მიტროპოლიტი მელქისედეკი (ფხალაძე)

მიტროპოლიტი მელქისედეკი, ერისკაცობასი მიხეილ გიორგის ძე ფხალაძე, დაიბადა 1872 წლის 2 ნოემებრს, სიღნაღის მაზრის სოფელ ზემო ყანდაურაში, მედავითნის ოჯახში. სწავლობდა თელავის სასულიერო სასწავლებელში. ამ დროს მას დაეღუპა მშობლები, გაუჭირდა როგორც მატერიალურად, ასევე სულიერად, მაგრამ ფარხმალი არ დაყარა, წარჩინებით დაამთავრა სასწავლებელი და 1890 წელს ჩაირიცხა თბილისის სასულიერო სემინარიაში. ამ დროს სემინარიაში სწავლობდნენ სილიბისტრო ჯიბლაძე, ლადო კეცხოველი და სხვა მომავალი რევოლუციონერები. ხშირი იყო დაპირისპირება სემინარიის ხელმძღვანელობასა და სტუდენტებს შორის. ახალგაზრდა მიხეილი არ ერთვება ამ პროცესში. გულმოდგინედ მეცადინეობს და სემინარიის დამთავრების შემდეგ სწავლას აგრძელებს ყაზანის სასულიერო აკადემიაში, მეგობრობს ქართველ სტუდენტებთან: ბესარიონ ხელაიასთან, სერგი გორგაძესთან, იპოლიტე ვართაგავასთან.

 

1900 წელს დაამთავრა ყაზანის სასულიერო აკადემია ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხით და დაინიშნა ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში რუსული ენის მასწავლებლად. 1902 წლის 26 იანვარს გადაყვანილ იქნა ქუთაისის სასულიერო სემინარიაში ფიზიკა-მათემატიკის მასწავლებლად. 1904 წლის 8 აპრილიდან სმოლენსკის გუბერნიის ქ. ბელის სასულიერო სასწავლებელში გეოგრაფიის მასწავლებელია. 1915 წლის 15 მაისს ქ. ტივროვოს სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველია. 1915 წლის 31 მაისს აკურთხეს მღვდლად. 1917 წელს ივნისში იგი ბრუნდება საქართველოში. დეკანოზ ნიკიტა თალაკვაძის ფონდში ინახება მისი წერილი: "დიდად პატივცემულო მამაო ნიკიტა მალაქისაძევ, დიდ მადლობას მოგახსენებთ ყურადღებისათვის. მე ისე არ მიჭრის ენა და მოსაზრება, როგორც შენ, რომ ღირსეულად გამოვთქვა მადლობა, ამიტომ გთხოვ, მიიღო ეს უბრალოდ გამოთქმული მადლობა. მე დიდად მადლობელი ვარ იმათი, ვინც ასე დაჟინებით მეძახის სამშობლოში დაბრუნებას. მღვდელი მიხეილ ფხალაძე 1917.31/VI." (13, 02599). 1917 წელს იგი დაინიშნა გორის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველად. 1918 წლის 21 ნოემბერს აყვანილ იქნა დეკანოზის ხარისხში. 1920-1922 წლებში იყო უმუშევარი და განმოსილი. 1922 წლის 5 აპრილს დაბრუნდა ეკლესიაში და დაინიშნა სიონის საპატრიარქო ტაძრის კანდელაკად. 1925 წლის თებერვალში საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველის მიტროპოლიტ ქრისტეფორეს ლოცვა-კურთხევით დაინიშნა ანჩისხატის ეკლესიის წინამძღვრად. 1925 წლის ოქტომბერში უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსის ლოცვა-კურთხევით აღიკვეცა ბერად და ეწოდა სახელად მელქისედეკი. 14 ოქტომბერს, სვეტიცხოვლობას, იგი აკურთხეს ეპისკოპოსად და ჩააბარეს ალავერდის ეპარქია.

ურთულეს პირობებში უხდებოდა მას ეპარქიაში საქმიანობა. ანტირელიგიური პროპაგანდა, სასულიერო პირების მიმართ ძალადობა, ეკლესია-მონასტრების ძარცვა-რბევა _ ჩვეულებრივი მოვლენა იყო. ამ დროს ალავერდის ეპარქიაში შედიოდა თიანეთის ოლქი. 1926 წლის 13 დეკემბერს მას ასეთი შინაარსის წერილს უგზავნის სოფელ საყდრიონის ეკლესიის მოლარე ქიტესა ნადიბაიძე: "თქვენი მოწერილობის თანახმად, საყდრიონის ეკლესიაც გადაეცა სოფელ მელიასხევის მღვდელ ალექსი წიკლაურს, რომელმაც ტაძარი უნდა გადაიბაროს მღვდელ თეთრაძისაგან. თეთრაძემ განაცხადა, უნდა თავი დავანებო მღვდლობას ხალხმა მითხრა, აღარ გვინდიხარ აღარაფერს არ მოგცემთო." (28, 1784). ეპისკოპოსი მელქისედეკი მხარს უჭერდა უწმიდესსა და უნეტარეს ამბროსის და უპირისპირდებოდა "განახლებისა და რეფორმების" ჯგუფის წევრებს. 1927 წლის 17 ოქტომბერიდან იგი ცხუმ-აფ¬ხაზეთის ეპარქიის მმართველია. 1928 წლის 24 მარტიდან იწოდებოდა წილკნელად, მაგრამ, ვინაიდან ეპარქიაში თითქმის აღარ იყო დარჩენილი მოქმედი ეკლესიები, გადმოყვანილ იქნა თბილისის ფერიცვალების მამათა მონასტრის წინამძღვრად.

1935 წლის 2 იანვარს უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატეს ლოცვა-კურთხევით მიენიჭა მიტროპოლიტობა და კვლავ გაიგზავნა ცხუმ-აფხაზე¬თის ეპარქიაში, სადაც ყოველთვის რთული ვითარება იყო. 1937 წლის 2 მაისს მიტროპოლიტ მელქისედეკს ასეთი შინაარსის წერილი გაუგზავნია უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატესათვის: "მორჩილებით მოვახსენებ თქვენს უწმიდესობას, რომ ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიაში უმღვდელოდ დარჩენილია სამი დიდი სოფელი და ახალი სასაფლაოს ეკლესია სოხუმში. თქვენს უწმიდესობას მოვახსენე, რომ შესაფერისი კანდიდატების უყოლობის გამო ახალი მღვდლის კურთხევა შეუძლებელი გახდა. ამის გამო დიდ გაჭირვებას განვიცდი." (28, 1784). ამას დაემატა 1937 წლის 9 ოქტომბერს დეკანოზების სვიმონ გიგინეიშვილისა და ელიზბარ ანჩიბაძის დაპატიმრება. ამის შესახებ მოახსენებდა მიტროპოლიტი მელქისედეკი უწმიდეს კალისტრატეს: "გულისტკივილით მოგახსენებთ, რომ ჩემი ეპარქი¬ის სოფლებში მღვდლები აღარ არიან, ყველანი დაატუსაღეს. დავრჩი მარტო მე ორი მღვდლით სოხუმში. ჩვენც ვგონებ, აღდგომის შემდეგ მოგველის ლიკვიდაცია. ამასთან მოგართმევთ: 1. პირს ჩემი სამღვდელოებასთან თათბირის ოქმს. 2. პირს სოხუმის საბჭოს თავმჯდომარის ეკლესიების გაერთიანებაზე. ადგილობრივი ხელისუფლება მოითხოვდა ქართული, რუსული, ბერძნული, კათოლიკური, პროტესტანტული, ებრაული რელიგიური საზოგადოებების გაერთი¬ანებას ერთ ეკლესიაში. ამასთან დაკავშირებით მეუფე მელქისედეკი ხელისუფლების წარმომადგენლებს წერდა: "გაერთიანება შეიძლება მხოლოდ ქართული, რუსული და ბერძნული ეკლესიების, კათოლიკური, პროტესტანტული და ებრაული მასში ვერ გაერთიანდება. მაშასადამე, ლაპარაკია ქართულ-რუსულ-ბერძნული ეკლესიების გაერთიანებაზე. აქაც საქმე თავისთავად შესრულებულია. ბერძენთა ეკლესიის მღვდელი ორი თვეა რაც დაპატიმრებულია, ბერძნები თავის რელიგიური მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად მომართავენ ქართულ ეკლესიას, სადაც ღვთისმსახურება სრულდება ქართულ, რუსულ და ბერძნულ ენებზე. ამნაირად საკითხი რჩება ქართული და რუსული ეკლესიებისა, თუ რომელი უნდა გაუქმდეს. ძნელი არ უნდა იყოს ამ საკითხის გადაწყვეტა იმ საზოგადოებრივ მოღვაწეებისათვის, რომელმაც იცის სოხუმში ქართული გაზეთის "საბჭოთა აფხაზეთის" არსებობა, რომელიც დაკვირვებია ამ გაზეთის¬ პირველ ნომერს, რომლის პირველ გვერდზე არის სტალინის დიდი სურათი." (12, 41).

1938 წელს მიტროპოლიტი მელქისედეკი იძულებული გახდა სოხუმიდან დაბრუნებულიყო თბილისში. 1943 წლის 1 აპრილს დაინიშნა კუკიის ეკლესიაში რიგით სასულიერო პირად, 1944 წლის 30 აპრილიდან იგი ითვლებოდა ურბნელად და იყო წინამძღვარი თბილისის დიდუბის ღვთისმშობლის ეკლესიისა. თბილისში ყოფნის დროს მის წინააღმდეგ საერო ხელისუფლებაში¬ სისტემატურად იგზავნებოდა ხელმოუწერელი საჩივრები, რა ბრალდებებს არ უყენებდნენ მას. შესაძლოა ამის მიზეზი იყო უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატეს გადაწყვეტილება კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ მიტროპოლიტ მელქისედეკის გამორჩევის შესახებ. მისადმი გაგზავნილ წერილში უწმიდესი კალისტრატე წერდა: "გთხოვთ, ჩემს მიერ აღებულ გეზსა და მიმართულებას ნუ შეცვლით, ეს არ ივარგებს, ეკლესიისა და პირადად თქვენთვისაც იქნება საზიანო. ჩემი დამარხვის შემდეგ დაუყოვნებლივ დაამტკიცეთ ქაშუეთის წინამძღვრად ყოვლადსამღვდელო დიმიტრი, იქონიეთ მასთან ძმური კავშირი და ყური ათხოვეთ მის რჩევებს. ფრთხილი და ჭკვიანი კაცია, შემინდე თხოვნისა და დავალებისათვის, ვევედრებით უფალს, შეგვეწიოს სამშობლოსა და ეკლესიის სამსახურში." (6, 90). მიტროპოლიტი მელქისედეკი იყო მრავალმხრივი განათლების სასულიერო პირი. მან ბერძნულიდან თარგმნა ჰეროდოტეს "ისტორია," არიანეს "ევქსინის ზღვის გარშემო მოგზაურობა." ამავე დროს, იყოს ფიცხი და მკაცრი ბუნების კაცი. 1952 წლის 5 აპრილს იგი არჩეულ იქნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად. გარდაიცვალა 1960 წლის 10 იანვარს, 17 იანვარს დაიკრძალა სიონის საპატრიარქო ტაძარში.

