქში ქირაზედ, და
მეორე დღესვე ცხენებს გამოგიგზავნი. სულე, შენ გენაცვალოს შენი დედა”, – აშოშმანებდა
ხუთმეტის წლის ბაშვსა კნეინა, – “სულე, შენი ჟუჟუნა თვალების ჭირიმე! ღმერთი ხომ
ხედავს, მე არ მინდოდა შენი გაგზავნა, სულ მამისშენის ბრალია!” – გადააბრალა სრულად
უმიზეზოთ ლუარსაბსა მეჭორე ქეთევანმა. აქ პირველად გაურბინა ძარღვებში კოლასა
მამის უსიყვარულობის ეჭვმა. საწყალო კოლავ!... რარიგად გიხლართამენ გზებს! მერე
ვინა? შენივე დედ-მამა, რომელთა თვით არ იციან რა ცოდვაში დგებიან!...
ერთი სიტყვით, ამ გაზეპირებულ შესაბრალებელ სიტყვებ შემდეგ, შემდეგ
წარამარა ტირილის, ნუგეშის ცემისა, კოლა შეჯდა ცხენზედ და გასწია ქალაქისაკენ. უკან
მიზდევდა ორი ბიჭი და კაკო, ერთ ძუნძულა ჯორზედ მჯდარი, მიჩაკჩაკებდა თავის
პატარა ბატონის უკან. მესამეს დღეს, შუადღისას, ჩვენი მგზავრები ჩავიდნენ ქალაქში.

პირველ ქალაქის ნახვამვე შეაძულა ქალაქი. მტვერი ქალაქისა, გროვა უსაქმო ხალხისა,
შემაგუბებელი სულისა ჰაერი, დროშკის რახარუხი, ყრუ კიჟინა და ხმაურობა, მერე
თავისთავის მარტოობა ამ უცხო ქვეყანაში, სადაც ეს არავის იცნობდა და ამასაც არავინ,
ესე ყოველიფერი მოუწყლავდა გულს დაღლილს კოლასა. ნამეტნავად ამ შემთხვევის
შემდეგ სრულად შეიძულა ქალაქი ნებიერმა კოლამა.
შუა ბაზარში რო მიდიოდნენ ეს ოთხი ჩვენი ნაცნობი მგზავრები, წყეულ ბაყლებმა
მაშინვე სულით იცნეს, რო ახლები არიან და მოჰყვნენ დაცინებას.
– კნიაზო, კნიაზო! ვა, ცხენს ნალი დავარდა! – დაუყვირა კოლასა ერთ მათგანმა.
ხარხარი ხალხისა ამ სიტყვაზედ დააყრუვებდა კაცს. კოლა გაწყრა და გაწითლდა. მერე
ცოტა კიდევ რო აიარა, მეორე ბაყალმა წამოავლო ერთ მოდიდო გოგრას ხელი, დაანახვა
კოლასა და უთხრა დაცინებითა: “კნიაზო, ვირის კვერცხი არა გნებავს? ხათრისათვის
იაფად მოგართმევთ!” კოლას მოესმა კიდევ ხარხარი ხალხისა, გაწყრა, ალიმული აუვიდა
სახეზედ, მიუბრუნდა ბაყალს და ერთი ასეთი გადუჭირა ცხვირპირში თავის ჩერქეზული
მათრახი, რომ ტყლაშანი გამოიღო. “გიჟია, გიჟია”, – მისძახა ერთობ ხალხმა, როცა კოლამ
ყოჩაღად შემოატრიალა ცხენი და გაახტუნა ოქრომჭედლების ქუჩისაკენ. “გიჟია, გიჟია!” –
მისძახდა ხალხი, ვიდრე კოლა არ მიეფარა ქუჩასა.
როგორც იყო, მივიდნენ ჩვენი მგზავრები იმ სახლში, სადაც იდგნენ ნათესავები
ლუარსაბ თათქარიძისა და სადაც უნდა დამდგარიყო ჩვენი კოლა თავის კაკოთი. კოლას
აქედამ უნდა ევლო ღიმნაზიაში. ეს სახლობა იყო სწორეთ მეორე ეგზემპლიარი
ლუარსაბის სახლობისა, ხოლოთ ესე ცოტად უფრო გარყვნილი იყო ქალაქის
ჩვეულობითა. თავი სახლისა იყო ერთი მოხუცებული ქვრივი, თავადის ცოლი; თუმცა
გული კეთილი ჰქონდა და კეთილის მსურველი იყო, მაგრამ ეგ იყო იმ ადამიანთაგანი,
რომელიც თავის სიკეთით უფრო აფუჭებს კაცს, ნამეტნავად ყმაწვილს, ვიდრე სხვა თავის
ბოროტებითა. ორ დღეს უკან კოლა წაიყვანა ამ კეთილმა დედაკაცმა ღიმნაზიაში და
ჩააბარა ერთს ქართველ ზედამხედავს სკოლისასა, რომელსაც დაჰპირდა სააღდგომოთ
ბატკანი და ყველი, თუ კარგათ უპატრონებს კოლასა. კოლა შეიყვანეს და დასვეს პირველ
კლასში; ოსტატი ჯერ არ მოსულიყო. კოლა ძალიან მორცხობდა უცნობ ყმაწვილებ შორის,
რომელნიც გიჟობდნენ. დახტოდნენ და ერთი ყოფა გაჰქონდათ; რა კოლა ნახეს
ყმაწვილებმა, ერთს წუთს ალიანქოთი დადგა, ყველანი გარს შემოეხვივნენ და
ცნობისმოყვარეობით შაჰცქეროდენ პირში. ზოგი, უფრო ცელქნი, უკანიდამ საწყალს
ახალსმოსულს ხან თმას გაუწევდნენ, ხან თავში ჩაჰცხებდნენ; ხან მუჯლუგუნებს
უთავაზებდნენ. კოლა გაწყრებოდა; რა მის წყრომას ნახავდნენ ყმაწვილები, უფრო
გააწვალებდნენ; იყო ერთი ხათქათი, სიცილი და ყვირილი; ამ დროს შემოვიდა ოსტატი
ერთ კაი სქელ და პტყელ ჯოხით, რომელსაც სახაზეს ეძახდნენ სკოლებში. მყის
ჩაჩუმდნენ ყმაწვილები ისე, რომ ბუზი გაფრენილიყო, შეიტყობდი. ოსტატის სახე იყო
მრისხანე და ზედ ეწერა სურვილი ცემისა.
– ვინა ყვიროდა აქა! – წაავლო ერთს ყმაწვილს, რომელიც მოხვდა ხელში, ყურებში,
– ვინა ყვიროდა, მითხარი, – დაუყვირა ოსტატმა საზარელ ხმით.
საწყალი ყმაწვილი გაფითრდა და აირია და ისე უნებლიეთ გაიშვირა ხელი
კოლასაკენ. ყმაწვილებმა ერთბამად მისძახეს: – ეგა ყვიროდა, ეგაო! – და უხაროდათ, რო
იპოვეს, ვისაც დააბრალონ.

მივარდა კოლას გახარებული ოსტატი, რო მიეცა შემთხვევა ვისიმეს ცემისა. –
გამოშალე ხელი, – დაუყვირა წარბებშეკრულმა ოსტატმა. კოლამ ხელი არ გაუშალა. – შე
ძაღლო, არ გესმის, გამოშალე-მეთქი, – შეჰყვირა უფრო მრისხანეთ. აინთო ცეცხლით
კოლა, შაშინდა, მაგრამ მაინც ხელი არ გაუშალა. – არ გამოშლი, შე საძაგელო? – და
გადასწვდა, რო გამოაშლევინოს ძალად ხელი.
მაშინ დაჯდომილმა კოლამ ჰკითხა ნახევარტირილით თითქმის:
– რა დავაშავე, რო ცემას მიპირობთ?
– შენ აქ ჰბედავ სიტყვა შემომიბრუნო! ჰა, შენ აქ შეიძელი კიდეც ოსტატსა ჰკითხო,
რათა მცემო, ჰა! – და გადააწნა ერთი ათიოდე სახაზე ბეჭებზედ საწყალ კოლას, რომელსაც
დანაშაული არა ჰქონდა რა. მერე გამაათრია სკამიდან, თმებით წამოითრია და დაახალა
ფიცრის იატაკზედ მუხლებზედ. – მე შენ გასწავლი, როგორ უნდა იქცევოდე, ჯერ პატარა
დამაცა!... – უთხრა დორბლიანმა ოსტატმა და ერთიც წაუთავა ლაწანი ყბაში. ამ
შემთხვევამ და ბევრმა კიდევ ამის მგზავსმა შემთხვევაებმა პირველად დაარწმუნეს კოლა,
რო ქვეყანაზედ სამართალი არ არი და ასწავლეს კოლასა უსამართლობა! ბევრი ხანი
გავიდა, რაც კოლა ღიმნაზიაში დადიოდა, და აქაურმა სწავლამ, თუ ქცევამ, თუ
ოსტატებმა, სრულად დააჯერეს ჭაბუკი გული კოლასი, რომ კაცი სხვა კაცის
საუბედუროთ უნდა სცხოვრებდეს.
რასაკვირველია, ამ საზოგადოებაში ყოფნამა შეაძულა სწავლა კოლასა და აუცრუვა
გული! აბა რაღას ისწავლიდა, რაც პირველ დღესვე ნახა, იმის შემდეგ?... მერ საწყალ
გონიერს ყმაწვილს, რომელმაც რუსული ინჩეც არ იცოდა, რუსულად უსხნიდნენ და
რუსულად ასწავლიდნენ; დიდი ჭკვიანი პედაგოგები კოლას უსწავლელობას უნიჭობას
და ზარმაცობას აწერდნენ და სცემდნენ, სცემდნენ და სცემდნენ საწყალსა ამის გამო. ის კი
ვერ მოეფიქრათ, რომ რუსული არ ესმით ახალთ მოსწავლეთა.
ერთხელ იყო ღრამმატიკის კლასსი. კოლა საწყალი წამომდგარიყო დილის ოთხ
საათზედ და დუდუნებდა გაკვეთილსა რვა საათამდინ. კითხულობდა და კითხულობდა
და, რასაკვირველია, არა ესმოდა რა, და რადგანაც არა ესმოდა რა, არც არაფერი შესდიოდა
თავში. წავიდა, როგორც იყო, ღიმნაზიაში, დაღლილი, გაყვითლებული და ერთი ღამის
უძილო, იმისთვის [რომ] იმ წინა ღამეს კიდევ ღვთისმეტყველება ესწავლა დიდხანს.
პირველადვე კოლა გაიყვანა ღრამმატიკის ოსტატმა და, როცა ოსტატმა მრისხანეთა
ჰკითხა: – შტო ტაკოე ღრამმატიკა? – მაშინ ღრამმატიკა და ღვთისმეტყველება აერივნენ
ერთად შაშინებულ კოლასა.
– ნუ, შტო ტაკოე ღრამმატიკა, გოვორი, ბალვან! – უფრო მრისხანეთ ეტყოდა
ოსტატი, რომელიც სთვლემდა სკამზედ.
– გრამმატიკა იესტ კ პრავილნომუ ურაზუმენიუ სვიასჩენავო პისანია, – ამბობდა
საწყალი კოლა და თითონაც არ ესმოდა რას ამბობდა; მიხვდა კი რომ
ღვთისმეტყველებიდამ რაღაც შემოურივა, მაგრამ არა სჯეროდა.
– ვოტ ტებე კ პრავილნომუ ურაზუმენიუ, – შეჰყივლა შესაფერ სილითა კაცმოყვარე
პედაგოგმა, – ვოტ ტებე ი სვიასჩენოე პისანიე, დურალეი! – და გაიგდო წიხლქვეშ, მერე
ჰკრა პანჩური და გამოაგდო კარში.
ეგრე იზდებოდა კოლა ღიმნაზიაში. კოლა რამდვენჯერმე გამოაგდეს კლასიდამ
გარეთ, მერე იფიქრა, ეგრე ხშირა დრო მაგდებენ კარში, მოდი, ქუდს დავმალავ გარეთ
სადმე და, როცა გამომაგდებენ, დავიხურამ და შინ წავალ. თქვა და აღასრულა კიდეც

მეორე დღესვე. კიდევ იმ ღრამმატიკის ოსტატმა გამოუძახა გარეთ კოლა; კოლა გამოვიდა,
წავიდა, იპოვნა დამალული ქუდი, გადმოხტა ღობეზედ და დააპირა გაქცევა.
– თათქარიძე, თათქარიძე! – მოესმა ძახილი ყმაწვილებისა; მიიხედა, ნახა რო
ათიოდე ყმაწვილი დგანან სწორეთ თავისებურად გამოგდებულნი გარეთა და
თავისებურად გამოპარულნი სკოლიდამ.
– გაბაან-ტოტზედ არ წამოხვალ საბანაოთ? – ჰკითხა ერთმა მათგანმა.
– გაბაან-ტოტი კი არა, ყურები მიწივის ცემისაგან, რა დროს ბანაობაა? – უთხრა
შეწუხებულმა კოლამ.
– ჩვენ კი არ გვიწივის?... შენ თუ მაგას აჰყევი, კლდეზედ გადავარდი. აი, ჩვენ
გვიყურე, დღეში ხუთჯერა გვცემენ, მაგრამ ყურსაც არ ვიბერტყამთ, გამოგვაგდებენ და
ჩვენც ეგ გვიხარიან. წამო, რას ამბობ! წავიდეთ, ცურვას გასწავლით, – ატყუებდნენ
ყმაწვილები. ბოლოს აჰყვა ესეც იმათა და მაშინ შეეჩვივა სკოლიდამ ხშირად სირბილს
გაბაანთ-ტოტისაკენ, სადაც ბევრი ამხანაკები დახვდებოდნენ ხოლმე. იქ გააბამდნენ
სადილობამდინ ხან ართურმას, ხან ბურთსა და სადილად წიგნებით იღლიებქვეშ
მოვიდოდნენ შინ და ატყუებდნენ დედ-მამას, რო ღიმნაზიაში ვიყავითო. აქ გაირყვნა
სრულიად კოლა; რაც საძაგლობა იქნებოდა ქალაქში, სულ აქ მოხდებოდა ხოლმე; კოლას
ჯერ სრულიად სძაგდა ესე ყოველი, მერე ცოტ-ცოტად შეეჩვივა და ბოლოს თითონაც
დაემგზავსა იმას, რომელის ყოფაც უწინ დასანახავათაც ეძაგებოდა. ეგრე წახდა
საუკუნოდ ჩვენი კოლა!... ნიჭიერი, მახვილი, ცქვიტი და გონიერი ყმაწვილი!...
კაკო კი შინ ეგდო ხოლმე, როცა კოლა ამ ყოფაებს სჩადიოდა. კაკო პატაროობითვე
ფიქრიანი ბიჭი იყო, ყოველთვის უყვარდა გაეკეთებინა რამე. ნამეტნავად საშინლად
უნდოდა წიგნი ესწავლა. სადღაც მოეპარა ერთი დაბეჭდილი წიგნი და იმას ინახამდა
როგორც ხატსა და ნაწილებსა. ის წიგნი იყო ჩვენი უკვდავი “ვეფხვისტყაოსანი”. ხშირად
ამბობდა ხოლმე გულში: “მოვკვდები და ამას წავიკითხამო!”
ერთხელ, როცა მოხუცებულმა დედაბერმა დაიძინა სადილშემდეგ და კოლა
სადღაც წავიდა, როცა კაკომ ყველაფერი მიალაგა, გამოვიდა და დაჯდა ქუჩის გარეთ;
მიიხედა იქით მარჯვნივ და დაინახა ბიჭები შეგროვებულან და რაღაცას ყურს უგდებენ
ყურადღებით; ამას ეგონა ზღაპრებს ამბობენო და მოყვარული ზღაპრისა კაკო მაშინვე
მივარდა იქ. მაშინ ნახა, რო ერთი იმერელი ბიჭი იჯდა და კითხულობდა რაღაც
ხელნაწერსა. გაუხარდა, გაუხარდა ცნობისმოყვარე კაკოსა, რომ ის ბიჭი წიგნს
კითხულობდა, მიუჯდა გვერდით და დიდხანს იჯდა იმასთან მოწიწებით მზირალი.
როცა ბიჭები დაიშალნენ და დარჩნენ ის მეცნიერი ბიჭი და კაკო მარტოკანი, მაშინ კაკო
მიუბრუნდა ღრეჯით ბიჭსა და უთხრა: – თუ ღმერთი გწამს, წიგნი მასწავლეო!
ის იმერელი ბიჭი იყო კეთილი, მას გარდა ამას ძალიან მოეწონა ოსტატის როლიცა
და აღუთქვა სწავლება. რაღა გავაგრძელოთ, ტანჯვით და ვაი-ვაგლახით კაკომ ისწავლა
ექვს თვეში კითხვა ხელნაწერისაც და ბეჭდურსაც ასე, რომ თავის “ვეფხისტყაოსანი”
შეეძლო წაეკითხა. მაშინ მიუჯდა “ვეფხვისტყაოსანს” და ყოველ ცისმარე დღეს
კითხულობდა და კითხულობდა; ბევრი ლექსიც ისწავლა ზეპირად. როცა ავთანდილის
და შერმადინის ამბავი წაიკითხა, მთელი არსება ბეჯით კაკოსი აინთო სიხარულითა;
მაშინ, სწორეთ მაშინ კაკომ შეადგინა თავის გლეხურ ჭკვით თავისი იდეალი
ბატონყმობისა. “აი თუ ბატონი იყოსო, ავთანდილისავითა, თუ ყმა იყოს,
შერმადინისავითო!” იტყოდა ნატვრით კაკო ხოლმე. მაშინ დააპირა კაკომ, რო თითონ

იქნება შერმადინი და ავთანდილად კოლა ეყოლება; ბევრ მაგისთანა პლანებს დააწყობს
ხოლმე ხალისიანი გონება ჭაბუკისა, მაგრამ დროს შეუბრალებელი კვერთხი მათ
დაუკითხავათა სცემს და ანგრევს ჭაბუკის სიზმრებს. ეგრე “ვეფხვისტყაოსნის” კითხვაში
გაზარდა კაკომ თავისი თავი; თუმცა, მართალია, ბევრი სიტყვა და აზრი არ ესმოდა,
მაგრამ წმინდა გაუფუჭებელი გული კაკოსი აიბეჭდ[დ]ა ხოლმე პოეზიის ყვავილების
ჩრდილს; ის სიტყვა, პირდაპირ გულიდამ ამოსული, ყოველთვის გაეგება ყოველ კერძს
უფლისასა; პოეზიაში “გულსა გულის პასუხი ესმის” ∗ და იმ სიტყვას, რომელიც გულიდამ
ამოიძახება პირდაპირ, მეორე გულამდინ შუამავალი არ უნდა! ამაშია ის გაუგებარი და
საოცარი ძალა და ნაპერწკალი სამღვთო პოეზიისა. ბევრჯელ წაიკითხა კაკომ და
გადაიკითხა “ვეფხვისტყაოსანი”, თანდათან უფრო და უფრო ესმოდა, რასაც
კითხულობდა; და როცა უფრო ბევრი ესმოდა, ვიდრე არა, მაშინ დაიწყო თავისთავის
განხილვა. თუ ასწორებდა რასმეს თავისთავში, რუსთაველის გმირების ყალიბით
ასწორებდა. იმიტომაც კაკო გამოვიდა ბოლოს იმისთანა რომანტიკული კაცი, როგორც
იხილავთ თავის დროზედ, ჩემო კეთილო მკითხველო, თუ წაიკითხამთ ბოლომდინ და
არ მოიწყენთ ჩემს უბრალო ყბედობისაგან.
ესე სულ სხვადასხვანაირად იზდებოდნენ ბატონი და ყმა, რომელთაც გაგიჟებით
უყვარდათ ერთმანეთი; არ ვიცი რის გამო, მაგრამ კი უყვარდათ. იქნება ყმაწვილ-ყრმობა
ერთათ გატარებული, ყმაწვილ-ყრმობის წუხილი და სიხარული ურთიერთს შორის
გაყოფილი, დასასრულ სრულ ერთად ყოფნა, ერთი მოგონება ყმაწვილობისა, სურვილი
ყმაწვილის გულისა, რო გათბეს რითამე გრძნობითა, სიყვარულითა, როცა გარშამო არ
არის [– – –] გული. იქნება ესენი ყოველნი ერთად მოქმედობდნენ სასარგებლოთ
ბატონ-ყმის მეგობრობისა, ვინ იცის!... კაცის გული უძიროა, მიზეზი და დასაწყისი ყოველ
იმისი, რაც გულში იძვრის, უთქმელი და აუხსნელია, როგორც საიდუმლო ცისა, როგორც
ის ძალა, რომელიც თესლში გამოჰკვანძავს მომავალს მცენარესა!
ხშირად ღამე, ოდეს გულაცრუებული სწავლაზედ კოლა დაუძახებდა თავის კაკოს
და უბძანებდა, ზღაპარი სთქვიო, კაკო აიღებდა “ვეფხვისტაყოსანს” და უკითხამდა
ბატონსა. პირველში კოლა ცოტა ხანს დაუგდებდა ყურს და რა ნახავდა, რო
“ვეფხვისტყაოსანში” თავის ცხოვრების საყვედურის მეტი იქ არ არი რა, დაფიქრდებოდა
ხოლმე და იქნება ცოტაოდენ სინანულშიაც შევიდოდა, მაგრამ ეგ სინანული იყო წუთისა;
გავიდოდა ის წუთი თუ არა, კოლა, თავის თავით შერცხვენილი, უნებლიეთ დაჰკრავდა
გაჯავრებული ხელს წიგნს და გააგდებინებდა კაკოსა ხელიდამ.
– კარგი, გეყოფა! – იტყოდა ხოლმე გულზედ მოსული, – მეორე სახარებაც ერთი ეგა
ყოფილა!...
როგორც ლაფი არ გარდაიცემს მზის თბილ სხივებს, ისე საწყალ კოლას გული არ
იკარებდა არარა კეთილს. კაკო კი სულ მუდამ დასტრფოდა თავის იდეალის აღსრულებას,
არ იცოდა კი ბედი ბოლოს რარიგად შეუბრალებლად მოატყუებს.
IV
გაიარა რაოდენამე წელმა და დროთა დაუდგრომელ ბრუნვამ ბევრი რამ
გამოსცვალა ქვეყანაზედა. მოკვდა თავადი ლუარსაბი ისე, როგორც იხოცებიან ბევრი


სიტყვები ბარათაშვილისა.

ჩვენგანი, რომელნიც არც თავის სიცოცხლით უმატებენ რასმე ქვეყანასა და რაც თავის
სიკვდილით აკლებენ ხოლმე. გადაჰყვა რაოდენიმე ხანს უკან საწყალი, დაჩაგრული
უქრმოდ კნეინა ქეთევანი; წაიშალა ამ ორთა პირთა ცხოვრების კვალი დედამიწის
ზურგიდამ, არაფერი არ მააგონებდა კაცს ამათ ამქვეყნიერ ცხოვრებასა. ხოლოდ ორი
უბრალო საფლავის ქვა სათავადო სოფლის სასაფლავოზედ ერთად დაღონებით მდგარნი
აჩვენებს ეხლა ცნობისმოყვარე მკითხველსა, რომ თავად ლუარსაბ თათქარიძე და მისი
განუშორებელი მეუღლე კნეინა ქეთევანი ერთს დროს ცოცხალნი ყოფილან და ეხლა
დახოცილან!... კარგი მხვედრია! დალოცა ღმერთმა! ღმერთმა დაივიწყოს იმათი ცოდვები
ისე, როგორც ხალხი დაივიწყებს იმათ სახელსა!
როცა მამის სიკვდილი შეიტყო კოლამა, ბევრი აღარ იფიქრა, ვისწავლო თუ არაო,
გამოვარდა ავლაბარში, დაუჯდა ქირაზედ ჩამოსულ ურმებს და წამოვიდა შინ;
რასაკვირველია, კაკოც გამოჰყვა თანა. დარჩა კოლა მთელს ქვეყანაში მარტოთ და ობლად,
არავის თავის გარეშემო არა ხედავდა გულშემატკივარს. არც თითონ არავიზედ
შესტკიოდა გული. ერთი კაკოღა იყო, რომელიც უყვარდა კოლასა, და ვინ იცის, უყვარდა
თუ ჩვეულება იყო, რო კაკოს თავიდამ ვერ იშორებდა?... კაკოს კი თავის მხრით
უანგაროთ უყვარდა თავისი ბატონი, კაკოს ეცოდებოდა კიდეც იგი, როგორც ობოლი,
უთვისტომო ოცის წლის ყმაწვილი კაცი; მაგრამ ესე კავშირი ორთა სულ სხვადასხვა
ფიქრიანთა კაცთა დიდი ხანი ვერ გასძლებდა. კოლა იყო სრულებით, ხელაღებით
გარყვნილი; რით უნდა გაკეთებულიყო იგი? თავისი ბრალია თუ სხვისა? რასაკვირველია,
სხვისა. ჯერ რა გამოიტანა თავის დედ-მამის სახლიდამ? ენატარტალობა, ენის
გარყვნილობა, რომელსაც თვითვე დედ-მამა უქებდა, უდარდელობა ცხოვრებაში,
ჭორიკანაობა დედისა, ზარმაცობა მამისა, რომელიც სულ ყმების ოფლით სცხოვრობდა,
ჩვეულება უფიქრელობისა; მერე გაგზავნეს სკოლაში; რა გამოიტანა იქიდამ? აზრი, რომ
სამართალი არ არის ქვეყანაში, ამაში დაეფიცებოდა იგი ყოველდღე, რომ კაცი თავის
მოძმის სატანჯველად უნდა იყოს, როგორც მისი ოსტატები, რომ ძლიერი უნდა სრესდეს
უძლურსა, როგორც ოსტატები, რომ, სადაც ძალა, იქაც კანონია, როგორც ოსტატებში, რომ
ენამტანიობით და ცუდკაცობით შეიძლება იპოვოს უფროსთა სიყვარული, როგორც
კიდევ ოსტატებში და სხვანი და სხვანი, ყველას ვინ მოსთვლის! მაგრამ ყოველი წვეთი
გესლისა – რომ სწავლა ტანჯვაა, როგორც თვითანვე გამოსცადა, რომ შრომა უსარგებლოა,
როგორც თითონ დარწმუნდა – თითო-თითოც ეყოფა კაცს, რომ საუკუნოდ დაიღუპოს,
და ეს ყოველი ერთად რაღა იქნება?...
ასეთი იყო ჩვენი კოლა, როცა მოვიდა შინ სახლის მოსავლელად .
მაშინვე დაიბარა თავის მამის ნაცვალი მოხუცებული და პატიოსანი დათო და
უბძანა, რომ “ასის თუმნის მაგიერ, რომელიც მამაჩემს შემოსდიოდა, ორასი თუმანი უნდა
შემომივიდესო!”.
– რომელს ქარხანებიდამ, ჩემო კოლავ? – ეგრე უთხრა ბებერმა დათომ, რადგან
დარწმუნებული იყო, რო კოლას, თითქმის თავის ხელში გაზრდილს, არ ეწყინება.
– რაო, კოლავო! – მიუგო გამწყრალმა ბატონმა, – ქოფაკო, არ გეკადრება ბატონი
დამიძახო?...
– რა ვიცოდი, შენი კვნესამე! – მიუგო დაღონებით ამ სიტყვებისგან გულნაკლულმა
დათომ. – მე მეგონა, თქვენ ისევ ის კოლა ბრძანდებოდით, რომელსაც ერთხელ ხელში
ვათამაშებდი ხოლმე სიამოვნებით, როგორც შვილსა.

– ეხლა ხომ არ გნებავს მათამაშო, ვირო! გასწი! შენ შენი საქმე უნდა იცოდე, –
გამოაგდო საწყალი დათო, რომელსაც სიყვარულის და პატივისცემის მეტი გულში
არაფერი არ ჰქონია.
– მათამაშებდი როგორც შვილსა?... ის კი არ იცი, ქოფაკო ძაღლო, რო მე და შენს
შვილში დიდი ზღვა არი? – აი ეს ერთი მაგალითი, როგორც კოლამ თავისი ტეორია
შეაკავშირა ცხოვრებასთან!...
სხვისგან თუ თავის თავისაგან კოლა წახდა და ასე წახდა, რო იმისთვის ცოდვა
ცოდვად აღარა იყო, სიკეთეს იმის თვალში არა ჰქონდა თავისი მიმზიდველი სითბო და
სილბილე და ბოროტებას თავისი შავი დაღი სიძულილისა. არც ერთს კაცობრიულ
გულგამათბობელ გრძნობას აღარ დარჩათ ალაგი კოლას გულში, ისე იყო მოსვრილი
ლაფითა; თუმც ხანდისხან, როგორც მინდორში დავიწყებული ცეცხლი, ან კლდის
ნაპრალში შემთხვევით ჩავარდნილი სხივი მზისა, იმის ბნელ გულსა გაანათლებდა
პატიოსანი გრძნობა და კეთილშობლური აზრი, მაგრამ ეგ განათლება იყო ერთის წამისა;
გავიდოდა ის წამი და კოლა იყო ისევ ის გარყვნილი, უნამუსო და ჟინიანი კოლა; რასაც
ფიქრში ჩაიდებდა, ვერა გზით არ დაიშლიდა, იმისი გულისწალიდიც იყო გულსავითვე
ლაბიანი და შავი; და იმ წადილის აღსასრულებლად ის ოცის წლის ყმაწვილი კაცი არა
საშუალობას არ დაიშურებდა. მამას მოსტაცებდა ქალს, შეაგინებდა და ერთს მცირედს
სინანულს მაინც გაერბინა იმის ძარღვებში!... ქმარს გაურყვნიდა ცოლსა და სვინიდისი
დააკმაყოფილებდა თავის თანხმობითა!... აი რა კაცი იყო კოლა! აღსრულდა საწყალ
ლუარსაბის სურვილი!... მერე რარიგად, ყოველფერში შეიქმნა არამც თუ დიამბეგი,
დიამბეგსაც გადააჭარბა, განა საქმით, ზნეობითა!...
ამნაირად დაიწყო კოლამ ცხოვრება თავის ყმებში. რამდვენი საძაგლობა მაახდინა,
რამოდენა ცოდვა ქმნა... კაკო ამას ყოველფერსა ხედავდა და იმისი მარტივი, გლეხური,
პატიოსანი გული ვერ იტანდა ბატონის საძაგლობას. ბევრჯელ ურჩევნია თავის
ბატონისთვის, რო დაიშალოს საძაგლობა, მაგრამ, როგორც კლდეს, ისე იმას ვერა
შეასმინა-რა.
– კოლავ, (ესე ეძახდა ბატონის ნებით ხოლმე კაკო) ღმერთი, რჯული, ნუ შვრები
მაგასა! ცუდია! შემოაკვდები ვისმეს, – უთხრა კაკომ, როცა მარტოკანი იყვნენ ოთახში.
– დამეკარგე, სულელო! ტვინი წაიღე ბევრის ყბედობით, – უთხრა კოლამ
წყრომითა.
– მე გინდა მართლა დავიკარგები, ოღონდ შენ მოისვენე ცუდ საქმეებისგან! –
უთხრა სიყვარულით ბიჭმა.
– რა ცუდი საქმეები, რას მიჰქარავ, მე შენი თავი არა მაქვს, გამეცალე აქედამ! –
მიუგო ამღვრეულმა კოლამ.
– რა ცუდი საქმეებიო? ვაი შენ, ჩემო თავო, დაგავიწყდა? – ეტყოდა შებრალების
ღიმილით მოსამსახურე, – აბა მოთვალე ერთი მაინც, რაც აქა ხარ, რომ ცოდვა არ გექმნას.
– შენ რა ღვდელი ხარ, რომ მოგითვალო? დამესხენ მეთქი, სულელო!
– რათ მინდა, რო მომითვალო? მე უშენოთაც სულ ყველაფერი ვიცი, რაც კი რამ შენ
ჩაგიდენია; შენ თავს მიუთვალე.
– ბიჭო! არ დამესხნები?... რა გინდა ჩემგან შენ, რა ჩემი სულთამხუთავი ხარ!..
ფიე!...

– შენ იცი, კოლავ! შენი ნებაა! როგორც მე შენ მალე დაგესხნები, ისე ნეტავი შენ
დაესხნა საძაგლობას და სხვა არ მინდა რა.
– რა საძაგლობას? რას როტავ, ნეტავი მითხრა?
– შენ კარგად იცი, რასაც ვროტავ, მაგრა გაგება არ გინდა!
– რისა?
– აი იმისა, რო ნუ რყვნი გლეხის დედაკაცებსა, იმისი, რო ნუ ართმევ და უფუჭებ
ძალადა საწყალ გლეხკაცსა ცოლსა და საწყალს მამასა უმანკო ქალებსა. ჩვენ კაცნი ვართ! –
განაგრძელა კაკომ უფრო და უფრო საყვედურითა. – ჩვენ თქვენსავით კაცები ვართ,
ერთის ღმერთისა შექმნილები, ერთის კაციდამ ჩამოსულები!...
– კარგი, ბრიყვო, მომშორდი! – ეტყოდა გულნატკენი კოლა, – მე ოსტატები
ღიმნაზიაშიაცა მძულდნენ და აქ უფრო მეძულება.
– მე ოსტატობა არ მინდა, მე მარტო იმას გეუბნები, რომ შეგვიბრალე საწყალი ყმები,
შენ ჩვენი მფარველი უნდა იყო და არა წამწყმედელი!
– ეეჰ! მოთმინებიდამ გამოიყვან კაცს! გამეცალე-მეთქი, თორემ ცუდათ მოგივა, –
უთხრა დამუქრებით კოლამ.
– მე გაგეცლები, მაგრამ ფთხილად იყავ, გეუბნები, კოლავ, თორემ აი ეს დღე ნიშანი,
– თქვა და მაშინვე გამოვიდა კაკო გარეთ.
რაკი კაკო გავიდა, კოლამ მოუკიდა პაპიროზსა და დაიწყო წინ და უკან ოთახში
სიარული, შავიდა ფიქრებში. ჯერ მოაგონდა ქალაქის არამხანები, დაცემული ქალები,
მერე ორთაჭალაში ლოთობა, მერე ღიმნაზია, გაბაანთ-ტოტი, ოსტატები და ბოლოს
თავისი საწყალი დედ-მამა.
“საწყალი მამაჩემი! – წამოიძახა კვნესით გულამომჯდარმა კოლამა – საწყალი
დედა!... რარიგათ უყვარდი!... მე აქ დავდივარ ჩემთვისა და იმათ კი, ვინ იცის, რამთვენი
მატლი ღრღნის” – ჩამოუგორდა უნებურად ცრემლი თვალთაგან.
მერე მოაგონდა ისევ თავისი ყოფა-ცხოვრება, თავისი კაკოცა, როგორც იმის
ცოდვების დარაჯი.
“ეს კაკო რაღას გადამკიდებია, – ამბობდა თავისთავად კოლა, – ლამის თავი
შემაძულოს ამ ბიჭმა!... ჭკვიანი ბიჭი ხელიდამ წასულა ბატონისთვისა, სულ რაღაც
სულელურ ვეფხვისტყაოსანმა კი ქნა! აი დასწყევლოს ღმერთმა ის, ვინც მაგას წიგნი
ასწავლა. ბიჭი და წიგნის კითხვა ვის გაუგია?... სასაცილოა!... თუ კიდევ ბევრს ყბედობას
დაიწყობს, მე ვიცი, – კარგათაც მიგიტყეპამ იმ მეცნიერ ბიჭსა!...” კიდევ დიდხანს იფიქრა...
ბოლოს შემოესმა საყდრის ზარის ხმა. ეს იყო კვირა დილით. გაიზმორა, დაამთქნარა
ორიოდჯერ და მერე დაუძახა კაკოს. კაკო შემოვიდა.
– მოიტა, ტანთ ჩამაცვი! – უბძანა კოლამ. კაკომ მოუტანა ტანისამოსი, ჩაიცვა
კოლამ და გამოემგზავრა საყდრისაკენ, სალოცავად კი არა, ისე, თვალის გასახილებლად,
რომ თვალს წყალი დაალევინოს გოგოების ყურებით.
– მოვიდა საყდარში და წირვის შემდეგ შეასწრო თვალი ერთს თექვსმეტის წლის
გოგოს, ფაქიზად ჩაცმულს, და ჰკითხა იმის მშვენებით გაკვირვებულმა კოლამა მაშინ იქ
მდგომსა დათოს:
– ეს ვისი გოგოა?
დათოს ფერი ეცვალა.

– ჩემი გახლავთ, – თრთოლით მიუგო დათომ, რა იცოდა რომ საშიში იყო ბატონის
მოწონება.
– კარგი საპროშტავი გყოლია! – უთხრა კოლამ და წამოვიდა შინისკენ.
მოკვდა, მოკვდა საწყალი დათო, რო გაიგო, რო იმის ბატონს მოეწონა ქალი ამისი.
– დავიღუპე, დავიღუპე, – მოსთქვამდა გზადაგზა ღრმათ მოწყლული დათო! –
ნეტავი, შვილო, არც კი გამჩენოდი!... ადრე და მალე დამიბრმავდეს ეს ბებერი თვალი,
მინამ შენ ნამუსწართმეულს გნახამდე!... ვაიმე, ჩემო მამისერთავ თამრო! – თითქმის
ტიროდა პატიოსანი დათო.
ეგრე გაფითრებული იყო დათო, როცა შინ მოვიდა. დერეფანში დახვდა თავისი
თამრო, რომელმაც ვეღარ იცნო თითქმის მამა.
– რა დაგმართვია, კაცო! თითქო უცემიხარ ვისმეო! – უთხრა გაკვირვებულმა
თამრომა.
– არაფერი, შვილო, ნუ გეშინიან! ჩემი ნათესავი და ძმადფიცი კაცი მოუტაცნიათ
ლეკებს, – უმალავდა საბრალო დათო, – და იმაზედ ვსწუხვარ.
– ვინ შენი ძმადფიცი, მამავ?
– აი ის... რა ჰქვიან... დამავიწყდა... – ამბობდა არეულად ტყუილისუჩვევი დათო.
– არა, შენ მატყუებ, როგორღაც იზლაზნები ლაპარაკში, უთუოდ ხიფათი რამე
გვდევს და არ მეუბნები! – უთხრა შეშინებულმა ლამაზ გოგომა.
– არაფერი-მეთქი! არ გეყურება, რას გეუბნები? – მიუგო გულმოწყვეტილმა მამამა.
თამროს ძალიან უყვარდა მამა; რა ის ესეთ უცნაურ მდგომარეობაში ნახა, სულ
აუტირდა პატარა და ნაზი გული; გული მოსწყდა, რო მამა უმალავდა რაღაც
უბედურობას, რომელიც თამრომ წამოიდგინა, ღმერთმა თუ იცის, რამოდენად.
– მამი, ღვთის გულისათვის, ნუ მიმალავ! ვიცი, რო რაღაც არი და მე არ მეუბნები,
მიმალავ! – ეხვეწებოდა ეჭვში შესული თამრო თავისთავზედაც და მამაზედაც.
დათო პასუხს არა სცემდა. ბევრი ეხვეწა კიდევ პატარა თამრო, მაგრამ მამამ
არაფერი არ უთხრა. გამოეცალა გამწყრალი შვილი თავის მამასა, შავიდა ბაღჩაში და ერთ
კაკლის ქვეშ ბალახზედ დაჯდა; დაიწყო გამოცნობა, რა უნდა ყოფილიყო მამის ნაღვლის
მიზეზი; დიდხანს იფიქრა, მაგრამ ვერა გახდა რა. ბოლოს მოაგონდა, რო როცა ამან
გამოიარა, ბატონმა თვალი შეასწრო და დათოს რაღაცა ჰკითხა; მაშინ კი მიხვდა რაღაცა
ეჭვსა, რო მამის ნაღვლის მიზეზი იქნება მე ვიყოვო, და გადაწყვიტა, რომ სწორეთ
ათქმევინოს მამას ყველაფერი. ამ ფიქრებში რომ იყო, ღობიდამ ვიღაცამ დაუძახა:
– თამრო, აქა ხარ?
– აქა ვარ, გადმოდი! – უთხრა აწითლებულმა თამრომა, რომელმაც იცნო ხმა
დამძახელისა.
პატარა ხანს უკან ერთი კარგი თქვენი მოსაწონი კოხტა ყმაწვილი ბიჭი გადმოხტა
და მოვიდა თამროსთან და წამოუწვა წინ ბალახზედ. ეს იყო ჩვენი ნაცნობი კაკო. მათ
ერთმანეთი უყვარდათ და პირობა ჰქონდათ ცოლქრმობისა.
– რათა ხარ ეგრე მოწყენილი, ჩემო გვრიტო? – ჰკითხა ალერსით კაკომა, რა ნახა
თავის საყვარელი რაღაც ნაღვლით მოცული.
– დღეს ავი დღეა ჩემთვისა, – მიუგო პასუხად, მორცხობით კი არა, იმიტომ რომ
დიდი ხანია შეჩვეულნი იყვნენ ერთმანეთთან ლაპარაკსა.
– რათა, გენაცვალოს ჩემი თავი, – უთხრა ეშხით სავსემ კაკომა.

– ისე! – მიუგო ნაღვლიანათ ლამაზმა გოგომ.
– მაინც?
– დღეს მამაჩემი საყდრიდან გუნებნაქცევი მოვიდა და იმისთვის.
– შენ დღეს საყდარში იყავ? – წამოვარდა კაკო რაღაც შიშითა, ჩქარა ჰკითხა
თამროსა.
– ვიყავ, რაზედ შეკრთი ასე? – ჰკითხა თავის რიგზედ გაკვირვებულმა თამრომა.
– ბატონი იქ იყო? – ჰკითხა იმავ აჩქარებით მოუთმენელმა კაკომ.
– იქ იყო, დერეფანში იდგა, როცა მე წინ გამოუარე, – მიუგო უფრო გაკვირვებულმა.
– იქ იყო? – გააგძელა სიტყვა კაკომ და დააკრაჭუნა კბილები. პატარა ხანს იდგა,
იდგა, დიდხანს ჩასცქერდა თამროს ლამაზ, შავ, ჩარღმავებულ თვალებში, მერე არაფერი
არ უთხრა თამროს და გამწყრალსავით ისევ იმ ღობეზედ გადმოხტა და გასწია საითკენაც.
დარჩა ამ ყოფით გაკვირვებული თამრო, ვერა გაიგო რა იმისი, რაც ნახა და რაც
გაიგო.
“იქნება მამიჩემის ნაღველი მე ვიყოო!” გაიფიქრა თამრომა, მაგრამ მის უბიწო
გულმა, რა მოათვალიერა თავის პატიოსანის ცხოვრება, ვერაფერი ვერა იპოვა, რომ
შვილი მამასთან პირშავად გამოჩენილიყო. შხამად შემერგოს დედისჩემის რძეო, არამი
იყოს ჩემზედ დედისჩემის ამაგიო, თუ “... და ვეღარ გაათავა სიტყვა უცოდველმა გოგომ
და რაღაც ნელ მწუხარებითა, რომელიც იყო ტკბილი და საოცრად მაამებელი, აევსო
სული და გული პატარა თამროსა; კიდეც უხაროდა რაღაცა, კიდეც ეწუხებოდა და
ეტირებოდა. ამ ყოფით გამოვიდა გარეთ, შავიდა სახლში და – თითონაც არ იცოდა,
რისთვის, – უნებლიეთ მოეხვია მოხუცებულ მამასა. რომელიც თავპირჩამოშვებული
მწუხარედ იჯდა ცეცხლთან გაშლილ თეთრ ნაბადზედ. გაუგებარია მოძრაობა უმანკო
გულისა!...
V
“რა კარგი გოგო ჰყოლია იმ ქოფაკსა!...” – ფიქრობდა სადილნაჭამი კოლა
რამდვენიმე დღეს შემდეგ გაშლილ ხალიჩაზედ. – “მართლა რო კარგი ყოფილა! მერე
ქორბაც არი!... ისე მაისის პირველნაშობ მარწყვსავით ღვივის, მოწყვიტე, ჩაიდე პირში, ნუ
კი დაღეჭ, ისე გაიდნე პირში და ჩაყლაპე!...” აეშალა გულის წადილები უბედურსა
წასაწყმენდსა. ცეცხლი ნასროლი იყო, იგი მოხვდა დამპალ ხესა და მაშინვე, როგორც
აბედს, მოეკიდა. კოლამ შეატყო, იგრძნო, რომ, როცა კი ფიქრობდა საწყალ თამროზედ,
მთელი ძარღვები გულითურთ გაიელებდნენ რაღაც გაუგებარ გრძნობითა, რაღაც
წადილითა, რომელშიაც არაფერი სიწმინდე არ ერია. ის გრძნობა სიყვარული არ იყო, არა.
ეგ ამამაღლებელი, ციური ცეცხლი იმოდენა წმინდა არი, რომ თავის სადგურად არ
ამოირჩევს არადროს უწმინდურსა გულსა; რაც გინდათ დაარქვით კოლას გულის
თრთოლას, თუნდ ჟინი, ხურუში, მხეცური მიმზიდველობა, ხოლოთ კი ნუ დაარქმევთ
სიყვარულს – ამ უწმინდეს სახელს გრძნობისას, რომელსაც განიცდიან ხოლმე ხოლოთ
მაღალი არსებანი, ხოლოთ ისინი, ვინც იმისთვის ოდითვე აღნიშნულნი არიან. არა, იგი
გრძნობა კოლასი, გრძნობაც არ იყო თითქმის, ის იყო ხოლოთ მეტის სისხლის დუღილი,
რომელსაც ხშირად მივიღებთ ხოლმე სიყვარულად.

სადაც სურვილია დატკბობისა, იქ სიყვარული არ არი; სიყვარული ტანჯვაა;
“ტანჯვაა ვალი დ სხვერპლი უზომო სიყვარულისა” – ამბობს ერთი ჩვენი ქართველი
პოეტი. მართალიც არი!... სიყვარულში თვითონ სიყვარული უნდა ეძებოს კაცმა,
სიყვარულში თვით სიყვარული უნდა უყვარდეს სიყვარულისთვის კაცსა და არა რაიმე
სურვილისთვის. სადაც გამოერევა ადამიანის “მე”, იქ უთუოდ უნებლიეთ წარმოსდგება
მონებაცა ერთის მეორეზედ. უფრო უძლურმა უნდა დაუთმოს უფრო ძლიერსა, იქ იქნება
დესპოტობა, მონება და არა სრული ერთხმოვანი გარმონია ორთა თანასწორთა სულთა,
რომელთ შეერთება შეიქმს ხოლმე ერთ დაკარგულს ერთარსებასა; უნდა დაივიწყო შენი
“მე” და შეერთდე იმის “მესთან”, მაშინ აღსრულდება მნიშვნელობაც სიყვარულისა, მაშინ
გარდაიშლება მთელი ზღვა ტანჯვისა, მართალია, მაგრამ იმ ტანჯვას სამოთხეზედ არ
გაცვლი.
არა, არა! კოლას უყვარდა თამრო იმისთვის, რომ დაეკლა იგი, როგორც სამღთო
კრავი, დასაკმაყოფილებლად თავის უზნეო სურვილისა, რომ დამტკბარიყო იმის
უბედურობით, იმის დაცემით!... ბევრი იფიქრა, დაღალა თავისი ჭკვა და გონება, რათა
მოეხერხებინა რამე თამროს დასაღუპავად, მაგრამ ვერაფერი ვერ მოაგვარა.
“როგორ ჩავიგდო ხელში?...” – ამბობდა თავისთავად უგულო კოლა. – “ღირს კი,
ღვთის წინაშე, იმაზედ ნადირობა, თევზი ძალიან კარგია, თუ მოვახვედრე ბადე!...”
წამოდგა უფრო და უფრო გამსუნაგებული კოლა, გაიარ-გამოიარა და უნებლიეთ მივიდა
და დადგა სარკის წინ; ჩაიხედა სარკეში, თითქო უნდა დაერწმუნოსო თავის
სილამაზეზედა, მაგრამ დაგარწმუნებთ, მკითხველო, რომ ეგ ფიქრათაც არ მოსვლია; ის
იმის სარკესთან მისვლა და ჩახედვა სარკეში შემთხვევით მოხდა.
რა ჩაიხედა მართლა სარკეში, თვალწინ წარმოუდგა მშვენიერი ყმაწვილი კაცი,
რომელიც იყო თვითვე. შავი ლამაზი თვალები, ღრმანი და ჟინიანნი, მაგრამ დაღლილნი
პატრონის წარამარა თრევითა; მშვენიერი სახის მოყვანილობა, შავი პატარა ულვაშები,
უწვერო ლოყები, რომელზედაც წაშლილიყო კვალი უწინდელის სიწრფელისა და
რომელზედაც დამკვიდრებულიყო სიფერმკრთალე დაღლილ ბუნებისა; მშვენიერი
წამოსადეგი ტანი, ლამაზი, მაღალი შუბლი, მიყრილ-მოყრილი მაზედ [და] ლოყებზედ
გიშრის აბრეშუმის თმები, – ესე ყოველიფერი აიტაცებდა კაცსა!... რომ შეხედავდით და
ძალიან დააკვირდებოდით იმის სახეს, იტყოდით გულის ტკივილითა: ამ მშვენიერ ტანში,
როგორ უნდა იყოსო საძაგელი სულიო!
და არც მოტყუვდებოდით თქვენს სიტყვებში, ჩემო მკითხველო. მთელი სახის
მეტყველობა, სახის დაქანცულობა, მაშინ როდესაც იგი უნდა დუღდეს სიცოცხლითა, –
რადგანაც კოლა იყო ცხრამეტის წლისა, – ყოველი მოძრაობა, მიხრა-მოხრა
დაგარწმუნებდათ, რო კოლა შესაბრალებელია! ცხრამეტის წლის ყმაწვილი დაბერდა
გარყვნაში, ცხრამეტ წელში ჩამდგარი ათავებდა თავის სიცოცხლესა, ცხოვრებასა, მაშინ,
როდესაც სხვანი იწყობენ პირველად ცხოვრებას!..
შეხედა კიდევ თავის სახეს და გამობრუნდა არ[ც] მადლობელი და არც გამწყრალი
თავის სილამაზეზედ. კოლას სულ არა ჰქონდა იმედი, თავის სილამაზით მოეხიბლა
თამრო. “ძალა, ძალა”, ამბობდა ხოლმე კოლა. “მე ბატონი ვარ და ის ყმა არი! ჩემი
სურვილი კანონია იმისთვის!... დღეს, მინამ ძალა გაქვს, სრესე, სრესე უძლური, თუ ეგ
საამო არის, თორე ხვალ იმათაც რო მიეცეს ძალა, ისინიც გაგვსრესენ ჩვენა, ესეა
ქვეყანაზედ”, – ამბობდა კოლა თავის ყმებზედ და არც კი ეჭვიანობდა, რო იმათაც აქვს

გრძნობა, თავის გაუთელელი თავისი პატივი, რომ იმათშიაც არს ის ღვთიური სული,
რომელიც თანასწორად ასულდგმარებს გლეხსაც და თავადსაც.
დადიოდა დიდხან წინ და უკან ამგვარ განსჯაში ჩვენი კოლა, ფიქრობდა,
ფიქრობდა თამროზედ და ბოლოს წამოიძახა: “ბიჭო, გიტო!” ამოვიდა ერთი
გამხდარ-გამხდარი ბიჭი, რომლის თვალები იყვნენ ავსებულნი ეშმაკობითა და
მზაკვრობითა. ეგ გიტო იყო საძაგლობაში გამოცდილი, კარგი და ერთგული აიარი
კოლასი. რასაც კი კოლა მოისურვებდა, ის ჯადოქარის მანქანებითა მაშინვე აუსრულებდა
და იმისთვისაც უყვარდა იგი თავის ბატონსა.
ამოვიდა ბიჭი და გაჩერდა კარებთან, მომლოდნელი ბატონის ბძანებისა. კოლამ
თუმცა შენიშნა გიტოს მოსვლა, მაგრამ დიდხანს დადიოდა ჩაფიქრებული და არას
ეუბნებოდა; ბოლოს უთხრა:
– კაკო შინ არი?
– არ გახლავსთ.
– სად არი?
– რა მოგახსენოთ. სადილს უკან სადღაც წავიდა და არ მოსულა.
კიდევ გაჩუმდა კოლა და დაიწყო ისევ ისე სიარული.
მერე მიუბრუნდა კიდევ ბიჭსა და უბძანა:
– კარები მოხურე.
გიტომ მოხურა კარები. კიდევ გაჩუმდა კოლა, ბოლოს მივიდა, წამოწვა ტახტზედ
და თითი რაღაცას სწერდა, თუ ხატავდა ხალიჩაზედ. დიდხანს გაგრძელდა ამგვარი
მდგმოიარობა; ბოლოს კოლამ, ისევ ხალიჩას რა ჩაჰყურებდა, უთხრა დაბალ ხმით ბიჭსა:
– დათოს სახლში დადიხარ?
– თუ მიბძანებ, გიახლები.
– მე რას გკითხავ, ვირო, იმის პასუხი მითხარ! – უთხრა გაჯავრებით კოლამ, მაგრამ
კი თავი არ აუღია, რო შეეხედნა.
– არა, შენი ჭირიმე, უწინ კი გიახლებოდით ხოლმე, როცა დიდი ბატონი
საქმისთვის გამგზავნიდა.
– გინახავს იქ ერთი ლამაზი გოგო? – კიდევ ისე თავაუღებელად ჰკითხა კოლამ.
– როგორ არა, შენი ჭირიმე! აბა გოგო ის არი, აი!
– ვერ მომგვრი აქა? – ეხლა კი შეხედა ბიჭსა გაშტერებით.
– რა მოგახსენო, ვსცდი კი, შენი ჭირიმე, - მიუგო მეტისმეტ სიერთგულით ბიჭმა.
– თუ კაი ჩოხა გინდა, თუ არა და კატასავით ჩამოგახრჩობ ხეზედ, – დაემუქრა
კოლა. – სული კი გაინაბე, არავის შეატყობინო.
– ბატონი ბძანდები.
ბიჭი გავიდა და დარჩა ისევ თავის პატიოსან ფიქრებთან მარტო ჩვენი კარგი
ბატონი.
დატრიალდა ჩვენი კოლას აიარი, რომელიც გარდანქეშანზედ უკეთესი იყო ამგვარ
საქმეებში; ამ დღით დაიწყო ხმარება მთელ თავის მზაკვრობისა, ხერხისა, რომ როგორმე
გაება მახეში მწყერი, როგორც ამბობდა თითონ ხოლმე. “თუ ერთი ჩავიგდე, პირველად კი
მე ვაკოცებ, თუნდ ბატონმა პალოზედ ჩამომაგოს”, ამბობდა ნერწყვყლაპითა გიტო. “აბა,
გიტო! – ეუბნებოდა თავის თავს ღიმილით და თვალის ხუჭვით, – თუ ჩოხა გინდა,
დატრიალდი შენებურად”. ხშირად შურით იტყოდა ხოლმე: “ბატონობა რა კარგია!... რაც

გულში გაიტარე, იმას აასრულებ! ბატონი რო ვიყო, ჩიტის რძესაც კი ვიშოვიდი, არამც თუ
ჩემის ყმის გოგოს. სულელია ჩემი ბატონი! რო არ იცის ბატონობა!... გოგო ჩემი ყმისა
მომეწონოს და დავღონდე?! ერთი კი დაიყვირე და აბა ნუ გამიგონებ! თითონ მამას
უბძანებდი: შენი გოგო მომგვარე-მეთქი. აბა ერთი უარი ეთქო, სულ წვერებზედ
დავკიდებდი. ეს დალოცვილი ღმერთიც იმას აძლევს ბატონობას, ვინც არ იცის! მე უნდა
ვიყო, გიჩვენებდი თამაშას!...” აი, რა ფიქრებში იყო ჩვენი ბატონის ღირსი გიტო, როცა
ჩავიდა სამზვარეულოში.
საწყალო თამრო, დედამიწა სქდება შენ ფეხქვეშ, რო თან ჩაგიტანოს და შენ კი არ
იცი და ყურსაც არ იბღერტამ!
კოლა ჩაისა სვამდა მარტოკა ოთახში, როცა შემოვიდა დაღონებული დათო,
რომელმაც, შემდეგ მძიმე თავის დაკვრისა, მოახსენა მოწიწებით:
– ბატონი ადღეგრძელა ღმერთმა!
– რა გნებავს? – ჰკითხა გულცივად კოლამა.
– ხვალ, შენი ჭირიმე, – მიუგო დათომ, – მე ტყეში მივდივარ, მუშა მიმყავს, ვენახიც
შესამუშავებელია, არ ვიცი, ვენახში ვინ გაჰყვება მუშას?
– მეც არ ვიცი, – უთხრა ისევ ისე გულცივად კოლამ.
– თქვენ ხო არ ინებებთ, შენი ჭირიმე! – უთხრა გაუბედაობით დათომა.
– მამაშენს აქ ცხონება, სწორეთ იქ გიახლები, შენ ნუ მოუკვდე ჩემ თავს, – უთხრა
ჯავრიანმა კოლამ.
– მაშ რა ვქნა, შენი ჭირიმე, მე ორად ხომ არ გავიჭრები?
– ნუ მიჰქარავ ბევრს!... თავში ქვა იხალე და ისა ქენი.
დათო დაღონდა, კოლაც დაჩუმდა, მერე თითქოს რაღაც მოაგონდაო კოლასა,
წამოიძახა:
– კაკო ხე-ტყეზედ წავიდეს და შენ ვენახში წაასხი მუშა, გესმის თუ არა!
– მესმის, შენი ჭირიმე, – მიუგო დაღონებით დათომა და გამოვიდა ამ სიტყვებით:
ღმერთო, რა ცეცხლში ჩავარდი ამ სიბერის დროს!
კოლას ძალიან იამა, რომ ამისთანა განკარგულება მოახდინა. ორს თავის მტერს და
თავის წადილის დამშლელს იშორებდა თავიდამ. თუმცა კოლას ფიქრათაც არა ჰქონდა,
რო კაკოს თამრო უყვარს, მაგრამ იმის ყვედრების თითქმის სცხვენოდა და ეშინოდა
კიდეც. “ყოჩაღათ მოვიდა საქმე”, – თქვა მხიარულმა კოლამ, როცა დათო გავიდა: “ბიჭო,
ბიჭო!” – დაიყვირა კოლამ. ამოვიდა გიტო თავმოკატუნებული.
– ხვალ არც დათო იქნება შინ და რაც კა... – უნდა ეთქვა “კაკოვო”, მაგრამ გიტოსი
შერცხვა. ბიჭი რას გაიფიქრებდა? კაკოსი ეშინიანო, თუ? – გესმის, დათო ხვალ შინ არ
იქნება; დაისხომე კარგად! – უთხრა ბძანებით კოლამ.
– მესმის, შენი ჭირიმე! – მიხვდა გიტო, რო ბატონს უნდა, რო ხვალ მოხერხდეს, რაც
მოსახერხებელია.
– აი, ღმერთმა შენც შეგარცხვინა და შენი ბატონობაც!... თავის ყმისა რო ბატონს
ეშინოდეს, რაღა ბატონია!... – ამბობდა დაცინებითა გიტო, როცა ჩამოდიოდა ბატონის
ოთახიდამ.
საკვირველია, ღმერთმან იცის!... ერთი და იგივე სულშემხუთველ ძალის ქვეშ
კაცნი ზოგიერთნი ვერ იტანენ სიმძიმეს, ჩივიან და აყვედრიან უღმერთობას მომსრესელ
ძალასა, ზოგნი კი აყვედრიან და ჩივიან იმავე დროს, რომ ისე ვერა ხუთავს სულს,

როგორც შეუძლიან ეს, რომ დახუთოს. პირველ ნახვითა ეს საკვირველება აღარ არის
შემდეგ საკვირველებად, როცა კარგად დააცქერდები საქმეს. რით გაიგება ეს
წინააღმდეგობა? აი რით: პირველნი, რომელნიც უსამართლობას ჩივიან, ისინი გრძნობენ
თავის დათრგუნვილს ბუნების საზარლობას და იმისთვის აყივდებიან. მეორენი, თუმცა
გრძნობენ ამასვე, მაგრამ გამთბარნი არიან დესპოტის ხელის სიმძიმეს ქვეშ; ამად თავის
სარგებლობა ხელს აღებინებს თავის ბუნებაზედ. ეგრე მოუხდა სწორედ გიტოსაც. ამას
ფეხებზედ ეკიდა, თუ ბატონი მისი თუნდ ყველას ჩაჰყრიდა წყალში. “მე ხომ კარგათ
ვიქნებიო, – ფიქრობდა ხოლმე გიტო, – დაე ბატონმა ყველანი დასწოს თუნდ ცეცხლში, მე
მივალ და ხელებს გავითბობ! რა მენაღვლება მე!”... აი რა ფილოსოფია ამართლებდა
თავის თვალში გიტოსა! ნუ განკიცხავთ საწყალ გიტოსა, ნუ ამოფხვრით ძირიანად გიტოს
გულს, ნუ გამოიმეტებთ სასიკვდინოდ! ეგ გლეხია, უსწავლელი, უმეცარი, ეგ მთელ
თავის სიცოცხლეში გრძნობდა თავის ბატონის ხელს, რომელიც მიწაში აძვრენდა
საწყალს და თავის მოსარჩენათ ეგ მოახერხა, რომ კვერი დაუკრას ბატონს. რამდვენი
არიან ეპოლეტებიანი გიტოები ჩვენ თავადიშვილებში, რომელთაგანაც უნდა გადიოდეს
წმინდა სხივი ჭეშმარიტებისა, სამართლისა და სიკეთისა დაბალ ხალში; რამდვენი არიან
გიტოები, რომელნიც სხვის ძვლების წვაში ხედვენ საშუალობას, რათა გაითბონ თავისი
ხელები! რამდვენი არიან!... თქვენცა გყავთ იმისთანა ნაცნობები, ჩემო მკითხველო, და
მეცა, მაშ რადღა ვკიცხავთ საწყალ მიწასთან გასწორებულ გლეხსა?
VI
გიტო ჩამოდიოდა ძირს და ფიქრობდა: “კაკო რო იკითხა, სად არიო, უთუოთ
იმისთვის უნდა ჩაებარებინა ეგ საქმე. რა კარგია, რო მე შევხვდი!... ეხლა მე ვიცი, რა
ბიჭობასაც უზამ ჩემს სულელს ბატონსა! ღვთის წყალობა მე მქონდეს ისე, როგორც მე
შევაყვარო ბატონს ჩემი თავი ჩემ ხერხიანობით! როცა შევაყვარებ, მაშინ მეც მეორე
ბატონი ვიქნები!... შახტი, გიტო, ბედაურები დაიხოცნენ და ვირებს არ დაუგდო მოედანი,
აბა ჰაა! შენ იცი, როგორც დატრიალდები!...” ფიქრობდა ჩვენი გიტო, თანდათან უფრო
აღტაცებაში შესული.
გიტოს მართლა ეგონა, რო თითონ არ შეხვედრიყო ბატონსა, ბატონი სწორეთ კაკოს
გახდიდა მაჭანკლად იმიტომ, რო ხედავდა ის, რო თითქმის ბატონი და კაკო
ამხანაკებსავით იყვნენ; არ იცოდა კი, რა დიდი ზღვაა ბატონსა და კაკოს შორის მაგვარ
საქმეებში. გიტო ცოტა შურიანი ბიჭიც იყო და ქვეყანამ იცის, რომ შური ბრმა არი, იქ
აჩვენებს იგი მტერსა, სადაც მოყვარეა, და იქ აჩვენებს მოყვარესა, სადაც მართალი მტერია.
სწორედ ეგრე მოუხდა გიტოსა; კაკო თუმცა ეჭვში ჰყვანდა აყვანილი, რომ ბატონთან
ბევრი რამ შეუძლიანო, მაგრამ კაკოსი არ ეშინოდა, რო ბატონის გულს ეგ მოიგებსო და მე
ხელცარიელ დამაგდებსო; ამას ეშინოდა ბებერ დათოსი, რომელიც არც ბატონის ხელში
დაჭერას ფიქრობდა და არც არაფერსა; მაგრამ ეშინოდა კი იმისთვის, რომ დიდ ბატონის
ავან-ჩავანი დათო იყო, ყველაფერი დათოს ეკითხებოდა მაშინ და ყველასაც დათოს
უჯერებდა კურთხეული ლუარსაბი; პირველი გიტოს მტერობის მიზეზი დათოსადმი ეგ
იყო, მეორე ისა, რომ დათოს, როგორც ძაღლსა კატა, ეჯავრებოდა გიტო, ყოველთ[ვის]
აბეზღებდა ხოლმე დიდ ბატონთან და არა ერთხელ გაილახა ლუარსაბისაგან; მართალია,
ღირსი იყო, მაგრამ მაინც ჯავრი ჩაჰყვა დათოსი და ამბობდა ხოლმე: ”დამაცადე, ბებერო,
შენ ჯავრს ამოვიყრი, დამაცადე!...” ამისი ეშინოდა ძალიან გიტოსა და ფიქრობდა: ”თუ