მიტროპოლიტი სვიმეონი (ჭელიძე)

მიტროპოლიტი სვიმეონი, ერისკაცობაში სიმონ სპირიდონის ძე ჭელიძე, დაიბადა 1875 წელს რაჭის მაზრის სოფელ ბუგეულში, სასულიერო პირის ოჯახში. პირველდაწყებითი განათლება მიიღო სოფ. ბუგეულის სამრევლო-საეკლესიო სასწავლებელში, შემდეგ სწავლა განაგრძო თბილისის სასულიერო სემინარიაში. იმ დროს თბილისის სემინარიაში უკვე იყო სერიოზული დაპირისპირება მარქსისტულად განწყობილ ახალგაზრდებსა და მორწმუნეთა შორის, ხშირად ჩაშლილი იყო სასწავლო პროცესი. სემინარიელმა სილიბისტრო ჯიბლაძემ სასტიკად სცემა სემინარიის რექტორი. ახალგაზრდა სიმონმა 1893 წელს მიიღო გადაწყვეტილება სასწავლებლად გადასულიყო სტავროპოლის სასულიერო სემინარიაში. სემინარიის დასრულების შემდეგ 1898 წელს იგი დაბრუნდა საქართველოში, სადაც აკურთხეს მღვდლად. 1900 წელს იგი დაინიშნა რაჭის მაზრის სამრევლო-საეკლესიო სკოლების მეთვალყურედ და კეთილმოწესედ. 1912 წელს დიდი ქართველი პოეტი აკაკი წერეთელი რაჭას ესტუმრა. ყველა სოფელში, სადაც მგოსანი გაივლიდა, იყო ხალხმრავლობა და საზეიმო განწყობა, ყველას სურდა ახლოს ენახა დიდი ქართველი პოეტი და გამოეხატა თავისი სიყვარული და პატივისცემა მის მიმართ. მღვდელ სიმონ ჭელიძეს აკაკისათვის გამართულ ერთ-ერთ სუფრაზე უთამადია და ამ სიტყვებით მიუმართავს მისთვის: "თქვენი ცხოვრების წარსული და აწმყო ნებას მაძლევს გონების თვალით გადავხედო იმ დროს, როდესაც მაცხოვარი წაესწრო გალილეის ტბაზე მებადურ ებრაელებს და მათგან აირჩია მოციქულები. მაღალი სწავლა ქრისტიანობისა მოციქულებად მოითხოვდა ისეთ პირებს, რომელთაც უნდა უარეყოთ ყოველივე სოფლიური და მთელი არსებით შესდგომოდნენ ქრისტეს სახარების გავრცელებასა და განმტკიცების საქმეს. მოციქულებმა ზედმიწევნით შეასრულეს ღვთაებრივი მასწავლებლობა, როდესაც თქვენ, ჩვენო ძვირფასო მოჭირნახულევ, წამოიზარდეთ და შესძელით საღი გონებით გემზირათ ქვეყნისათვის, ქვეყნის მაცხოვარმა ძვირფასმა სამშობლომ თითქოს მოგმართა მაცხოვრის აღნიშნული სიტყვებით, რომ მისი სიყვარულისათვის ყოველივე ამქვეყნიური დაგეტოვებინათ. თქვენ, როგორც ზეგარდამო მადლით განგრძნობილმა მოციქულმა საქართველოს დიდებისამ, კიდეც შეასრულეთ დიდმნიშვნელოვანი მოწოდება სათაყვანებელი სამშობლოსი: დაუტოვეთ მამა, დედა, ცოლი, ძე და ასული, აღიღეთ ჯვარი სამშობლოს მსახურებისა და ნახევარ საუკუნემდე მეტი დაუღალავად ატარებთ მას თქვენდა სასახელოდ და ჩვენდა სასიქადულოდ. დღეს პირნათლად და მოციქულებრივი ბრწყინვალებით დგახართ ქართველი ერის წინაშე შემკობილი უკვდავების გვირგვინითა, რომლის ძარღვს და ფოთლებს შეადგენს უსაზღვრო სიყვარულის გრძნობა მამულისა თავისი უსაყვარლესი შვილისადმი." (56, 70).

1923 წლის ნოემბერში საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითმა მმართველმა ეპისკოპოსმა ქრისტეფორემ (ციცქიშვილი) სვიმეონი აკურთხა ეპისკოპოსად. მეუფე სვიმეონს ურთულეს პერიოდში მოუხდა ეპისკოპოსის ხარისხში ამაღლება. ამ დროს საქართველოში ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლების მიერ მიმდინარეობდა ეკლესია-მონასტრების ადმინისტრაციული წესით დახურვა, საეკლესიო სიწმიდეთა განადგურება. დაპატიმრებული იყვნენ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს წევრების უმრავლესობა, დაპატიმრებული იყო კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი. ეპისკოპოსმა სვიმეონმა 1924 წლის 20 ოქტომბერს საქართველოს სსრ სახკომსაბჭოსადმი საქართველოს ეკლესიის დროებითი მმართველობის სახელით გაგზავნილ მიმართვაში დაპატიმრებას გადარჩენილ სხვა მღვდელ¬მთავრებთან ერთად (ეპისკოპოსი ქრისტეფორე, დავითი, ნესტორი) საბჭოთა ხელისუფლებას აღუთქვა ლოიალობა და თანამშრომლობა. 1926 წელს საკათალიკოსო საბჭომ უწმიდესისა და უნეტარესის ამბროსის ლოცვა-კურთხევით მიიღო გადაწყვეტილება ქუთათელი ეპისკოპოსის დავითის მაწყვერელად გადაყვანისა და ქუთათელად ეპისკოპოს სვიმეონის დანიშვნის შესახებ, თუმცა მეუფე დავითი არ დაეთანხმა საკათალიკოსო საბჭოს გადაწყვეტილებას. ეპისკოპოს სვიმეონს ვიღაცამ შეატყობინა, რომ შენი ქუთათელობა არ უნდათო და მანაც უსაბუთოდ დაიჯერა ეს ჭორი. გულმოსულმა თბილისში დეპეშა აფრინა - ვწყვეტ საკათოლიკოსო საბჭოსთან ურთიერთობასო. ეპისკოპოს სვიმეონის შეცდომა იყო ქუთაისის საეკლესიო კრების მუშაობაში მონაწილეობის მიღება და დროებითი მმართველობის წევრად თანხმობის მოცემა. 1927 წელს ეპისკოპოსი სვიმეონი დაინიშნა ურბნისის ეპარქიის მმართველად. 1930 წელს უკიდურესად გამწვავდა ურთიერთობა მიტროპოლიტ დავითსა და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ქრისტეფორე III-ს შორის. საკათოლიკოსო სინოდმა ეპისკოპოს სვიმეონს თავმჯდომარეობით მიიღო გადაწყვეტილება მიტროპოლიტ დავითის პენსიაზე გაშვების შესახებ, მაგრამ უწმიდესისა და უნეტარესის, ქრისტეფორე III-ის რეზოლუციით იგი გადაიყვანეს ბათუმ-შემოქმედელად, ხოლო ქუთაისის ეპარქია ჩააბარეს 1930 წელს ეპისკოპოს სვიმეონს, რომელიც ამავდროულად აყვანილ იქნა მიტროპოლიტის პატივში.

1935 წლის 13 ნოემბერს მძიმე ოპერაციის დროს გარდაიცვალა მიტროპოლიტი სვიმეონი, რომელიც დაიკრძალა სიონის საპატრიარქო ტაძრის ეზოში. განსვენებულს წესი აუგო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა, უწმიდესმა და უნეტარესმა კალისტრატემ, რომელმაც ისაუბრა განსვენებული მღვდელ¬მთავრის ღვაწლზე და პიროვნულ ღირსებებზე. მიტროპოლიტი სვიმეონი რელიგიურ საკითხებზე ბეჭდავდა წერილებს "მწყემსში", "შინაურ საქმეებში", "ივერიასა" და "ცნობის ფურცელში."

მიტროპოლიტი იოანე (მარღიშვილი)

მიტროპოლიტი იოანე, ერის¬კაცობაში ნიკოლოზ გიორგის ძე მარღიშვილი, დაიბადა 1874 წელს გორში. გორის სასულიერო სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ 1893-1899 წლებში მუშაობდა ჯერ გორის, შემდეგ ყიზლარის ტაძრების საეკლესიო-სამრევლო სასწავლებლებში.

1900 წლის 28 ოქტომბერს აღიკვეცა ბერად, ეწოდა სახელად იოანე. 1901 წლის 28 იანვარს ხელდასხმული იქნა მღვდელმონაზვნად. 1904 წელს გადაიყვანეს ქუთაისის სასულიერო სემინარიაში. იქიდან, როგორც წარჩინებული სტუდენტი, გადაყვანილ იქნა თბილისის სასულიერო სემინარიაში, რომელიც დაამთავრა 1905 წელს. თბილისის სემინარიაში სწავლის დროს იგი დაუახლოვდა ეპისკოპოს დიმიტრის (აბაშიძე), რომელმაც დიდი გავლენა მოახდინა ახალგაზრდა იოანეზე. მიუხედავად იმისა, რომ ეპისკოპოსმა დიმიტრიმ საკმაოდ შეირცხვინა თავი, როგორც ანტიქართველმა და საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის მოწინააღმდეგემ, იოანე მარღიშვილს მასთან ურთიერთობა არასოდეს გაუწყვეტია. ხშირად ხვდებოდა მას რუსეთში. 1910-1914 წლებში იოანე სწავლობდა მოსკოვის სასულიერო აკადემიაში. 1914 წლის 2 სექტემბერს დაინიშნა ქუთაისის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველად, 1915 წლის 10 აგვისტოდან მუშაობდა გორის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველად. 1915 წლის 29 აგვისტოს აღყვანილ იქნა არქიმანდრიტის ხარისხში.

1917 წლის 21 სექტემბერს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის უწმიდესი კირიონ II-ის ლოცვა-კურთხევით დაინიშნა თბილისის სასულიერო სასწავლებლის მასწავლებლად. 1919 წელს არქიმანდრიტი იოანე სოხუმში მოღვაწეობდა. 1919 წლის 13 სექტემბერს მან საგანგებო წერილით მიმართა სოხუმის ქართულ ეროვნულ საბჭოს: "დღეს ერთი კვირის დევნა-წვალების შემდგომ ვეღირსე სოხუმის საკათედრო ტაძრის ქონების წიგნის გოლუბცოვისაგან ჩაბარებას, რაც თავისთავად უდრის თვით "სობოროს" ხელში ჩაგდებას. ვეთხოვები რა სოხუმის ქართველობას (გადაყვანილ იქნა ოქუმის ოთხკლასიანი სასწავლებლის გამგედ ს.ვ.) მე, როგორც საქართველოს ერთგული მოსიყვარულე შვილი და მასთან სრულიად პირუთვნელი, მოვალედ ვთვლი ჩემს თავს ხმამაღლივ და გულახდილად განვაცხადო, რომ არათუ მიტროპოლიტი ამბროსის, არამედ თვით კათოლიკოს ლეონიდეს და მის ყველა მიტროპოლიტებსაც ერთად რომ დაეკისროს ეპარქიის მოვლა-პატრონობა, მაშინაც კი ვერას გააწყობენ და ვერავითარ კეთილ შედეგს ვერ მიაღწევენ, თუ ერთ-ერთი მათგანი მაინც ხვალვე არ გაჩნდება აქ და არ ჩაიბარებს იმ ციხე-სიმაგრეს, იმ სამხედრო შტაბს, რომლების გასაღებიც დღეს ჩემს ხელთ არის. თუმც კი მტერი თანდათან უფრო მეტს ენერგიას იკრებს და გაშმაგებულად მეომება. იმ დიდ დავლას, რომელიც მე მარგუნა ბედმა, პატრონობა უნდა, უფრო მეტს დარაზმას სამზადისს მოითხოვს. იარაღის დაყრა დღეს სამშობლოს ღალატად ითვლება. თუ ხვალ-ზეგ მიტროპოლიტი ამბროსი ცხუმის კიდეს ნავით მოადგება მწყემსმთავრული კვერთხით, მაშინ მე ვიწყებ ლიტანიობას, რადგან მით დავრწმუნდები, რომ თვე ნახევრის ფიქრსა და შრომას ამაოდ არ ჩაუვლია." (49, 244).