იმისთანა შინაკაცი გახდება კოლასთან დათო, როგორიც იყო ლუარსაბთან, ბარემ ავიღო
თავზედ ხელი და ადრე და მალე დავმიწდეო!...” გიტომ ეხლა გაიგო, რო მოვიდა დრო
ჯავრის ამოყრისა და დათოს დაცემისა ბატონის თვალში. რარიგად უხაროდა, როცა
კოლამ გააბიაბრუა დათო პირველ ნახვაში, შურიან გიტოსა. კიდეც ლუარსაბზედ და
დათოზედ ამბობდა გიტო: ”ბედაურები დაიხოცნენ, ვირებს მოედანი არ უნდა დარჩესო!”
საწყალი დათო კი არც მოედანზედ ფიქრობდა, არც შინაკაცობაზედ ბატონთან. ის
საწყალი, პატიოსანი, მოხუცებული გლეხკაცი ცოდვილობდა, რაც შეეძლო, იმისათვის კი
არა, რო ბატონი ხელით ვატრიალოო, იმისათვის, რო მაგას თავის სიცოცხლის ვალად
სთვლიდა.
”მე ყმა ვარ, უნდა ვიმუშავო, – ამბობდა კეთილი დათო, – ის ბატონია, იმან უნდა
მიირთოს ჩემი ნაღვაწევი”. ესე არი ყველაფერი ქვეყანაზედ. დათო არც მადლიერი იყო
თავის მდგომიარობისა, რომ ყმა არი, და არც უმადური, იმიტომ რომ კურთხეული
ლუარსაბი, როგორც მარტივი ჩვენი ქართველი, გულშემატკივარი იყო, ბევრს ძალას არ
ატანდა ყმებსა; რასაც დებულება მოითხოვდა, იმას არ გადასცილდებოდა, რაც უნდა
გასჭირებოდა. მერე კეთილი, თავდაბალი კაციც იყო, ყოველ გლეხს, როგორც თავის
ამხანაკს ელაპარაკებოდა, ეხუმრებოდა, ლხინობდა აღდგომა დღეს და ახალ წელიწადს
გლეხებთან, როცა ძღვენს მაართმევდნენ. ამისთანა ბატონის ხელქვეშ მძიმე უღელი
ბატონყმობისა სუბუქად მიაჩნდათ გლეხებსა და ჩვენ დათოსაც.
ბოლოს კი, მართალი, დაღონდა ჩვენი დათო, როცა ნახა პირველად კოლა; მაგრამ
ამან ისე არ დააღონა, როგორც გული მოსწყვიტა დათოსა კოლას საძაგლათ ქცევამა. აი
მაშინ გაიგო, რო ყმა სულით და ხორცით ბატონის ხელში არი, რომ ყმამ უნდა იტიროს,
თუ ბატონს ნებავს, მაშინ როცა ყმას სალხინარი აქვს; მაშინ უნდა ხარობდეს, როცა
სატირალი აქვს. კოლამ რაც საძაგლობა მოახდინა, სულ იცოდა არამც თუ დათომა,
ყოველმა კაცმა იმ სოფელში. როცა დათომ ესენი შეიტყო და დარწმუნდა, რომ ყველაფერი
მართალია, მაშინ დაღონებით გაიქნივა თავი და თქვა: ”თურმე ჩვენი სულებიც იმათ
ხელში ყოფილა!” მაშინ გაეხილნენ თვალნი საწყალ მოხუცსა, მაშინ ნახა, რო არამც თუ
ოფლი და შრომა ეკუთვნის ბატონსა, არამც თუ მარტო ცემა და ტყება შეუძლიან, არამც
თუ ხორცის გლეჯა ძალუძს სამართლით და უსამართლოდ, არამედ შეუძლიან
წარუწყმიდოს სულიცა, წაართვას ქალის ნამუსი, ცოლის სიერთგულე, პატიოსნება,
გრძნობა, ყოველიფერი, რაც კი უკეთესია და უწმინდესია კაცის ბუნებაში თუნდა გლეხში
და თუნდ ბრწყინვალე თავადში! ”ვაი ჩვენი ბრალი!... ვაი ჩვენი ბრალი!...” ამბობდა ღრმა
მწუხარებით დათო, როცა უთხრეს, რომ კოლამ კიდევ ვიღაც გლეხის ცოლი შეაგინაო;
მაშინ გაიგო ამ საწყალ გლეხკაცმა, რა მძიმეა ბატონის ხელი, მაშინ პირველად შეეზარა
თავისი ყოფა, ცხოვრება, სახლი, კარი და ხშირადა გაიფიქრებდა თითქო რაღაც
შიშით: ”ნეტავი შვილი არა მყოლოდა! ნეტავი თესლი დედის მუცელშივე გადაიქცეს
გველად, მინამ დაჰბადავდეს გლეხს, რომელსაც ყმობა ელის!...” მაგ თითონვე
შეეშინდებოდა ამგვარ ნატვრისა და მაშინვე დაუმატებდა: ”ნეტავი შვილი არა
მყოლოდა-მეთქი?... მაშ თამრო აღარ მეყოლებოდა. მაშ ვიღა იქნებოდა ჩემი
მანუგეშებელი სიბერის დროს, თუ თამრო დედის მუცელშივე გველად გადაქცეულიყო;
ღმერთო შეგცოდე, ღმერთო შეგცოდე!” და მოიხდიდა ქუდს და გადიწერდა პირჯვარს.
მერე რო მოაგონდებ[ოდ]ა კიდევ თავისი ბატონი კოლა, რაღაც ჟრჟოლა გაუვლიდა
ხოლმე
ტანში,
ათრთოლდებოდა,
რაღაც
ეჭვი
უღრღნიდა
გულს
და

წამოათქმევინებდა: ”მეც სიბერის დროს რო ის ლაფი დამასხას თავზედ, როგორც სხვას?
მეც რომ ჩემი თამრო...” ვერ ათავებდა სიტყვას, თქმაც კი ეშინოდა საწყალს. ”ოხ, ღმერთო,
თუ ეგ მოხდება, დამეცი მეხი მეც და ჩემს უბედურს სისხლსა და ხორცსა, თუ ის ჩემი
ნაშობი წაიმურტლოს რითამე!... ღმერთო, ნუ შემასწრობ იმ მიწასთან გასასწორებელ,
დასაღუპავ დღეს!... ღმერთო, მფარველო და შემწეო გლახაკისა და უძლურისავ,
დამიფარე მე, გადმომხედე შენ გაუთავებელ მოწყალებითა; ღმერთო, თუ ჩემს ცოდვების
სამაგიეროთ მაგით დამსჯი, ნუ ინებებ, მოწყალეო ჩვენო, იმიტომ რომ ქვეყანაზედ არ
არის იმისთანა ცოდვა, რომ ეგ სასჯელი იმის შესაფერი იყოს. ეგ სასჯელი ძალიან დიდია
ქვეყნის ცოდვისათვის. ღმერთო! ღმერთო!... დამისხენ წაწყმედისაგან მეცა და ჩემი
გოგოცა!” ტიროდა მოხუცებული დათო, სასოებით მზირალი ცისადმი. ამ ლოცვის
შემდეგ თითქმის შეუსუბუქდა გულის სიმძიმე, თავისი ეჭვი, უბედურობის შიში მოკლა
სასოების ძალამა ღვთისადმი! დააჯერა გული ამ მხურვალე და მარტივ ლოცვის შემდეგ,
რო ღმერთი იზრუნავს ამის თამროსათვის, ღმერთი დაიფარავს, დაისხნის იმ ყოფისაგან
თამროსა, რომლის წარმოდგენაც ისე აშინებდა და აჟრჟოლებდა მოხუცებულ მამასა!
ჰოი, დიდო ღმერთო, ნუგეშმცემელო მეფისაც და მწყემსისაც თანასწორად! მარტო
შენღა ჰყევხარ დავრდომილსა გლეხსა გულის შემატკივარათ! შენ შემოგჩივის, რა იცის,
რომ შენ შეისმენ ჩივილს, შენ წინ დაჩოქილი ტირის, რადგანაც დარწმუნებულია, რომ
ამაოდ არა ცვივან ცრემლები და შენ უხილავად მოარჩენ ხოლმე გულს და ითმენ კიდევ
მიწასთან გასწორებულ სიცოცხლის ტარებას, ხოლოთ იმ იმედით, რო შენ ყოვლად
შემძლებელი ხარ!...
მაგრამ მას აქეთ, რაც კოლამ მოიწონა ამისი ქალი, მას აქეთ კიდევ აეშალა ბებერ
დათოს თავისი შიში, თრთოლა და მოურჩენელი დარდები!... მაშინ გადაწყვიტა, რო
უშველოს როგორმე თავის საყვარელ ქალსა; ვერც გაებედნა გადეშალა თავისი გული
საბრალო, უმანკო, უცოდველ გოგოსათვის, არ უნდ[ოდ]ა ამ გულის გადასხნით
აემღვრივა მისი უმანკო სისხლი, გადაეფარებინა შავი ღრუბელი იმის ცხოვრებაზედ,
რომელიც იყო ბრწყინვალე, ანკარა, წმინდა, როგორც მთის წყარო, მოტიკტიკე ქორფა
ბუჩქებშია. არ ეთქვა, მაინც სიკვდილი იყო: “ვაი თუ შესცდეს, მერე რაღა ვქნა მე
დაღუპვილმა და წაწყმედილმა”, – ამბობდა თავში ცემით სასოწარკვეთილი დათო ამ
გამოუსხნელ მდგომიარობაში. გაუარა ფიქრად, რო ნეტავი მომიკვდესო. მაგრამ ამ
ფიქრმა, როგორც ელვამ გაურბინა ჟრჟოლით ძარღვებში, და ელვასავით უკვალოდ
მალევე ჩაქრა. შეშინებულს მამასა, როგორც ზარი ეს აზრი დაეცა თავში და ფეხებამდინ
ჟრჟოლით გაიარა. მაგრამ კი, თუ რომ გეკითხათ დათოსათვის, – სიკვდილ გირჩევნია
ქალისაო თუ უნამუსობაო, – დათო გადაწყვეტილად, უფიქრელად მაშინვე გეტყოდათ,
თითქმის სიხარულითაც ამოირჩევდა სიკვდილს, თუ მეტი საშველი არ იყო.
იმ წყეულ კვირადღიდამ, როდესაც კოლამ შეასწრო მურტალი თვალი თამროსა, იმ
წყეულ დღიდამ გულმოწყვეტილ დათოს მოსვენება არა ჰქონია: ძილში თუ ცხადათ სულ
რაღაც საშინელი, აუარებელი, უღვთო საქმე ელანდებოდა. ხშირად იჯდა ხოლმე
ცეცხლაპირას პირდაპირ თავის ქალისა, რომელიც საღამოჟამზედ ცეცხლის ნათელზედ
უდარდელად საქმობდა, უყურებდა, უყურებდა სიყვარულით და სინაზით თავის ქალსა
და უნებლიეთ ცხელ-ცხელი ცრემლები მოერევოდნენ თვალებში. ”საწყალო თამრო”... შენ
არ იცი, რა ხიფათი გდევს უკან! – ამბობდა თავის გულში დათო, – შენ არ იცი, რა ჭია
მიღრღნის გულსა!. და ღმერთმაც ნუ შეგატყობინოს, შვილო!..” მაგრამ თამრო ისეთი

სულელი არ იყო, რო არ დაენახა მამის ნაღველი. თუმცა სწორეთ არ იცოდა მიზეზი,
მაგრამ მიხვდა კი რაღაცას; იმიტომაც აღარ ეხვეწებოდა მამასა, რო ეთქვა, რაც გულზედ
აწევს. ხშირად მოუვიდოდა ფიქრად, ეთქო მამისათვის და დაეჯერებინა გული თავის
წრფელობაზედ და სიკეთეზედ, მაგრამ ეშინოდა, ვაი თუ ის არ იყოსო. ტყუილად რად
შევიყვანო ეჭვშიაო, გადასწყვეტდა ხოლმე ჭკვიანი თამრო; ამის შემდეგ დააპირებდა
ათქმევინოს მამასა თავის ნაღველი, მაგრამ მამა რო დაჟინებულად გაიცლიდა ხოლმე
თავიდამ თამროსა? სჩანს, თქმა არ უნდაო, იტყოდა, ცოტად გულნატკენი კი, მამის
გაგიჟებით მოყვარული თამრო. ეგრე გადიოდნენ დღეები და ერთიმეორეს მამა და შვილი
უმალავდნენ თავიანთ ნაღვლებსა: ქალი ნაღვლობდა მამაზედ, მამა – ქალზედ და
არაფერს არ ეუბნებოდნენ ერთმანეთსა.
ბოლოს დათომ გადაწყვიტა, რო ვისმეს უთხრას: ან თავადისშვილს, რომელი
დაახლოვებული არის კოლასთან, ან გლეხკაცს ვისმეს, თავის ძმაკაცსა, რომელსაც ან
ხვეწნით, ან თხოვნით, შეეძლოს კოლას სვინიდისში მოყვანა, ან თუ არა-და შველა ამ
უბედურობაში. ”თავადისშვილს უთხრა ვისმეს, – ჰფიქრობდა დათო, – ვაი თუ უფრო
გაწყრეს, სხვას რად ეუბნები ჩემზედ მაგისთანა ამბებსაო, და უფრო ჭირი ჭირზედ
მომიმატოს; ისევ კაკო სჯობს მოვიხმარო როგორმე ამ საქმეში, ის ძმასავით შეზრდილია
ბატონთან, ის უფრო გაუბედავს და კაი კაციც არის; ვა, ი კაკოშიაც რო მოვტყუვდე, რო მე
თითონ გაუშალო უნებურად მახე ჩემ ქალსა”, – ეჭვობდა დათო, – განა იმისთვის, რო
კაკოსი ცუდი რამ გაეგოს, არა; ქვეყანამ იცის, რო ამისთანა დიდ საქმეში, სადაც კაცს
ეკარგება ყოველიფერი, რაც იმისთვის უკეთესია, უწმინდესია და უძვირფასესია
ქვეყანაზედ, ამისთანა საქმეში კაცი ძმასაც ძნელად ენდობა. ეს ბუნებითვე შთაგონებული
შიშია და უნებური ეჭვი, ეს ცოდვად არ ჩაეთვლება კაცსა, ნამეტნავად მამასა, რომელიც
შვილის დასხნას ფიქრობს უნამუსობისაგან. ”კაკომ რომ მამატყუოს? მე რომ დამაბრავოს
და გაახაროს ჩემი მტერი, რომლის მტრობაც, – ღმერთო, ხომ შენ იცი, – მე არა მქონია,
მერე რაღა ვქნა?” – იცემდა თავში მოკლული მამა.
კაკოც იმ დღის აქეთ, რაც ჩვენ ვნახეთ თამროსთან ერთად, ჩავარდა ნაღველში.
იცოდა, დარწმუნებული იყო, რო ბატონი საძაგლობას მოახდენდა, რაკი მოიწონა თამრო,
თუ თითონ არ დაუშლიდა. მაგრამ როგორ დაუშალოს? წავიდეს, – პირდაპირ უთხრას
კოლას, რო მაგს ნუ იქს, რა გამოვა? იქნება დასაჯოს, გადაკარგოს, – მაშინ უფრო ცუდი
იქნება. იქნება არ დასაჯოს და დაჰპირდეს კიდეც, რო არა იქს, – როგორ დაუჯეროს
იმისთანა კაცს? წავიდეს – დათოს უთხრას ყველაფერი და ერთად მოაგვარონ რამე, ისა
სჯობია ყველაფერსა. ესე გადაწყვიტა კაკომა, ბოლოს კი შედგა ამაზედა: უთხრას თუ არა,
რო თამრო უყვარს. სჯობია უთხრას, უფრო დაერწმუნება დათო, თორე ვინ იცის, რას
გაიფიქრებს საბრალო მამა!... თორე ესე რო მივიდეს, დათო გაიფიქრებს, ძალად
გამოგზავნილია ბატონისაგან, რო მამატყუოსო, გამაცუროსო და უკანიდამ კი ორმო
გამითხაროსო, მიმიყვანოს ტკბილის სიტყვით და ხელი მკრასო! მაშინ მე ისე აღარ
მომენდობაო. თქვა კაკომა და დააპირა პირველ შეხვედრაზედვე ყველაფერი უთხრას
დაჩაგრულ დათოსა და გააფთხილოს. ის კი არ იცოდა, რო საწყალი დათო თვალს აღარ
ხუჭავდა, ძაღლი რო გაიჩუჩუნებდა, იმას თავისი დაემართებოდა ხოლმე.
გიტო კი მეორე დღეს, როცა კოლამ დათო ვენახში გაისტუმრა და კაკო –
ხე-ტყეზედ, წავიდა დათოს სახლში, რო თამრო ენახა, მაგრამ კარები დაკეტილი დახვდა
კლიტით, მეორეთ მივიდა, მესამედ მივიდა – იგივე კლიტე ედო დათოს კარებს.

– დამაცა, ბებერო, მოგედინა მგლის სუნი განა? – ამბობდა თავისთავად
პირღიადარჩომილი გიტო, – შენ ხერხიანი ყოფილხარ, მაგრამ არც კი მე ვარ უხერხო;
ასეთი ქამანდი გიგდო, რო სულ ”აღარა ვიქ” იძახო.
კოლა დიდხანს ტუჩების ლოკვით ელოდა გიტოს დაბრუნებას; ბრაზიანობდა, რო
დიდხანს არ მოდის და მოუთმენლობით ტუჩებს იკვნეტდა. ბოლოს მოვიდა გიტო.
– სად იყავ აქამდინ, შე ვირიშვილო! – შეჰსძახა კოლამ; რა აღარ დააცალა პასუხის
თქმა. კიდევ ჰკითხა: – რა ქენ?
– შინ არავინ არ იყო, შენი ჭირიმე! – მიუგო მცირედის შიშით გიტომ, – სამჯერ
გახლდით და არავინ არა ვნახე.
– წადი, – შეუკურთხა საძაგლად კოლამა და ერთი ასეთი სილა შემოჰკრა, რო გიტო
დაბარბაცდა. – ვირო! შენ კვეხნის მეტი არა გცოდნია რა, – და ერთი კიდევ უთავაზა
პრისტავული იმედმოტყუებულმა ბატონმა.
– დამეკარგე თვალიდამ, გადი კარში!... – უბძანებდა გამწყრალი კოლა. გიტო
გავიდა კარში და იცემდა გულში ხელს.
– მაშ დამაცადე, ქოფაკო დათო!... თუ შენი ჯავრი ამოვიყარე, ხო ამოვიყარე, თუ არა
და ვერც ბიჭი [ვყოფილვარ],– და უნდოდა გადესო ჩვეულებისამებრ ულვაშებზედ ხელი,
მაგრამ ულვაშები არა ჰქონდა.
– სულ შენის გულისათვის მომდის ეს საქმეები! დამაცადე, დამაცადე!... – ამბობდა
დაჯილდოვებული ორის სილით ერთგული ბიჭი.
VII
ამოვიდა მუშა ვენახიდამ სიმღერით და ერთის ყოფით; მუშებ შორის
მოფაცფაცებდა თავჩაკიდებული, დაღონებული, ბებერი დათო. ტყიდამაც მოვიდა კაკო.
როცა ხალხმა პური ჭამა და მუშები წაეყარნენ თავ-თავის ალაგებზედ, დათო კი არ
მიდიოდა შინ, იჯდა ისევ თავის ალაგზედ და რაღაცასა ფიქრობდა; ამ დროს კაკო
ჩამოვიდა ბატონის ოთახიდამ, რადგანაც ბატონს გახადა ტანთა და დააძინა, და თითონაც
მიდიოდა დასაძინებლად, მაგრამ, რა დაინახა დათო მარტოკა მჯდარი გარეთ ფურცლის
ქვეშ, მიუბრუნდა დათოსა:
– დათოს გაუმარჯვოს!...
– ღმერთმა გაგიმარჯოს, შვილო! – მიუგო გულმოწყვეტილად და რაღაც
დაღონებით.
– დათო! მე შენთან მოსალაპარაკები მაქვს, – უთხრა პირდაპირ კაკომა. დათოს
ელდამ გადაჰკრა, ვაი თუ ბატონისაგან იყოს ჩემს ქალზედ სალაპარაკოთ
გამოგზავნილიო.
– რა გინდათ, შვილო, ჩემგან, ხომ არ მომკლამთ სიბერის დროს, დამაცადეთ, ისეც
ჩემი აღსასრული შორ არ არის. – აყვედრებდა დათო; – როგორ არ გებრალებით ბებერი
კაცი! ღმერთი არ არი თქვენში?!..
კაკო გაოცებული უგდებდა ყურს დათოს საყვედურსა, ბოლოს უთხრა:
– მეც მაგასა ვჩივი და ვტირი, ჩემო დათო, რომ უსამართლოდ გტანჯვენ, საწყალო!
მეც მაგაზედ მინდა მომელაპარაკნა შენთან...
– კარგი, კარგი, თუ ღმერთი გწამს! – გააწყვეტინა სიტყვა დათომა, – კარგი!... ვიცი,
რა შველაც გინდა, ვიცი!... თუ ღმერთი გწამს, მე მომშორდი, ნუ ჩამიძვრები გველსავით

გულში, რო დამშხამო მოღალატობით, მე კი დამესხენ და რაც გინდა ქენი. მე შენთვის და
შენ ბატონისთვის საშიშარი არ ვარ, მე უღონო, უძალო, ბებერი კაცი ვარ!... დამესხენ,
დამესხენ!... – გააგძელა თრთოლით და ყვედრებით: “მე რა შემიძლიან თქვენთან, ქვეყანა
თქვენკენ არი!” ამას ამბობდა, მაგრამ სისხლით ევსებოდა გული უბედურ დათოსა.
დათო ეჭვში იყო უწინაც კაკოზედ და ეხლა უფრო დარწმუნდა, რო კაკო ეხმარება
თავის ბატონსა და უხლართამს უღონო მამას საქმესა. – თორე რად შესტკივის გული ჩემ
უბედურობაზედ? მე ვინა, ეგ ვინა, რო შველა უნდა ჩემი? არა, შვილო, გაგიგე, რაც გინდა!
– გაიფიქრა კაკოს მზაკვრობა კეთილმა დათომ; მართალიც იყო, რო ეფიქრა ესა; თავის
სიცოცხლეში არ უნახავს არც ერთი კაცი, რო მოძმესათვის იქ ეშველა, სადაც ბატონი იყო
გარეული, მერე ბატონის შინაყმა, ყურმოჭრილი, ერთად შეზდილი, როგორ გაეფიქრა, რო
წინააღმდეგ ბატონისა წავიდოდა და უშველიდა საწყალ გლეხსა, როგორ გაეფიქრა
გამოცდილ და ჭირნახულ დათოსა?
კაკო შეფხუკიანდა დათოს სიტყვებზედ, ეწყინა მაგისთანა ცილი და თითქმის
მწყრალად უთხრა:
– რას ამბობ, კაცო! ვაი შენ, ჩემო თავო, მაშ შენ კაკო ვერ გიცვნია! – უთხრა იმ
თავმოწონებით, რომელიც სულ არა ჰგავს კვეხნასა. – ადრე და მალე დამიწდეს ეს ობოლო
თავი, თუ შენი ღალატობა მე მინდოდეს! ვაი შენ, ჩემო თავო!... განა მიქნია შენთვის სიავე
რამე, ან სხვისთვისა, რო მაგას ფიქრობ ჩემზედ? განა მიქნია რამე? სულს ნუ წაწყმედ მაგ
ფიქრით, მოხუცებული კაცი ხარ!... – ეს სიტყვები კაკომ წარმოსთქვა იმ დაღონებით, იმ
ჭეშმარიტის გულის სითბოთი, რომელიც კაცის გულსა, როგორც ჯადო, მოხიბლავს
ხოლმე სანდობლად და შეანანებს უწინდელ ეჭვიანობას.
დათომ შეხედა ამ სიტყვებით შერხეულმა კაკოსა; კაკო იყო მწუხარე, რო არ
ენდობიან, და ასეთ სიმშვიდით, ასეთ სიკეთით იყურებოდნენ იმის დაღონებული
თვალები, რო დათოს შეეზარა თავისი ეჭვიანი გული. არა, გველი ესე ვერ შეხედავს კაცსა,
რომლის დაშხამვა უნდაო, იფიქრა სინანულში შესულმა დათომ.
მინამ ამას ფიქრობდა დათო, კაკომ მწუხარეთ ამოიოხრა და დააპირა გამობრუნება,
მაგრამ დათო წამოხტა, წაავლო ხელი და თრთოლით, კანკალის ხმით, ასე გონია ტირისო,
უთხრა სინანულით კაკოსა:
– ნუ გამიჯავრდები, შენი ჭირიმე, – ეხვეწებოდა დათო, – ნუ გამიჯავრდები!...
ღმერთი ხომ მოწამეა, შენზედ ცუდი არ გამიგია, მაგრამ რა ვქნა? გასინჯე ჩემი ყოფა!
შვილი მეღუპება, შვილი ცოცხალი მემარხება!... – ეხვევოდა და ტიროდა გულამომჯდარი
უბედური მამა. – მე მეგონა მთელი ქვეყანა ჩემი მტერია-მეთქი!... – საცოდავად კნაოდა
დათო; – შენი ჭირიმე, კაკო, ნუ იწყენ ბებერ, სიბერისაგან ჭკვაგალაყებულ, მიწასთან
გასწორებულ დათოს სიტყვასა!... რა ვქნა? რა უნდა ვქნა? – ამბობდა სლოკვით
მართლა-და მიწასთან გასწორებული ბებერი. – ჩემი შვილია!... ჩემი სისხლი და ხორცია!...
ძმას არ ვენდობი, ძმასა მაგ საქმეში, – ღმერთო, ხომ შენ იცი!... მაგრამ შენ რო არ მოგენდო,
ცოდვაა, რაღაც მეუბნება გულში, რო ცოდვაა!.. – მოსთქვამდა ჭეშმარიტის სინანულით
დათო.
– შენ იცი, შვილო, რასაც მიზამ, შენ ხელში ვართ დღეის იქით ბებერი, უძლური,
უჭკვო, ბებერი მამა!... გინდა გველივით მამსრისე, მე ხმასაც არ ამოვიღებ, გინდა
დამისხენი წაწყმედისაგან! შენ იცი!... მე არა შემიძლიან რა, ხომ ხედავ!... – დაიწყო
ქვითინი, ხმაჩაწყვეტით კი, უბედურმა დათომა.

კაკო სულ გაშრა, აემღვრია გული, ასე რომ, ეხლა ბატონი რო შეხვედროდა,
სასიკვდინოთ გამოიმეტებდა; სულ ვეღარ უთხრა რა კაკომა, ვერც ნუგეში მისცა, ვერც
იმედი, ისე შეეკრა ენა და სიტყვა ამის მსმენელს; ვის არ შეებრალება ეს პატიოსანი,
უძლური მოხუცი, რომელიც მოწიწებით თითქმის დაჩოქილი იდგა კაკოს წინ და
ცრემლით თვალში, თრთოლით ტანში, ეგრე თავგაწირულად, გამომეტებით აძლევდა
ხელში თავის ყელის საბელსა გამოუცდელ ოცდაოთხის წლის ბიჭსა. ვის არ შეებრალება
თავადისშვილის გარდა, ვისა?
დიდხან იდგა კაკო ამ მდგმოიარობაში, დიდხანს ტიროდა მოკლულ ტირილითა
დათო; ბოლოს კაკომ წაავლო ხელი უბედურსა, წამოაყენა ფეხზედ და უთხრა
მონაწილეობით:
– კარგი, გეყოფა!... ეხლა ტირილის დრო არ არი, ეხლა უნდა როგორმე მოვაგვაროთ
საქმე, თორემ ღრუბელი საშიშარია.
– აჰა, შვილო, შენ ხელში ვარ, შენ გეთაყვანო ჩემი თავი! – ეუბნებოდა ნდობითა
ბებერი მტირალი: – აჰა, რაც გინდა მიბძანე, ყველას, როგორც ყმა, გაგიგონებ. ოღონდ
მიშველე რამე, შენი კვნესამე, – საცოდავის ხმით შეჰბღავოდა ბებერი: – ღმერთი
გადაგიხდის, ჩემო კაკო, ღმერთი!...
კაკომ, თითქმის ტანში დაშლილმა ამ ბებერის სიტყვებისაგან, მაინც ვერაფერი ვერ
უთხრა, თუმცა კი ძალიან უნდოდა დაემშვიდებინა საცოდავი მამა თამროსი.
უნებლიეთ ამ ორმა კაცმა გასწია პირდაპირ დათოს სახლისაკენ, მივიდნენ
დერეფანთან თუ არა, კაკომ დაუწყო ისევ ლაპარაკი დათოსა:
– დათო, ეცადე, ცრემლი შეიშრო და ცრემლით არ ეჩვენო ბატონსა, ეცადე, ჩვენი
დღევანდელი ლაპარაკი ჩვენში დარჩეს, ჩემთან ხშირად ლაპარაკს ერიდე ხოლმე; როცა
დრო მოითხოვს, მე თითონ მოგნახამ, მინამ კი შენ ჩუმად იყავ; ძალიან ფთხილადაც
იყავი გარშამო მტრები გახვევიან. თვალის დახუჭვის დრო არ არი, ფხიზლად და
ფთხილად იყავი; შენი გოგო მარტო სახლში არადროს არ დააგდო, გესმის თუ არა?
– მესმის, შენი ჭირიმე, კაკო, მესმის, შენ თვალებს ვენაცვალე, როგორც
ყურმოჭრილი ყმა, ისე მოვიქცევი შენ სიტყვაზედ. ოღონდ.....” – აუტირდა კიდევ გული
და შეეკრა სიტყვა საწყალ დათოსა და გადაეხვივა კაკოს, ჰკოცნიდა ხელზედ, კალთაზედ,
კაკო კი ირიდებდა თავიდამ, მაგრამ დათო არ ეშვებოდა:
– შენ იცი!... შენა!... – ვეღარ გაათავა ის, რაც უნდა ეთქვა, მეტის მწუხარებით და
შიშით – ერთის მხრით, მეტის სიხარულით და ნდობით – მეორის მხრით, რო მეშველი და
შემწე იშოვნა.
შემდეგ ამ მწუხარე სცენისა, როცა დათომ დაიშოშმანა კიდევ თავისი გული,
მიუბრუნდა კაკოს:
– რას ფიქრობ, შვილო, როგორ უნდა მოიქცე?
– მეც არ ვიცი, ღმერთმან იცის! – მიუგო მცირეს ხან შემდეგ დაფიქრებულმა კაკომ,
– არ ვიცი, როგორ დავიწყო საქმე!
– მე წავალ; ფეხებქვეშ ჩაუვარდები, ენით აულოკამ ფეხებს და ხელებს, იქნება
როგორმე ღმერთი გაუწყრეს და შემიბრალოს! – უთხრა დათომა გადაწყვეტილად.
– შენ იმ კაცს კარგად ვერ იცნობ! აი, ეს არის იმის გული, – წამოჰკრა კაკომ
საჩვენებლად ფეხი ერთ დიდ ლოდსა: – შენ ცრემლით უნდა დაალბო რკინა?

– მაშ რა ვქნა, შენი ჭირიმე, – უთხრა საცოდავად დათომ, თითქო იმედი
გადუწყდაო ყოველფერზედა.
– კიდევ მე იქნება ჩავაგონო რამე; შენ კი ყოჩაღად მოიქეც, ნამეტნავად გიტოსი
გეშინოდეს, ის ძაღლი კაცია, იმას ვერც კი დაინახამ, ისე შემოგეპარება სახლში,
ფთხილად იყავი, – არიგებდა კაკო.
– ვაი თუ, შვილო, გააჯავრო როგორმე და ციმბირისკენ გიკრას თავი, მერე მე რა
მეშველება? – შებღავლა საცოდავად ამ ფიქრით შეშინებულმა.
– ღმერთი მოწყალეა!... ნუ შიშობ, ეს კლავები გახმეს, თუ ის იმ საქმემდი მიუშო,
რაც უნდა დამემართოს, – თქვა გრძნობითა კაკომა.
– ეგრე, შენი ჭირიმე, ეგრე!... – ეუბნებოდა დათო, ასე რო ეს სიტყვები ყოველ
ლოცვა-კურთხევასა სჯობდა კაკოსათვის. – ღმერთო! შენ გადიხადე ჩემ მაგიერ სიკეთე,
თორემ შენ თითონ ხედამ, მე არ შემიძლიან, – შეხედა სასოებით ღმერთსა ღვთისმოყვარე
დათომ.
– შენც შეგიძლიან და ღმერთსაც, – მიუგო მორცხობით კაკომ.
– მე საიდამ? – თქვა რაღაც ფიქრით გახარებულმა დათომ, – ჩემი სიმდიდრე სულ
ერთი გოგოა!
– აბა კიდეც ის გოგოა გადამხდელი, – მიუგო უფრო მორცხობით კაკომა. – ეჰ,
რაღას გიმალამ, შენმა გოგომ მახეში გამაბა, მე ის მიყვარს და იმასაც უყვარვარ,
ცოლქრმობის პირობა გვაქვს.
ამ სიტყვებმა ძალიან შეაწუხეს ეჭვიანი დათო, რომელმანცა ჩაღუნა თავი და ხმა არ
გასცა; კაკომ შეატყო, რო დათო რაღაც ავ ფიქრს გადაეკიდა, დაუმატა მაშინვე;
– მაგრამ არც შენთან და არც ღმერთთან პირშავად არა ვართ, ღმერთო, ხომ შენა ხარ
მოწამე, – თქვა და შეხედა კაკომ ცასა, თითქო ცას უხმობდა ამის დასამოწმებლად. – ჩვენი
სიყვარული წმინდა არის აქამდის, როგორც წყარო, ჩემო დათო! და წმინდაც იქნება, მინამ
შენ დაგვლოცავ და ღვდელი ჯვარს დაგვწერს. ღმერთო, აქავ დამეცი თავში მეხი და
გამაქერ, თუ ვსტყუოდე.
ღვთისმოყვარე დათოს ეს ფიციც ეყოფოდა, რო დაეჯერებინა კაკოსათვის, თუნდ
არ ყოფილიყო ის მხურვალე და პატიოსანი მეტყველობა კაკოს სახისა და ის მიმზიდველი,
დამარწმუნებელი ხმა მართალის კაცისა; დათო დაჯერებული იყო, რო ღმერთი მართლა
ქვას დასცემდა თავში კაკოსა, თუ კაკოს ეტყუვნა, ამისთანა მოშიში იყო ღვთისა ჩვენი
საბრალო დათო; ის კი არ იცოდა, ქვეყანაში რა ამბებია!... რამდენი მაგისთანა ფიცები
ჩაჰბარებია პატრონსა და შეჰრგებია, როგორც კარგი ბოზბაში შეერგებოდა ხოლმე
კურთხეულ ლუარსაბსა. შენდობა ლუარსაბსა, რა დროს იმის მოგონებაა!...
ერთის სიტყვით, როგორც იყო, კეთილმა დათომ ბეჭდად მიიღო კაკოს სიტყვები,
მიენდო სრულის თავის კეთილის გულითა კაკოს სიტყვებს და როგორც
ცეცხლმოკიდებული წამოვარდა და გადაეხვივა კაკოსა:
– მომკალ, აქავ მომკალ, კარგო კაკოვ! ღმერთმან იცის, ღირსი ვარ!... ცუდი გული
მაქვს ეს ტიალი, მერე საწყალი თამროც ძალიან მიყვარს; იმის ბედნიერება მეტისმეტის
სიყვარულით ხან უბედურობად მიმაჩნია ხოლმე!... მომკალ, გამაქერ, ცუდი გული მაქვს,
ცუდი! – ეხვევოდა და ეუბნებოდა თავის ეჭვიან გულზედ გამწყრალი დათო. – ოღონდ
შენ ჩემი ქალი შაირთე და მე ყმად გაგიხდები! შენზედ უკეთეს პატრონს სად უშოვი ჩემს
ქალსა, სად უშოვი!... – ეუბნებოდა ეხლა კი სიხარულითა ბედნიერი მამა.

– მაშ ვალიც გადაგიხდია, – უთხრა გაცინებით კაკომა, – არამც თუ გადაგიხდია,
წინადვე მოგიშორებია. ეხლა ჩემზედ ჰკიდია საქმე!... ეხლა ხო მიჯერებ და მომენდობი,
სიმამრო კაცო, ჰა, – ეუბნებოდა მხიარული კაკო.
– მოგენდობი ისე, როგორც კაი კაცს და ჩემს თამროს ქმარსა; ეხლა შენ იცი, შვილო,
ღმერთმა გზა დაგილოცოს!... – დალოცა წმინდის გულით დათომა ბედნიერი კაკო. ნუთუ
მართლა ბედნიერი?
კაკო გამოეთხოვა დათოსა და წამოვიდა შინ ბედნიერიც და უბედურიც ერთად.
დათო დარჩა შინ იმავ ქვაზედ მჯდარი დერეფანში; კაშკაში მთვარე უნათებდა
ვერცხლისფრად დათოს თეთრ წვერსა; დიდხანს იფიქრა, არცა სჯეროდა ეს დღევანდელი
ამბავი და სჯეროდა კიდეც, მოხარულიც იყო და დაღონებულიც ერთიმავე დროს;
ეშინოდა კიდეც და იმედოვნებდა. ერთის სიტყვით, დათო ჰგვანდა დახჩობისაგან
გადარჩომილს და შეშინებულ კაცსა, უეცრად გამოგდებულ[ს] მშრალ მიწაზედ,
რომელსაც პირველ ხანში კიდევ ეჭვი აქვს და ფიქრობს, “გადავრჩი თუ არაო”.
მერე ადგა ქვიდამ უნებლიეთ, წამოიჩოქა მიწაზედ, ამართა თვალები ცრემლებით
და ხელები თრთოლით ცისაკენ და ეგრე იყო დიდხანს, და იმის წმინდა, სასოებიანს,
მშვიდობიანს დუმილს ნიავიც არ უშლიდა განგრძელებასა!.... ვინ იცის, რას ევედრებოდა
ღმერთსა გაჩუმებული დათო? ეს კი თქვა ბოლოს: “ღმერთო, ობლების პატრონო, შენ
მიიბარე, შენ დაიფარე ჩემი უცოდველი თამრო აწ და მარადის და უკუნითი
უკუნისამდე!...”
VIII
ორი კვირა მეტი გავიდა, რაც გიტო იყო მიგზავნილი თამროსთან, მას აქეთ; თამრო
ამ დროების განმავლობაში ცხოვრებდა ალაზანგაღმა თავის დედიდაანთასა მამის
სურვილისა გამო. თამრო იყო თექვსმეტის წლისა, ლამაზი ლოყაწითელი გოგო; თავის
სილამაზით იგი იყო განთქმული თავის სოფელში, ნამეტნავად დაუვარდა კარგი ხმა
ხელმარჯვეობისა და საქმიან გოგოსი.
მამამისი, ჩვენი ნაცნობი დათო, იყო ძალიან კეთილი, დარბაისელი და
პატივცემული გლეხკაცი, ასე რომ თავადისშვილებიც კი ჰსცემდნენ პატივსა, იქნება
იმისთვისაც, რო წელიწადში ორჯერ თუ სამჯერ დაჰპატიჟებდა ხოლმე მარანში და კარგ
მაძღარს ქეიფს გააწევინებდა. კარგი წელღონიერი კაციც იყო, შემძლებელი, თუმცა
სრულად მარტოხელი იყო. რაღაც ღვთის წყალობით ემსებოდა სახლი და კარი ღვთისა
და შრომის მოყვარე დათოსა. კალოობას რო გენახათ იმისი ფრთამოქცეული, ერთ კაი
დიდ საბძელსავით თავწამოღერებული, მოგეწონებოდათ. გლეხები კი, რო გაუვლიდნენ
ახლოს, პირს დააღებდნენ და იტყოდნენ ნეტარებით: ”აი მოსავალი შენმა პატრონმა
დაიკვეხოს! თორემ ერთ ათიოდე ათეულს წამოვაკუნკულებთ კალოს პირზედ და
ვიძახით – მოსავალი მოგვივიდაო; აი დალოცა ღმერთმა შენი დამთესის მარჯვენა,
მადლიანი ხელი ჰქონია იმ დალოცვილსა”, – გაიქნევდა ცოტაოდენ შურით თავს
გლეხკაცი და წავიდოდა თავის გზაზედ. ღვინო ამისთანა არავის უდგებოდა თითქმის
გლეხკაცებში. ასეთი ღვინო იცოდა, თეთრი ქარვასავით და წითელი ნავთსავით, რო
პირში ნერწყვი მოუვი[დო]და კაცსა; მერე ამ მოწყალებასთან ერთი კაი ფიცრული,
კრამიტით დახურული სახლიც ედგა ბაღჩის გვერდზედ და ერთი პატარა წისქვილი

უბრუნამდა შინ. ცხოვრობდა ეგრეთ ჩვენი დათო, მადლიერი ღვთისაც და კაცისაც, მინამ
ამისი საწყალი ჯალაბი, შემდეგ რამთვენიმე ხნის ციებისა და სოფლის დალაქის
წარმატებულ აქიმობისა, არ ჩაბარდა პატრონსა. ბევრი იწუხა და იდარდა ქვრივმა
დათომა, მაგრამ რა გაეწყობოდა, შეეჩვივა თავის მარტოობას და მთელი თავის
სიყვარული მიაქცია თავის პატარა თამროსა, რომელიც მაშინ ცამეტის წლისა დარჩა.
დათო ძალიან პატივცემული იყო სოფ. ე... გლეხებისაგან. ჭირში თუ ლხინში დათო
უთუოდ უნდა ყოფილიყო, თორე ჭირი ჭირად არ იყო და ლხინი ლხინად; გაყრა
მოხდებოდა, ან ჩივილი რამე, ან უკმაყოფილება, – მაშინვე დათოს მონახამდენენ და იმას
დაეკითხებოდნენ. – “ის მართალი, ღვთისკაცი კაციაო, – იტყოდნენ ხოლმე გლეხები, – ის
ყველაფერს სწორეთ გადასჭრის”. მართალიც იყო, თავის დღეში დათოსა მზაკვრობა და
მტრობა არავისთვის ჰქონია; თუმცა კი ამასაც ახსოვდა თავის ყმაწვილობის ბევრი რამ
ცოდვები, მაგრამ მას აქეთ ბევრად გაკეთდა დათო.
კვირაობით წირვის შემდეგ, როცა თავადები დაიშლებოდნენ, უნდა გენახათ ჩვენი
მოხუცებული, თეთრწვერა დათო, დაყუდებული ჯოხზედ, ტყაპუჭით მხრებზედ
მოგდებული, როგორ მოსაწონად და მშვიდად იდგა გლეხებში! “არა, შვილო, ცოდვაა,
ცოდვაა ძმა ძმას ეჩხუბებოდეს, – ეუბნებოდა ტკბილის ხმით მოშურნე ძმასა ხოლმე,
რომელიც ჩივოდა ძმაზედა, – ცოდვაა, ცოდვა! უნდა შერიგდეთ! რა დროს გაყრაა, ორივე
ჯერ პატარები ხართ, ჯერ უნდა ერთად გაისარჯნეთ და ერთმანეთს უშველოთ. ის
წკეპლებზედ ზღაპარი ხომ გაგიგიათ? მართალია, შვილო, სად ორი ზურგი და სად ერთი!
ნუ იქთ, ნუ იქთ, ქვეყანა დაგძრახამთ; თუ ერთიერთმანეთს არ დაუთმობთ სიტყვას,
როგორ იქნება, თუ ღმერთი გწამთ? არა, ხალხო?” – მიუბრუნდებოდა ხალხსა – და ხალხი
ერთის ხმით შემოსძახებდა პასუხად: “მართალია, მართალი! ძმამ რო ძმას არ დაუთმოს,
მაშ კაცმა როგორ იცხოვროს!” ან წანახედზედ იყო საჩივარი, ან მამულებზედ, ჩვენი დათო
ყველას მოარიგებდა როგორღაც, ყველას დააკმაყოფილებდა და დააშოშმანებდა.
რაკი მზე მაღლა წამოვიდოდა და ხალხი დააპირებდა დაშლას, დათო ერთი კიდევ
მიბრუნდებოდა საყდრისაკენ, მოიხდიდა ქუდს, გადიწერდა პირჯვარს და, შემდეგ
ორიოდ მეტანიის მოყრისა, ემთხვევოდა კედლებსა და ფაცფაცით გამოემგზავრებოდა
სახლისაკენ; ერთ ორიოდე კაი გამოჩენილ გლეხებს – თავის დროულ კაცებსაც
წამოასხამდა შინ; უსტუმროთ კვირადღეს პური არ შეერგებოდა ხოლმე. “შხამად ამომივა,
რო უსტუმროთ პური ვჭამოო, ღვინო როგორღაც ყელში არ ჩადის, თუ ალავერდი არვის
უთხარიო”, – იტყოდა ხოლმე.
მარანში გააშლევინებდა ლურჯ სუფრასა, დააწყობდა სუფრაზედ ქორფა
მწვანილსა და შოთებსა ბლომად; მერე ხონჩით ცივ ხორცსა და სველ-სველ ხელადით
მოაცუნცულებდა ღვინოსა, ამის ზედ დატანებით: “უჰ, უჰ, რა ღვინოა, რა ღვინოა!
დალოცა ღმერთმა შენი დამწურავი!...” და ამ ყოფით მიუჯდებოდა სუფრასა. კარგად,
თქვენ მოსაწონად მიძღებოდნენ, შაქეიფიანდებოდნენ ღვინის ღლევითა და
განშორდებოდნენ ხოლმე საღამოჟამზედ, შემდეგ მეგობრულ და ტკბილ ლაპარაკისა
ქვეყნიარობაზედ.
როცა მოეზარდა დათოს თავისი საყვარელი თამრო, დათომ დაიწყო ფიქრი ქალის
გათხოებაზედ; “კაი ოჯახი მაქვს და კაი ქალიცა მყავს და შესაფერი კაცი უნდა ვიშოვო
ზედსიძეთა, თუ კაი მამობა მინდა”, – ამბობდა ხოლმე დათო.

მართლა-და, თამრო იყო ძალიან კარგი გოგო, ცქვიტი, მარდი, მხიარული,
ხელმარჯვე და საქმიანი. იმისი მომცრო ტანი, იმისი შავი მელნის თვალები, გძელი
გიშრის თმა, ვაშლასავით ჩასუქებული და წითელი ლოყები მოაწონებდნენ კაცსა თამროს.
ბევრიც კი ეტრიალებოდნენ გლეხკაცები, მაგრამ დათოს შორს ეჭირა. “შორს დაიჭირე,
შენის თავის მზემ, სწორეთ დიამბეგი შეირთამს შენ გოგოსა, მინამ პურს ნუ ჰსჭამ”,
ამბობდნენ ხოლმე გაცრუებულნი და გულნატკენი საქრმოები.
მერე ამ სიკეთეებთან თამრო ძალიან ნამუსიანი გოგოც იყო; და რატომ არ უნდა
ყოფილიყო? საწყალი ამისი დედა ბაბალე იყო პატიოსანი დედაკაცი. ხშირად არიგებდა
ხოლმე თავის ქალსა დედურეული ტანჯვითა და სითბოთი. ეუბნებოდა ხოლმე, რო
ჩემობას უნამუსო გოგოსა ვირზედ შესვამდნენ და სოფელებში თავლაფდასხმულს
ჩამოატარებდნენ; ბევრს კიდევ რაღაც ამისთანაებს, ტყუილს თუ მართალს, ასმენდა
თავის გოგოსა დედა. მერე მამა უნერგდა ხოლმე თამროს ჩვილ გულში, – უფრო
გონიერად, რასაკვირველია, ვიდრე მისი ჯალაბი, – ღვთის შიშსა, ღვთისმოყვარებასა,
უხატავდა ხოლმე მარტივ, უბრალო, მდაბიურ სიტყვით ჯოჯოხეთსა, როგორც ეგ
გამოსახული ჰქონდა თითონ დათოსა და თითქმის ყოველ გლეხსა. “ადუღებულ ნავთში
ჩააგდებენ ცოდვილსაო, – ეტყოდა მამა, – და იქ იწვის საუკუნოდაო, ვერავინ ვეღარ
უშველისო; გარშამო გველები და გველეშაპები ახვევიანო. სულ შხამს ასხამენ პირში და
აქეთ-იქით კბილებდაღრეჭილი ეშმაკები დახტიან და კბილით ხორცსა ჰგლეჯენო.
ღმერთმა დაგიფაროს, შვილო, იმ საცოდავობას!” რასაკვირველია, ყმაწვილ, ჩვილ გოგოს
გულსა ეს მამის სიტყვები თრთოლით და შიშით ზედ აებეჭდებოდა ხოლმე; ამის გარდა
დედ-მამა ძალიან უფთხილდებოდა გოგოსა და წარამარა თრევას უშლიდნენ, ნამეტნავად
აუკრძალეს ბატონის გოგოებთან და სახლში სიარული; ამისდა გამო თამრო თავის
გარეშემო ცუდს არას ხედავდა, რო მაგალითი აეღო, მერე ესმოდა, ვინც კი ცუდ რასმეს
მაახდენდა, რარიგად ჰძრახავდნენ ყველანი, ვინც შეხვდებოდა. “ჩასაქოლავია, სწორეთ
ჩასაქოლავია!” – ამბობდნენ ხოლმე გლეხები უნამუსო გოგოზედა. ეგრე გამოიკვება,
გაიზარდა თამროს გულში ის ბუნებითვე შთაგონებული ნიჭი, რომელიც თანასწორად
ხან სწორე გზაზედ წავა და ხან ცუდს, ბოროტების გზაზედ, იმის ყურებით, როგორც
მიმართულებას მისცემს გარემოება და საზოგადოობა.
თუმც თამრომ ბოლოს შეიყვარა კაკო, მაგრამ ის უბრალო, წრფელი სიყვარული,
რომელიც აენთო ქორფა გულში, ძმის სიყვარულად მიაჩნდა და ცოდვათ არა სთვლიდა;
მამასათვისაც ხშირად უნდოდა თქმა, მაგრამ რიღაცისა სცხვენოდა, არ იცოდა, როგორ
ეთქვა. როცა დააპირებდა გამჟღავნებას, რო ძმადფიცი ვიშოვე, სიტყვა შეეკვრებოდა და
ამით უკუქცეული პატარა თამრო იტყოდა ხოლმე: “მერე ვეტყვი, როცა იქნება, სულ
ერთიაო”. ეგრე გადიოდა დღეები და თვეები და ცელქი თამრო სულ იძახდა: “ხვალ
ვეტყვი, ხვალაო!”
ჩვენ როგორც ვიცით, ჩემო მკითხველო, დათომ შეიტყო ეგ ამბავი არა თამროსაგან,
არამედ კაკოსაგან; ისიც ვიცით, რომ პირველად შეშინდა თავის გოგოს წრფელობაზედ და
მერე ისევ დამშვიდდა. ბოლოს გადასჭრა თავის გულში, რო ეთქო ყველაფერი თავის
გოგოსათვის და დაერიგებინა როგორც მოიქცეს.
იყო საღამო ხანი, თამრო დერეფანში თავის მამის სარეცხსა რეცხამდა; მზე ის-ის
იყო ათავებდა თავის მოგზაურობას ცის ლაჟვარდზედა. დათო იმ დღის შემდეგ, რაც
კაკოსთან მოილაპარაკა, ცოტაოდენათ მოლხენილი იყო; როცა დათო საქმეში დაღლილი,

დღიურ შრომისაგან, გამოვიდა ბაღჩიდამ, სადაც ჰბარავდა კვლებსა, შინ შესასვენებლად,
მოუვიდა ფიქრად მამასა, რო თამროს უთხრას, რის თქმაც უნდა. მოუახლოვდა თუ არა
თამროსა, თამრომ აიღო პატარა, ლამაზი თავი და გაუღიმა მამასა.
– ეი, შენ, ეე! პატარა ცუღლუტო! – უთხრა მხიარულმა მამამ ღიმილით ქალსა, –
უჩემოდ რაებს ჩადიოდი! ჰა. შე ეშმაკო!... მე ვიცი შენი... – გაუხუმრა მამამ.
– რას ამბობ, ნეტა ვიცოდე, მე არ მესმის, – მიუგო თამრომ მართალის გულით, – რა
საქმეებს მეუბნები?
– ჰო, ჰო, რა საქმეებს!... მითამ არ იცი, შე წყეულო, არ იცი განა? კარგი, კარგი,
შეგრჩეს, რო მამას არას ეუბნებოდი, – აჯავრებდა პატარა გოგოს ტკბილად მოუბარი და
მოხუმარე მამა. – დამაცადე, მასხარავ, ასეთ კაცს მიგათხოვო, რო სულ შენი დღენი
იწყევლო.
ქალს თუმცა ესმოდა მამის ხუმრობა, მაგრამ კი ფიქრობდა: არ იქნება აქ
ცოტაოდენი მართალიც არ ერიოსო, ისე ლაპარაკობს მამაჩემი.
– რას ამბობ, მამი! ღმერთი, რჯული, არ მესმის.
– ჰო, კარგი! მერე გაიგებ, როცა ერთ რეგვენ ქმარს მიგცემ!... დამაცა! – უფრო და
უფრო ტკბილის ხმით და ღიმილით ემუქრებოდა გოგოსა.
– მიმათხოვე[ბ] და მიმათხოვე, რა მენაღვლება! შენ თითონ დაიტანჯები, მე რო
ხესავით ჩამოვხმები! – დაუშვა პატარა მოწითური ტუჩები ძირს ცოტად
შეფხუკიანებულმა თამრომ.
– მაშინ მაგას აღარ იტყვი, შე მასხარავ, დამაცა!...
– მაშ არც გავთხოვდები, – მიუგო მწყრალად გოგომ.
– რატომ?
– მიტო! – დაატანა ზედ თამრომა.
– არავის არ შეირთავ?
– არავის!
– გულით ამბობ?
– სულითაც, არამც გულით.
– მაშ არც კაკოს?
თამრო გაწითლდა, გაწითლდა, საშინლად და მორცხვობისაგან ჩაღუნა თავი;
ვერაფერი ვერ მიუგო მამასა..
– არ შეირთამ, ბატონი ხარ! ძალად ხო არ გაგათხოვებ, თუ შენ არ გინდა, – უთხრა
ცდითა მამამა.
თამრო მაინც ჩუმად იყო, ხმას ვერ იღებდა და ვერ შეეხედნა მამისათვის.
– მოლოზნობა ხომ არ გინდა, დედო? – ჰკითხა, თუმცა იცოდა კი პასუხი, ნაზად და
სიყვარულით დათომა.
თამრო მაინც ჩუმად იჯდა თავჩაღუნული.
– ხმა ამოიღე და!... არ გეყურება ჩემი ლაპარაკი? – მისწვდა და წამოაყენა
მოყვარულმა მამამ საყვარელი ქალი.
თამროს უფრო შერცხვა; წამოდგა, კიდეც ეტირებოდა და კიდეც ეხარებოდა,
მაგრამ მაინც ხმაგაწყვეტილი და თავდაკიდებული იდგა.
– პირობა ხო არ მიგიცია ვისთვისმე, მითხარი! აი შე ცუღლუტო, იქნება გააბი ვინმე
მახეში?... – გაუცინა მამამა.

– დამესხენ, კაცო, დამესხენ!... რა გინდა ჩემგან, – ამბობდა თავჩაღუნული გოგო და
ცდილობდა გამოსძრომოდა მამას ხელიდამ.
– თქვი და, აბა თქვი, თუ მართალი ხარ, შე გიჟო, შენა, თქვი და!...
– იჰ! რა გინდა ქა ჩემგან? – ფხუკიანობდა გოგო.
– თქვი, თუ მართალი ხარ! – აჯავრებდა ალერსით მამა.
– რა ვთქვა!... იჰ, დამესხენ!... – გამოვარდა და გაექცა ხელიდამ ლამაზი გოგო
მამასა.
– აქ მო, კარგი!... მე გეტყვი ყველაფერს, თუ შენ არ გინდა და გცხვენიან, –
ეუბნებოდა ეხლა ხუმრობაგაშვებით დათო, – აქ, მო, შვილო! მამისა იმას უნდა
ცხვენოდეს, ვინც მამასთან პირშავია! შენ იმისთანა არა ხარ, ჩემო თვალის ჩინო! აქ მოდი,
კარგი!... – მიუბნობდა და მიდიოდა თამროსაკენ, რომელიც გაჩერდა და ისევ-ისე
მორცხვი იდგა უძრავად და უხმოთ.
– მე კაკომ ყველაფერი მითხრა და შენ კი არას მეუბნები!... მე ყველაფერი ვიცი!
ღმერთმა, შვილო, ერთმანეთს შეგაბეროსთ ტკბილად, როგორც შაქარი და მეც გამახაროს
თქვენის ბიჭი-ბუჭულებითა სიბერის დროს!...
თამრო, გახარებული ამ ამბით, ისევ-ისე ჩუმად იდგა, სულ ვერაფერი ვერ ეთქვა
მამისათვისა, ისე სცხვენოდა კიდეც და უხაროდა.
– კაკო კაი მარჯვე ბიჭია, მოჭირნახულე, მოსაქმე და კაი გულისაც არი, – გააგძელა
მართალის გულით კეთილმა მამამა. – ისე გაგიფთხილდება, როგორც თავის ორ თვალსა,
თუ შენც კარგად მოიქცევი. კაი პატრონი გიშოვე, შვილო! მე ერთი დროში შესული კაცი
ვარ, დღესა თუ ხვალე უნდა მოვკვდე! პატრონი ვიღა გეყოლებოდა შენ, თუ ეგ საქმე არ
მომხდარიყო? ეხლა გულდადინჯებით დავხუჭავ სამუდამოდ თვალებს და მივებარები
მიწასა; შენ დასახლკარებული მეყოლები, – რის დარდიღა გამყვება თანა?! კაკო,
მართალია, ერთი ობოლი, საწყალი ბიჭია, შენ მამისერთა ხარ, შვილო! ღვთის მოწყალება
ბევრი გვაქვს, – პური, ღვინო, მამული, მადლობა ღმერთსა, ბლომათ არის; კაკო
დალოცვილი საოჯახო ბიჭია, შენც თუ კაი მოჯალაბე ეყოლები, ღმერთი შეგეწევათ,
შვილო, ობლებს. მე მინამ ცოცხალი ვარ, ვიცოდვილებ, რაც შემიძლიან; როცა მოვკვდები
– ღმერთმა მშვიდობაში და დღეგრძელობაში მოგახმაროთ, ჩემო შვილო!... ღმერთი იყოს
თქვენი მფარველი და შემწე! ეცადენით, ღმერთს არაფერი შეჰცოდოთ და ის არ
დაგივიწყებთ თავის მოწყალებითა.
თამრო იდგა გულდადინჯებული და იმ სასოებით და ღაღადებით ისმენდა მამის
სიტყვებსა, როგორც სასოწარკვეთილი გლახა, მუშაკი, დაღლილ და ტანჯული მოისმენს
ამ მანუგეშებელ უკვდავ სიტყვებს უკვდავის ჯვარცმულისას: “მოდით, მაშვრალნო და
ტანჯულნო, და მე განგისვენებთ თქვენ!”
IX
გადიოდნეს დღეები და კვირაები, მაგრამ კოლამ და გიტომ ვერა მოაგვარეს რა; ხან,
როცა თამრო მარტო ეგულებოდათ, მივიდოდა გიტო, თამრო შინ არ დახვდებოდათ; ხან
დათო უშლიდა ვითომც უნებლიეთ და ხან თვალხილული და ყურებაცქვეტილი კაკო.
ერთი ფეხითაც წინ ვერ წადგნენ ბატონი და ყმა იმ საძაგელ არშიყობაში. კოლა, ისეც
აღრინებული, უფრო აღრინდა, რომ ვერ აისრულა საწადელი, თავის ჯავრს იყრიდა

საწყალ ყმებზედ, ვინც კი მოხვდებოდა დამნაშავე და უდამნაშავო; მთელი დღე
დილიდან საღამომდინ, როგორც ჟინიანი სნეული, ღრინავდა, ილანძღებოდა, არაფერი
არ მოსწონდა, ტყუილ-უბრალოდ ხან ერთს მოსამსახურეს წასწვდებოდა, ხან მეორეს,
ჰსცემდა, ჰსტყეპდა უანგარიშოდ და უსამართლოდ.
არაფერი აღარ იამებოდა: არც ლხინი, არც არაფერი; სულ რაღაც ფიქრებში იყო.
ვინც კი უშლიდა ფიქრსა, აღრინებული ელაპარაკებოდა, ერთი ტკბილი სიტყვა
თავადებსაც არ გაეგო მისგან მას აქეთ.
ერთხელ, დილა იყო, კოლა ეგრე შეწუხებული და ამღვრეული იჯდა მუაჯარზედ,
ჩაის სვამდა, და ესტუმრა დიამბეგი. დიამბეგის სახე მინდა აგიწეროთ, ჩემო მკითხველო,
მაგრამ ამაოდა ვრაცხ, რადგანაც თქვენ ყველამ იცით ის ერთი და იგივე ტიპი კანონიერ
მოქრთამეთა. აი, როგორი ნიშნები აქვთ იმათ თავის ბაშპორტებში, ანუ ფორმულიარში:
ფერი ყვითელი (უფრო მეტს) მეტის ნერწყვის ყლაპითა სიმდიდრის ნახვაში; თვალები –
თაფლის მთოველნი, ოდეს უყურებენ ძლიერსა ამ ქვეყნისასა, ესე იგი უეზდის
ნაჩალნიკსა; თვალები იგივე – რისხვის მოქუხარნი, ოდეს დასცქერიან უძლურსა ამა
ქვეყნისა; და იგივ თვალები – უსიტყვოთა მთხოველნი, ოდეს უყურებენ მაძღარსა ამა
ქვეყნისასა, ესე იგი მდიდარსა. შუბლი მაღალი, კანონების საპენტავი, ყოველთვის სამ
რიგათ შეკეცილი. რიგი პირველი – რომელიც გაიშლება და ქრება შესაფერ თვალის
დახამხამებით, ოდეს დიამბეგის წინ დგას მოჩივარი ლამაზი ქვრივი; რიგი მეორე –
რომელიც იკარგება შუბლიდამ, როცა ქრთამზედ ვაჭრობს დიამბეგი; რიგი მესამე –
რომელიც ჰქრება, როცა დიამბეგი წითელ-წითელ ასიგნაციებს ხელიდამ ჯიბეში
ჩააცურებს. ეგ მესამე რიგის წაშლა აპატიოსნებს დიამბეგის მაღალ და გონიერ (მითამ თუ?)
შუბლსა. თუ ეს სამივე ნაკეცი ერთად არი, – ვაი შენ მტერს! – ცუდი ნიშანია: სჩანს
დიამბეგს ხელიდამ გასძრომია კარგი გასაცქვეფი; ცხვირი იმისთანა, რო, ვინიცობაა,
წერომ დაჰპატიჟოს და ქოთანში მოუხარშოს საჭმელი, იქვაც ჩასწვდეს, იმისთანაც, რო,
თუ სადმე ჯიბე გატენილია, იქაც ჩასუნოს. ულვაშები გაბზეკილნი, თუ ნაჩალნიკს არ
მოელის; თუ მოელის – მიშლილ-მოშლილი, რათა აჩვენოს, რო იმთვენი საქმე აქვს, რო
ულვაშებისთვისაც ვერ მოუცლია; ლოყები კოცნის მაგივრად სილის მთხოველნი;
ტუჩები კრილოვის მელასავით ყოველთვის ნიშნებით წარსულ ცოდვისა; ხელები მარდი,
ნამეტნავად ქრთამის აღებაში; მთელი ტანი იმისთანა, რო, თუ ვინიცობაა, ეღირსა
ნუგეშმცემელი პანჩური ნაჩალნიკისა, სამჯერ რეზინის ბურთსავით ახტეს და დაეცეს, ან
როცა დრო მოითხოვდეს, სამკეცად დაიკეცოს ძლიერის წინ; ფეხები მორბენალნი
უფროსის წინ და ნამეტნავად მდიდრის უკან; გვირგვინი ამ მშვენიერ ღვთის ქმნილებისა
არის თავი, მოტვლეპილი მომცდარ ყანასავით ხალხთა კეთილ მდგომიარობის ზრუნვისა
და ფიქრის გამო.
ამას არა გვანდა ეს დიამბეგი, რომელიც კოლასთან მობძანდა; ეს იყო ახალგაზრდა
ყმაწვილი, თუმცა, რო შეგეხედნათ ამისთვის, იტყოდით, თუ ეხლა არ არი, იმედი არი, რო
იქნება იმისთანა, როგორც მოგახსენეთ, თუ დრო შეეწევა და არ გამოაგდებენ
სამსახურიდამ კაი კაცობის გამო. სახარე ხბოსაო სასკორავში შეეტყობაო, – სადიამბეგო
კაცსა ფეხებში შეეტყობა.
– გამარჯობა კოლა ბატონსა, – უთხრა დიამბეგმა იმ ღიმილით, რომელიც
ამტკიცებდა, რო კოლას ხშირად გაუძღვია დიამბეგი.
– გაგიმარჯოს! – მიუგო კოლამ, – ჩაი დაგილევია?