სულ მალე არქიმანდრიტი იოანე დაინიშნა ცხუმ-ბედიელი მიტროპოლიტის ამბროსის მოადგილედ. 1920 წლის 1 სექტემბრიდან გურჯაანის სასწავლებლის ინსპექტორია, ხოლო 1921 წლის 15 ოქტომბერს არქიმანდრიტი იოანე სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესის ამბროსის ლოცვა-კურთხევით აღყვანილ იქნა ეპისკოპოსის ხარისხში და დაინიშნა ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის მმართველად. უწმიდესმა და უნეტარესმა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ამბროსიმ ამ სიტყვებით მიმართა ცხუმ-აფხაზეთის ეპისკოპოსად ნაკურთხ მეუფე იოანეს: "მოგილოცავ იმ მადლს სულიწმიდისას და დიდ ხარისხს, რომელიც შენ დღეს მიიღე. გახსოვდეს, რომ ეს არის არა მარტო ხარისხი, არამედ დიდი ჯვარი, რომელიც შენ უნდა ატარო მომავალს შენს ცხოვრებაში... აფხაზეთი მუდამ იყო საქართველოს ნაწილი და მასთან საუკეთესო ნაწილიც ჩვენის მშობლიურის ეკლესიისა. აქ, როგორც გვეუბნება წმ. აბო ტფილელის ცხოვრება, ჰყვაოდა ეკლესიური ცხოვრება. ამის დამადასტურებელია სიმრავლე დიდებულ ნაშთებისა, რომელთაგან ბიჭვინთა, ლიხნი, ფსორცხა, დრანდა, ილორი და ბედია გადაურჩნენ ჟამთა ვითარებას და მტერთა ბარბაროსობას. ეს მხარე დასახლებული იყო ქართველთა მოდგმის ხალხით და ეკლესიური ცხოვრება ძალიან მაღლა იდგა XVII საუკუნის ნახევრამდე, როდესაც აფხაზთა გადმოლახეს გაგრის სივიწროენი და კაპუეტის მდინარე და დაიმორჩილეს მთელი გუდაუთის მხარე, დაიწყო მაჰმადიანობის პროპაგანდა. ეს განსაკუთრებით გაძლიერდა რუსების კავკასიაში დამკვიდრების შემდეგ... შენს ახალ სამწყსოში სამკალი ბევრია და შენგან საქართველოს ეკლესია მოითხოვს თავდადებულ მუშაობას, რომ აფხაზეთში ისევ ძველებურად გაბრწყინდეს ქრისტიანობა, რაშიაც ღმერთი იყოს შენი შემწე." (49, 329-330).

ეპისკოპოს იოანეს ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიაში მოღვაწეობის დაწყება მოუხდა რთულ ვითარებაში. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა აღარ არსებობდა. ის რუსეთის ბოლშევიკურ საოკუპაციო ხელისუფლებას შეეცვალა. აფხაზეთში ვითარებას კიდევ უფრო ამძიმებდა რუსეთის ეკლესიის პოლიტიკა. ისინი არ სცნობდნენ კანონიერად საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენას, ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის რუსი სამღვდელოება არ ემორჩილებოდა ქართველ მღვდელმთავარს და ეცილებოდა ეკლესია-მონასტრების კუთვნილებაში. ეპისკოპოს იოანეს ბოლშევიკების მანტიაში გამოწყობილი ადგილობრივი სეპარატისტებიც ეწინააღმდეგებოდნენ. ეპისკოპოსი იოანე უწმიდესისა და უნეტარესის, ამბროსისადმი გაგზავნილ წერილში აღნიშნავდა: "ღვთისმსახურების აღსრულების საკითხში მე ვდგავარ თქვენს მიერ აღრჩეულ გზას, რის გამოც საყოველთად მაქვს გამოცხადებული, რომ მე საკათედრო ტაძარში არა ვწირავ იმ დრომდე, ვიდრე მას არ ჩამაბარებენ სავსებით. გარდა ამისა, მე ყოველგვარი ზომები მაქვს მიღებული, რათა ეს საჭირბოროტო საკითხი ჩვენდა სასარგებლოდ გადაწყდეს." (49, 334).

ეპისკოპოსი იოანე თავისი ფრთხილი, გაწონასწორებული პოლიტიკის გატარებით ცდილობდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის პოზიციების განმტკიცებას ეპარქიაში, მას მიაჩნდა, რომ აუცილებელი იყო ბედიელი ეპისკოპოსის კათედრის აღდგენაც. ამავე დროს ეპისკოპოსი იოანე მიიჩნევდა, რომ ცხუმ-აფხაზეთის მმართველი მღვდელმთავარი მიტროპოლიტი უნდა ყოფილიყო, რაც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მართვა-გამგეობის დებულებითაც იყო გათვალისწინებული. ეპისკოპოს იოანეს მიანიჭეს მიტროპოლიტობა, თუმცა ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუარესების გამო იძულებული გახდა ეთხოვა სხვა ეპარქიაში გადაყვანა. 1925 წლის 7 აპრილს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს გადაწყვეტილებით მიტროპოლიტი იოანე განთავისუფლდა ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის მმართველის თანამდებობიდან და დაინიშნა ალავერდის ეპარქიის დროებით მმართველად, მაგრამ შერყეული ჯანმრთელობის გამო უჭირდა ეპარქიის მართვა, მას სერიოზული მკურნალობა სჭირდებოდა. 1925 წლის 15 ოქტომბერს მიტროპოლიტმა იოანემ განცხადებით მიმართა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს, უწმიდესსა და უნეტარეს ამბროსის "ვინაიდან რუსეთში ჩემი გამგზავრება პირად გარემოებათა გამო ჩემთვის ამჟამად წარმოადგენს აუცილებელ საჭიროებას, გთხოვთ ერთი თვით შვებულებას." საკათოლიკოსო საბჭომ დააკმაყოფილა მისი თხოვნა. რუსეთიდან დაბრუნების შემდეგ იგი დანიშნეს ურბნისის ეპარქიის მმართველად. ქვეყანაში ანტირელიგიური კამპანიის მიუხედავად, ამ დროს ეპარქიაში მოქმედი იყო გორის, ოქონის, ბორჯომის იოანე ნათლისმცემლის, ერთაწმინდის წმიდა გიორგის, მოხისის წმიდა გიორგის, ქარელის, ალის წმიდა თომა მოციქულის, ხოვლეს იოანე ნათლისმცემლის, არბოს წმიდა გიორგის, ატოცის, საკირის, ქვიშხეთის, სადგერის, ბაკურიანის, სასირეთის, ხაშურის, ურბნისის, იტრიის, სურამის, ვარძიის, ყვიბისის, ჭობისხევის, დვირის ეკლესიები. მართალია, ადგილობრივი ხელისუფლების საფინანსო განყოფილებები დიდ გადასახადებს უწესებდნენ სამღვდელოებას, მაგრამ მოქმედი ეკლესიები ახერხებდნენ ღვთისმსახურების შესრულებას. მიტროპოლიტი იოანე ვერ ახერხებდა ეპარქიაში ყოფნას ჯანმრთელობის გაუარესების გამო და მაგრამ თბილისიდან მართავდა ეპარქიას.

1926 წლის 14 იანვარს მიტროპოლიტმა იოანემ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს განსახილველად წარუდგინა თავისი სამაგისტრო დისერტაცია. უწმიდესისა და უნეტარესი ამბროსისადმი გაგზავნილ მოხსენებით ბარათში იგი წერდა: "წარმოვადგენ რა ამასთანავე თქვენი უწმიდესობის წინაშე ჩემს სამაგისტრო დისერტაციას, ყოფილი კიევის სასულიერო აკადემიის 19 პროფესორის მიერ ხელმოწერილ საბუთებს, რომლითაც მე ცნობილი ვარ ღირსად მაგისტრის ხარისხის მიღებისა, უმდაბლესად გთხოვთ, რათა ეს საბუთები განხილულ იქნას საკათოლიკოსო საბჭოს სხდომაზე და მომენიჭოს ღვთისმეტყველების ხარისხი." (35, 308). მიტროპოლიტ იოანეს რუსულად დაწერილი დისერტაცია: "ბიზანტიის იმპერატორების დამოკიდებულება მსოფლიო საეკლესიო კრებებისადმი~ სარეცენზიოდ გადაეცათ საკათოლიკოსო საბჭოს წევრებს - დეკანოზ გიორგი გამრეკელს და ივანე რატიშვილს, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შუა საუკუნეების ისტორიის კათედრის წევრებს. მიტროპოლიტი კალისტრატე კატეგორიული წინააღმდეგი იყო მიტროპოლიტ იოანესათვის ღვთისმეტყველების დოქტორის ხარისხის მინიჭებისა, თუმცა თვითონ არ ჩანდა. სამაგიეროდ დეკანოზმა გიორგი გამრეკელმა საკათოლიკოსო საბჭოს წარუდგინა მიტროპოლიტ იოანეს ნაშრომზე უარყოფითი დასკვნა, ამიტომ საკათოლიკოსო საბჭომ განაჩინა: "მიტროპოლიტ იოანეს უარი ეთქვას ღვთისმეტყველების დოქტორის ხარისხის მიცემაზე." (35, 308). ამ განჩინებამ მიტროპოლიტი იოანე ფრიად გაანაწყენა. უწმიდესისა და უნეტარესი ამბროსისადმი გაგზავნილ წერილში აღნიშნა: "მაშინ, როცა საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში 9 სასულიერო პირია უმაღლესი სასულიერო განათლებით, მათგან ვინმეს უნდა წაეკითხა დაკვირვებით თხზულება და თუ მშობლიური ეკლესიის წინააღმდეგ რაიმე ცდომილება არ იქნებოდა ძიებული, ხარისხი უნდა მიეცათ."136

კითხულობ ამ წერილებს და გაოცება გიპყრობს - ბოლშევიკური რეპრესიების დროს, როდესაც ანგრევდნენ ეკლესიებს, ფიზიკურად უსწორდებოდნენ სასულიერო პირებს, ნუთუ სხვა პრობლემა არაფერი იყო - გახდებოდა თუ არა მიტროპოლიტი იოანე ღვთისმეტყველების დოქტორი? მიტროპოლიტმა იოანემ მოითხოვა წარდგენილი ნაშრომის უკან დაბრუნება და ორთვიანი შვებულება, ხოლო თუ ეს არ მოხერხდებოდა სასულიერო სამსახურიდან მთლიანად განთავისუფლება. უსიამოვნებებს უსიამოვნებები დაემატა. გორის ოქონის ეკლესიის მზრუნველი ივანე მეკრავიშვილი და დეკანოზი გიორგი ნასყიდაშვილი მიიჩნევდნენ, რომ მიტროპოლიტი იოანე არ ზრუნავდა ეპარქიაზე... 1926 წლის 1 ივნისს მიტროპოლიტმა იოანემ განცხადებით მიმართა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს, გაეთავისუფლებინათ ეპარქიის მმართველის თანამდებობიდან. 20 ოქტომბერს მისი თხოვნა დააკმაყოფილეს, 3 ნოემებრს კი დანიშნეს ბათუმ-შემოქმედის ეპარქიის მმართველად. მიტროპოლიტ იოანეს ახალი უსიამოვნებანი ახალ ეპარქიაშიც თან სდევდა. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფლებამ მოსთხოვა ბათუმის დატოვება. მიტროპოლიტმა იოანემ 18 დეკემბერს კვლავ განცხადებით მიმართა საკათოლიკოსო საბჭოს და ითხოვა სამსახურიდან განთავისუფლება. 1927 წლის 20 თებერვალს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითმა მმართველობამ (ეს ორგანო უკანონოდ შეიქმნა 1926 დეკემბერში ქუთაისში ჩატარებული სამღვდელოების ყრილობის შემდეგ ს.ვ.) გამოიტანა შემდეგი განჩინება: "ეთხოვოს მიტროპოლიტ იოანეს დარჩეს თავის ეპარქიაში და დაესწროს აგრეთვე დროებითი მმართველობის მიერ დანიშნულ სხდომებს." (35, 308). მაგრამ ამ პირობების შეუსრულებლობის გამო იგი 1927 წლის 3 მარტს გაათავისუფლეს. ამის შემდეგ მიტროპოლიტი იოანე ორი თვით რუსეთში გაემგზავრა.

სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ იგი უკიდურეს გაჭირვებაში ჩავარდა. საქართველოს ეკლესიას უკვე ახალი პატრიარქი ჰყავდა - უნეტარესი ქრისტეფორე, რომელიც განაწყენებული იყო მიტროპოლიტ იოანეზე, ვინაიდან ყველაზე გადამწყვეტ მომენტში იგი განერიდა საქართველოს. მიტროპოლიტი იოანე წერდა: "უკანასკნელი დროის ჩვენი საეკლესიო ცხოვრება მქუხარე ზღვას დაემსგავსა, ბედმა მომაქცია ორ მებრძოლ ბანაკთა შორის, ხან ერთი მირტყამდა თავში, ხან მეორე, განვიცდი ნივთიერ გაჭირვებას, ლამის პანაღია გავიტანო ბაზარზე გასაყიდად." (35, 308). საკათოლიკოსო სინოდმა უარი უთხრა მას დახმარებაზე და წინადადება მისცა წასულიყო რომელიმე მონასტერში, 1928 წლის 20 ოქტომბერს მიტროპოლიტი იაონე დაინიშნა ბოდბის ეპარქიის მმართველად. ამ დროს ეპარქიაში 42 ეკლესია იყო მოქმედი, მაგრამ სასულიერო პირები უკიდურესად მძიმე მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ. ბევრი მათგანი საერთოდ აღარ ატარებდა ღვთისმსახურებას, მიტროპოლიტ იოანეს ეპარქიაში ბინაც არ ჰქონდა. ამდენმა პრობლემებმა სულ დააუძლურა იგი. 1929 წლის 13 ნოემბერს მიტროპოლიტი იოანე 55 წლის ასაკში გარდაიცვალა. 14 ნოემბერს შეიკრიბა საკათოლიკოსო სინოდის სხდომა. სინოდმა განაჩინა: ა) ეცნობოს ყველას მიტროპოლიტ იოანეს გარდაცვალების შესახებ, ბ) მისი ნეშტი გადმოსვენებულ იქნას სიონში. 16 ნოემბერს საქართველოს მთავრობას მიმართეს თხოვნით, რათა მიეღოთ ოფიციალური ნებართვა განსვენებული მიტროპოლიტის ნეშტი დაეკრძალათ სიონის ტაძრის ეზოში. მიტროპოლიტ იოანეს დამკრძალავ კომისიას ხელმძღვანელობდა დეკანოზი ნესტორ მაჭარაშვილი. 17 ნოემბერს განსვენებულს წესი აუგო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა უნეტარესმა ქრისტეფორე III-მ. წესის აგებას ესწრებოდნენ მიტროპოლიტი კალისტრატე, ეპისკოპოსები: იეროთეოზი, მელქისედეკი, ეფრემი. მიტროპოლიტი იოანე დაიკრძალა სიონის ეზოში. საფლავის ქვაზე ასეთი წარწერა აქვს: "ამ ლოდს ქვეშე განისვენებს კეთილი მწყემსის მსახური ღვთისმეტყველების მაღისტრი, მიტროპოლიტი იოანე გიორგის ძე მარღიშვილი, რომელიც თვისთათანა მოვიდა და თვისთა იგი არა შეიწყნარეს. 1874-1924 წ.წ. ბედით ჩაგრულო მეუფეო და ძმაო გიძღვნი ამ ძეგლს შენის მოულოდნელის სიკვდილით გაოცებული და დამწუხრებული შენი და ნინო.

ნეტარ იყვნენ დევნილნი სიმართლისათვის, რამეთუ მათი არს სასუფეველი ცათა." (მათე. 5.10).

ეპისკოპოსი ნესტორი (ყუბანეიშვილი)

ეპისკოპოსი ნესტორი, ერისკაცობაში ნესტორ დიმიტრის ძე ყუბანეიშვილი, დაიბადა 1853 წლის 5 სექტემბერს ქუთაისის გუბერნიის სოფელ მუხაყრუაში, მღვდლის ოჯახში. 1871 წელს დაამთავრა ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელი, 1877 წელს თბილისის სასულიერო სემინარია. 1877 წელს 10 სექტემბრიდან მუშაობდა მასწავლებლად სამეგრელოს სასულიერო სასწავლებელში -  ასწავლიდა ძველ და ახალ აღთქმას, კატეხიზმოს, საეკლესიო ტიპიკონსა და არითმეტიკას. 1882 წლის 1 სექტემბრიდან ქუთაისის სასულიერო სასწავლებლის პედაგოგია. 1883 წლის 15 ივნისს ეპისკოპოს გაბრიელის ლოცვა-კურთხევით ხელდასხმულ იქნა დიაკვნად ბარსაჯავახოს ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესიაში. იმავე წლის 19 ივნისს აკურთხეს მღვდლად და კეთილმოწესედ, 1884 წლის 7 დეკემბერს მან ბარსაჯავახოს ეკლესიასთან დააფუძნა საეკლესიო სამრევლო სკოლა, სადაც ასწავლიდა საღვთო სჯულს. 1887 წლის 28 სექტემბრიდან ქუთაისის საკათედრო ტაძრის მღვდელმსახურია, ხოლო 23 დეკემბერს გადაყვანილ იქნა ქუთაისის წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესიის წინამძღვრად. 1888 წლის მარტში იგი წმიდა გიორგის ეკლესიის სამშენებლო კომიტეტის წევრად აირჩიეს. მამა ნესტორმა წმიდა გიორგის ეკლესიასთან დააფუძნა საეკლესიო სამრევლო სკოლა, სადაც ასწავლიდა საღვთო სჯულს. 1889 წლის 19 ივნისს დაინიშნა ჩუნეშის ოლქის კეთილმოწესედ, 1890 წლის 14 ივნისიდან ქუთაისის ეკლესიების კეთილმოწესეა. 1896 წლის 14 აგვისტოს დაინიშნა გოჭოურის სასაფლაოს ეკლესიის განახლების კომიტეტის თავმჯდომარედ, 1906 წელს აყვანილ იქნა დეკანოზის ხარისხში, 1906-1909 წლებში მსახურობდა ქუთაისის მთავარანგელოზის ეკლესიაში. 1910 წელს აღიკვეცა ბერად. 1910-1912 წლებში მოწამეთას ეკლესიის წინამძღვარია. 1912-1915 წლებში მსახურობდა შუამთის, ალავერდის და თეთრი გიორგის ეკლესიებში. 1917 წელს აყვანილ იქნა არქიმანდრიტის ხარისხში. 1915-1917 წლებში კვლავ მოწამეთას მონასტერშია. 1918-1923 წლებში არქიმანდრიტი ნესტორი გელათის მონასტრის წინამძღვარია. 1924 წლის 18 მაისს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველის ეპისკოპოს ქრისტეფორეს მიერ ხელდასხმულ იქნა ბათუმ-შემოქმედელ ეპისკოპოსად. 1926 წელს გადაყვანილ იქნა ჭყონდიდელად. ეპისკოპოსი ნესტორი მონაწილეობდა 1926 წლის დეკემბერში ქუთაისის საეკლესიო კრების მუშაობაში, რომელიც მიმართული იყო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესი ამბროსის წინააღმდეგ. 1928 წლის 24 მარტს გადაყვანილ იქნა ცაგერელ ეპისკოპოსად, 1929 წლის 19 ნოემბრიდან წილკნელია.

1930 წლის 29 ივლისს ითხოვა პენსიაზე გასვლა, თხოვნა დააკმაყოფილა უწმიდესმა და უნეტარესმა ქრისტეფორე III-მ. მეუფე ნესტორი გარდაიცვალა 1938 წლის 15 ივნისს. დაკრძალულია საფიჩხიის (ქუთაისი) სამების ეკლესიის გალავანში. ეპისკოპოს ნესტორს გამოქვეყნებული აქვს შემდეგი წიგნები: "სახელმძღვანელო საღმრთო სჯულის სასწავლებლად," "შემოკლებული ძველი და ახალი აღთქმის ისტორია", "ახსნითი ლოცვანი", "ათი მცნება და სიმბოლო სარწმუნოებისა", "საიდუმლოების ახსნა", "ქრისტეს სწავლის გავრცელება", "ღირსი მამა დავით გარეჯელი", "ცოლქმრობა", "გზა ცხოვრებისა."

ეპისკოპოსი სტეფანე (კარბელაშვილი)

ეპისკოპოსი სტეფანე, ერისკაცობაში ვასილ გრიგოლის ძე კარბელაშვილი, დაიბადა 1853 წლის 1 იანვარს გორის მაზრის სოფელ ქვე¬მოჭალაში მღვდლის ოჯახში. მამა - გრიგოლი ქართული საეკლესიო გალობის ჩინებული მცოდნე და შემსრულებელი იყო. ვასილმა და მისმა ძმებმა ბავშობიდანვე ოჯახში შეისწავლეს ქართული სასულიერო გალობის ქართლ-კახური კილო. ექვსი წლის ასაკში დედამ დააწყებინა `დავითნის~ კითხვა. საოჯახო განათლების მიღების შემდეგ ვასილი სწავლის გასაგრძელებლად გორის სასულიერო სასწავლებელში მიაბარეს, სადაც მკაცრი რეჟიმი იყო გაბატონებული. მოსწავლეთა ცემა-ტყეპა, დამცირება პედაგოგიური აღზრდის საუკეთესო მეთოდად იყო აღიარებული. 1864 წელს ვასილი თავის ძმებთან -_ ანდროსა და პოლიევქტოსთან ერთად პირველად წარსდგა საზოგადოების წინაშე ხალხური სიმღერების რეპერტუარით და ყველას მოწონება დაიმსახურა. 1867 წელს ვასილი ძმებთან ერთად თბილისში ჩამოვიდა სწავლის გასაგრძელებლად და ჩაირიცხა სასულიერო სასწავლებელში, რომლის დამთავრების შემდეგ ჩაირიცხა სასულიერო სემინარიაში, პარალელურად 1879 წლიდან სწავლობდა თბილისის მუსიკალურ სკოლაში.

ვასილ კარბელაშვილმა 1881 წელს დაამთავრა თბილისის სასულიერო სემინარია; 1881 წლის 16 ივნისს დაინიშნა ქართული ენის მასწავლებლად თბილისის ქალთა საეპარქიო სასწავლებელში; 1882 წლის 1 ივლისს დატოვა სამსახური და შევიდა მოსკოვის კონსერვატორიაში, სადაც პროფესორ კოშკინთან ეუფლებოდა სამუსიკო ხელოვნებას. 1883 წ. 16 ოქტომბერს აკურთხეს თბილისის წმ. ბარბარეს ეკლესიის მღვდლად, ამავე დროს ასრულებდა მღვდლის მოვალეობას თბილისის 1 სამხედრო ჰოსპიტალში; 1884-1885 წლებში ასწავლიდა სჯულის კანონს ნავთლუღის სახალხო სასწავლებელში. 1885 წლის მაისიდან თავისივე თხოვნით გადაიყვანეს ნუხის 3 კლასიან საქალაქო სასწავლებელში, ამავე დროიდან არის ნუხის სამწმიდათა ეკლესიის წინამძღვარი. 1885 წლის სექტემბრიდან 1887 წლის დეკემბრამდე ნუხის საქალაქო სასწავლებელში ასწავლიდა მუსიკასა და გალობას. 1888-1890 წლებში ეგზარქოს პალადის განკარგულებით გადმოიყვანეს თბილისის მიხეილის საავადმყოფოს ეკლესიაში, ამავე დროს საავადმყოფოს საფერშლო სკოლაში ასწავლიდა სჯულის კანონს და ქართულ ენას. 1888 წელს ეგზარქოსის კურთხევით საავადმყოფოს თანამშრომელთა შვილებისათვის დააარსა საეკლესიო-სამრევლო სკოლა და ავადმყოფთათვის ბიბლიოთეკა. თბილისის სამღვდელოების გადაწყვეტილებით და ეგზარქოსის დადგენილებით 1890 წლის თებერვლიდან თბილისის მედავითნეებს ასწავლიდა ქართულ გალობას. 1890 წლის თებერვლიდან გადაიყვანეს ნავთლუღის წმ. ბარბარეს ეკლესიის წინამძღვრად. წმ. ბარბარეს ეკლესიას ჩაუტარა რესტავრაცია, გარდა ამისა, დააარსა მოსასვენებელი სახლი შორიდან მოსულ მლოცველთათვის.