– ჰმ, მაშ არა-და არ დამილევია, – მიუგო ამგვარ კითხვით ნაწყენმა დიამბეგმა. –
ერთი მითხარ, რას აკეთებ?
– რასაც შენ, იმასაც მე, – უთხრა დაცინებით კოლამ.
– შტო ტი! ჩემოდენა საქმე რო გაარიგო, მეტი რა გინდა, – მიუგო გახურებულმა
ხალხთა ზნეობის მცველმა.
– ბიჭო! მე რას მატყუებ, განა არ ვიცი, რარიგად კისრებს იმტვრევთ საქმეებში!
– ეჰ, მაგას თავი დავანებოთ; რას შვრები, სულ შინა გდიხარ?
– მა რ ვქნა?
– გადი ან აქეთ, ან იქით!... მართლა, იმ დათოს გოგოსი რა ქენი? – ჰკითხა უეცრად
დიამბეგმა.
– შენ რა?
– ისე: კაი გოგოა, ღვთის წინაშე! დათო რო საბატონო არ იყოს, იმის გულისათვის
ნაცვლობას მივსცემდი, – თქვა თავის ძალის კმაყოფილმა დიამბეგმა.
– თუ ღმერთი გწამს! შენც კი გქონია პირში წყალი! – დაჰსცინა კოლამ.
– ვოტ იესჩო, ატჩევო ნე იმეტ?
– ოტტოვო, შტო ტყუილად მადა გესხნება.
– ეტო პოჩემუ? – გააწყვეტინა სიტყვა დიამბეგმა.
– ისე, შვილო! შენ იმას ხელში ვერ ჩაიგდებდი.
– კოლა ხომ არა ვარ?
– კიდეც ეგ არი, რომ არა ხარ და...
– რითა მჯობიხარ?
– ყველაფრით: თოფში, ხმალში, ცხენით და ქვეითი, რაშიც გინდა, – გაუხუმრა
კოლამ.
– პაშოლ კ ჩერტიამ!...
– გოგოების ბადეში გაბმაში კი შენ, შენის თავის მზემ, – უფრო გაუხუმრა კოლამ.
– შენ ეგრე თქვი და...
– რაღა ეგრე ვთქვა, შვილო! ის როგორ იყო, ქარანიაშვილმა რო დაგიფრინა, როცა
იმის ცოლს ეპარებოდი.
– შტოჟ, ეტო ნესჩასტიე! მერე შენი ქარანიაშვილი რო ორი კვირა ბორკილშეყრილი
გომში ჩავსვი, ის იცი? – ჰკითხა თავმოწონებით დიამბეგმა.
– ბარაქალა, ვაჟკაცობა გიქნია, შენი თავის მზემ, რო იასაულებისათვის
დაგიჭერინებია! – გაიცინა კოლამ.
– შენ რაღა გიქნია? – ჰკითხა, რათა გამოაჯავროს ღმეჯითა.
– წადი და გლეხებსა ჰკითხე, რეებიც მიქნია!
– მაინც?
– რაც მსურებია, სულ აღმისრულებია.
– მაშ დათოს გოგოცა...
– ეე, დალეკო მახნულ!... ჯერ ეგ შორსა არის.
– ვირი და სულელი ყოფილხარ. – უთხრა და გამობრუნდა.
– რათა, ბიჭო?
– ეგეც რო ვერ მოგიხერხებია, სხვას რას მოახერხებ.
– თუ ღმერთი გწამს, მართლა? მართლადა, შენ ვირო, ეგ ეგრე ადვილი გგონია?

– მე დამითმე, მე, და გიჩვენებ, როგორ ძნელი არი. ერთი გადაყრუებული მამა
ჰყავს მარტო, სხვა არავინ და კიდევ აქამდინ... ფუ, შენი კაცობაც და შენი ბატონობაც კი...
– ნეტ, ნეტ! გეხუმრები, მალე იქნება, შენ პირღია დამრჩები! ნუ გეშინიან, – უთხრა
სიცილით კოლამა.
– თუ ღმერთი გწამს!... – მიუგო მსუნაგის ღრეჯითა დიამბეგმა, – კაი მსუქანი
ნაჭერია, შენმა მზემ; მე ერთის წლის ჯამაგირის ნახევარს მივსცემდი, რო...
– რასაკვირველია მისცემდი, შვილო! შენ ქრთამიც გეყოფა.
– იესჩობი! მინამ გამომაგდებენ, ვყვლეფამ, და მერე ჯანი გავარდეს ნაჩალნიკსაცა
და ღუბერნატორსაც.
– კარგია, ღმერთმან იცის, თქვენი თანამდებობა! ჰკრიფე, ხვეტე ორი ხელით, ვინ
არის მოდავე.
– ი ნა ეტო ცოდნა ნუჟნა, ბრატეც! შენისთანა ოყრაყები იქ ერთ დღესაც არ
დარჩებიან, – მოიწონა თავი დიამბეგმა. – იქ კანონების ცოდნა უნდა, იცი მერე რამთვენი
ტომია? – თითონაც არ იცოდა; იფიქრა, იფიქრა, რამდვენი ვთქვაო, ბოლოს წამოიძახა: – ას
სამოცდათოთხმეტი და ნახევარი და ორი ფურცელი. ნახევარი და ორი ფურცელი ძალად
დაუმატა, რო უფრო დამიჯერებსო.
– ეს სულ უნდა, როგორც შენი ხუთი თითი, იცოდე, – გააგრძელა თავის ქება
დიამ[ბეგმა], – ხუმრობა არ არი! ა ზდეს ვსიო ესტ, – დაიკრა შუბლზედ ხელი დიამბეგმა
და უღმერთოდ იტყუვა, იქ ქარის მეტი არა იყო რა.
კოლას წასცდა სიცილი და უთხრა:
– შე ოხერო, ჩემთან რო ეგრე ტყუი, სხვასთან რაღასა იქ.
– ტი, ბრატეც, აბიჟაეშ მენია, ნაკონეც, – უთხრა აპრუწულმა დიამბეგმა.
კიდევ დაიწყო კოლამ სიცილი; დიდხანს იცინა, იცინა, მერე ცრემლებმორეულ
თვალებით შეხედა მხრებაწევულ დიამბეგს და კიდევ წაიფრუტუნა.
– როდის აქეთ დასდე პატიოსნებაზედ ხელი?
პატიოსნება რომ გაახსენდა დიამბეგს, თითონაც კი შერცხვა და გაეცინა: მე ვინა და
პატიოსნებაო, მგონია გაიფიქრა გულში.
– კარგი, ბევრს ნუ ხარხარებ, – მიუბრუნდა, – დღეს სადილად ჩემთან წამოდი,
ყმაწვილები მყვანან.
– აი ეგ ადრევ გეთქო, შე სულელო! ყველაზედ კარგი იქნებოდა, – უთხრა ისევ
სიცილით.
– ნუ წამოხვალ თუ არ...
– თავფეხიანად, – მიუგო კოლამ
– მაშ მშვიდობით, – გამოართო ხელი და გასწია კიბისაკენ, მაგრამ მობრუნდა
კიდევ და ჩუმად უთხრა:
– რას გეუბნები, დათოს გოგო, მე და შენ რო ვიცით, არ დამივიწყო, თორე მეც
როდისმე დაგჭირდები, შვილო!
– კარგი, გამეცალე!
– ხომ იქნება?
– დიახ, დიახ, მოგერთმევათ!
– ნუ მაწვალებ, მითხარი.
– ჰო-მეთქი და რა ვქნა.

– მშვიდობით.
– დღეგრძელობით, სწავლულო დიამბეგო!
– აი, მოჰყვა კიდევ, ვირი! შენ ჭკვაში რო არა შედის რა?
– შენში კი ოთხკუთხივ ქარი! – და წასქდა სიცილი კოლასაც და დიამბეგსაც,
რომელმაც აღარა თქვა-რა და გასწია უჩასტკოვოი პრავლენიასაკენ.
მოვიდა სადილობაც; კოლამ გადიცვა თეთრი შალის ჩერქეზული ჩოხა, ჩამოვიდა
მუაჯრიდამ და გასწია დიამბეგის სახლისაკენ, დიამბეგი სახლი იყო მორთული
სხვადასხვანაირ ბრწყინვალე თავადისშვილებით, რომელთაც როგორც განკითხვის დღეს,
ისე წარმოგიდგენთ, ჩემო მკითხველო, თუ მეყოლები.
აი, ის ყინწაგრეხილი და წინწამოწვდილი, უწყალოთ აწოწილი თავადისშვილი,
რომელიც ხელების ქნევით ლაპარაკობს, გახლავთ, თქვენი ჭირიმე, გძელაძე გვარად,
ძალიან გამოჩენილი სწავლული კაცი, როგორც ამბობდნენ.
სახე მომჭკნარი ჰქონდა, როგორც ლეღვის ჩირი, თუმცა არ იყო არც ოცდახუთის
წლისა, თითონ ჩამომხმარი, როგორც შახის არამხანის ხოჯა; შუბლზედ და თვალებში,
სახეზედ, ბევრი რო გეძებნათ, ერთ ნიშანსაც ვერ იპოვიდით ჭკვისასა; თავი რო კარგათ
გაგესინჯათ, იტყოდით: “ეს ბატონი ჭკვაზედ უკაცრაოდ ბძანდებაო!” მართლაც გძელაძე
გახლდათ ერთი უნიჭო, უგონო ჭკვისა და ღვთის გლახა. ერთი სიტყვით, იგი იყო ერთი
მწარე პამფლეტი კაცზედა, რომელთა შორის იგი იყო გარეულით – არ ვიცი ბუნების
შეცდომითა, თუ ბუნების მასხარობითა, როგორც ევროპიელები ამბობენ. მაგრამ კი
გძელაძე ძალიან გათქმული იყო თავის სოფელში, როგორც ჭკვიანი, სწავლული კაცი,
რადგანაც ღიმნაზია დასრულებული ჰქონდა.
იმ დროს, როცა კოლა შემოვიდა, გძელაძე ერთ ოთხიოდე კაცს უამბობდა რაღაცა
ამბავს ამრიგათ:
– ასე გავხადე ის ჩინოვნიკი, – ამბობდა თავმოწონებით და სიხარულით, – ასე
გავხადე, რო კრინტი ვეღარ ამოვაღებინე; მე ხემწიფეებზედ ასეთი წიგნები მიკითხამს
(დაგიფიცებთ კი, მკითხველო, რო არ წაუკითხავ და, თუ წაუკითხავს, არ გაუგია), რომ
მეტი არ იქნება. ნაპოლეონი ბონაპარტე ათას რვაას, – ჩაფიქრდა, თითქო იგონებსო, –
ორმოცდაორში, – თქვა ბოლოს, – რო ანგლიაში გავიდა, მაშინ დიდი, დიდი ამბები მოხდა,
– ტყუოდა უწყალოთ სწავლული გძელაძე და უხაროდა, რო მსმენელი იშოვა. ესე
ულოღიკოთ, რაც მოხვდებოდა და რაც გაეგო ღიმნაზიაში, წინდაუხედავათ წამოჰყრიდა
ხოლმე თავადისშვილებში; ჩვენი თავადისშვილებიც ისე უბრალოები და მარტივები
იყვნენ, რო ყველას უჯერებდნენ. გძელაძემ ხშირად იცოდა თავის ქება. ეს პირველი
ნიშანია, რო კაცი ღრმა ჭკვისა უნდა იყოს, როგორც გძელაძე.
– მე აღრონომია ძირიანად გადამიბრუნებია: ხიმია ისე ვიცი, რო რა ფოკუსიც
გინდათ, გავაკეთებ, ვერა ფოკუსნიკი ვერ მომატყუებს; ზოოლოგია ასეთი ვიცი, რო ხე რო
გასჭრა, შავატყობ რამდვენი წლისაა; ბატანიკა ასეთი ვიცი, რო საქონელს ჭირიდამ
გადავარჩენ და სხვა და სხვა. უყურებდნენ განცვიფრებულნი თავადისშვილები ამ
მეცხრამეტე საუკუნის ბრძენსა და საწყლებს ყველაფერი სჯეროდათ. მოდი და ნუ
დაიჯერებ! რა ჩარაა!
გძელაძეს გვერდით იდგა ერთი ცუგრუმელა, ტანდაბალია, ყოველთვის
მოძრაობაში
მყოფი,
ვაცივითა,
თ.
ტრახაძე.
რო
შეგეხედნათ
ტრახაძეს
ფაციფუცობისათვის და კმაყოფიერ ღიმილისათვის, როცა გძელაძეს ციდამ

ვარსკვლავები ჩამოჰქონდა, იტყოდით, ეს კაცი გძელაძეს ტაკიმასხარა არისო. მინამ
გძელაძე ლაპარაკობდა, ის სულ თვალებში შესცქეროდა, როგორც ძაღლი უყურებ
პატრონს და ელოდება, ძვალს როდის გადმომიგდებსო. რასაც გძელაძე ჩასძახებდა, ეს
ტრახაძე, როგორც ცარიელი ქვევრი, იმასვე ამოიძახებდა და უთუოდ ბედნიერებისა გამო
ატოკდებოდა და სულელურად გაიღიმებდა. გოგოლის ბობჩინსკის ცოტად ჰგვანდა და
უფრო ეგვანებოდა, რო ქართული კოლორიტი არა ჰქონოდა.
მესამე, მარჯვნივ მდგომარე, გახლდათ დარბაისელი, ხანში შესული
თავადისშვილი ზაალ ზუმბერიძე. ეს გაოცებით უყურებდა ორატორსა და,
გაკვირვებული გძელაძეს ღრმა ჭკვითა და სწავლულობითა, მთელის თავის გულის
სიმარტივით ამბობდა: “ეს დალოცვილი ღმერთი, ერთს ამოდენა სწავლას და ჭკვას
მისცემს, რო ძლივს დაუძრავს, მეორეს კი, როგორც თქვენ და მე, ხელცარიელ დააგდებს”!
და მეტის ლმობიერებით დაიწყო ტირილი, განცვიფრებულმა ღვთის ამგვარ
უსამართლობით. ის კი არ იცოდა უბედურმა, რო თითონ უფრო ჭკვიანია იმ
მაღალფეხებიან წეროზედა.
მეოთხე, ზუმბერიძესთან მდგომარე, არაფერი შესანიშნავი კაცი იყო; ის იმ
ადამიანთაგანი იყო, რომელიც, რო მხეცად გადიქცეს, – კაცს არა დააკლდება რა, და
მხეციდამ ისევ კაცად შეიცვალოს, – არც თვით მხეცებს დააკლდებათ რამე; იმის ყოფნას,
როგორც იმის უყოფნობას, არავინ არ შენიშნავდა.
მეხუთე გახლდათ ვიღაც ყაბანაშვილი, თავადი, იმას ყველაზედ უფრო ჭკვა
მოეხმარა კარგათ: ვიდრე სადილი მოვიდოდა, ის მიწვა რაღაც ჭუჭყიან მუთაქაზედ და
თქვენ მოსაწონად მიიძინა სადილის ლოდინშია.
მეექვსეს იქავ მეედო მუთაქაზედ თავი და ერთ ალიანქოთით ხვრინავდა, ფშვენდა,
როგორც
ლოკომოტივი;
ლოკომოტივსავითაც
სრული
გახლდათ,
და
ლოკომოტივსავითაც ცარიელ ორთქლით იყო სავსე თავიდამ მოყოლებული ფეხებამდინ.
მეშვიდე... მაგრამ ესე რო წავიდეთ, შორს წავალთ... ერთის სიტყვით გავათავებ, რო
დიამბეგის ოთახში სულ ქართველები იყვნენ, ეს გეყოფათ, ჩემო მკითხველო!
როცა კოლა შემოვიდა, ერთი ოთხიოდე ყმაწვილებმა, რომელთ შორის თვით
დიამბეგი ბძანდებოდა, ერთის ხმით შეჰსძახეს: – ააააა!.... ვაშე სიატელსტვო! გძელაძე ამ
ხმაზედ შეხტა, – ცოტა მშიშარაც გახლდათ, თუმცა მამაცობაში თავს იქებდა, – მობრუნდა
და სიძულილით წაიღრინა: – უზნევო და გარყვნილებო! – მერე მიჰყო ხელი თავის
ორატორობას.
– რა კვეთება დაგემართათ? – ჰკითხა ღიმილით კოლამ, – რა იყო?
– შენი მოსვლა გვიამა!
– აქ მო, კოლავ! – დაუძახა დიამბეგმა, – ჩემთან დაჯექ! – მივიდა კოლა და მიუჯდა
გვერდით. დაიწყეს ჩვეულებრივი ლაზღანდარობა და ხუმრობა, სიცილი, კივილი დ
ერთი ყოფა, ერთის სიტყვით ჩვენი ქართული, უბრალო, უპედანტო ბაასი, რომელშიაც
უფრო ბევრი ჭკვა არი, ვიდრე ათას გძელაძეს თავში და რიტორებაში ერთად. სიცილმა და
მხიარულებამ დიამბეგის ახლო შეგროვილ ყმაწვილებისამ წაართო მსმენელნი გძელაძესა,
რომელიც მაშინ ხელების ქნევით და ყურების ტაშის კვრით შევიდა რაღაც ფილოსოფიურ
აღფრთოვანებაში. ბოლოს ნახა, რო გარშამო თვისა არავინ არის, თქვა შებრალებითა: ”ამ
სულელებს რაც გინდა უთხარი, ღმერთმან იცის, გააგებინებ?! ამათ ქალებზედ ელაპარაკე,

მაშინ თუნდ საღამომდინ ყურს და გიგდებენ, ხელიდამ წასულები არიან. აქედამა სჩანს,
რო ტრახაძე ჭკვიანი[ა] და ზუმბერიძე ყაბანაშვილის ჩაწხუბებას აპირობს დიამბეგთან!”
საკვირველი გამოყვანაა, ჩემო მკითხველო! საიდამა ჩანდა ეს, თითონ მეც არ ვიცი!...
აი, რა ლოღიკის პატრონი იყო ფილოსოფოსი გძელაძე!...
ეს ყოფა რო იყო, ყაბანაშვილმა თითქმის ბურანში წამოიძახა ბოხის ხმით: შე
დალოცვილო დიამბეგო, თუ გვაჭმევ, გვაჭამე, თორე ნაწლეები ჩივიან. წამოხტა დიამბეგი
და უთხრა იასაულს და რაოდენიმე ხანის განმავლობაში სუფრა გაიშალა ტახტზედ. მე
ლხინის აწერა არ მინდა, ჩემო მკითხველო, ისეც მგონია დაგღალეთ უთავდაბოლო
ყბედობით; ყოველმა თქვენგანმა იცის, როგორ ლხინობენ კახეთში, მაგრამ ყოველმა
თქვენგანმა არ იცოდა, რო ზუმბერიძე, გძელაძე, ტრახაძე და სხვანი და სხვანი არიან იქა.
ჩვენცა გვყვანან ქართველი ბობჩინსკები და დობჩინსკები, ჩიჩიკოვები, საბაკევიჩები და
სხვანი, მაგრამ ამათ სუყველას ქართვლის სუნი უდის. იქნება ოდესმე სულ
დაწვრილებით აგიწეროთ შინაგანი და გარეგანი ჩვენის ბრწყინვალე თავადებისა,
რომელთ შორის, კვეხნით ვიტყვი, მეც ურევივარ. ეხლა მარტო მინდოდა
მოტივტივებულნი ცოდვანი მომეხადნა ჩემის კალმით ამ დიამბეგის საზოგადოობაში;
თუ ეს ავასრულე, ჩემი განძრახვაც ასრულებულა.
X
კოლა კარგათ გადაღლეული ბარბაცით სადილს უკან გამოემგზავრა შინისაკენ, რა
გადაეგდო ჩოხა მხარზედ; მოდიოდა სიმღერით გზადაგზა და როცა დაუსწორდა დათოს
სახლსა, მაშინ რაღაც წადილის ჟრჟოლამ გაუარა ტანში, მოაგონდა თამრო და აერია
გულ-მუცელი. მაშინ სიმღერას თავი დაანება და ჩავარდა რაღაც ფიქრებში და ისე
დაივიწყა თავი ფიქრის გამო, რო ვერც კი შეიტყო, როგორ ავიდა თავის სახლის
მუაჯარზედ; კოლას აუღრინდა რაღაცაზედ გული; “ეს ვირის გავარდნილი გიტო სულ
მატყუებს; მე უჩვენებ იმას”, – ამბობდა კოლა მუქარებითა. – გიტო! გიტო! – დაიძახა
მრისხანე ხმით კოლამა. გიტო მაშინ საკუჭნავოში იჯდა; რა გაიგო ბატონის ძახილი,
ხმაზედვე იცნო, რაც ელის კეთილ გიტოს, თუ ეახლება ბატონსა; მიხვდა ბატონის გულის
ამღვრევას, იქავ აკანკალდა, მაგრამ კი გამოვარდა გაფითრებული, მოვარდა კიბესთან და
იქ გაჩერდა, როგორც გაქვავებული.
– აქ ამოდი!... – უბძანა კოლამ იმ ხმით, რომელიც არაფერს კეთილს არ მოასწავებს.
გიტოს არ უნდოდა ასვლა, მაგრამ რა ჩარა იყო სხვა? ის ყმა არი და ეს ბატონია! გიტო
ავიდა.
– კიდევ ვერაფერი ვერა ქენი? შე ნაბიჭვარო, ჰა? – გაუწყრა ბატონი. გიტო დაჩუმდა,
რადგანაც ვერაფერს ბატონის დასაწყნარებელს ვერ იტყოდა.
– არ გეყურება, შე ძაღლის შვილო! – შეჰყვირა უფრო მრისხანეთ კოლამ. გიტო
აკანკალდა, მაგრამ მაინც არა უთხრა რა.
– ენა არა გაქვს, შე... (კიდევ ლანძღვა) თქვი, თორე ტყავს გაგაძრობ!... უფრო
რისხვით შესჭყივლა კოლამა.
გიტო თითქოს გაჯიუტდაო, არას ამბობდა, მაგრამ ყოველი ასო საწყალ ბიჭსა
აუთრთოლდა შიშით.

– თქვი მეთქი, შე... (კიდევ ლანძღვა) – დაუბრაცუნა ფეხები ბიჭის უჯაათობით
მოთმინებიდამ გამოსულმა კოლამ.
გიტო მაინც არას ამბობდა; საწყალ ბიჭის სახის მეტყველობა ამტკიცებდა, რო
გიტოს ვეღარ აუტანია უსამართლობა, ვეღარც გაუბედნია თავის გამართლება. გიტომ
კარგათ იცოდა, რო ეთქვა: “ვერაფერი გავარიგეო”, წიხლქვეშ გაიგდებდა, როგორც
ხშირად გაუგდია ამ წინა დღეებშიაც, იმიტომაც უფრო არათქმა ირჩივა თქმასა, იქნება
ამით გადავრჩეო; მაგრამ მოტყუვდა გიტო.
– არა გნებავს ხმა ამოიღო? ჰა! არა? – საზარლად შეჰყვირა ბატონმა, მივარდა მშიერ
ლომსავით თმებში გიტოსა, წამოზიდა, დასცა აგურიან იატაკზედ და ერთი ასეთი წიხლი
ჩააზილა, რო უბედურმა გიტომ საცოდავად დაიხნეშა; მერე მისდგა, ბატონო, ამდვენი
სცემა ხან წიხლით, ხან ხელით, რო გიტო დაოსებული ძლივძლივ კნავოდა, ეხვეწებოდა,
ეხვევოდა მუხლებზედ, ჰკოცნიდა ფეხებს, ხელებს, კალთებს: ”შენი ჭირიმე, ბატონო! შენი
კვნესამე, ბატონო! შემიბრალე, მეყოფა, მეყოფა!... მოვკვდი!... ნუ მკლამ!... შენი ჭირიმე,
შენი დედ-მამის სულისათვის!...” მაგრამ შენც არ მომიკვდე. ის ქვაკაცი გრძნობაში ვერ
მოიყვანა. ბოლოს, რო დაოსებულმა და დასუსტებულმა გიტომ ხმა ჩაიწყვიტა, თითქო
მოკვდაო, და როცა თითონ კოლაც დაიღალა ცემითა, მაშინ საზარელ სახით,
თმებაწეწილი, საშინელი გამოვარდა მუაჯარზედ და დაიყვირა რაღაც დაქანცულობით
და მრისხანეთ:
– ეი! ვინა ხართ? მოდით, ჩაათრიეთ ეს მამაძაღლი!
ამოცვივდნენ ბიჭები, რომელთაც აქომამდინ არა იცოდნენ რა ამბავია; ამათ
ეგონათ ბიჭს გულს შემოჰყრიაო და იმის ჩამოყვანას გვიბძანებსო; მაგრამ, როცა
ამოვიდნენ ოთახში და ნახეს გონებამიხდილი, კვდარსავით ნაცემი ბიჭი, თუმცა ყველას
ეჯავრებოდათ, მაინც შეებრალათ, ისე საცოდავათ, უხმოთ ეგდო გიტო.
ერთმა ბიჭმა ხელი არ ახლო გიტოსა, ყოველი მადგანი გულამღვრეული იდგა და
განცვიფრებით და სიბრალულით დაჰყურებდა საწყალ გიტოსა.
– რას უყურებთ, თქვე... (კიდევ ლანძღვა)..
ორმა ბიჭმა, რომელმაც ვეღარ მოითმინეს, უთხრეს ამაყად ბატონსა:
– შე დალოცვილო, ღმერთი არ არი შენში, რო ესე მოგიკლავ? ძაღლი ხომ არ არი,
კაცია.
ყველას მიეცათ გული გლეხებსა ამ სიტყვებ-შემდეგ და ყველამ დაიწყო დუდუნი,
თუმცა კი ცოტაოდენ კრთომით და შიშით: – რაო, მართლა? აქაო-და გლეხები არიანო,
განა უნდა დაგვხოცოთ, ჩვენც სულები გვიდგა, ადამიანები ვართ!...
– ხმა, ხმა-მეთქი ჩაიწყვიტეთ, თქვე... – შეჰყვირა გაბრაზებულმა კოლამ.
– რად უნდა ჩავიწყვიტოთ?... – მიუგეს ისევ ისე ამაყად იმ ორმა ბიჭმა, შე
დალოცვილო, გვხოცამ და არაფერიცა ვსთქვათ!...
რა ბიჭებმა ეს მიუგეს, ალიმული აუვიდა კოლასა, გამწარდა, გამწარდა, ასე გონია
ნაღველა გაუსქდაო, წამოხტა, წამოავლო ერთ დიდ კეტს, მივარდა ცოფიანად ბიჭებს და,
როცა უნდა დაეკრა, მაშინ ვიღაცამ დაუჭირა, როგორც ჭახრაკით, ისე მაგრათ მაჯა. ეს იყო
ჩვენი კაკო, რომელიც, რა შეეტყო ეს ამბავი, ამოვარდა საიდღამაც ეს-ეს არის ეხლა,
გაოფლიანებული. პატარა ხანს უკან მთელმა სოფელმა შეიტყო ეს ამბავი. ტრახაძეს
თავადისშვილებში ადრე გაეგო, მოვარდნილიყო კოლას სახლში, მიეხედ-მოეხედნა,
ყველაფერი შეეტყო და გახარებული და მადლიერი თავისთავისა, როგორც ბორბალი

დატრიალებულიყო და გაეკურცხლა ხელების ქნევით და ქუდის სროლით გძელაძესთან.
ასულიყო, გეეღვიძებინა ფილოსოფოსი ჩვენი და დაეყარა და დაეყარა ტყუილი და
მართალი ერთად, გახარებულს, რო ახალი ამბავი მოუტანა თავის უპირატესს
ფილოსოფოსსა.
გძელაძე ამდგარა, გაეზმორა და ეთქვა თავისებურად: აქედამა ჩანს, რო თავადი და
გლეხი ერთნი არ არიან; არ ვიცი, რისათვისა ეთქვა ეს და ან საიდამ გამოეყვანა; მაგრამ ის
ბძენი კაცია, ხშირად ხოლმე მათ ღვთიურსა აზრსა ჩვენი საცოდავი გონება ვერ მისწვდება.
აქედამ ტრახაძე მივარდნილიყო გულხეთქებით დიამბეგთან, იქაც დაეფქვა, დაეფქვა
ტყუილი და მართალი უპრაგონოთ, ასე რომ დიამბეგს ბუნტი ეგონა და შეშინდა.
კოლა გაცოფიანდა კაკოს ამისთანა საქციელზედ. “გამიშვი, შე...” (ლანძღვა)–
ძლივღა ამბობდა ბრაზიანი კოლა.
– დადექ, თორე შემოაკვდები ვისმე! – შეჰყვირა კაკომაც.
– დაესხენ, დაესხენ! ერთი დაგვარტყას და ჩვენ ვიცით! – ამბობდნენ გლეხები. –
გვეყო, რაც მოგვითმენია, ეხლა აღარ მოუთმენთ, თუნდ საციმბიროდ გაგვხადონ!...
კოლა მოკვდა სიანჩხლისაგან, გაშრა, – სისხლი შიგ ყელთან მოებჯინა:
– დამაცათ, თქვე... (ლანძღვა), ტყავებ დაგაძრობთ!... თვალებ დაგთხრით!... –
ძლივსღა ამბობდა სიცოფისა გამო მაგრად დაჭერილი კოლა.
– დაგვთხრი კი არა!... – დასცინეს ყმებმა. – მანდამდინ ნუ მივა საქმე, თორე შენ
ერთი ხარ და ჩვენ ორმოცი, – მიუგეს უშიშრათა ყმებმა და კმაყოფილმა ღიმილმა
გაურბინათ ყველასა.
– გამიშვი, გამიშვი, შე... (ლანძღვა) – ეუბნებოდა კოლა კაკოსა თითქმის ხვეწნითა, –
გამიშვი, მაგათ ჯავრს ნუ შემარჩენინებ, – იძახდა საწყალი კოლა და იწევდა ბიჭებისაკენ.
– შენც არ მოუკვდე კაკოსა! – ეუბნებოდა სიბრალულით, რო ეგრეთ
მდგმოიარობაში ხედავდა მართლა შესაბრალებელ კოლასა.
კაკომ რო ეს უთხრა, კოლა გაცოფდა, გამოიძრო როგორღაც ხელი და ერთი სილა
გააკრა კაკოსა; მაშინ კაკომ წაავლო ხელი, მობღუჯა, დასცა ტახტზედ და დაუჭირა
ხელები. მინამ ეს საქმე ესე მოხდებოდა, ვიღაცამ დაიძახა: დიამბეგი ყაზახებით მოდისო;
იგრიალა ამოდენა ხალხმა და გაიქცა სულერთიანად. ამოვიდა შეშინებული დიამბეგი და
მოასწრო კაკოსა, რო ბატონი ქვეშ ამოედო. არაფერი არ უთხრა კაკოს და მიუბრუნდა
ყაზახებს: ეი, ლიუდი, სვიაზატ ეტოვო მალადცა.
– რისთვისა, შენი ჭირიმე, რა დამიშავებია სამაგისო, – ჰკითხა კაკომ. შეუკრეს
მაგრათ ხელები კაკოსა და გაჩერდნენ მაშინებსავით ყაზახები და ელოდნენ ბძანებას.
– ვაზმიტე ვ პრავლენიე.
წაიყვანეს კინწისკვრით თავმამწონე კაკო. აინთო ამაყი კაკო, ათრთოლდა,
აიმღვრია, დააკრაჭუნა კბილები, მაგრამ არა უთქვამ რა. ან რა უნდა ეთქვა?
დიამბეგმა უბძანა გიტოსიც წაყვანა ჩალურში. მერე, როცა ორნი დარჩნენ,
მიუბრუნდა კოლასა:
– ბიჭო, ეს რა დაგმართვია!
– თავიდამ გამეცალე! – უთხრა ჯავრით კოლამა.
– მე გაგეცლები, მაგრამ შენი საქმე ცუდათ წავა, მეთორმეტე ტომის ძალით
პასუხისგებაში შეხვალ, – უთხრა თავმოწონებით ცრუ დიამბეგმა.

– შენ მაგაზედ ნუ სწუხარ, გამეცალე აქედამ, ეხლა შენთვის არა მცალიან – მიუგო
აღრინებულმა კოლამა.
– ეჰ, კოლავ! ნუ გეშინიან, როგორც ინებებ, ისე მოვიქცევი კანონის ძალით, – მიუგო
ჭკვიანმა დიამბეგმა.
– კარგი!... კარგი!... ეგ მერე იყოს!...
ამ დროს შემოვიდნენ ტრახაძე, ზუმბერიძე და გამოჩნდა წინწამოწვდილი ყინწიც
გძელაძისა. დაუწყეს კითხვა, მაგრამ კოლამ ყველა გამოლანძღა.
– აქედამა ჩანს, რო წარღვნა მალე იქნება, – გამოიყვანა ახალი დამტკიცება
გძელაძემ და წარბშეკრული გამოვიდა კარში.
[1859 წ.]