წმ. ბარბარეს ეკლესიასთან გახსნილი ჰქონდა საეკლესიო-სამრევლო სკოლა 40 ბავშვისათვის, რომლისთვისაც გამოყოფილი ჰქონდა 2 ოთახი საკუთარი ბინიდან და ინახავდა საკუთარი ხარჯით.

1891 წლის 10 ოქტომბრამდე ყველა საგანს უსასყიდლოდ ასწავლიდა თავის მეუღლესთან _ მარიასთან ერთად.

1890-91 წლებში იყო სჯულის მასწავლებელი ნავთლუღის სახალხო სასწავლებელში.

1891 წლის ოქტომბერში თავისივე თხოვნით დაბრუნდა მიხეილის საავადმყოფოს ეკლესიაში.

1893-99 წლებში იყო მასწავლებელთა საზოგადოების სკოლის სჯულის მასწავლებელი და სახალხო სასწავლებელთა დირექციის წევრი.

1899 წელს აირჩიეს საიმპერატორო არქეოლოგიური საზოგადოების წევრ-კორესპონდენტად.

1903 წლის თებერვლიდან გადაიყვანეს ქ. შემახიის ეკლესიაში; 1903-1904 წლებში ტაძრის საეკლესიო-სამრევლო სკოლაში ხელმძღვანელობდა საღვთო სჯულისა და გალობის სწავლებას; ამავე პერიოდში შემახიის 4 კლასიან სასწავლებელში ასწავლიდა სჯულის კანონს;

1904 წელს გადაიყვანეს გორის ტაძრის მეორე მღვდლის ადგილზე, ამავე დროს ასრულებდა სანთლის ქარხნის მმართველის მოვალეობას;

1904-1906 წწ. განაგებდა საეკლესიო ნივთების მაღაზიას და ზრუნავდა მის შენობასა და საეკლესიო ნივთების საწყობზე;

1905 წლის ივნისში თავისივე თხოვნით ეგზარქოსმა ალექსიმ დანიშნა თბილისის სამების ტაძრის წინამძღვრად. ტაძრის სამრევლო სკოლაში უსასყიდლოდ ასწავლიდა საღვთო სჯულს და რუსულ-ქართულ გალობას. 1917 წლის 4 სექტემბერს დაქვრივდა. აქტიურ მონაწილეობას იღებდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის I, II, III, IV საეკლესიო კრების მუშაობაში. 1919 წელს აიყვანეს დეკანოზის ხარისხში 1921-1922 წლებში იყო თელავის ტაძრის წინამძღვარი. 1922 წლის 24 ივნისს გადაიყვანეს კუკიის წმ. ნინოს ეკლესიაში.

1925 წელს აღიკვეცა ბერად სტეფანეს სახელით. 1925 წლის 25 ოქტომბერს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსის ლოცვა-კურთხევით აკურთხეს ბოდბის ეპისკოპოსად. იგი განაწყენებული იყო მიტროპოლიტ ქრისტეფორეს საეკლესიო პოლიტიკით. ამ წყენას არ მალავდა არც შემდეგ, როდესაც მიტროპოლიტი ქრისტეფორე სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩიეს. "მაშინ, როცა სასტიკად დაისაჯნენ კირიონი, პეტრე, დავითი, ამბროსი, ი. ჯაში და დოლაბერიძე, 1905 წლის კრების თავმჯდომარე ქრისტეფორე არავის გახსენებია და თავის საქმეს აკეთებდა... ქართლ-კახეთში ხუთასამდე ეკლესია აკლებულია და აოხრებული, სამღვდელოება გამოდევნილნი არიან და თავის უკიდურეს გაჭირვებას შესჩივიან მას, ჩვენი კათოლიკოსი კი თავის სინოდით სდუმან." (24, 272).

IV საეკლესიო კრებაზე მეუფე სტეფანემ აღნიშნა, "რა შევძინეთ ჩვენ ეკლესიას ბოლო ათი წლის მანძილზე? საუბედუროდ ვერაფერი, ვინაიდან ჩვენ, როგორც ქვეყნიერების მიერ და საკუთრებითი ვნებით გატაცებულთ, ვერ ავუღეთ ალღო ახალ ცხოვრებას, ვერ გამოვიმუშავეთ საზოგადო გეგმა, გზა და საერთო ენა საქმის და ხალხის უკეთესად წარმატების და კეთილად მოღვაწეობისათვის, რაშიც დიდი სამარცხვინო როლი ითამაშა დიდებისმოყვარეობამ, ამპარტავნებამ, მედიდურობამ, შურისძიებამ... ჩვენმა წინასწარ დაუფიქრებელ გადადგმულმა ნაბიჯებმა შესახებ წირვა-ლოცვის შემოკლებისა, ახალი სტილის შემოღებისა, ალალბედზე მორწმუნეთა მიგდებამ, ხალხი ჩვენდამი უარყოფითად განაწყო." (24, 272).

1928 წლის 24 თებერვალს გაათავისუფლეს ბოდბის ეპისკოპოსობიდან და გადაიყვანეს ალავერდელად. 1929 წელს გაათავისუფლეს ალავერდის ეპისკოპოსობიდან; 1930 წლის 1 იანვარს დროებით დაინიშნა კარის წმ. გიორგის ეკლესიის მღვდლად; 1934 წლის 6 აგვისტოს პირადი თხოვნის საფუძველზე ავადმყოფობის გამო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა, უწმიდესმა კალისტრატემ გაათავისუფლა კარის წმ. გიორგის ეკლესიის წინამძღვრობიდან.

დაჯილდოებული იყო ეგზარქოს პალადის მიერ გულითადი შრომისათვის საგვერდულით; 1890 წლის მარტში საავადმყოფოს საეკლესიო-სამრევლო სკოლაში გულითადი მუშაობისათვის გამოეცხადა მადლობა. 1892 წელს ქოლერის მძვინვარების პერიოდში გულითადი და სასარგებლო შრომისათვის დააჯილდოვეს იისფერი სკუფიით.

1893 წელს საქართველოს საეპარქიო სასწავლებელთა საბჭოს დადგენილებით, სკოლაში მუშაობისათვის და სასწავლო საქმის წარმატებით წარმოებისათვის გამოეცხადა მადლობა. 1897 წელს გულითადი და სასარგებლო შრომისათვის დაჯილდოვდა კამილავკიით. 1911 წ. მიღებული ჰქონდა მედალი იმპერატორ ალექსანდრე III-ის ხსოვნისათვის.

გარდაიცვალა 1936 წლის 8 აპრილს, დაკრძალულია წმიდა ბარბარეს ეკლესიის გალავანში.
XIX საუკუნის 90-იან წლებში გამოქვეყნებული აქვს რამდენიმე ნაშრომი: "ქართლ-კახური გალობა", "კარბელაანთ კილო" (I ნაწ. "მწყემსი" 1897 და II ნაწ. "ცისკარი" 1898 წ.), ამ კრებულებს დღესაც არ დაუკარგავს მნიშვნელობა.

ე. ყაზბეგის წერილი ვ. კარბელაშვილისადმი.

1902 წ. 4 აგვისტო. ყაზბეგი.

"ძმაო და მამაო ვასილ!

თუ არ დაგავიწყდათ თქვენი დაპირება, რომელიც აღმითქვით თბილისში, მაშინ ხომ უარს არ მეტყვით ჩემს თხოვნაზე.

გერგეტის (სოფელს) ზემოთ, ყაზბეგის მთის კალთაზე აშენებული ეკლესია სიძველით ინგრევა და რადგანაც არქიელთან თხოვნა აღძრულია, ამის გამო გაწუხებთ კარგი და გრძნობიერი возвание დამიწეროთ ქართულ-რუსულათ, ან მარტო ქართულად და გარდავთარგმნით რუსულათ. ძალიან იმედი მაქვს, რომ უარს არ მეტყვით, აქვე გიგზავნით ცნობებს, რომელიც ჩვენმა ბლაღოჩინმა მომცა. ამ სამების ეკლესიის სურათი შეიძლება ფოტოგრაფის ერმაკოვისას ნახოთ და თუ ისურვებთ ჩემს მაგივრათ რომ უბრძანოთ ერმაკოვს (რომელიც გოლოვინის პროსპექტზე ალექსანდროვის ბაღის კუთხეშია მოთავსებული) კიდეც მოგართმევთ და მე გაუსწორდები, კიდევ განვიმეორებ ჩემს თხოვნას და იმედი მაქვს, არ დაზოგავთ თქვენს ლამაზს ნიჭს, დამიწერთ იმისთანა გრძნობიერს возваниეს (არ ვიცი როგორ გადავთარგმნო: თხოვნა-განცხადება??) რომ რუსსა და ქართველს ორივეს  გულთ მოხვდეს. ამასთან გთხოვთ არც დააგვიანოთ, რადგანაც დაჩქარება ძალიან საჭიროა. ხალხს ძალიანა სწამს ეს წმინდა ნაშთი და გვიშველეთ, არ დაინგრეს.

მაშო დიდის სიყვარულით მომიკითხეთ. უთუოთ სოფელში იქნება, თბილისში რომ ჩამოვალ, გნახავთ.

თქვენი პატივისმცემელი ე. ყაზბეგი.

გერგეტის სამების ეკლესია არის აღშენებული (V საუკ.) მეხუთე საუკუნეში ქრ. დაბ. შემ. მეფე ვახტანგ გორგასლიანის მიერ. აღშენებულია ბიზანტიის გემოვნებაზე (იხილეთ სადმე მისი პლანი ფოტოგრაფიული სურათში). კარგა დიდია: გარედგან სიგრძე აქვს 22 არშ. განი 17 არშ. სიმაღლე 26 არშ. აღშენებულია სოფელ გერგეთის თავზე სტანც. ყაზბეგის პირდაპირ. ყაზბეგის მთის მწვერვალის ახლოს. შიშიანობის დროს სამეფო გუარეულობა იფარავდა თავს მის ქვეშ, ეგრეთვე ძვირფას ქონებას ჩვენი წმინდა ეკლესიებისას აქ ინახავდნენ ხოლმე, სამხრეთით აქვს მინიშნებული სამსჯავრო, სადაც სათემო საქმეებს იქ არჩევდნენ და სწყვეტდნენ. ამის მგვანი სამსჯავრო თვით რუსებსაც აქვთ მოსკოვში. (народнышче) დიდის შიშით და კრძალვით ეკიდებოდა ხალხი ამ შესანიშნავ ტაძარს და ეხლაც დიდი სასოება აქვთ. რაც რუსეთს შემოუერთდა საქართველო - თვით რუსებიც უთვალავი მოდის თერგის ოლქიდან თაყვანის საცემლად. სამრეკლოც საკუთარია ქვისა, არც ეკლესიას და არც სამრეკლოს ხისა არაფერი არ აქვს - სულ ქვისაა - სახურავიც. ეჭვ გარეშეა, რომ შიგნით კედლებზე მას ფრესკები არ ჰქონდებოდეს. დღეს კი უნუგეშო მდგომარეობაშია: სახურავი აღარ აქვს, წყალი ყველგან თამამად ჩამოდის, სადაცაა ჩამოინგრევა, კედლები უბრალოდაა, აღარ ეტყობა არაფერი, კანკელი კიდევ არ უვარგა და ვინ იცის რამდენი ცვლილება არ აქვს მას გამოვლილი გულმოდგინე მზრუნველის უყოლელობისა გამო. საკვირველია და განცვიფრებაში მოჰყავს ყოველი მნახველი -  თუ რა საშვალებით მოიტანეს ამისთანა მიუდგომელ ადგილას იმისთანა დიდი თლილი ქვები, რომლებიც დატანებულია კედლებში, ისეც მეხუთე საუკუნეში. ეხლაც მიხვდები (გერგეტლები) საღმრთოს რომ ეძახდნენ ხოლმე, ამ ეკლესიაზე აღშენებლებსაც იხსენებენ წმინდის გულით და სასოებით. მოწოდება შეადგინეთ ისე, რომ რუსის მლოცველების თაყვანსაცემი ეკლესია არისთქო, რადგან რუსულადაც უნდა დავბეჭდოთ მოწოდება და შეწირულებსაც იმათგან მეტს ველით.