გუბე
შენ ეხლა მკვდარი ხარ და წევხარ ცივს საფლავშია, რომელიც შენ მშობლებმა თავის
ხელით გაგითხარეს. მე მინდა შენი ამბავი ქვეყანას ვაუწყო, ქალო, რომელიცა ერთხელ
იმედითა ჰყვავოდი. შენი ამბავი მრავალი სხვის ამბავიცა იქნება.
მე მახსოვს ის დრო და ის შეყრილობა, საცა პირველად მე შენა გნახე. კარგი რამ
იყავი მაშინ: ჯერ ახლად იშლებოდი და დაჰხაროდი ქვეყანასა, რომელიც სიკეთით
აღვსილი გეგონა. შენ იყავ მრთელი; შენ ცხოველს სახეს ცხოველის სულის მღვიძარობა
ცეცხლს უკიდებდა: მას ჯერ არ დასტყობოდა შინაურის მტარვალობის თელვა, თუმცა კი
შენს ფიქრთა ოდნად მიჰკარებოდა ობი იმ დამპალის გუბისა, რომელსაც, ქვეყნის
სამასხარაოდ, ცხოვრებას ვეძახით, მაგრამ ერთის ცხოველის აზრის მობერვა გეყოფოდა,
რომ ის ობი დაკარგულიყო. შენ იყავ მაშინ გასათხოვარი, ესე იგი, შენ ჯერ გაყიდული არ
იყავ. შენ იჯექი კუთხეში, გვერდით მოგჯდომოდა ყმაწვილი კაცი; დედაშენი, თითქო
ნემსებზედ იჯდაო, ისე ტოკავდა შენი მაყურებელი. ხან თითით, ხან თავის დაქნევით
განიშნებდა, ამდგარიყავ და თავი დაგენებებინა ყმაწვილკაცისათვის, რომლის
ლაპარაკშიაც გართული იყავი.
– დედა მეძახის, – ეუბნებოდი მას.
იმას შეუძლიან გეძახოს და თქვენ შეგიძლიან არ წახვიდეთ, – მიუგო ყმაწვილკაცმა:
– არ მიწყინოთ, მე ზრდილობიანი ლაპარაკი არ ვიცი; იმასა ჰგონია, მე თქვენა გრყვნით;
და თუ ამჟამად იმის ძახილზე წახვალთ, მე დამარწმუნებთ, რომ თქვენც მაგ აზრისა
ხართ.
– სულაც არა, – უპასუხე შენ გულისტკივილითა, – მე თუ წავალ, იმისათვის, რომ
მორჩილების თოკი ხელთა მდევს.
– გაიწიეთ, თქვე დალოცვილო, და გაწყვიტეთ; ეგ თოკი იმოდენად დაძველდა,
რომ დიდი ღონე არ მოუნდება.
– იქნება ეგრე იყოს, მაგრამ ქვეყანა მაინც და მაინც ამაგრებს.
– ქვეყანა ჩვენგან არ არის...
– მაშ მორჩილება თქვენთვის უქმი სიტყვა ყოფილა?
– არამც თუ უქმი, კაცის სულის დამამდაბლებელია. მე მარტო ერთნაირი
მორჩილება ვიცი, საცა გონება უფალია...

[1861 – 1863]

ზოგიერთი ხანა მოთხრობისა
”მარგალიტი ლექში”
– მოიცა, მოიცა, თუ ღმერთი გწამს! ერთ იასეთი ყმაწვილი კაცი მოვა ჩვენსა ამაღამ,
რომ თავის განათლებით დაგიშოშმანებს მაგ უჯერო გულსა. მაშინ აღარ იტყვი, რომ
განათლებულები იშვიათნი არიან ჩვენში, – ეუბნებოდა ერთი გასათხოვარი ლამაზი ქალი
ერთ მოხდენილ ყმაწვილ კაცს, როცა ეს წამოიწია სკამიდამ და დააპირა გამოთხოება.
– განა მე როდისმე მითქვამს შენთვის, – მიუგო კაცმა, – რომ ტფილისში
განათლებულები არ არიან-მეთქი? უნივერსიტეტში, მადლობა ღმერთს, ბევრს მიგვიღია
განათლება და ხარისხი, – და ეხლა აქ ვაწარმოვებთ ჩვენ სწავლას და ცოდნასა,
მაგალითები ათასია, – აქ თვით ყმაწვილ კაცსაც გაეცინა და მის ლამაზმა მოსაუბრემაც
ჩაიღიმა.
– დაგწყევლოს ღმერთმა! აქებ კაცს თუ აძაგებ, ყველგან ეკლებს ხმარობ. ეგ შენს
სიბოროტეს ამტკიცებს.
– რასაკვირველია, ბოროტი ვარ, რადგანაც ბოროტების სიძულილით ხმას ვიღებ.
გახსოვს ეს სიტყვები: ვინც სიძულილი არ იცის, მას სიყვარულიც არ ეცოდინება. შენ ჯერ
ყმაწვილი ხარ, ჩემო კარგო, და იქნება არ დაიჯერო სიმართლე ამ სიტყვებისა...
– მჯერა, მჯერა! აბა როგორ არ დავიჯერო, როცა ვხედავ ამისთანა მაგალითს
თვალწინ: აი ამ ბრძენმა, ქვეყნის სიყვარულისა გამო, დაუხუჭავს თავისი თვალები,
რადგანაც არა სურს, რომ დაინახოს შესაძულებელი გარემოება. – აქ იმ წყეულმა შეხედა
ერთ კურთხეულ ფაშვიან მებატონესა, რომელსაც სთვლემავდა სკამზედ, თუმცა დროს
გასატარებლად მობძანებულიყო, მიიქნივა იმისკენ თავისი ლამაზი თავი და ეშმაკობით
სავსე ღიმილით სთქვა:
– მე რომ ამისი ქალი ვყოფილიყავ, ერთს აბრეშუმისსახიან სარტყელს მოუქსოვდი
და ზედ ამ სიტყვებს გამოვსახავდი: ”ოხ! ღმერთო ჩემო, სულ ძილი, ძილი, როსღა მექნება
მე გაღვიძება?” უსიტყვოთაც ამ კითხვას მისცემდა პასუხს აგებულება ამ ბედნიერ
სტუმრისა, – გაიშვირა მებატონისაკენ ხელი და წასქდა სიცილი.
– ეგრე მადიანად ნუ იცინი, ჩემო ცელქო! ეგ არ არის პირველი და უკანასკნელი.
მეც, შენც და სხვანიც, სწორედ მაგისთანანი ვართ, ხოლოდ იმით განვსხვავდებით, რომ
ყოველი ჩვენგანი სხვადასხვანაირად გამოსთქამს თავის თავის და გულის ცარიელობას.
ეგ კიდევ ჩვენზედ უკეთესია: მაგას არა მიუღია და არას გვაძლევს. ჩვენ კი... ეჰ, რა ჩვენ?
ჩვენი დედ-მამა გატყავებულა ჩვენთვის, გავუზდივართ, გავუგზავნივართ შორს, ჩვენც
გავიზარდენით და რა ნაყოფი მივიტანეთ? ისა, რომ ქვეყანას ვარწმუნებთ, ქართველები
არ ვარგანანო. ქართველები ისეთნი არიან, როგორიც უნდა იყვნენ, როგორც დროს და
ისტორიას მოუტანია. ჩვენ არ ვარგივართ, ჩვენ, განათლებულები. განათლება იმაში კი
არა მდგომარეობს, რომ მიწასთან გავასწოროთ კაცი, რატომ შენც განათლებული არა ხარო;
არამედ, როგორც ძმას, რომელსაც არა ჰქონია ბედი განათლებისა, მოჰკიდო მზრუნველი
ხელი და დააყენო ფეხზედ. აი, კაცი განათლებული, მარგებელი ქვეყნისა, აი ამგვარ კაცის
წინ მოვიდრეკ თავსა და თაყვანსა ვცემ. თორემ დაგვინიჟია, რომ ჩვენს აზრს
თანამოზიარე, თანამგრძნობელი არა ჰყავსო, და ამისა გამო დაგვიკრეფია გულხელი და

არაფერში ვერევით. ერთი ჰკითხე იმ საზოგადოობის გულცივობაზედ განთლებულს
მოჩივარს, თავის სიცოცხლეში უთქომ რამე იმისთანა და იმ რიგად, რომ გაგება
შეიძლებოდეს?...
[1861 – 1863 წ.]

კატო
I
ზაფხულის დღე იყო ძალიან მხურვალე, ასე რომ თუ საღამოზედ წვიმას არ
დაენამა ქალაქის ქუჩები და არ გაეგრილებინა ჰაერი, ძალიან შესწუხდებოდნენ ქალაქის
მცხოვრებნი შეგუბებულ ჰაერისაგან. გაგრილებული ტფილისის ღარიბი ბუნება თითქო
გამხიარულდაო, გაცოცხლდაო. ხალხით აივსო ბულვარი და სიცხისაგან აქამდის
დამწყვდეულ ხალხმა გაიხმაურა ქუჩებში. მზე ჯერ არ იყო ჩასული და, როგორც მორცხვი
ლამაზი ქალი, იჭყიტებოდა მთის წვერიდამა, თითქოს არ უნდა, რომ დაინახოს ვინმემო.
გარშამო მთები და მინდვრები ალამაზდნენ წვიმის შემდეგ, როგორც ლამაზი ქალის
ლოყები ცრემლისაგან. სხივი მზისა ზედ დახაროდა მინდვრებს და მთებს, ხან
წამოაფარებდა ჩრდილს, როცა თვით მიეფარებოდა ღრუბელსა. ერთი სიტყვით, იყო
იმისთანა საღამო, რომ შინ ჯდომა ცოდვა იყო. გული ისე სუბუქად იყო, გრძნობაც ისე
ხალისიანად იღვიძებდა კაცში, რომ უყურებდა ამისთანას ერთბაშად გაღიმებულ
გარემოებასა.
ერთ ღარიბ და საწყალ ვიწრო ქალაქის ქუჩაში იდგა ერთი დაბალი, ძველი სახლი.
პატარა ქუჩის პირას ორი ფანჯარა გაეღო პატრონსა, რათა გაეგრილებინა ოთახის ჰაერი.
ყვავილებით იყო მორთული ორივე ფანჯარა, ყვავილებშორის მოჩანდა თავი
ახალგაზრდა ქალისა, რომელიც იჯდა სკამზედ და ჰკერავდა რაღაცასა. იგი მთლად
მიზიდული იყო საკერავისაგან, მთელი თავისი ყურადღება მიექცივა ხელსაქმეზედ, და
ეს მშვენიერი საღამო, ეს მშვენიერი ლაჟვარდი ცა, ეს სიგრილე და ეს სიცოცხლე ბუნებისა
იყო თითქმის უქმი იმ ქალისათვის. ხანდისხან, თუ გაიხმაურებდა ვინმე ქუჩაში, ქალი
აიღებდა თავს და უნებურად გარდმოხედავდა ქუჩას, მაგრამ შემოხედვა იგი ცხადად
აჩვენებდა კაცს, რომ ქალს არაფრის დანახვა არცა სურს და არც იამება. მერე ისევ
ჩაღუნავდა თავს და მუშაობდა. არაფერი არ უშლიდა ამ ქალს: შინაც ჩუმობა იყო და
გარეთაც იმ ქუჩაში, სადაც საქმისათვის თუ გაივლის კაცი, თორემ ისე ძნელად მოხვდება
ხოლმე.
არ გასულა რამოდენიმე ხანი, რომ იმ ფანჯარას, სადაც ის ქალი იჯდა, მოადგა
ერთი წმინდად ჩერქეზულად ჩაცმული ყმაწვილი ბიჭი.
– ჩემმა ბატონის ქალმა მოგართოთ ეს წიგნი და მოგახსენათ, პასუხი მიბოძეთო, –
უთხრა ბიჭმა.
ქალმა გამოართო წერილი, ლამაზ ფოშტის ქაღალდზედ დაწერილი, და დაიწყო
კითხვა.
– კარგი, მაახსენე, მზად ვიქნები-თქო, – უთხრა ქალმა. ბიჭმა დაუკრა თავი და
წავიდა, ქალიც ადგა სკამიდამ, მოახლოვდა უფრო ფანჯარას და დადგა დაფიქრებული.

მშვენიერის ტანისა იყო ქალი იგი; სახე არ იყო ძალიან ლამაზი, მაგრამ არც უფრო ბევრს
უყურებდი, უფრო და უფრო მოგწონდა; მისი მშვენიერი შავი თვალები და თვით მთელი
სახის მეტყველობა ამტკიცებდა, რომ... [პატრონი] ამა შავი თვალებისა ჩვეული იყო
ფიქრისა; ეს იყო მგონი მიზეზი, რომ სახე მისი თანდათან უფრო მიიზიდავდა. თუ
გნებავთ, სიამაყეც ეწერა სახეზედ, მაგრამ ის სიამაყე კი არა, რომელსაც მამაკვდინებელ
ცოდვად ვუხმობთ, არამედ ის სიამაყე, რომელმაც იცის თავისთავის პატივი, რომელიც რა
ამაღლებს თავისთავს, არამც თუ ამდაბლებს სხვას, არამედ სხვაც აჰყავს თავის
თანასწორად.
– რაო, შვილო? ლიზოს წიგნი მოგივიდა? – ჰკითხა ერთმა მოხუცებულმა
დედაბერმა, რომელიც ისე მოახლოვდა, რომ ქალმა ვერ გაიგო.
– ჰო, დედაჯან! მეპატიჟება, შემოგივლი და ცოტად გავისეირნოთო, – მიუგო
დაღონებულმა ქალმა.
– რაღას უყურებ, ჩაიცვი, შვილო, და წადი.
– წასვლით კი წავალ, მაგრამ საკერავი უნდა ხვალზევით მზად იყოს; ვაი თუ ვეღარ
მოვასწრო და მერე რა ვქნა?
– ჯანი გავარდეს მაგ საკერავსაც, – სთქვა გულმტკივნეულად დედამა, – და ჩვენ
წყეულ ბედსაც. შენ კი ლამის მოგიდნოს მაგვდენ შინ ჯდომამ და შრომამა. წადი, შვილო,
ჩაყლაპე წმინდა ჰაერი, იმხიარულე. ღმერთი მოწყალეა, როგორმე გვიშველის.
ქალმა აღარა უთხრა რა, მობრუნდა და წავიდა ტანთ ჩასაცმელად. დედაბერი
დარჩა ფანჯარასთან. ცრემლები მოსდიოდა თვალში, მაგრამ თავს იმაგრებდა, თითქო
ეშინიანო, რომ არავინ შეასწროს თვალი იმის ცრემლსა. იმას არავისი არ ეშინოდა, თავის
ქალს უმალავდა თავის მწარე ცრემლსა. პატარა ხანს შემდეგ მოგრიალდა კალიასკა. შიგ
იჯდა ერთი ლამაზი, მხიარული, 18 ანუ 19 წლის ქალი, რომელიც კალიასკის დაყენებისვე
უმალ ქორსავით გადმოფრინდა კალიასკიდამ. ჯერ მივარდა ერთ ფანჯარას, იქ არავინ
დაინახე, მერე მეორეს, იქ იდგა მწუხარე დედაბერი.
– კატო სად არი, დედიჯან? – ჰკითხა ფანჯრიდამ ქალმა.
– ტანთ იცვამს, ჩემო კარგო ლიზავ, და ეხლავ გიახლება, შენი ჭირიმე, შენი, –
მიუგო ალერსით დედაბერმა.
– უჰ! რა მძიმედ იქცევა ეგ თქვენი ზარმაცი ქალი, ყურები უნდა გაუწიო ხოლმე,
რომ გადააჩვიოთ ზარმაცობას, – უთხრა ღიმილით ქალმა.
– კაი დროც იქნება, – მიუგო ღიმილითვე კატომ, რომელსაც ჩაეცო ტანთ და
მოდიოდა.
– რა ცუდი დრო იქნება! წამო, კარგი, წავიდეთ, ხალხით სავსეა ბულვარი.
მშვიდობით, დედაჯან, – უთხრა ლიზომ დედაბერს, რომელსაც მთელ ამ ლაპარაკის
განმავლობაში ღიმილი არ მოშორებია დამჭკნარ სახიდამ.
ლიზო გაიქცა კალიასკისაკენ და ჩაჯდა, კატოც გამოვიდა და ჩაუჯდა გვერდით.
მობრუნდა კალიასკა და გასწია ბულვარისკენ. მინამ ისმოდა გრიალი კალიასკისა, მანამ
დედაბერი იგი, რომელიც ერთის წუთით გაღიმებული იყო, წარბშეკრული და სველ
თვალებით იდგა უძრავად, თითქო მიკერებულია იმ ალაგსაო. რაკი კალიასკის ხმა
მისწყდა, მივიდა, მიჯდა ტახტზედ და წამოსქდა თვალთაგან დიდიხნის მოგუბებული
ცრემლი.

– ღმერთო!.. – მოსთქვამდა ბებერი, – ღარიბის კაცის გაჩენაში [არ] რეულა შენი
მოწყალება! დაგვბადე და გვიბძანე: ოფლითა თქვენითა მოიპოვეთ პური თქვენი! მინამ
შემეძლო, შემომიჩივლია განა შენთვის, მაღალო ღმერთო, ჩემი სიღარიბე? დავბერდი,
თვალთ დამაკლდა და ხელი მიკანკალებს, ჯანში ღონე არ შემრჩა. მინამ შემეძლო და ჩემი
პატარა კატო იყო ინსტიტუტში, პურის ცხობით ვინახამდი ჩემს თავსა. ეხლა აღარ
შემიძლიან-რა, ეხლა ჩემი საწყალი კატო დღე და ღამეს ასწორებს ჩემის შენახვისათვის, მე
კი, როგორც ბატონი, ხელგაუნძრევად, ჩემის ქალის თითების ნაშოვარს და მონაგარს ვჭამ
და ვსვამ. ტყუილია, რომ შ ვილმა ხელზედ ერბოკვერცხი მაიწვასო და ისე გამოზარდოს
მშობელი დედაო, მაინც იმის ამაგს ვერ გადიხდისო, ეგ ბედნიერმა უნდა თქვას,
რომელმაც არ იცის, რა არის შრომა, რომელსაც არ გამოუცდია დღე შრომითა და ღამე იმ
ფიქრითა, რომ ხვალაც ეს დღე დღე იქნება, ღამეც – იგივე ღამე...

იგი წავა და სხვა მოვა
ტურფასა საბაღნაროსა
I
მე იმას შევხვდი ერთის დიდის კაცის წვეულებაში. ტურფად დარახტულ და
დაკაზმულ ქალ-კაცთა შორის, რომელნიც მის გარეშემო ჯიანჭველასავით ირევოდნენ,
განდეგილად და განშორებულად მათგან იჯდა იგი მარტო ერთს კუთხეში და
უყურადღებოდ გამოიჭრიტა თავის კუთხიდან, როგორც ია სურნელი და მშვიდობიანი
თავის ჩრდილიდანა. იმ უგემურს და თითქო ნაბძანებს მხიარულებაში იგი არ ერეოდა,
თუმცა კი გონიერნი თვალნი მისნი თან სდევდნენ იმ ჭრელს ხალხსა.
იმის სახის მეტყველება, რაღაც მშვიდობიანის მშვენიერებით და კეთილშობილის
სიამაყით სავსე, არას აჩენდა იმისთანასა, რომლითაც მის მაყურებელს შეეძლო ეცნო, რომ
იგიც თანაზიარია იმ უგულო მხიარულებისა, რომელიც დიდკაცის შეყრილობაში
მეუფებს ხოლმე. მშვენიერო ქალო! წარსულთა დროთა მოგონებამ განმიღვიძა ბევრი რამ
იმისთანა, რომლის წარმოდგენითა უკეთესნი ძარღვნი მწყდებიან; სხვათა შორის
განმიღვიძა შენი სახეცა, შენი სახელიცა, რომელსაც არავის ვაუწყებ და რომლის
მოგონებითაც განმიცხოველდება ხოლმე უკეთესნი ჩემნი იმედნი კაცის სიწმინდეზედ და
სიკეთეზედ..
კავშირი, რომელიც ჩვენ შრის იყო, იყო წმინდა, ვით მცნება ღვთისა: მე შენ პატივს
გცემდი, ვით უკეთესსა დედაკაცსა, და თაყვანება ჩემი ამის გარედ არ გადიოდა და არც
გასულა.
ხსენებულს ყრილობაში მე შევხვდი მას მეორედ, იგი იყო მაშინ თექვსმეტის წლისა.
მე მის სახე არ აგიწერ, მკითხველო, იმისათვის, რომ საცა ლაპარაკია სულის სიღონეზედ
და ადამიანის ზნეობითს ძალაზედა, იქ სახე შენთვის საჭირო არ არის.
მე, როგორც ნაცნობი, მივედი მასთან და ნება ვსთხოვე მასთან დაჯდომისა. თავის
დაქნევით მანიშნა ნების დართვა. მე დავჯეგ.
– მე მიკვირს, რომ ამ საუცხოვო მხიარულებაში თქვენ მონაწილეობა არ მიგიღიათ,
– დავიწყე მე, – რათა ზიხართ მარტო?

– მე მიკვირს, რომ თქვენ ეგ გიკვირთ, – მიპასუხა მან და, თითქო ლაპარაკი აღარ
უნდაო, თვალი აადევნა ხალხსა.
– საკვირველი რა არის, რომ მე გავიკვირვე თქვენი მარტოობა ამ დიდს წვეულებაში.
თქვენს ხანში ეგ სწორედ საკვირველია.
იმან ამაზედ მე პასუხი არ მაღირსა, ხოლო ტუჩები აიწურა და მით მაჩვენა, რომ
ჩემი ეგ სიტყვები არ მოეწონა.
– მე როგორც გატყობთ, დღეს ვერა ხართ ლაპარაკის ქეიფზედ, – კვლავ დავიწყე მე.
– მაგისას ვერას მოგახსენებთ, – მიპასუხა იმან, – არის ერთგვარი ლაპარაკი,
რომელიც კაცს ქეიფზედ ვერ მოიყვანს.
– ესე იგი სულელური, – დავასწარ მე.
– თუნდა სულელურიცა.
– მადლობელი ვარ დაურიდებლობისათვის და პირში თქმისათვის.
– არა ღირს მადლობად.
– რატომ? დაურიდებლობა და პირში თქმა ჩვენს საუკუნეში ღირსებაა.
– ნუთუ მართალს ბძანებთ? – მომიგო მან გაკვირვებით და ჩემკენ მობრუნდა, –
ღირსებააო, პირველად მესმის.
– საკვირველიც არ არის: თქვენ იმისთანა წრეში ცხოვრობთ, რომ მართლადაც
უნდა დავიჯერო, რომ პირველად გესმისთ.
– თქვენ ჩემ წრეს თავი დაანებეთ. იგი განსაკიცხველი კი არ არის, შესაბრალისია.
– მე იმ წრის განკიცხვას დავეჩვიე და ამ ჩვეულებას თქვენის პატივისცემით ვერ
გადავეჩვევი.
– როგორ თუ დაეჩვივეთ? მე არ მესმის.
– იქნება ვერც გაიგოთ.
– იმიტომ ხომ არა, რომ მამა-პაპის თქმულისამებრ დედაკაცს თმა გძელი აქვს და
ჭკვა მოკლე.
– მე ეგ არ მინდა მეთქო. მე მარტო იმას ვამბობ, რომ კაცმა უნდა ან თვალით
იხილოს, ან გამოსცადოს ტანჯავ მრავალთა, რომ სრულის სიძულილით შეიძულოს ის,
რაც იმ ტანჯვის მიზეზია. ჩემის ფიქრით ერთ მიზეზთაგანი ის არის, რომ კაცთა
ცხოვრების ანბანში ასომთავრულები არიან, რომელნიც იხმარებიან წერტილის შემდეგ,
ესე იგი მის შემდეგ, როცა აზრი წყდება.



კარგი მკაფიო ოხუნჯობა გცოდნიათ, – მიპასუხა მან დაცინვით: – მაგრამ ამ
ქებასთან ესეც უნდა გითხრათ, რომ მე თქვენთან ლაპარაკი არ შემიძლიან. ამას
უღონობაში კი ნუ ჩამომართმევთ, მე იმიტომ არ შემიძლიან, რომ თქვენ ერთს საგანზედ
არა სდგეხართ და ფეხს ვერ იმაგრებთ, რაზედაც დადგებით ხოლმე. მაგრამ რა? ეგ
საზოგადო თქვენის ყალიბის ხალხის ჭირია. მე ვგონებ, რომ მრავალთა ტანჯვის მიზეზი
თანმიუყოლებლობა და დაუდგრომელობა არის. თქვენ როგორ ფიქრობთ?
– იქნება ეგეც მართალი იყოს.
– მე მიხარიან, რომ თქვენ მართლმსაჯულობის ნიჭი გქონიათ, რადგანაც თქვენი
თავი თქვენვე განკიცხეთ.
ძალიან მომეწონა იმ ქალის ესეთი გაბედვით ლაპარაკი და პირში თქმა. ეგ პირში
მიხლა სიმართლისა, დაურიდებლობა, რომელსაც ქვეყანაში უზდელობას ეძახიან, მე

ყოველთვის ტალანტის და ნიჭიერების ნიშანი მგონია. მე ჩემს გულში გავიფიქრე, რომ ამ
ქალს გაფრთხილება უნდა და ისე დავიჭირე საქმე.
– რაში შემწამეთ დაუდგრომელობა? – ვკითხე მე.
– ნუთუ არ გესმით, რაში? თქვენ დაიწყეთ ლაპარაკი მასზედ, რომ უნდა თუ არა
უგუნურებას განკიცხვაო, მერე – არ ვიცი, რომელ ხიდით, – ამ განკიცხვიდამ
გადახვედით სიძულილზედ. რომელზედ მოგცეთ პასუხი?
– თუნდ იმაზედ, რომ მე ვამბობ, უგუნურებას განკიცხვა უნდა-მეთქი.
– ჯერ მიბძანეთ, რაზედ ააშენეთ ეგ განკიცხვის უფლება?
– კაცის წაუმხდარ ბუნებაზედ. ყოველს ცუდს გამოაშკარავება უნდა, საქვეყნოდ
გამოფენა.
– რისთვის?
– სხვათა საზიზღრად.
– ნუთუ ეგ არის თავი და ბოლო კაცის მოქმედებისა?
– მე მგონია.
– სრულებით შემცდარი ხართ. ცუდი თითონ საზიზღარი არ არი, საზიზღარი არის
იმისათვის, ვისაც უთქვენოთაც განწმენდილი აზრი აქვს, ამგვარ ხალხს თქვენი გამოფენა
არ უნდა. ჩემის ფიქრით, ცუდი და კარგი ქვეყანაზედ თავისთავად არ არსებობს. მგონი,
თუ მეხსიერებამ არ მიღალატა, შექსპირი ერთ ადგილას ამასვე ამბობს და უმატებს, რომ
კაცის აზრისაგან არისო – ერთი საგანი ცუდი და მეორე კარგი.
– ეგ მართალია.
– მაშ თუ ეგ მართალია, თქვენ მტყუანი ხართ, იმიტომ რომ აქ განკიცხვა, ესე იგი
გამოფენა ცუდისა, კი არ უნდა, კაცის აზრის განწმენდა უნდა. ესე იგი ყოველი ჩვენგანი
იქამდინ უნდა განვითარდეს, რომ მის გონიერებას თავისი საკუთარი საზომი ჰქონდეს. აი
მოედანი. იღვაწეთ, გულმტკივნეულნო გამკიცხველნო!
– განკიცხვა ერთი იმ ღონისძიებათაგანია, რომლითაც ადამიანს შეუძლიან მაგ
განვითარებამდინ მისვლა.
– კაცის გამცარცველს, ანუ კაცის მკვლელს დაუხატეთ მისი ავკაცობის სურათი,
განეწმინდება გონება?.. იმისთანა სურათს ხომ ვერ დაუხატავთ, რომელსაც იგი
თავისთვისა შეჰქმნის ხოლმე და ყოველთვის თვალწინა აქვს. რატომ არ ეზიზღება
თავისი ხელობა?
– იმათთვის განკიცხვას ძალა არა აქვს, ისინი სნეულნი არიან ჩვენ შორის. იმათ
წამლობა უნდა. ხოლო იმათი სიცუდის გამოფენა სხვას შეაყენებს.
– თუმცა მე ეგ არა მწამს, მაგრამ მაგაზედ დაგეთანხმებით. ახლა გადავიდეთ იმ
წრეზედ, რომლის განკიცხვაც თქვენ ჩვეულებად გაგიხდიათ. თქვენის აზრით, თქვენი
განკიცხვა იმ წრეს ვერ გაასწორებს, როგორც ცუდს კაცს მისი ცუდის საქმის გამოფენა.
ახლა ერთი ეს მითხარით, მაშ რიღასთვისა ჰკიცხავთ? რომ სხვანი შევაყენოო, მეტყვით მე.
რაზედ უნდა შეაყენოთ?
– რომ ის ცუდი არ მიითვისონ, რაც თან სდევს იმ წრესა.
– არ შეიძლება დამისახელოთ ის ცუდი?
– უქმობა, ფართიფურთობა, ქარაფშუტობა და ყველაზედ მავნებელი – სხვისით
ცხოვრება.

– ქარაფშუტობა და ფართიფურთობა ყველა კაცის ჭირია საერთოდ და
განსაკუთრებით თქვენისთანა კაცებისაც, უკაცრავოდ კი არ ვიყო.
– ნურას უკაცრავოდ. თქვენის ლაპარაკის ჰანგს მე ყური შევაჩვიე. თუმცა ყურსა
სჭრის, მაგრამ გონებას აღვიძებს.
– რაც შეეხება უქმობას და სხვისით ცხოვრებას, ამაზედ აი რას გეტყვით. უქმნი
თავიდამ ბოლომდინ ყველანი ვართ. სხვისით ცხოვრება ყველას გვიყვარს. არც ერთზედ
და არც მეორეზედ მგონი თქვენც უარი არა თქვათ. ჩემის ფიქრით, შრომა კაცის ბუნებას
ეჯავრება და სიამოვნებას, სიტკბოებას კი კაცის ბუნება ეტანება. მთელი კაცობრიობის
ცხოვრება ამ ორთა გრძნობათა ბრძოლაა, ერთ მხრივ იბრძვის შრომის სიძულილი, მეორე
მხრივ სიამოვნების სურვილი.
– არა, შრომა – ცხოვრებაა, ცხოვრება – სიამოვნებაა.
– ეგ მარტო ლამაზი ფრაზაა, ჩემის ფიქრით. მე კიდევ ჩემს აზრს მივუბრუნდები,
რომელიც არ გამათავებინეთ. უნდა ამაზედ დამეთანხმოთ, რომ შრომა კაცის ბუნებასა
ჰსძულს. ეს სიძულვილი ასეთი ძლიერი, რომ, მე მგონია, კაცი იმოდენა შრომასაც არ
იკისრებდა, რომ პური ეღეჭნა, თუ რამ სხვა ღონისძიება ჰქონოდა იმავე საჭიროების
შესამსებელად. მაგრამ აი საქმე რაში მდგომარეობს. სიამოვნება, რომლისათვისაც კაცი
იბრძვის, რომლისათვის თვისთა შეძულებულს შრომას კისრულობს, ის სიამოვნება –
უნდა კაცობრიული იყოს, აზრით და ზნეობით სავსე. მართალია, ის წრე, რომლის
განკიცხვაც თქვენ ჩვეულებათ გამხდარა, იმ სიამოვნებით კმაყოფილია, რაც მას გარს
ახვევია. დანაშაულობა იმათი მხოლოდ იმაშია, რომ კაცობრიულს, ესე იგი უმაღლეს
სიამოვნებას,
როგორც
ზრუნვას
მოყვასისათვის,
მოქმედებას
სხვის
კეთილდღეობისათვის, შველას ქვეყნიერობის ფეხის წინ წადგმაში, არა ჰსცნობენ. არა
ჰსცნობენ იმიტომ, რომ მეცნიერების სინათლე არ მოხვედრია მათ და თავისი სიამოვნება
– ჭამა-სმასა, ტანსაცმელსა და მეჯლიშობას იქით ვეღარ გადუცილებიათ. განგვანათლეთ,
აღგვიმაღლეთ, განგვწმინდეთ და ჩაგვისახეთ დიდნი სიამოვნებანი და მაშინ
დამერწმუნეთ, გულხელდაკრეფით არვინ გაიფუჭებს ცხოვრებასა.
რამოდენაც კაცში დიდია სიამოვნების სურვილი, იმოდენად მასში ძლიერია
ბეჯითობა შრომაში, რადგან ქვეყანაზედ სიამოვნება უშრომოდ არ მოიპოვება. შრომა
კაცსა სძულს, მაგრამ აუცილებელია. რამოდენადაც სიამოვნება მაღალია და შესაფერია
ღვთისკერძ კაცისა, იმოდენად შრომა, როგორც გზა – მიმავალი სანატრელ საგნამდინა,
ხალისიანია. მხოლოდ მაშინ კაცი შეიყვარებს ხოლმე შრომას და ბუნებით სიძულილს
მოჰსპობს, როცა იგი მიახწევინებს ხოლმე დიდ საგნამდინა. საქმე საგანია, რომლის
მიხწევაც ადამიანისათვის არის უმაღლესი სიამოვნება. ხალხს მიეცით სურვილი დიდის
კაცობრივის საგნის მოპოვებისა, და შრომას იგი სურვილი არამც თუ წაართმევს ყოველს
მას, რაც კაცს შრომაში სძულს, არამედ თვით შრომას, თავისთავად საძულველსა, დიდი
საგანი სიამოვნებადა ხდის. მარტო ამით აიხსნება ის საკვირველნი ღვაწლნი და შრომაში
და ჯაფაში ჯანის დალევა, რომელნიც უკეთეს კაცთა ცხოვრებაშია წაგვიკითხავს. წინ
გამოხატული საგანი სცვლის სიამოვნებად შრომასა, თავისთავად უსიამოვნოსა. ეს არის
ჩემი აზრი. ამას მერმეთ მგონი უბრალოდღა მკითხავთ, რატომ ჩემი წრის ხალხი არა
შრომობსო. იმიტომ არა შრომობს, რომ საგანი არა აქვს. იმ მცირედს საგანს, რომლითაც
იგინი იოლად მიდიან, მცირედის შრომითაც ადვილად პოულობენ. რიღასთვის იშრომონ?
შრომა ღონისძიებაა მისაღწევად რისადმე. ეგრე რომ არ იყოს, ნაცარქექიობაც შრომა

იქნება, და, თქვენის აზრით, იგივე ნაცარქექიობა, ვითარცა შრომა, ცხოვრება იქნება და ის
ცხოვრება – სიამოვნება.
– კარგად გამრიყეთ, – ვუპასუხე მე.
– დიახ, ჩემო ბატონო, იმისთანა ხალხი, რომლის გამოხატულობაც ჟამთა
ვითარებით უმაღლესს საგნებიდამ მარტო ჭამა-სმაზედ დამდგარა, ანუ რომელსაც მცირე
საგნებიდამ გონება მაღლა ვეღარ აუცილებია, ის ხალხი უფრო შებრალების ღირსია,
ვიდრე განკიცხვისა. ან რად გინდათ, რომ მაგ წვრილმანის საგანთა მისახწევად იშრომონ,
ეგ ნაცარქექიობა იქნება. სხვისით ცხოვრებენო, მართალია. ეგ არის ცხადი საბუთი
იმათის უღონობისა, შეუძლებლობისა. ჩემი კანონია: უღონო შეიბრალე და ნუ განკიცხავ.
– მაშ, თქვენის აზრით, შებრალებაზედღა უნდა დავდგეთ და ქვეყანა თავისთავად
გასწორდება.
– ეხლანდელნი მცონარე და უქმობით სავსენი ყმაწვილკაცნი დიახ გაიხარებენ,
რომ ეგ აგრე იყოს. მაგრამ არა, ბატონო! თქვენს სიხარულს ფრთები მოეკვეთება, როცა
ვიტყვი, რომ ქვეყანას გონების გახსნა უნდა, ქვეყანას სწავლა უნდა, ქვეყანას გაზრდა
უნდა. თუ რამ შეგიძლიანთ, იმოქმედეთ.
– თქვენ რაღა აპირობთ?
– მე? ამჟამად მარტო ტანციობას. გნებავთ?
– დიდის სიამოვნებით.
მოვხვიე ხელი და ტრიალით შევერიენით ხალხში.
II
გავიდა ორი თუ სამი თვე. იმ ქალს კიდევ შევხვდი ტეატრში. თუმცა მინდოდა
იმის ლოჟაში შესვლა, მაგრამ მოვერიდე, რადგანაც ვიზიტი არ გამეკეთებინა. იმანაც
თალი შემასწრო და მანიშნა, რომ შემიძლიან იმის ლოჟაში შევიდე. მეც ავედი. შევედი
ლოჟაში თუ არა და დავჯეგ მის გვერდით სკამზედ, იმან მითხრა:
– მინამ თქვენ აქ ამოხვიდოდით, მე ვფიქრობდი: ეს ადამიანები, რომელთაც მე და
თქვენ ვეკუთვნით, რად იჭირებენ საქმეს, რომ სხვადასხვა მოგონილის სულელურის
წესით, რომელსაც ზრდილობას ეძახიან, ერთი-ერთმანეთს თავისუფლებას ართმევენ.
მე მეგონა, ამას ჩემზედ ამბობს-მეთქი, რომ მე თითონ ლოჟაში არ ავედი.
– მეც, სწორედ მოგახსენო, – ვუპასუხე ჩემის თავის გასამართლებლად, – ეგრე
ვფიქრობ, მაგრამ ვერ გავბედე აქ ამოსვლა, მით უფრო, რომ...
– მე არ გეგონეთ თანამოზიარე მაგ ფიქრისა, განა? – გამაწყვეტინა სიტყვა: – მაგრამ
ესეც კი უნდა ვჰსთქვა, რომ მე სრულიად თქვენზედ არ მოგახსენეთ ის, რაცა ვსთქვი. მე ამ
პიესაზედ ვფიქრობდი. ის სულელი ქალი სცენაზედ იტანჯება მისთვის, რომ მისი
სულელი მამა ნებას არ აძლევს, რომ თავის საყვარელ კაცთან შეერთდეს, რადგანაც ქალის
არჩეული კაცი დიდი ჩინების და შეძლების პატრონი არ არის. მე ვიცი, რომ ამ ტეატრში
ორი კაციც არ იპოვება, რომ მამა არ გაამართლონ. საკვირველი კია. თითონ გონების
დაუკითხავად დაიხატვენ ხოლმე კაცის ღირსების სახეს და ვინც იმ დახატულობით
აღტაცებაში არ მოდის, არ მოსწონთ. რად იკლავს ის სულელი ქალი თავს, წავიდეს და
თითონ დაიწეროს ჯვარი. მაგრამ სულელს ეშინიან, გარყვნილობაა მამის უნებურად
გათხოვებაო, – ეს არის რიგიანის ზრდილობის დასკვნა. კაცის ბედნიერება ისეთი

ძვირფასია, რომ მაგისთანა წვრილმანის წესიერებით არ უნდა შებრკოლდეს. მაგრამ
ნახეთ, რა გავლენა აქვს დამდგარს და ცხოვრებაში მიღებულს სულელობას. მე
დარწმუნებული ვარ, რომ ბოლოს ის ქალი იმას შეირთავს, ვისაც მამა ურჩევს და, თუ
ავტორი უხეირო მწერალია, ამ მამის ქცევას ქებას შეასხამს.
– იმისათვის, რომ კაცმა მონების ჯაჭვი გაწყვიტოს, სულის ღონე უნდა. იმ ქალს ეგ
არა აქვს.
– მე მაინც იმას ვამბობ, რომ კაცი კაცად გახდეს, ამის ღონეთ მარტო ცოდნა და
განათლებაა. არა ღონე არ ექნება გაუნათლებელ კაცს თავის ჯაჭვის დასამტვრეველად. მე
ვფიქრობ, რომ ჩვენში ან სულ არ არიან ამისთანა კაცნი, და თუ არიან, ძალიან ცოტა.
– ეგ ცხადია.
– უნივერსიტეტში ნამყოფი კი ბევრი ხართ.
– ეგ რაზედ მიბძანეთ?
– იმაზედ, რომ თუ ჩვენში მცოდნენი და განათლებულნი ცოტანი არიან ან სულ არ
არიან, მაშ უნივერსიტეტში რას აკეთებდით მაგდენი ხალხი?
– იმას ვაკეთებდით, რომ შინაურობაში წამხდარი გული და ზნეობა ჩვენი ცოტად
თუ ბევრად გავისწორეთ, გადავიკეთეთ. ჩვენ ვჯობივართ ჩვენზედ ცუდებს, ეს არის
ჩვენი სახელი.
– შორს არ წასულხართ.
– ცოტათი მაინც ხომ წავედით წინ, თქვენ კი უკან და უკან მიდიხართ.
– ვინ ჩვენ?
– ქალები, ესე იგი მთელი ნახევარი საქართველოსი.
– უნივერსიტეტი ჩვენთვის დახურულია.
– გაიღეთ კარები და შედით.
– მოუმზადებელნი?
– მოემზადენით.
– რომ არ გვამზადებთ?
– კიდეც ეგა, რომ თქვენ სულ მზა-მზაობა გინდათ. თქვენ ვერას კარგს ვერა იქთ,
თუ ძიძაობის შველაზედ ხელს არ აიღებთ. იბრძოლეთ და წაიღეთ. თორემ დაგიკრეფიათ
ხელები და შესცქერით: აცა, კარს გაგვიღებენო და ჩვენც დავინახავთო მზიან ქვეყანასაო.
– ძალიან კარგი. ვსთქვათ, გამოვამტვრიეთ ჩვენთვის დახურული უნივერსიტეტის
კარები, დავასრულეთ კურსი, მერე სად მოვიხმაროთ ჩვენი სწავლა და ცოდნა? რისთვის
გვინდა?...
[1861 – 1863 წ.]

უღელტეხილი
I
სოფელი კილხა, ბაღებით და ვენახებით მორთული, დგას მთის დაქანებულს
ფერდობზედა; წინ უფენია ერთი იმ მშვენიერ ველთაგანი, რომელნიც თავის სიტურფითა

და შემკულობითა ეგრე ხშირად აკვირვებს ხოლმე საქართველოში მოსიარულე მგზავრსა.
იგი სოფელი ფრიად დიდია, მდიდარია წყლით, მინდვრით, ვენახებით და ტყითა და
გაწყობილი კარგისა და რიგიანის დუქან-ბაზრითა, რომელიც, რასაკვირველია, ხელთ
უპყრიათ სომხებსა. მასში დგას შვიდასი კომლი სხვადასხვა წოდების გლეხი და ოთხი
კომლი თავადიშვილი ერთისა და იგივე გვარისა.
ამ თავადისშვილებ შორის არის ერთი ოჯახი თავად ქაიხოსრო ბაიდურაძისა,
რომელსაც ამ ოცის წლის წინად თქვენი ჭირი წაეღო. ქაიხოსროს ცოლი, კნეინა თამარ,
დარჩა ქვრივად ოცდაცამეტის წლისა. თუმცა ხანი აძლევდა კიდევ, რომ მეორედ
გათხოვილიყო, თუმცა თამარს ბევრნიცა თხოულობდნენ, მაგრამ ქრმისა და შვილების
ერთგულმა თამარმა გათხოვება აღარ მოინდომა და შეჰსწირა თავი იმ ოჯახსა,
რომელშიაც დაქვრივდა. ოთხი ვაჟიშვილიდამ უბედურმა თამარმა სამი შვილი თავის
ქრმის შემდეგ კიდევ დამარხა; შერჩა მარტო უმცროსი შვილი, რომელიც ქაიხოსროს
ოთხის წლისა დარჩენოდა. ამ ხუთის წლის წინად ეს დედისერთა შვილიცა წასვლოდა
თამარს პეტერბურგის უნივერსიტეტში, მას შემდეგ, რაკი ტფილისის ღიმნაზია
დაესრულებინა, და აქამომდე არ დაბრუნებიყო.
ამ ოცი წლის განმავლობაში უბედურის თამარის სახლსა სიხარული და
მხიარულება სტუმრადაც არა სწვევია. მხოლოდ იმ დღეს, რა დღიდამაც მე ვიწყებ ამ
ამბავსა, თამარის სახლში დიდი ფაცაფუცი და მზადება იყო; ეგონებოდა კაცს, რომ ამ
სახლში ქორწილისათვის ემზადებიანო. ბიჭები და გოგოები წინა და უკან დარბოდნენ,
ჰსწმენდდნენ, ჰგვიდნენ და ბღერ[ტდნენ] საფენსა. მზარეული გადმომდგარიყო
სამზარეულოს წინ დ აპირებდა გოჭის დაკვლასა, რომელიც ხელში ეჭირა და საშინელის
ხმითა ჭყიოდა; ხაბაზს აელაპლაპებინა თორნე, რომელშიაც უნდა გამოეცხო
გამტკიცული პური. ეს მზადება იმისთვის იყო, რომ თამარი, ეხლა ფრიად მოხუცებული
ხნიერობისაგან და გამოვლილის მწუხარებისაგან, სწორედ იმ დღეს მოელოდა თავის
დედისერთა შვილსა, რომელსაც რუსეთში შეესრულებინა სწავლა და ამ ორი კვირის
წინად მოსულიყო ქალაქში. ჯერ დილა არ გათენებული[ყო], რომ გახარებული თამარი
წამოდგა იმ დღეს ქვეშაგებიდამ და სანატრელის შვილის მისაღებად თავდარიგი დააწყო.
ამავე თავდარიგისათვის აქეთ და იქით დაფაცფაცებდა თამარზედ უფრო მოხუცებული
გამდელი, რომელსაც ერქვა თითია. ეს თითია იყო ერთი იმ ძველებურ გამდელთაგანი,
რომელთაც მუდამ უღელი დამონებისა და კირთება უანგარიშო მორჩილებისა
დააკარგვინებდა ხოლმე თავის საკუთარის ბედნიერების გრძნობასა, დაავიწყებდა თავის
საკუთარ თავსა, ოჯახსა, ნათესავობასა და თავს დაადებინებდა იმ სახლისათვის,
რომელსაც ბედი დაუნიშნავდა და რომელშიაც უდრტვინველად დაასრულებინებდა
თავის ყოფა-ცხოვრებასა უქრმოდ, უშვილოდ და უსახლკაროდ. მე ჟრჟოლა მამდის
ხოლმე, როცა მომაგონდებიან ის საკვირველნი, ერთგულობით განთქმულნი გამდელნი,
ის თავის თავისათვის დაკარგულნი, დათრგუნვილნი, ამომშრალნი, ცოცხალმკვდარნი
ადამიანები.
– ქა, თითიავ, – იძახოდა ოთახის კარებში გადმომდგარი თამარი: – თითიავ, ერთი
აქ შემოიხედე, სადა ხარ?
– აქა ვარ, ქალბატონო, – ხმა მოსცა თითიამა საგამდლო ოთახიდამა: – ფქვილსა და
თაფლს ვამზადებ ფალუსტაკისათვის. ჩემს დიმიტრის პატარაობისას ძალიან უყვარდა
ჩემი გაკეთებული ფალუსტაკი.

– ერთი ჯერ აქ შემოდი, თავდარიგი დავაწყოთ, სიხარულისაგან ლამის ტვინი
გამომელაყოს. ერთი აქ შემო.
პატარა ხანს შემდეგ თითია, სიბერისაგან დაპატარავებული, შემოგოგდა თამარის
ოთახშია.
– თითიავ, – უთხრა თამარმა: – მითამ ჩემი დიმიტრი დღეს მოვიდეს? უი,
ვენაცვალე იმის ლამაზს თვალებსა!
თითია ჩამოჯდა ტახტის პირსა, ჯიბიდამ ამოიღო შავი გამდლური კრიანოსანი და
ხელში საანგარიშებლად გაიმართა.
– ქალბატონო, ცხენები როდის გაუგზავნეთ?
– ოთხშაბათს.
– დღეს რა არის?
– სამშაბათი.
– ოთხშაბათი ერთი, – ჩააგდო თითიამ კრიანოსნის მარცვალი, – ხუთშაბათი ორი,
პარასკევი სამი, შაბათი ოთხი, კვირა ხუთი, ორშაბათი ექვსი, ესეც სამშაბათი შვიდი. სამი
დღე ბიჭებს აქედამ დაუგვიანდებოდათ, ეს სამი დღე გამოვიდეთ, ახლა სამი დღე იქიდამ
სიარულს მოუნდებიან, – ეს სამი დღეც გამოვიდეთ, ერთს დღესაც ქალაქში
შეასვენებდნენ ცხენებსა, – ეს ერთი დღეც გამოვიდეთ, – ჩამოაგდო თითიამ უკანასკნლი
დანიშნული მარცვალი და თქვა: – ბარი-ბარში გამოვიდა, დღეს უთუოდ მოვლენ. მერე
თითონაც მეეწერა, რომ უთუოდ მოვალო.
– შენი კი არ ვიცი და მე კი, სწორედ გითხრა, ჩემო თითიავ, გული თავის ალაგას
აღარ მიდგება სიხარულისაგან, – უთხრა თითიას თამარმა.
– ვენაცვალე ჩემს მაცხოვარს, – მიუგო თითიამ, – რომ ჩემი დიმიტრის ნახვას კიდევ
შევესწრები. გმადლობ შენ, ყოვლად მოწყალეო ღმერთო და ნეტარხსენებულო
ღვთისმშობელო დედავ!
თითიამ გულზედ ხელი დაიკრა და პირჯვარი გადიწერა.
– მოეწერა, სამშაბათს მოვალო, – ესეც სამშაბათი. ღმერთო, ეს დღე ისე არ
დამიღამო, რომ ჩემი დიმიტრი არ მაჩვენო. ჩემო თითიავ, მე და შენ იმ ხანშია ვართ, რომ
ჩემის დიმიტრის ერთის დღით წინ ნახვა ჩვენთვის დიდი რამ არი. უი, გენაცვალოს,
შვილო, შენი მოუთმენელი დედა!
– მართალია, ქალბატონო, მაგრამ მე, რაკი იმასა ვნახავ, თუნდა მაშინვე მოვკვდე,
ბევრს არას ვინაღვლი.
– რას ამბობ, დედაკაცო!.. სიცოცხლე ეხლა გვინდა, რომ დღედაღამ ჩემს დიმიტრის
ზედ დავხაროდეთ. აქამდის რა იყო ჩვენი სიცოცხლე? ორი გამოყრუებული ბებრები
ვისხედით ბუებსავით ამ ოთხ კედელშუა და ეს წუთისსოფელი ხან გვაკვნესებდა, ხან
გვატირებდა. ეხლა კი, ”ღმერთო, ზოგჯერ პატიჟთა მომცემო, ზოგჯერ კეთილთა
მზათაო”, ვენაცვალე შენს მადლს, რომ ამ ბედნიერ დღეს შემასწარ.
ეს თქვა თუ არა, თამარმა, მიიბრუნა პირი სახატესაკენ და სასოებით პირჯვარი
გამოისახა. ამასობაში სიჩუმე ჩამოვარდა. თითიამ ჩაღუნა თავი და რაღაცაზედ ჩაფიქრდა.
ხშირად ჩაღუნულს თავს ისევ მაღლა აიღებდა და შეხედავდა თამარს, რომელსაც
დაეკვირვა თვალი ხატებისათვისა და ტუჩებს აცმაცუნებდა, თითქო ჩუმად
ლოცულობსო. თითიას ეტყობოდა, რომ თქმა უნდა რისამე და არც უნდა, თითქო
მორცხობსო.

– თითიავ, – მოუბრუნდა პატარა ხანს შემდეგ თამარი, – რაზედ ჩაგიღუნავ თავი?
ეგ ჩვენს სიხარულს დღეს არ უხდება.
– ქალბატონო, შენ გენაცვალოს ჩემი თავი, ერთი რამ მინდა გკითხო და რიდი კი
მაქვს: მართლა ეგრე მოეწერა დიმიტრის, რომ ”ჩემს საყვარელს თითიას, ჩემს მეორე
დედასაო, გულმხურვალედ მოვეხვევიო?”.
– იმის ნახვა არ მეღირსოს, რომ მართალია.
ამის გამგონეს თითიას, ამ საწყალს ბებერს, სიტყვა შეეკრა, სიხარულისაგან გული
ამოუჯდა; ეტყობოდა, რომ თვალში ცრემლი მოერია, მაგრამ ცდილობს თავის შემაგრებას.
ბოლოს კი გულმა ვეღარ გაუძლო, ტუჩები აუთრთოლდა, ნიკაპი აეწურა და აუკანკალდა
და ორი მარგალიტი ცრემლი ობლად გადმოუცვივდა დამჭკნარს ლოყებზედა. თითიამ
სწრაფლად მოიწმინდა სიხარულისა და მადლობისაგან გარდმოდენილი ცრემლი.
– თითიავ, ქა, რა გატირებს, – უთხრა ღიმილით თამარმა, – აბა ერთი ადეგ, სალომე,
თევდორე და მზარეული აქ დამიძახე, შენც აქ შემოდი.
თითია წამოდგა და გავიდა გარედ.
– საწყალს გამდელს რარიგად იამა, რომ ჩემმა დიმიტრიმ ეგრე მოიწერა, – თქვა
თამარმა, – სიხარულისაგან ცრემლი თვალში ვეღარ შეიმაგრა საწყალმა.
სალომე – გოგო, მოურავი თევდორე, მზარეული და თითია შემოვიდნენ. თითია
ისევ ჩამოჯდა ტახტზედ, სხვანი კი ფეხზედ იდგნენ.
– შენ, ჩემო სალომე, – ბძანა თამარმა, – ჩემი დიმიტრის ოთახი ლამაზად დაგავე,
აბლაბუდები ჩამოწმინდე, დიდი ორხუა გააბღერტინე და იმით იატაკი მოჰფინე.
– ქალბატონო, – გააწყვეტინა სიტყვა თითიამ, – ფეხთა ქვეშ სულ წახდება დიდი
ორხუა.
– რას ამბობ, დედაკაცო, ჩემი დიმიტრის ფეხთა მეც გავეშლები, არამც თუ ორხუას
დავიშურებ. შენ, ჩემო სალომევ, ისე მოიქეც, რასაც მე გეუბნები. მეორე პატარა ორხუა
ტახტზედ გაშალე, ზედ დააფინე ახალი ქეჩები, ქალაქიდამ რომ მოვატანინეთ; ხავერდის
მუთაქები რომ გვაქვს, თავსა და ბოლოში დააწყე. ვინძლო, ჩემო სალომევ, ოთახი
ლამაზად მოურთო, ფაქიზად დაახვედრო.
– ბატონი ბძანდებით, – უპასუხა სალომემ, – სხვას ხომ არაფერს მიბძანებთ?
– არა, ჯერ კიდევ მამიცადე, იქნება მომაგონდეს რამე. შენ, ჩემო თევდორევ, ეზო
ლამაზად დააგვევინე. შე ავო კაცო, როგორ ვერ მოასწარ ხეივნის გაახლება, სულ
ჩამოწოლილია. ჰო, მართლა, სალომევ, ის კაი სტოლი რომ გვაქვს, ფანჯრებშუა დაუდგი.
საწერ-კალამი და ფოშტის ქაღალდი სტოლზედ დაუწყე. თევდორევ, თავლაც დააგვევინე.
– თავლას რა დაგვა უნდა? – მოახსენა თევდორემ, – იქ ხომ არ შემობძანდება?
– რა ვიცი, შვილო, იქნება თავლის ნახვაც მოუნდეს. პატარაობისას იმას ცხენები
ძალიან უყვარდა. ახლა, თითიავ, სადილად რა გავაკეთებინოთ, იქნება სადილად
მოვიდეს ჩემი დიმიტრი.
– რაც უყვარს, ის გავაკეთებინოთ, – უპასუხა თითიამ, – აქ ყოფნაში ძალიან
უყვარდა ჩიხირთმა, ჩიხირთმა გავაკეთოთ. მე კი უნდა გავაკეთო, იმიტომ რომ მარტო
ჩემი გაკეთებული ჩიხირთმა უყვარდა.
– განა ჩიხირთმას მე კი ვერ გავაკეთებ? – თქვა წყენით მზარეულმა, – ასეთს
ჩიხირთმას გავაკეთებ, რომ თითიას თვალითაც არ ენახოს.

– უი, მეხი კი დაგაყარე მაგ სულელს თავზედა, – წააყარა ქოქოლა თითიამა, – ვერ
უყურებ? არ ენახოსო! არა, ქალბატონო, ჩიხირთმა და ფალუსტაკი მე უნდა გავაკეთო.
ვიცი, რომ სხვის განაკეთს ის ისე მადიანად არ მიირთმევს.
– კარგი, თითიავ, შენ ჩიხირთმა და ფალუსტაკი გააკეთე, შენ კი, – მიუბრუნდა
მზარეულს თამარი, – ლამაზი გოჭი დაკალ, ცივად მოხარშე, კარგი ინდაური შეწვი და
შაქრის პურებიც გააკეთე. ჰო, მართლა, თევდორევ, ხაბაზსა უთხარი, რომ პური
გამტკიცოს და კარგი შოთები დააკრას, ჩემს დიმიტრის შოთები ძალიან უყვარდა.
თითიავ, ღვდელი უნდა დავიბაროთ, რომ ჩემი დიმიტრის მოსვლის უმალ პარაკლისი
ვახდევინოთ.
– არ იქნება ურიგო, ოღონდაც, პარაკლისი უნდა ვახდევინოთ, – მიუგო პასუხად
თითიამ.
– მაშ, თევდორე, ერთი ვინმე გაგზავნე ღვდელთან, რომ შინ იყოს და დიმიტრის
მოსვლის უმალ აქ ამოვიდეს. ეხლა წადით, ყველამ თქვენ-თქვენი თავდარიგი ნახეთ.
თითიავ, შენ აქ იყავ, ყველას უთხარი, რომ ვინც პირველად მახარებს ჩემი დიმიტრის
მოსვლას, კაცი იქნება, – კაი ჩოხას უყიდი, გოგო იქნება, – კაი კაბასა.
სალომე, თევდორე და მზარეული გავიდნენ.
– თითიავ, შენც უნდა მაირთო დღეს. შენი ჭირიმე, ჩემი დიმიტრის გამოგზავნილი
ახალი კაბა ჩაიცვი.
– უი, რას მიბძანებ, ქალბატონო! მეტად მხიარულია, ჩემ ხნიერობას არ მოუხდება.
ვინ რას იტყვის! არა, მე ახალი თალხი კაბა რო მაქვს, იმას ჩავიცვამ.
– არა, თუ გიყვარდე, დიმიტრის გამოგზავნილი კაბა ჩაიცვი.
– რას ბძანებთ, გეთაყვა, სიცილად არ ვეყოფი ხალხსა.
– თუ დიმიტრი გიყვარს. დღეს, ჩემო თითიავ, ჩვენი, ბებრუხანების, ქორწილია,
მეც პატარძალსავით მოვიპრანჭები, ჩემს ქვრივობის აქეთ სოსანი კაბა არ ჩამიცვავს და
დღეს მეც იმის ჩაცმას ვაპირობ. თუ დიმიტრი გიყვარს, ჩემო თითიავ! იამება, რომ
მხიარულად დავხვდებით.
– ბატონი ხარ, რაკი ეგრეა, ჩავიცვამ, ამაზედ უკეთესს დღეს სადღა შევეყრებით,
ჩავიცვამ, თქვენმა მზემ.
– მადლობელი ვარ. მაშ ეხლა წადი, შენ შენი საქმე ნახე და მე ხატებს ჩამოვიღებ და
გავწმინდავ, ვენაცვალე ამათ მადლს, რომ ჩემი შვილის ნახვას მაღირსებენ.
თითია გავიდა. თამარი წამოდგა ტახტიდამ, მივიდა სახატესთან, მოიყარა მუხლი
და ხელებაწვდილი დიდხანს და დიდხანს ლოცულობდა.
ეს ამბავი იყო თექვსმეტს მარიამობისთვეს, დილის ხუთს საათზედა.
II
თამარის სახლში ყოველიფერი მზად იყო დიმიტრის მისაღებად, მაგრამ თითონ
დიმიტრი არსაით ჩანდა. თამარი და თითია მორთულები ისხდნენ ფანჯარასთან,
რომლიდამაც მთელი ეზო ჭიისკარებამდინა ჩანდა, და მოუთმენლად შეჰყურებდნენ წინ
გაზიდულს საურმე გზასა. ის დღეც დაღამდა. საწყალი თამარი და თითია არ მოშორებიან
ფანჯარასა, მინამ მოხშირებულმა ბინდმა არ დაუშალათ ყურება. მხოლოდ მაშინ
ჩამოეცალნენ საწყალნი ბებრები ფანჯარას და მოწყენილის სახით დასხდნენ ტახტზედა.

დაიდგეს თამარმა და თითიამ შუაში სანთელი, ამაიღეს კრიანოსნები ხელში
სათამაშებლად და გასართობლად. იმ ოთახის სიჩუმესა კრიანოსნების მარცვლის
ერთმანეთზედ ცემა არღვევდა. გაჩუმებულნი და სევდიანი ბებრები ხან ერთმანეთს
შეხედავდნენ ხოლმე, ხან უნებლიეთ მიიბრუნებდნენ თვალს ფანჯრისაკენ. ვახშმობაც
მოვიდა, მაგრამ დიმიტრი არსად იყო.
– თითიავ, – წამოიძახა ბოლოს თამარმა, – მგონი დღეს აღარ მოვიდნენ. ლამის
დიდი ვახშმობაც მოვიდეს.
– ჰო, ჰო, ლამის მოვიდეს დიდი ვახშმობა. უი, ტყუილუბრალოდ არ წამიხდა
ჩიხირთმა! მერე ასეთი გამოვიდა, რომ თავისთავს თითონ შეჰსჭამდა. დიდი ხანია
მაგისთანა ჩიხირთმა მე არ მამსვლია. თქვენ მაინც მიგერთოთ, ქალბატონო!
– რა მაგისი მცხელოდა, სიხარულისაგან დღეს არც კი დავნაყრებულვარ. მე მაინც
იმედს არა ვკარგავ, იქნება ამაღამ მოვიდნენ.
– იქნება მოვიდნენ, მაგრამ ჩიხირთმა მაინც აღარ ევარგება. აბა, დილით
გაკეთებული საჭმელი, მერე ჩიხირთმა, ვახშმისათვის რაღად გამოდგება. ჩემს დიმიტრის
ეგონება, რომ თითიას ჩიხირთმის გაკეთება დავიწყებიაო. თქვენმა მზემ, ქალბატონო, თუ
უწინდელზედ უკეთ არა, ნაკლებ არც ეხლა ვაკეთებ. ფალუსტაკს კი არა უშავს რა, თუნდა
ორი კვირაც დარჩეს. ფალუსტაკიც კარგი მომივიდა.
ბებრები კიდევ ჩაჩუმდნენ. დადგა დიდი ვახშმობაცა. ბოლოს მამალმაც იყივლა.
არც ერთს ბებერს დიმიტრის ლოდინში ძილი არ მორევია. ბიჭებსა და გოგოებსა დიდი
ხანია ეძინათ მუშაკის ძილითა. ეზოში თუ სახლში არაფერი ხმაურობა არ ისმოდა.
თამარმა გადიწყვიტა იმედი დიმიტრის მოსვლაზედა, მაგრამ ძილს მაინც არ აპირობდა.
თითია გვერდით უჯდა და ხანდიხან გაეხმაურებოდა. უეცრად კარებმა იგრიალა და
ერთი თოთხმეტიოდ წლის პატარა ბიჭსა ტყაპანი გასძვრა თამარის ტახტის წინ. ბებრები
შეკრთნენ.
– ქალბატონო, ქალბატონო, – ყვიროდა წაქცეული პატარა ბიჭი, – ქალბატონო, ჩოხა,
ჩოხა!
– უი, გაგიწყრა ღმერთი, შე კუჟნავ, შენა, – წამოიძახა თამარმა, რაკი იცნო თავისი
მეძროხე, – გულები არ დაგვიხეთქა ამ წყეულ-შეჩვენებულმა. რამ გაგაგიჟა, ამ
მამლისყიულისას რისთვის მეეთრიე აქ?
– ჩოხა, ჩოხა, ქალბატონო, – იძახოდა დაღალული პატარა ბიჭი, რომელიც ამ
ლაპარაკში წამოდგა და დაგლეჯილის ჩოხის კალთით იწმენდდა ცხვირიდან წამსკდარს
სისხლს: – ქალბატონო, ჩოხა, ჩოხა!
– რა ღმერთი გასწყრომია ამ ბიჭსა, ეშმაკის დაკრულსა ჰგავს. ბიჭო, რა ჩოხა, რას
მიედ-მოედები? თითიავ, ერთი უშველე, ხომ არ გაგიჟებულა.
– არა, ღმერთმან იცის, ქალბატონო, არ გავგიჟებულვარ. თქვენ რომ ჩოხა
დაჰპირდით, ვინც მახარებსო.
– მერე? – ჰკითხა ელდანაცემსავით თამარმა.
– მერე ისა, რომ ის ჩოხა ჩემია.
– ბიჭო, თქვი ერთი რას ამბობ, ლამის გული დამელიოს.
– მე მინდოდა, რო ეგ ჩოხა მე მრგებოდა. დაბინდდა თუ არა, მე წაველ და
ჭიისკარებთან დავწექ. თუ მოვლენ-მეთქი, მე პირველად გავიგებ.
– მერე მოვიდნენ? – ჰკითხა ღელვით თამარმა.

– მოვიდნენ, ქალბატონო, მოვიდნენ. ჭუკალას ხმა ვიცან, იმან დაიძახა, ვინა ხართ,
კარი გააღეთო. მე მაშინვე აქეთ გამოვიქეცი.
– კარი არ გაუღე? – ჰკითხა ისევ თამარმა.
– იმისთვის ვისა სცალოდა, მე მაშინვე მახარობლად გამოვწკრინდი, კარი ისევ
გაუღებელი დარჩა. ჩოხა მე უნდა მიბოძოთ.
მოისმინა ეს თუ არა თამარმა, გატაცებულსავით წამოვარდა ტახტიდამ თითიაც,
თითქო თავს ზარი დაეცა, ხან ერთის კარისაკენ გაცუნცულდებოდა, ხან მეორისაკენ და
არ იცოდა რა ექნა. თამარი კი გამოვარდა გარეთ და საშინელის ხმით ყვიროდა:
– სალომე, თევდორე, ხაბაზო, ვინა ხართ, მოვიდნენ, მოვიდნენ, არიქა, კარები
გაუღეთ.
ამ ხმაურობაზედ ბიჭები და გოგოები გამოცვივდნენ გარეთ და ჭითკარებისაკენ
გასწიეს.
[1861 – 1863 წ.]