ბ. დაწერილს განცხადებას გამოაგზავნით ყაზბეგის სტანციაში ჩემს სახელზე ე. ყაზბეგი." (24, 815).

"ჩვენო ახალო სტეფანე ბოდბელო!

სიამოვნებით დაგიკოცნი მაკურთხეველთა ხელთა მაგათ შენთა და მოგეხვევი ქრისტეს მიერთა ამბორითა, გილოცავ უმწვერვალესაა ხარისხსა მღვდელმთავრობისასა! იმზემხიარულე და იდღეგრძელე! კეთილი იყოს. ახლა მომისმინე, მღვდელმთავარო! შენი წერილი მივიღე გუშინ, შეუძლებელია 14 ნოემბერს წირვა სიღნაღში, 21-მდინ არავისა სცალიან, ვერც მე მოვიცლი. გირჩევ 21-ში იყოს, მაშინ სხვა არის.

მგალობლებისას ვერას ვიტყვი. ყველას უნდა აცნობო, მელიტონ¬ ბეგიაშვილი ყველაფერს გააკეთებს, მისწერე. ეგრე ხელი და ხელ და აჩქარებით ყოველი საქმის შესრულებას ერიდე, აი ჩემი რჩევა, სიმძიმე, დარბაისლობა, დიდი დაფიქრებით გმართებს ახლა ყველა საქმის შესრულებისას, ნურავის გულს ნუ გადაუშლი შენებურათ. ახლა შენი იცი. შენი უღირსი დეკანოზი პოლიევქტოსი." (24, 815).

სტეფან ბოდბელის (ვასილ კარბელაშვილის) ჩანაწერები კათოლიკოს-პატრიარქ კირიონ II-ის შესახებ.

"მწუხარე კაცი იყო თუ ობოლი, თითქოს ტვირთმძიმე მოხსნილი და შეღავათებული გამოდიოდა მისის სახლიდან, რამდენჯერმე მქონია შემთხვევა, სადილიდან ამდგარა, როცა მოუხსენებიათ მთხოვნელიაო, და გაუღვიძებიათ კიდეც ან საყვედურიც უთქვამს, რატომ არ გამაღვიძეთო, რომ მთხოვნელი გულნაკლული არ გაესტუმრებინა. საუბარი იცოდა სადად, რბილად და შემეცნებით. თუ კი მეორე და მერმე გამეორებაზე აუხირდებოდა მოსაუბრე, მაშინ კი იცოდა შუბლის შეკვრა და მტკიცედ განმეორება, რის შემდეგ  მოსაუბრეს უნდა შეეგნო, რომ თავის სიტყვას უკან არ წაიღებდა. ესევე ხასიათი ჰქონდა ოფიციალურ პირთანაც შინაც და გარეთაც. მახსოვს, როდესაც ყოფილმა ეგზარქოსმა პლატონმა შესჩივლა, რომ ეპისკოპოსი ლეონიდე მეტისმეტად გვავიწროებსო, ახალ სემინარიიასაც კი არ გვითმობსო. გაეცინა კირიონს და უპასუხა მეუფე ლეონიდე ძალიან თავაზიანია და როგორც ქართველი კაცი მოითხოვს კანონიერად და არა უკანონოდ. ნუთუ თქვენ იკადრებთ რომ ახალი სემინარია გამოსწიროთ საქართველოს ეკლესიას, რომლის ხარჯზედ ინახავდით 1817 წლიდან სემინარიას და ემსახურებოდით თქვენს მიზნებს? რა არის ეს ახალი სემინარია შედარებით იმ ხარჯთან, რაც გაიღო ამ ასი წლის განმავლობაში საქართველოს ეკლესიამო." (24, 272).

ეპისკოპოსი ალექსი (გერსამია)

ეპისკოპოსი ალექსი, ერისკაცობაში ალექსანდრე ილარიონის ძე გერსამია დაიბადა 1865 წლის 14 აპრილს ქუთაისის გუბერნიის სოფელ გადიდში, სასულიერო პირის ოჯახში. პირველ დაწყებითი განათლება ოჯახში მიიღო, შემდეგ სწავლობდა მარტვილის სასულიერო სასწავლებელში, რომლის წარჩინებით დამთავრების შემდეგ სწავლა განაგრძო თბილისის სასულიერო სემინარიაში. მისი სწავლის პერიოდი დაემთხვა სემინარიაში ქართველთა უკიდურეს დევნა-შევიწროების ხანას. საქართველოს ეგზარქოსი პავლე ლებედევი სემინარიის რექტორ ჩუდეცკის მეშვეობით დევნიდა ქართველებს. რო¬გორც იაკობ გოგებაშვილი წერდა: "ეგზარქოს პავლეს დანიშვნიდან მცირე ხნის შემდეგ ადგილი ჰქონდა სასულიერო სასწავლებლების ქართველი ზედამხედველების არა-ქართველებით შეცვლას. ამ უკანასკნელთ ქართული ენა არ ესმოდათ და იძულებულნი იყვნენ თარჯიმნების საშუალებით ესაუბრათ მოსწავლეთა მშობლებთან, ამავე დროიდან საღმრთო ისტორიის და კატეხიზმოს სწავლებისას, მოსპეს ქართული ენის ხმარება სასულიერო სასწავლებელში. შეკვეცეს ქართული ლიტერატურის პროგრამა, სავალდებულო გახადეს ქართული სასულიერო ლიტერატურის უსათუოდ რუსულ ენაზე სწავლება, შეზღუდეს აგრეთვე ქართული ენის ხმარება სასულიერო სასწავლებლებში ამავე ენის გაკვეთილებზე, სემინარიაში თორმეტი დამრიგებლიდან მხოლოდ სამია ქართველი. არც ერთი ქართველი არ არის პედაგოგიური საბჭოს წევრი, რომელიც მოსწავლეთა ბედს წყვეტს. რუსი დამრიგებლები ზრუნვით, ჰუმანურად ეპყრობიან რუს მოსწავლეებს, ხოლო ქართველებს გულცივად, მკაცრად." (57, 149).

1886 წლის 24 მაისს სემინარიელმა იოსებ ლაღაშვილმა მოკლა რექტორი ჩუდეცკი, ხოლო პავლე ეგზარქოსმა ალექსანდრე ნეველის ეკლესიაში ჩუდეცკის დაკრძალვაზე საჯაროდ დაწყევლა ქართველი ერი. ამას მოჰყვა იმავე წლის 8 ივნისს დიმიტრი ყიფიანის მკაცრი წერილი ეგზარქოსისადმი, დიმიტრი ყიფიანის გადასახლება, ვერაგული მკვლელობა სტავროპოლში, სემინარიიდან ქართველი სტუდენტების დიდი ნაწილის გაძევება. ამ რთული ვითარების პირობებში დაამთავრა ალექსანდრე გერსამიამ სასულიერო სემინარია 1888 წელს და დანიშნულ იქნა მესტიის საეკლესიო-სამრევლო სკოლის მასწავლებლად. 1890 წელს ფოთის საკათედრო ტაძარში გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსმა გრიგოლმა (დადიანი) ალექსანდრე გერსამია დიაკვნად აკურთხა. 1891 წელს იგი აკურთხეს მღვდლად და განაწესეს ღალაშის ეკლესიაში. 1893 წელს მამა ალექსანდრე დაინიშნა ლეჩხუმ-სვანეთის საეკლესიო სამრევლო სკოლების კეთილმოწესედ და ცაგერის ტაძრის წინამძღვრად. 1906-1925 წლებში მამა ალექსი იყო ქუთაისის წმიდა გიორგის ეკლესიის წინამძღვარი, ქუთაისის პროგიმნაზიის საღვთო სჯულის მასწავლებელი. მამა ალექსი აქტიურ მონაწილეობას იღებდა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლსიის I, II, III საეკლესიო კრებების მუშაობაში, მხარს უჭერდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს, უწმიდესსა და უნეტარეს ამბროსის, 1925 წლის 8 ნოემბერს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა, უწმიდესმა და უნეტარესმა ამბროსიმ მამა ალექსი ეპისკოპოსად აკურთხა და ჩააბარა ცაგერის ეპარქია. 1928 წლის 2 მარტს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ქრისტეფორე III-ის ლოცვა-კურთხევით გადაყვანილ იქნა ჭყონდიდის ეპარქიის მმართველად, 1930 წლის 1 სექტემბერს გადაყვანილ იქნა წილკნის ეპარქიის მმართველად. ვინაიდან ამ დროს წილკნის საკათედრო ტაძარი ადმინისტრაციული წესით იყო დახურული მეუფე ალექსი სვეტიცხოველში წირავდა. ყოფილა ისეთი დღეებიც, როდესაც მას თვითონ უხდებოდა წირვის  დროს წიგნის მკითხველის, მგალობლის, დიაკვნისა და მღვდლის მოვალეობის შესრულებაც...

ეპისკოპოსი ალექსი მძიმე ავადმყოფობის შემდეგ გარდაიცვალა 1938 წლის 7 თებერვალს თბილისში N1 საავადმყოფოში. განსვენებულს წესი აუგო უწმიდესმა და უნეტარესმა კალისტრატემ, იგი დაკრძალეს სიონის საპატრიარქო ტაძრის ეზოში.

მიტროპოლიტი ვარლაამი (მახარაძე)

მიტროპოლიტი ვარლაამი, ერისკაცობაში ვარლამ მელიტონის ძე მახარაძე, დაიბადა 1873 წლის 26 მარტს მედავითნის ოჯახში. 1895 წელს დაამთავრა თბილისის სასულიერო სემინარია. 1895-1897 წლებში მედავითნედ მსახურობდა თბილისის ღვთისმშობლის სახელობის დიდუბის ეკლესიაში, იქვე სამრევლო-საეკლესიო სკოლაში ასწავლიდა საღვთისმეტყველო საგნებს. 1897 წლის მაისში იგი აკურთხეს მღვდლად და 7 ივნისს გამწესებულ იქნა სოფელ კავთისხევში ეკლესიის წინამძღვრად. 1899 წლის 1 სექტემბერიდან 1914 წლის 20 ოქტომბრამდე მსახურობდა ფოთის საკათედრო ტაძარში, სადაც დიდი შეხლა-შემოხლა მოხდა ეპისკოპოს დიმიტრისთან (აბაშიძე), რომელიც გამოირჩეოდა თავისი ანტიქართული საქმიანობით. 1914 წლიდან საქართველოს ეგზარქოსის მიერ გადაყვანილ იქნა ერევნის საოსტატო სემინარიისა და ქალთა მეორე გიმნაზიის საღვთო სჯულის მასწავლებლად და სემინარიის კარის ეკლესიის მღვდლად. 1915 წლის 12 მაისიდან ყარსის სამხედრო ჰოსპიტლის მღვდელია. 1916 წლის 28 ოქტომბრიდან ერევნის ჰოსპიტლის მღვდელმსახურია. 1918 წლის 18 ოქტომბერს დაინიშნა თბილისის N1 საქალებო გიმნაზიისა და ვაჟთა N7 გიმნაზიის პედაგოგად.

1919 წლის 1 თებერვალს დაინიშნა ოზურგეთის ვაჟთა პროგიმნაზიის მათემატიკისა და უმაღლეს პირველდაწყებით სასწავლებლის ქართული ენის მასწავლებლად. 1919 წლის 12 აპრილს მიენიჭა დეკანოზის ხარისხი. XX საუკუნის 20-იან წლებში საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიაში შექმნილ რთულ ვითარებაში, როდესაც ერთმანეთს უპირისპირდებოდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესი ამბროსის მომხრეები და "განახლებისა და რეფორმების" ჯგუფის წევრები, 1926 წლის 7 მარტს უწმიდესი ამბროსის ლოცვა-კურთხევით ვარლაამი აღყვანილ იქნა მარგვეთის ეპისკოპოსის ხარისხში. მეუფე ვარლაამი უყოყმანოდ დადგა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსის გვერდით... 1929 წლის 12 თებერვალს უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ქრისტეფორე III-ის ლოცვა-კურთხევით გადაყვანილ იქნა ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის მმართველად, 1930 წლის 25 ოქტომბერს მიენიჭა მიტროპოლიტის ხარისხი. მეუფე ვარლაამს ურთულეს ეპოქაში და ურთულეს ეპარქიაში მოუწია მღვდელმთავრობამ. ეკლესიების უმრავლესობა ადმინისტრაციული წესით დახურეს. 1934-1937 წლებში იგი საერთოდ გამოაძევეს ეპარქიიდან.

1937 წლის 7 ივლისს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესი კალისტრატეს ლოცვა-კურთხევით დაინიშნა ქუთაის-გაენათის ეპარქიის მმართველად, მაგრამ ქვეყანაში გამეფებულმა ტერორმა,, დასმენებმა თავისი გაიტანა... მიტროპოლიტი ვარლაამი დააპატიმრეს და გადასახლებაში გარდაიცვალა 1943 წელს, მისი საფლავი დაკარგულია...

მიტროპოლიტი ეფრემი (სიდამონიძე)

მიტროპოლიტი ეფრემი, ერისკაცობაში გრიგოლ შიოს ძე სიდამონიძე, დაიბადა 1896 წლის 19 ოქტომბერს გორის მაზრის სოფელ დოესში სოფლის მედავითნის ოჯახში. დედა ღრმადმორწმუნე ქალი იყო და შვილებსაც ასე ზრდიდა. თერთმეტი წლისა იყო გრიგოლი, როდესაც გარდაეცვალა დედა. მამამ იგი გორის სასულიერო სასწავლებელში წაიყვანა, სადაც 1904-1912 წლებში სწავლობდა. 1912 წელს გორის სასულიერო სასწავლებლის დირექციამ სპეციალური რეკომენდაცია მისცა წარჩინებულ კურსდამთავრებულ გრიგოლ სიდამონიძეს თბილისში სასულიერო სემინარიაში სწავლის გასაგრძელებლად. სემინარიაში სწავლის დროს იგი დაუახლოვდა კორნელი კეკელიძეს, რომელიც ახალგაზრდა ნიჭიერ სტუდენტს ურჩევდა სასულიერო და საერო ლიტერატურის რჩეული თხზულებების წაკითხვას. 1917 წლის 12(25) მარტს მცხეთაში გამოცხადდა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა, რომელსაც მაღალ იერარქებთან ერთად ადასტურებდნენ თავიანთ ხელმოწერით გრიგოლ და შიო სიდამონიძეებიც.

1918 წელს გრიგოლ სიდამონიძე ჩაირიცხა ახლადგახსნილი თბილისის უნივერსიტეტის სიბრძნისმეტყველების ფაკუტეტზე, სადაც მისი მასწავლებლები იყვნენ: ივანე ჯავახიშვილი, კორნელი კეკელიძე, გიორგი ჩუბინაშვილი, აკაკი შანიძე, გრიგოლ წერეთელი. 1918 წლის 26 მაისს გამოცხადდა საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენა, მაგრამ ხანმოკლე აღმოჩნდა ქართველი ხალხის სიხარული - 1921 წლის 25 თებერვალს ბოლშევიკური საოკუპაციო ჯარის ნაწილები თბილისში შემოვიდნენ... ახალგაზრდა გრიგოლ სიდამონიძემ მიიღო გადაწყვეტილება, უარი ეთქვა საერო ცხოვრებაზე და ბერად აღკვეცილიყო. მან 1921 წლის 21 დეკემბერს თხოვნით მიმართა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს ამბროსის: "თქვენო უწმიდესობავ, ბავშვობიდანვე მქონდა მისწრაფება ბერული ცხოვრებისა. ჩემი განზრახვა მრავალჯერ გამიზიარებია ცნობილი სასულიერო პირებისათვის. ისინი სიხარულით შემომგებებიან და სათანადო მამობრივი ლოცვა-კურთხევით დავუჯილდოებივარ. აწ მომწიფებულ ასაკში მიღწეული სრული ჭკუა-გონებით და საღი შეგნებით აღჭურვილი, კადნიერებით გთხოვთ, აღმკვეცოდ ბერად და ღირსმყოთ მღვდელმონაზვნის ხარისხზე აღსაყვანად. მე მწამს მიუხედავად შავუკუღმართი დროისა და საეჭვო წუთისოფლისა, თქვენი უწმიდესობა ნდობის თვალით და გულით შეხვდება ამ ჩემს მისწრაფებას და მომცემს საშუალებას რათა სამღვდელმონაზვნო ხარისხში მყოფს შემეძლოს წინაშე წმიდა ტრაპეზისა აღვავლინო ლოცვა-ვედრება ღმრთისადმი, სამშობლოსადმი და ჩვენი მრავალტანჯული ეკლესიის ბედნიერებისათვის." (7, 8-9).

ახალგაზრდა ბერმონაზვნობის მოსურნეს მრავალი დაბრკოლების გადალახვა მოუხდა. მისდა გასაოცრად სოფელ დოესის მღვდელმა მიხეილ ლუკაშვილმა, რომელიც კარგად იცნობდა გრიგოლ სიდამონიძის ოჯახს, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოში გაგზავნილ წერილში ახალგაზრდა გრიგოლი "მეამბოხედ და ეკლესიის მტრად გამოაცხადა." სოფლის მოძღვრის ასეთმა მტრობამ და ტენდეციურობამ ფარ-ხმალი არ დააყრევინა გრიგოლ სიდამონიძეს, მან საგანგებო განცხადებით მიმართა ურბნისის ეპარქიის ახალქალაქის (კასპის) მთავარხუცესს, დაედასტურებინა ან უარეყო მღვდელ მიხეილ ლუკაშვილის განცხადების შინაარსი. 1921 წლის 23 დეკემბერს შეკრებილმა ოლქის სამღვდელოებამ განაჩინა "სიყრმიდან აქომამდე კრება იცნობს გრიგოლ სიდამონიძეს, როგორც საუკეთესო ყმაწვილკაცს, ერთგულ შვილს საქართველოს ეკლესიისას, ხოლო მამა მიხეილ ლუკაშვილის დასმენას თვლის, როგორც უსაფუძვლოსა და პირადი ინტერესებით გამოწვეულს." (7, 10). უწმიდესი ამბროსი გაეცნო რა ოლქის სამღვდელოების წერილს, ლოცვა-კურთხევა მისცა სვეტიცხოვლის წინამძღვრის არქიმანდრიტ პავლეს (ჯაფარიძე), ბერად აღეკვეცა გრიგოლ სიდამონიძე. სახელი ეფრემი შეურჩია კორნელი კეკელიძემ. 1922 წლის 17 იანვარს გრიგოლი აღიკვეცა ბერად და ეწოდა სახელად ეფრემი. 1923 წლის 14 იანვარს ბერმონაზონი ეფრემი ხელდასხმულ იქნა იეროდიაკვნად, შემდეგ მღვდელ მონაზვნად. 1923 წლის 4 ივლისს მღვდელმონაზონი ეფრემი დაჯილდოვდა ოქროს ჯვრის ტარების უფლებით და დაინიშნა შიომღვიმის მონასტრის წინამძღვრად. ამ დროს ბოლშევიკური ხელისუფლების წაქეზებით ხშირი იყო ეკლესია-მონასტრების დარბევა, ძარცვა. რამდენჯერმე მოხდა თავდასხმა შიომღვიმის მონასტერზე, დახოცეს სასულიერო პირები, მიუხედავად იმისა, რომ ყოველ ღამე მოსალოდნელი იყო ახალი თავდასხმა, მღვდელმონაზონი ეფრემი მონასტერს არ ტოვებდა. 1924 წლის მარტში, როდესაც მიმდინარეობდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსის და საკათოლიკოსო საბჭოს წევრების სასამართლო პროცესი, მღვდელმონაზონი ეფრემი რამდენჯერმე წაიყვანეს დაკითხვაზე, ბოლშევიკურმა ხელისუფლებამ მასზე დააწესა ფარული თვალთვალი. 1925 წლის 22 ოქტომბერს უწმიდესისა და უნეტარესის ამბროსის ლოცვა-კურთხევით მღვდელმონაზონი ეფრემი დაინიშნა ბორჩალოს მაზრის მთავარხუცესად და დიდი გომარეთის ეკლესიის მღვდლად, სადაც მან თავი გამოიჩინა, როგორც ქართველ, ასევე არაქართველ მორწმუნე მოსახლეობაში სიყვარულით, თავმდაბლობითა და სათნოებით. 1927 წლის მარტში საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველის მიტროპოლიტ ქრისტეფორეს მიერ გადმოყვანილ იქნა მცხეთა-თბილისის ეპარქიის ქორეპისკოპოსად. 26 მარტს იგი აყვანილ იქნა ეპისკოპოსის ხარისხში. სვეტიცხოველში მის ეპისკოპოსად კურთხევას დაესწრნენ: მიტროპოლიტი ქრისტეფორე, ეპისკოპოსები ვარლამი (მახარაძე), სტეფანე (კარბელაშვილი). მეუფე ეფრემმა ასე დაიწყო თავისი სამღვდელმთავრო სიტყვა:

"ყოვლად უსამღვდელოესნო მეუფენო. ყოვლად პატიოსანნო მამანო და ძმანო! მესმის ხმა უფლისა. მომწოდებელი ჩემისა უღირსებისა. მშობლიური ეკლესიის სადარაჯოზედ გუშაგად დადგინებისა. მესმის და ვძრწი. წარმოუდგება რა ცხადად თვალთა გონებისა ჩემისათა მთელი სიდიდე მღვდელმთავრობისა, სიძნელე და დაბრკო¬ლებანი, რაიცა მარად სდევს მას და უფრო ვძრწი ვითვალისწინებ რა უძლურებასა ჩემსა.

მეშინის, ოდეს მოვიხსენებ მღვდელმთავრობას ჩემსა, ჰოი, სულო ჩემო, ამიერიდან სხვათა მიმცემელო მადლისა, მრავალთა უმაღლეს ეკლესიური ნდობა დავალებათა დაჯილდოებულს ძალგიძს დაიცვა თავი შენი, რათა არა შთავარდე პატივსა და მთავრობის მოყვარეობასა.