უცნაური ამბავი
(ეტიუდი)
I
– ბიჭო-და, აქ რომ ზიხარ და ჩაჰყუდებიხარ მაგ წიგნებს, – რა გამოდის? ტანთ შენ
არ გაცვია და ფეხთ, მშიერ-მწყურვალი გდიხარ ამ ნესტიან მიწურში, მითამ რაო? –
ეუბნებოდა ერთი ყმაწვილი კაცი მეორეს, რომელიც ერთ კარგა მოზდილ მიწურის
დარბაზში გვერდით ეჯდა და შუბლშეკრული იყურებოდა.
– ჩემო კარგო დავით, – უპასუხა მეორემ იმ საამურ დაწყნარებით და დინჯობით,
რომელიც თითქმის უტყუარად მოასწავებს ხოლმე ჭკუადამჯდარს და რწმენის კაცს: –
სად წავიდე? შენ არ იცი, ეს მიწური ჩემთვის რა განძია. ეს ერთადერთი ქონებაა,
მამიჩემისგან დარჩენილი, და გინდ დამცინე, სხვაგან სამოთხეს მირჩევნია. სად არ ვიყავ,
მაგრამ გულმა მაინც აქეთ წამომიღო. საწყალი მამაჩემი, შენც იცი, ერთი ღარიბი, მაგრამ
მეტისმეტი პატიოსანი მღვდელი იყო ამ სოფელში. დედიჩემის შემდეგ დიდხანს ვეღარ
იცოცხლა და თან გადაჰყვა. ეს მიწური, სადაც ჩვენა ვცხოვრობდით, სადაც მე დავიბადე,
გავიზარდე, სადაც ჩემი პატარაობა გავატარე, სადაც თვითვეული მტკაველი ან დედას
მაგონებს, ან მამას, – ეხლა მამაჩემიც არის, დედაჩემიც, ჩემი ძმაც და ჩემი დაც. ხომ
ობოლი ვარ, არც და მყავს, არც ძმა, არც დედა, არც მამა, არც არავინ სხვა ვინმე
მახლობელი, მაგრამ მე მარტოს ამ მიწურში თავი ისე მგონია, ვითომც ყველანი ესენი გარს
მახვევიან-მეთქი. აი ეხლაც ისე მგონია, რომ მე პატარა ვარ, დედაჩემი იქ თაროსთან
რაღასაც ჰფუსფუსებს და მამაჩემი ტახტზე მოკეცილია, ცხვირზე ძველებური დიდი
სათვალეები წამოუცვამს, აგრე ცხვირწაჭირებული წიგნსა კითხულობს და მე კალთაში
უზივარ. ესენი რომ მაგონდება, ვტკბები ადამიანურ გულისძგერითა. დამიჯერე, ამ
სიამოვნებასა თავისი ფასი აქვს ქვეყანაზედ და უსასყიდლოდ არავის ეძლევა. აქ ეს ჩემი
სიღარიბე არაფრად მიმაჩნია და ვინ იცის, სიმდიდრე მომცემს თუ არა ამ სიამოვნებას.

– შე კაი კაცო, სემინარიაში პირველი შეგირდი შენ იყავ, ჩვენს დროს შენზე
უკეთესად სემინარია არავის გაუთავებია, მერე ხომ უნივერსიტეტშიაც წახვედი, ორი
წელიწადი იქა სწავლობდი, – ნუთუ მარტო იმისთვის, რომ აქ, ამ ყრუ ადგილას,
მოსულიყავ და სოფელს მწერლად დასდგომოდი.
– უნივერსიტეტში წავედი, მაგრამ ვერას გავხდი.
– თუ შენც ვერას გახდი, სხვა ვინღა რასმე გახდებოდა. შენი ჭირიმე, შექცევას და
ქეიფს მოუნდებოდი!... შენი ამბავი განა არ ვიცი: იქაც დღედაღამ წიგნებიდამ ხომ თავს არ
აიღებდი, როგორც აქ.
– ვერაფერს გავხდი-მეთქი, დამიჯერე, სიღარიბემ არ დამაყენა. სხვა ქვეყანაში
სიღარიბე ძნელი ასატანია და ცარიელი დავბრუნდი უკან. თუ რამ ორიოდ გროშსა
ვშოობდი, ამ წიგნებს ძლივს გავაწვდინე.
დავითმა ძალაუნებურად გადახედა ორპირს გძელს თაროს, წიგნებით ძალზე
ჭედვით არიგებულ-ჩამორიგებულს.
– სავსე თარო წიგნებითა და ცარიელი მუცელი – არა მგონია, ბევრს რასმე
შველოდნენ ერთმანეთსა.
– რად ამბობ მაგას? მე აქ სოფლისაგან თუმანი მაქვს თვეში და, წარმოიდგინე,
მყოფნის. ან რა არის სიღარიბე და სიმდიდრე? ვხედავ, ერთს ბევრი აქვს, მეორეს ცოტა,
მაგრამ ჩემის ფიქრით, ამითი არ უნდა ირჩეოდეს ღარიბი მდიდრისაგან. საქმე ის არის,
სურვილი ქონებას არ გადაამეტო. მე მგონია, – ღარიბი არ არის, ვინც ნდომობს იმას, რაც
ეშოვება და არა მეტსა. მეტის მდომი მდიდარიც ღარიბია.
– მაგ ფილოსოფიას, ჩემო სოლომან, დღეს გასავალი არა აქვს, ბევრს მუშტარს ვერ
უშოვი.
– მე კანონს ცხოვრებისას სხვას არ ვუწერ. მე ეგ ფილოსოფია ჩემთვისა მაქვს და,
ხომ ჰხედავ, არც არავის ვემდური, არც არავის ვემუნათები, არც არავის შევჩივი, ვარ
ჩემთვის კმაყოფილი.
– არა მგონია კმაყოფილი იყო. მაგდენი გისწავლია, მაგრამ კიდევ სწავლობ, და
ნუთუ შენისთანა კაცისათვის სოფლის მწერლად ყოფნა კმასაყოფელი საქმეა? მაგას ხომ
უბრალო, უსწავლელი დიაკვანიც თავს აუვა.
– ეგ სხვა ამბავია. აქამდის შენ ხორცზე მელაპარაკებოდი, ახლა სულისა და გულის
საქმეზე მიმახედე. აქ, იქნება, შენ მართალიც იყო. სოფლის მწერლობა მეტად პატარა
საქმეა, მაგაზე მოცდენა დროს დაკარგვაა მომზადებულ კაცისათვის, – მხოლოდ
მომზადებულ კაცისათვის კი. მე კი, სწორედ გითხრა, ჯერ კიდევ ვემზადები.
– ამოდენა ხანს იმდენად როგორ ვერ მოემზადე, რომ ერთი ბაშვი მაინც ჩაიბარო
და კაცად გამოიყვანო. საქმე საქმეს მაინც ეგვანებოდა, სხვა არა იყოს რა.
– აი, ნეტავი, შენის დღეგრძელობით, ეგ შემეძლოს და უკეთესს საქმეს მე ვერ
ავიჩენდი. უნდა გითხრა, ჩემო დავით, ჩემი სიზმარი ცხოვრებისა, დიაღ, სწორედ
სიზმარი, მარტო ეგ საქმეა. ბევრსა ვცდილობ წიგნით, ხილვით, თუ სმენით, რომ წრთვნა
ყრმისა ვისწავლო, შევიგნო და მაგ, ჩემის ფიქრით, უდიდესს საქმეს ისე მოვკიდო ხელი,
ისე ვემსახურო. მაგ საქმის სიყვარული სემინარიიდამვე დამყვა და დღეს-აქამომდე ჩემს
ჭკუა-გონებას მაგ საქმეს ვანდომებ. ძნელი საქმეა და უფრო დიდი და მძიმე ვალია.
მზრდელი ყრმისა მეორე შემოქმედია. რასაც ერთი მიჰმადლებს ბაშვს, მეორემ უნდა

წრთვნას და ჰზარდოს. მე თუ ამ მიწურს დავანებებდი ოდესმე თავს, მარტო მაგ
საქმისათვის, თუმცა დიდი გაბედვა კი უნდა, რომ ეგ საქმე კაცმა თავს იდოს.
– შენ გაჰბედავ, რომ შემთხვევა მოგეცეს?
– როგორ გითხრა? გავბედავ კიდეც და ვერც გავბედავ.
– ეგ რა პასუხია?
– ის პასუხია, რომ როცა ჩემს თავს ვეკითხები, თითქო იმედი მეძლევა.
შევიძლებ-მეთქი მაგ საქმეს, და როცა მაგონდება, რა დიდი პასუხსაგებელი საქმეა, –
გინდა დამიჯერე, გინდა არა, – კანკალი ამიტანს ხოლმე შიშისაგან. სოფლის სკოლაში
მიწვევდნენ და ვერ გავბედე.
– ეგ ადვილად გამოსაცნობია: იქ ბევრნი არიან და მაგას შეუშინდებოდი.
– მართალი ხარ. მაგას შევუშინდი. თუ წვრთნა გინდა ბაშვისა, იგი შენ უნდა ჩაისო
გულში და იმან შენ. ბევრში ეგ, ჩემის ფიქრით, შეუძლებელია, უმაგისოდ კი შესაძლოა –
სწავლა, ცოდნა მისცე და ადამიანობა კი არასდროს. მე კი ასე მგონია, რომ ადამიანობას
პირველი ადგილი უნდა დაეთმოს ბაშვის წრთვნა-სწავლებაში. მე თუ გავბედავ, მარტო
ერთს ბაშვს მივიბარებ.
– აი, სწორედ მაგისათვის ვარ შენთან მოგზავნილი. ამირინდო დებედაძეს ხომ
იცნობ?
– ამ ჩვენს სოფელზე ახლო სცხოვრობს და ერთი-ორიოდჯერ შევხვედრილვარ
მინდორში. გამომლაპარაკებია კიდეც, მაგრამ ისე, ცოტად. კაი კაცი უნდა იყოს: ვისაც კი
ჰკითხავ, ყველა სიყვარულით იხსენიებს.
II
დავითს უხაროდა, რომ საქმე ასე კარგად მოეწყო. ის კი არ იცოდა, რომ სოლომანი
გულში თითქო ჰნანობდა, – ამ დიდს საქმეში ჩემი საბელი ყელისა ეგრე ადვილად ხელთ
რად ჩავუგდეო.
– კარგი კაცია, ცოლი უფრო უკეთესი, – განაგრძო დავითმა, – შვიდის შვილისაგან
ერთი შვილიღა დარჩენიათ და, რასაკვირველია, ისე შესტრფიან და შეჰხარიან საწყლები,
როგორც ერთადერთს საგანს თავის ცხოვრებისას. მთელი თავისი ჭირი და ლხინი,
მთელი თავისი ადამიანობა, მთელი ქვეყანა ამ შვილში მოუქცევიათ და იმის იქით არარა
სწამთ-რა, არარა ენატრებათ, არარა უხარიანთ. რომ ღმერთი გაუწყრეთ და პატარა პატიკო
ხელიდამ გამოეცალოთ, მე მგონია, ეს უბედურობა საკმაო იყოს – იმავე დღეს დედაც და
მამაც თან გადაჰყვნენ საყვარელს შვილს. ეს არის მიზეზი, რომ შინა ჰზდიან და
სასწავლებელში სადმე მისაბარებლად არ ემეტებათ. ცოლიცა და ქმარიც შემომეხვეწნენ,
რომ შენ როგორმე დაგიყოლიო, იმათს ოჯახში შეხვიდე და შვილი მიიბარო
სასწავლებლად. ჯამაგირს თვეში ორ თუმანს გპირდებიან, ჭამა-სმა და სადგური ხომ
იმათთან გექნება.
– ჯამაგირს აქ ბევრი ადგილი არა აქვს ჩემს დასაყოლიებლად. ხომ ჰხედავ, მე
ნაკლებითაც გაუჭირვებლად ვცხოვრობ, საქმე ის არის, მე საიდამ მომაგნეს.
– ნუ იფიქრებ, რომ შენი აზრები, ან სხვა რამ ამისთანა მოსწონდეთ. ცოლიცა და
ქმარიც ერთი უსწავლელი სოფლელები არიან და ფიქრადაც არ მოსდით ამისთანა
რაღაცეები მოჰკითხონ შვილის ოსტატსა. იმათა ჰგონიათ – ოსტატობა ყველა წიგნის

მცოდნეს შეუძლიან, და რა აზრისანი არიან ეს ოსტატები, რა გზას და წესს
სწავლა-წრთვნისას დაადგებიან, ამისი არამც თუ არა გაეგებათ რა, არც კი იციან, რომ
საჭიროა ამისთანა რამ გამოიკითხონ. მე ვუქე შენი თავი იმ მხრით კი არა, რითაც უნდა
იქოს ყოველი მასწავლებელი. ჯერ ერთი, ამას ვერ გაიგებდნენ და, მეორე, არც მე ვიცი, ამ
მხრით შენ რა ხარ. ჩემთვის საკმაოა, რომ პატიოსანი კაცი ხარ, რასაც ხელს მოჰკიდებ,
გულდადებით შეეჭიდები, და იცი თუ არა წესი და რიგი პედაგოგიისა, ესე იგი
სწავლა-წრთვნისა, მე ამის გასინჯვაში არ შევდივარ. მე მგონია, ეს ამისთანა უცოდინარი
დედ-მამა ერთრიგად კარგიც არის: არ დაგიშლიან მაინც ბაშვი სწურთნო ისე, როგორც
შენი პატიოსნება, ნამუსი და ცოდნა გამხელს. თორემ ხომ იცი ჩვენი ეხლანდელი
ანაბანიანი დედ-მამა: აქაო-და ყური რაღაცისათვის ალალბედად მოუკრავთ, თავის
უთავბოლო სიბრძნით ყველგან წამოეჩხირებიან, ვითომდა ჩვენც გვესმის ავი და კარგიო,
არახუნებენ, რაც ენაზე მოადგებათ, და ჭირვეულობენ, თუ არ გაუგონე. ეს უსიამოვნება
მაინც არ გექნება. გინახავს სადმე პატარა პატიკო?
– არა, არსად შემხვედრია.
– საკვირველის გუნების ბაშვია. ჩემს სიცოცხლეში ბალღი ბევრი მინახავს და
მაგისთანა კი ჯერ არა. ისე ხომ ცოცხალი, მალხაზი ბიჭია, და თუმცა ხუთი-ექვსის
წლისაა, მაგრამ უეცრად რაღაც მოუვლის ხოლმე, ჩაფიქრდება, თითქო რთული აზრი რამ
გამოეკვანძა და იმისი გამოხსნა უნდაო. მაშინ სახეზე აშკარად დაეტყობა ხოლმე, რომ
მისი პატარა ტვინი და გული იძვრის და მუშაობს. ცოდოა ერთს ბრიყვს მწიგნობარს ვისმე
ჩაუვარდეს ხელში და უფრო ცოდოა, რომ მის დედ-მამას, რომელთაც გაგიჟებით უყვართ
შვილი, არ ესმით ეს სულის ძვრა პატარა ადამიანისა.
– ჩვენში მიღებულია, რომ დედ-მამა, თუ იფიქრებს შვილის სწავლას, რვა-ცხრა
წლისაზე ადრე არ შეუდგებიან ხოლმე ამისათვის ზრუნვას, და პატიკო კი სულ
ხუთის-ექვსისა ყოფილა. უსწავლელები არიანო, და ასე ადრიანად ამაზე ფიქრი
უსწავლელობას არ მოასწავებს.
– ეგ ჩემი ბრალია და აი რის გამო. გუშინ მე სადილად იმათთან ვიყავი. მოიტანეს
ხაშლამა. დედამ აიღო და ერთი ნაჭერი დაუდო შვილს თეფშზე. ბაშვი ჯერ წასწვდა
ნაჭერს, მაგრამ, თითქო რაღაცამ დაუშალაო, ხელი ჰაერში გაუჩერდა.
– დედი, – ჰკითხა პატარამ, – ხორცი საიდამ არის?
– როგორ თუ საიდამ? ძროხას დაჰკვლენ და იქიდამ.
– მერე ცოდო არ არის?
– რა ვუყოთ, რომ ცოდოა, – უთხრა დედამ.
სოლომანს როგორღაც ეჩხვლიტა ამისთანა პასუხი დედისა, შეკრთა და ისე
უეცრად გაინძრა, თითქო ეტკინა რამეო.
დავითმა ეს ვერ შენიშნა და განაგრძო:
– არ მინდა!... – სთქვა ბაშვმა და თეფში თავის კერძით იქით გადასდგა.
– ჭამე, შვილო, – შეეხვეწა დედა, – თითქო ხორცს პირველადა ჰხედავდე.
– არ მინდა!.. – გაიმეორა ბაშვმა.
ის-ის იყო, მთელი სადილი აღარც ხმა ამოუღია, აღარც პირი მიუკარებია
რისთვისმე, თუმცა დედ-მამა ზედ გადააკვდა.
– საკვირველი არ არის ხუთი-ექვსის წლის ბაშვისაგან? – იკითხა ბოლოს დავითმა.

– რად არის საკვირველი? მართალია, ძნელი გამოსაცნობია, – ეს უეცარი კითხვა და
მოულოდნელი განაჩენი პატარა პატიკოსი რის დასასრული იყო. ვინ გაიგოს, ბაშვის
პატარა ჭკუამ და პატარა გულმა ამ შემთხვევაში თვალი რადა და როგორ აახილა და
ერთმანეთს რა მიაწოდა. ამაზე, რასაკვირველია, ბევრი რამ ითქმის, მაგრამ, ჰამლეტისა არ
იყოს, ბევრი იმისთანა საიდუმლოა ქვეყანაზე, რომელიც ჩვენს ფილოსოფოსებს
სიზმრადაც არ მოეჩვენებათ ხოლმე. ბაშვის ბუნება საიდუმლოთა საიდუმლოა. ბაშვი
იგივ ადამიანია და მით უფრო ძნელი საცნობელია, რომ ძნელ წასაკითხ ქარაგმით
დაწერილია, თუ ესე ითქმის, და არა სხვილ და სრულ ასოებით, როგორც დამთავრებული
კაცი. არ უნდა გვიკვირდეს, რომ რასაც დიდ მდინარეში ვპოულობთ, იმას მის პატარა
სათავეშიაც ვხედავთ. ბაშვი სათავეა, დასაწყისია დიდის ადამიანისა.
– შენი არ ვიცი და მე კი, ჩემის თვალით რომ არ მენახა, ამისთანა ამბავს სხვისაგან
არ დავიჯერებდი. ესეა თუ ისე, მე ამ ამბის გამო ვიფიქრე, რომ პატიკოს, თუმცა პატარაა,
ეხლავ პატრონობა უნდა, გამოველაპარაკე დედ-მამას და ძლივს დავაჯერე, რომ დროა
ბალღს კაი კაცი მიუჩინონ მზრდელად და მასწავლებლად. დედა ძალიან ურჩობდა და
ამბობდა, – ჯერ პატარაა და სწავლის წვალებას ვერ გაუძლებსო. ბევრი ვეჩიჩინე და
ვეუბენ, რომ სწავლა და წრთვნა ბაშვისა კაი კაცის ხელში წვალება კი არ არის, სიამოვნებაა
ბაშვისათვისვე-მეთქი, და ბოლოს, როგორც იყო, დამყვნენ და მთხოვეს მაგისთანა კაცი
ვუშოვო ვინმე. მაშინვე შენ დაგასახელე და დღეს შენთან იმათგანა ვარ მოგზავნილი.
სოლომანი დიდის სურვილით ყურს უგდებდა პატიკოს ამბავს. ჩაუფიქრდა,
თითქოს დიდ საგონებელს რასმე გადაეკიდაო. ბოლოს წამოდგა, მხარზე ხელი დაადო
დავითს და უთხრა:
– იცი, რას გეტყვი? მე ძალიან ჩამაფიქრა იმ ბაშვის ბუნებამ თუ გუნებამ. როგორც
შენა სთქვი. მე მიმიზიდა კიდეც. თანახმა ვარ, დებედაძეს შვილს მე ჩავიბარებ. თუნდა
ხვალვე გადავალ დებედაძესთან. არა უშავს რა, ღმერთი მოწყალეა. პატარა ამბავია ეგ შენი
ნაამბობი, მაგრამ დიდი საზიდი, დიდი გასატანი, დიდი გასაბედია...
III
დავითი რომ გამოეთხოვა და წავიდა, სოლომანი დიდხანს დადიოდა წინა და უკან
თავის სადგურში დაფიქრებული. ეტყობოდა, რომ მისი ჭკუა და გონება რაღაცას ღრმად
ჩაუკვირდა, ძალზე ირჯება, მუშაობს და აზრი აზრზე გააქვს და გამოაქვს. ბოლოს შედგა
თახჩის წინ, ჩამოიღო ერთი ხელნაწერი რვეული. ეს იყო უბის წიგნი სოლომანისა, საცა
თავის ნაფიქრს, ნაგრძნობს, ნახულს თუ გაგონილს ჩასწერდა ხოლმე, თუ მისი მიერ
ყურადღების ღირსი იყო. გადაფურცლა რვეული და ერთს ადგილს დააკვირვა თვალი. იქ
ეწერა: ”რა მადლია ქვეყანაზე, რომ ყველა სხვა მადლი იქიდამ გამოდიოდეს, როგორც
სხივები მზისაგან? მწამს და ვაღიარებ, რომ ამისთანა მადლი – მადლია სიბრალულისა.
მადლსაც სიმართლისას, პატიოსნებისას, სიყვარულისას, ნუგეშცემისას, ერთმანეთის
განკითხვისას, შეწყნარებისას, შენდობისას, – დასაბამად. სათავედ სიბრალულის მადლი
აქვს. თუ გებრალება, უსამართლობას ვერ უზამ; თუ გებრალება, უნამუსოდ ვერ მოექცევი;
თუ გებრალება, გეყვარება კიდეც; თუ გებრალება, ნუგეშსაცა სცემ; თუ გებრალება,
გულით წმინდით განიკითხავ; თუ გებრალება, შეიწყნარებ; თუ გებრალება, შეუნდობ”.

სოლომანმა გადიკითხა ეს თავისი ნაწერი და მთელ თავის ჭკუა-გონებით მიეცა
ფიქრსა, თითქო თავის აზრს ხელახლად ჩაუკვირდა და უნდა შეატყოს, ხომ არა ვცდებიო.
– არა, – წამოიძახა ბოლოს ხმამაღლა, – მადლი სიბრალულისა დედაა ყველა სხვა
მადლისა. ადამიანის გულს ამან უნდა აწოვოს თავისი ძუძუ...
მერე აიღო კალამი და იქავ ჩაუმატა რვეულს: ”პატარა პატიკოს ამბავი – დიდი
ამბავია. ხნული მზად არის, თესლიც გაღივებულია. უუწმინდესო მადლო
სიბრალულისავ, გიცან შენ!...”
IV
თავადი ამირინდო დებედაძე და მისი მეუღლე სალომე სულ მუდამ სოფლად
სცხოვრობდნენ. ძალიან გაჭირებული საქმე უნდა ასჩენოდათ, რომ ამირინდოს გაებედნა
ქალაქში ჩასვლა. ქალაქი ჭირივით ეჯავრებოდა და ხშირად იტყოდა: ხომ ჩვენი ქალაქია,
მაგრამ იქ გული არ მიდგება, თითქო ჩვენები აბარგებულან და გახიზნულან და სხვები
დასახლებულანო. გული გულს აღარ ეკარება და სურვილი სურვილსაო. ლეჩაქი რა არის,
ლეჩაქიც კი ვეღარსად დაგინახავს, თითქო ნამუსთან ერთად ისიც მოუხდიათ და
გადაუგდიათო.
ცოლიცა და ქმარიც ძველ დროის ადამიანები იყვნენ, ცოტას კმარებაც იცოდნენ და
ბევრითაც თავს არ გადიოდნენ. ეხლანდელს წვა-დაგვას არსებობისათვის ჭიდილისას
ჯერ კარის ზარი ამირინდოსი არ დაერეკა. ამ ცოლ-ქმარზედ ამბობდნენ: ტკბილს ლუკმას
სჭამენ და ალალ პურსაო.
ამირინდოს ოჯახი გათქმული იყო იმ არემარეში პურმარილობითა და
მასპინძლობით. სტუმარი თითქმის გამოულეველი ჰყვანდათ. ცოლ-ქმრისათვის ის დღე
დღე არ იყო, როცა სადილ-ვახშამზე მარტო ორთ მოუხდებოდათ ყოფნა. ამირინდო
სოფლის კვალობაზედ საკმაოდ შეძლებული კაცი იყო და ოჯახი უტკივარად იტანდა ამ
გულუხვობას და დაუსრულებელს მასპინძლობას. ცოტა ჰქონდათ – ცოტათი
დახვდებოდნენ და ბევრი ჰქონდათ – არც ბევრს დაიშურებდნენ. ორსავ შემთხვევაში
მასპინძლობდნენ ”გულითა მხიარულითა”.
არც საკვირველია, რომ ოჯახი ამოდენა სტუმრობას იტანდა. ამირინდოს სუფრაზე
ძნელად ნახავდით რასმე ბაზრიდამ მოტანილს და, არ ვიცი ამირინდო მართალი იყო თუ
არა, და ამას კი ამბობდა ხოლმე: საქართველოს თავადაზნაურობა ”სარდინკამ” დაღუპაო.
დილა იყო, რომ დავითმა მოიყვანა ამირინდოსთან სოლომანი. ამირინდო
ახალუხა დახვდათ სავაზეთი ხელში. ის-ის იყო ამოსულიყო კარის ვენახიდამ.
– სოლომანს გაუმარჯოს! – მიეგება ამირინდო და ხელი გაუწოდა: – კეთილი იყოს
შენი აქ მობძანება. დავითი გეტყოდა ჩემს დარდს.
– დიაღ, ბატონო, და გიახელი კიდეც თქვენის სურვილის ასასრულებლად.
– მადლობელი ვარ. ერთადერთი შვილიღა შემრჩა შვიდისაგან და მინდა, რომ ჩემ
თვალწინ გაიზარდოს. პატიკო, ა, პატიკო, – დაუძახა შვილს მამამ.
– მამი, მამი! – მოისმა პატარა კარის ბაღჩიდამ ყმაწვილის ხმა, – შენი ჭირიმე... შენ
გეთაყვანე!..
– კიდევ აიკვიატებდა რასმე ის ცუღლუტი, – სთქვა ამირინდომ, – ერთი წავიდეთ,
ვნახოთ, რას გადაჰკიდებია.

ყველანი წავიდნენ ბაღჩისაკენ. შეაღეს კარები და ერთ ხის ახლო ვარდის ბარდთანა
დაინახეს პატიკო. იგი მისდგომოდა ბარდსა და რაღაცას ეძიძგილავებოდა. შალვარი და
ახალუხი აქა-იქ შემოჰგლეჯოდა, ოფლი წურწურით ჩამოსდიოდა სახეზე. ეტყობოდა,
ბევრს წვალებულა.
– აკი მოგახსენეთ, – სთქვა ამირინდომ იმ ხმით, თითქო თაკილობსო, რომ ამ
ყოფით
ჰხედავს
ბაშვს
მისი
ახალი
ოსტატი:

აბა
რასა
ჰგევხარ
დაგლეჯილ-შემოფხრეწილი, თითქო გლეხის ბიჭი იყო, – უთხრა მამამ შვილსა.
– აგე, ბღარტი!.. – უპასუხა შვილმა და გაიწოდა საჩვენებლად პაწია თითი: – შენი
ჭირიმე, მამილო, შენ გეთაყვა, ან შენ, ძიავ, ან შენ, სხვა ძიავ, – ეხვეწებოდა პატარა ხან
მამას, ხან დავითს, ხან სოლომანს და ხვეწნის ნიშნად თითით ყელს უწევდა თვითვეულს
ცალკე.
მიიხედეს და დაინახეს, ბღარტი გადაფოფხილიყო პატარა ფრთებით ეკლიან
ბარდზე, პირი დაეღო, თითქო საჭმელს აწვდიანო, და შეშინებული იყურებოდა.
სოლომანმა შეხედა და დაინახა ზედ ჩიტის ბუდე. აშკარა იყო, იქიდამ ჩამოვარდნილა
ბღარტი და უღონობით შორს ვეღარ წასულა და ბარდს დასცემია იმისთანა ადგილას, რომ
პატიკო წვალებულა და ვერ მიმწვდარა.
– გეთაყვა, ბღარტი, გეთაყვა! – იმუდარებოდა ბაშვი.
სოლომანი გადასწვდა, დაიჭირა ბღარტი და მისცა პატიკოს. ბაშვმა დაუყვავა
ბღარტს და სიხარულით არ იცოდა, რა ექმნა.
ბღარტის დედა, ბუმბულაბურძგნული სიმწარისაგან, იქავ შორიახლო მეორე ხეზე
იჯდა და მოუსვენარად ჰტოკავდა უილაჯო მწუხარებითა. რომ ვერა ექნა რა, ხან ერთს
შტოზე შესკუპდებოდა, ხან მეორეზე, წამდაუწუმ ხან პირს ამათკენ იქმოდა, ხან ზურგს,
ხან კიდევ გაბედულად და უშიშრად წინ გამოუფრინდებოდა შურდულივით პატიკოს,
თითქო უნდა ბაშვს ხელიდამ გამოსტაცოს საყვარელი შვილიო, ხან შეფრინდებოდა
ბუდის პირად და ფრთების ცემით და გამწარებულ ჭიკჭიკით ერთი ყოფა და ამბავი
გაჰქონდა.
– ახლა, რად გინდა საწყალი ბღარტი? – ჰკითხა ბაშვს სოლომანმა.
ბაშვმა პასუხი ვერ უთხრა და შეაჭყიტა ჭკვიანი თვალები, თითქო უნდაო პასუხი
სოლომანისგანვე შეიტყოს.
– აგე ბღარტის დედა – დაანახვა სოლომანმა ჩიტი – რარიგად ჰნაღვლობს და იქნება
სტირის კიდეც, შვილს რად მართმევთო, იმას უნდა ბღარტი ბუდეში ჰყვანდეს თავისთან.
– აბა ბუდე? – იკითხა ბაშვმა.
– აგე, – დაანახვა სოლომანმა ხეზე ბუდე.
– ამსვი.
სოლომანმა აიყვანა ხელში პატიკო და ბუდის სისწვრივ გააჩერა. ბაშვმა ჩასვა
ბღარტი. სოლომანმა პატიკო ძირს დაუშვა თუ არა, უთხრა:
– აბა უყურე, დედა ეხლავ მოჰფრინდება დ რარიგად გაიხარებს!..
მართლა, ერთი წუთიც არ გასულა, დედა შემოსკუპდა ბუდეზე და, რა დაინახა
თავისი შვილი მთელი და ცოცხალი, იმის სიხარულს ბოლო არა ჰქონდა. ტანზე
ბუმბული დაულაგდა, დამშვიდდა, ხმაც დაუტკბა და ისეთს ჭიკჭიკს სიხარულისას
მოჰყვა, თითქო ჰლოცავს თავის შვილის მხსნელსაო.

– მართლა, მართლა, უყურე, სხვა ძიავ! – წამოიძახა ღიმილით პატიკომ და
გაიშვირა თითი ბუდისაკენ, საცა გახარებული დედა ბღარტისა სიხარულის ნიშნად
ფრთას ფრთასა სცემდა და თავის მადლობის ლოცვას ჰგალობდა.
პატარა ბაშვმა თავი აღარ დაანება სოლომანს, ხელიხელს ჩაჰკიდა და თითქო
დიდის ხნის ნაცნობები და დაშინაურებულნი არიან, ისე ერთად წამოვიდნენ.
ბაშვის პატარა გულმა მაშინვე იგრძნო მეგობარი.
მთელი დღე ბაშვი სოლომანს აღარ მოშორებია.
V
სოლომანს ცალკე ოთახი დაუცალეს. ყველაფერი, რაც საჭირო იყო, გაუმართეს.
როცა ქვეშაგებს უგებდნენ, პატიკომ ძალიან მოინდომა, რომ ამისი პატარა საწოლიც
სოლომანის ოთახში დაედგათ, მაგრამ დედამ არა ქმნა, შეაწუხებო. უფრო მგონი იმიტომ,
რომ შვილი არ ემეტებოდა, შვილის მოშორება ემძიმებოდა.
ღამით, როცა ყველანი დალაგდნენ დასაძინებლად და სოლომანი მარტო დარჩა
თავის ახალ ოთახში, ამოიღო უბის წიგნი და ჩასწერა: ”დღეს 15 მაისს 18... წლისას, ჩემი
პირველი გაკვეთილი იყო. ღმერთო შენით!.. ბაშვი ძალიან მომეწონა. ძნელი დასაწყისი
სწავლა-წრთვნისა ერთს დღეს მომიხერხდა: მე და ბაშვი დავმეგობრდით. ბეწვის ხიდი
გავიარე”...
[1893 წ.]