ამ საპასუხისმგებლო დროს მადლობით მოვიხსენიებ ჩემს კეთილის მყოფელთ მასწავლებელთ, რომელთაც განმიმტკიცეს სიყრმიდან ჩანერგილი სიყვარული ეკლესიისა და საზოგადო საქმისა. მადლობით ვიხსენებ ჩვენს ახლადანთებულ ლამპარს თბილისის უნივერსიტეტის აღმშენებელთ, რომელთა ხელმძღვანელობით მე ვითვისებდი ცოდნას წლების განმავლობაში. მადლობით ვიხსენებ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს, უწმიდესსა და უნეტარესს ამბროსის, რომელმაც მხურვალე სიყვარული და მამობრივი მზრუნველობა გამიწია. მაგრამ ამ ჩემთვის საშინელსა და სანეტარო თემას სიმდაბლით შეგივრდებით და გულმოდგინეთ გევედრებით: ოდეს დამდებთ მადლის მიმნიჭებელთა წმიდა ხელთა თქვენთა, თავსსა მისსა უღირსებისა. მხურვალედ აღვავლენთ ლოცვასა, წინაშე მაცხოვრისა, რათა მომანიჭებდეს ნიჭსა ჩემსა ცოდვათა განცდისასა და  შემომარტყამდეს ძალსა სულის სიწმიდისა, სიმდაბლისა და მოთმინებისასა. დაე, მღვდელმთავრობა ჩემი მასწავებდეს ჩემსა უღირსებაზე, უძლურებაზე დაე, მღვდელმთავრობა ჩემი მარად მოჰგვრიდეს თვალთა ჩემთა სინანულისა ცრემლთა დენასა! დღევანდელი ჩვენი ეკლესიის მწვავე მდგომარეობა დაბეჯითებით მოითხოვს მტკიცე და მაღალ ღირსებით მოსილ მღვდელმთავარს; რათა მისი ხმა არ დარჩეს ვითარცა ხმა მღაღადებლისა უდაბნოსა შინა, რომ შეძლოს დამშვიდება აღშფოთებულთა, დაანთოს ცეცხლი სიყვარულისა, შექმნას საამისო მდგომარეობა ხელსაწყობად ნაყოფიერი მუშაობისა. მართებს მღვდელმთავარს, რათა ზე იდგეს ამაო პატივმოყვარეობაზე, ხოლო ცხოვრებას ეგზომ მოიხმარდეს მაცხოვრის დიდ მოძღვრებას წმიდა სახარებისა და ეგრევე აქვნდეს ცხოვრების ეგზომ შესაფასებლადაც ეპისკოპოსის მოვალეობაზე იქადაგოს ჭეშმარიტება, იყოს გონებით ბრძენი და ცხოვრებით უბრალო, იყოს მტკიცე, ბრწყინავდეს საქმენი მისნი. დაე, აღსრულდეს განგება ღვთისა, მორჩილ ვარ, მადლობით მივიღებ და არა რას მცირესა წინააღმდეგობასა ვიტყვი." (7, 12-13).

1927 წლის 2 ოქტომბერს საკათოლიკოსო სინოდმა მიიღო გადაწყვეტილება ეპისკოპოს ეფრემის ცხუმ-აფხაზეთის მმართველად დანიშვნისა და მიტროპოლიტის პატივში აყვანის შესახებ. მაგრამ მეუფე ეფრემმა საკათოლიკოსო¬ სინოდისადმი გაგზავნილ წერილში აღნიშნა: "მიტროპოლიტობა ეძლევა არა კათედრას, არამედ პიროვნებას ნიშნად მადლობისა და პატივისცემისა, მისი განსაკუთრებული ღვაწლისა და სამსახურის აღსანიშნავად. მე ახლა ვიწყებ საქმიანობას და პირდაპირ მმართველ მღვდელმთავრად დანიშვნა ისეთ რთულ ეპარქიაში, როგორც ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიაა, არასწორად მიმაჩნია." (7, 15-16). ეპისკოპოსად კურთხევის შემდეგ მეუფე ეფრემი იყო ჯერ მანგლელი, შემდეგ ნინოწმინდელი. 1927 წლის 17 ოქტომბრიდან - ალავერდელი.

ალავერის ეპარქიაში უმძიმესი ვითარება დახვდა, ადგილობრივ პარტიულ ხელმძღვანელებს სასულიერო პირების დანახვაც კი არ უნდოდათ, ისევ ანგრევდნენ ეკლესიებს, სასულიერო პირებს უკრძალავდნენ ნათლობას, ჯვრის წერას, მიცვალებულის წესის აგებას. ეპისკოპოს ეფრემს გამოუცხადეს, რომ ჩამორთმეული ჰქონდა ალავერდის საკათედრო ტაძარში წირვა-ლოცვის უფლება. 1929 წლის 5 იანვარს იგი აიძულეს დაეტოვებინა ეპარქია, ჩამოსულიყო თბილისში და ეთხოვა მრევლის მღვდლობა რომელიმე ეკლესიაში. საკათოლიკოსო სინოდმა შექმნილ ვითარებაში შესაძლებლად მიიჩნია, როგორც გამონაკლისი, ეპისკოპოსი ეფრემი დაენიშნა თბილისის წმიდა ბარბარეს ეკლესიის მოძღვრად, ამავე დროს შეუთავსეს ბოდბის ეპარქიის მმართველობაც. 1930 წლის 24 ოქტომბერს დაინიშნა ურბნისის ეპარქიის მმართველად, თუმცა იგი კვლავ თბილისში იყო იქ ჯერ მთაწმინდის, ხოლო 1931 წლიდან ნავთლუღის ეკლესიის წინამძღვრად. ქრისტეფორე III-ის გარდაცვალების შემდეგ (1932 წლის 10 იანვარს) ახალმა პატრიარქმა კალისტრატემ მოსთხოვა თბილისის დატოვება და ეპარქიაში წასვლა. ეპისკოპოსმა ეფრემმა განცხადებით მოითხოვა ეპარქიის მმართველობიდან განთავისუფლება, მაგრამ 1932 წლის 13 ოქტომბრის სინოდის დადგენილებით მას მოეთხოვა ეპარქიაში დაუყოვნებლივ წასვლა. 1933 წლის 9 ნოემბერს ეპისკოპოსმა ეფრემმა ასეთი განცხადებით მიმართა: "სინოდმა და მისმა უწმიდესობამ ისეთ გარემოებაში ჩამაყენებს, რომ ჩემთვის შეუძლებელი ხდება მღვდელმთავრის მოვალეობის ტვირთის  ზიდვა და იძულებული ვხდები სამსახურზე ხელი ავიღო" (7, 17). უწმიდესმა კალისტრატემ ეპისკოპოს ეფრემთან მოსალაპარაკებლად გაგზავნა დეკანოზები ი. მირიანაშვილი და ი. ცქიტიშვილი, რომლებიც მასთან საუბრის შემდეგ შედგენილ მოხსენებით ბარათში წერდნენ: "ვინახულეთ ეპისკოპოსი ეფრემი და მოვახერხებთ, რომ იგი ვალდებულია ემორჩილებოდეს თავის უზენაეს ხელისუფლებას და მით საერთო დისციპლინას იცავდეს და სხვას აძლევდეს მაგალითს, როგორც სარკე ეკლესიისა. მან გვიპასუხა, რომ იგი ემორჩილება საკათოლიკოსო სინოდის გადაწყვეტილებას, მაგრამ ასეთ პირობებში არანაირი სამსახური არ მინდაო." (7, 18). 1933 წლის 8 მარტიდან ეპისკოპოს ეფრემს არცერთი ეპარქია არ ებარა... 1937 წლის 10 დეკემბერს იგი დაპატიმრებულ იქნა როგორც ხელისუფლებისათვის მიუღებელი და ე.წ. "სამეულის" - ("ტროიკა") გადაწყვეტილებით (მუხლი N58,11) გადაასახლეს ციმბირში, სადაც 8 წელი გაატარა უმძიმეს პირობებში.

1944 წლის 2 ივლისს უწმიდესმა და უნეტარესმა კალისტრატემ ტაშკენტიდან ეპისკოპოს ეფრემის წერილი მიიღო "თქვენო უწმიდესობავ, - წერდა იგი, - სიყვარულით მოგესალმებით და გისურვებთ ხანგრძლივ, ჯანმრთელ სიცოცხლეს. ლაგერიდან მე გამათავისუფლეს 21 ივნისს. ჩემი უკანასკნელი ადგილი ციმბირი იყო, საქართველოში დაბრუნების უფლებას არ მაძლევენ. მითხრეს, საქართველოდან თუ გექნება გაწვევა, მაშინ წახვალო. ახლა თქვენზეა დამოკიდებული ჩემი სამშობლოში დაბრუნება... სად მოვეწყობი, არ ვიცი, არც ტაშკენტში მაძლევენ ცხოვრების უფლებას, უსამსახუროდ ვარ." (7, 20). უწმიდესმა კალისტრატემ სასწრაფოდ გაუგზავნა ფული მას, ხოლო საქართველოს სსრ შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარს ავქსენტი რაფავას ოფიციალური წერილით მიმართა: "გთხოვთ ნება დამრთოთ გამოვიწვიო თბილისში მშობელი ეკლესიისათვის საჭირო ეფრემ ეპისკოპოსი." (7, 20). ეპისკოპოსი ეფრემი სამშობლოში გამოემგზავრა. ბორანი, რომლითაც მას მდინარე უნდა გადაეცურა, მგზავრებით შეკრებული დახვდა, ბევრს ეხვეწა მათ როგორმე დაესვათ იქ, ვინაიდან ერთი კვირის ლოდინის თავი აღარ ჰქონდა, მაგრამ მისი ხვეწნა არად ჩააგდეს. გამობრუნდა დამწუხრებული... ერთი კვირის შემდეგ შეიტყო იმ ბორანის ჩაძირვისა და მგზავრების დაღუპვის ამბავი. 8 წლის იძულებითი განშორების შემდეგ ეპისკოპოსი ეფრემი დაბრუნდა სამშობლოში. უწმიდესმა კალისტრატემ იგი ქუთათელ-გაენათელად დანიშნა, ხოლო 1945 წლის 12 ივლისს აიყვანა მიტროპოლიტის ხარისხში.¬ მის დროს ეპარქიაში მოწესრიგდა მოწამეთას მონასტერი, ცხოვრობდა პეტრე-პავლეს ეკლესიის მახლობლად, ხვდებოდა მორწმუნე მრევლს, ახალგაზრდობას ასწავლიდა ქრისტიანული სარწმუნოების სიყვარულს.

1952 წელს გარდაიცვალა უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატე. პატრიარქად არჩეული იქნა მიტროპოლიტი მელქისედეკი (ფხალაძე), რომელმაც მართალია 1953 წლის 28 მარტს მიტროპოლიტი ეფრემი დააჯილდოვა სკუფიაზე ბრლიანტის ჯვრის ტარების უფლებით, მაგრამ მალე მათ შორის დაძაბულობამ იჩინა თავი. უწმიდეს მელქისედეკს არწმუნებდნენ, რომ საერო ხელისუფლებაში გაგზავნილ მრავალრიცხოვანი საჩივრების ავტორი მიტროპოლიტი ეფრემი იყო... პატრიარქი მელქისედეკ III სერიოზულად ფიქრობდა მიტროპოლიტ ეფრემის ეკლესიიდან განკვეთას... მან მოსაყდრეობა შესთავაზა ქუთათელ მიტროპოლიტ ნაუმ შავიანიძეს, მაგრამ როდესაც თავაზიანი უარი მიიღო, მოსაყდრედ გამოაცხადა ურბნელი მიტროპოლიტი დავითი (დევდარიანი). მიტროპოლიტი ეფრემი 1953-1960 წლებში განაგებდა ბათუმ-შემოქმედეისა და ჭყონდიდის ეპარქიებს. 1960 წლის 10 იანვარს გარდაიცვალა უწმიდესი და უნეტარესი მელქისედეკ III. 11 იანვარს წმიდა სინოდის სხდომაზე მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება მოსაყდრის თანამდებობიდან მიტროპოლიტ დავითის განთავისუფლებისა და მიტროპოლიტ ეფრემის არჩევის შესახებ. 19-20 თებერვალს საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის X საეკლესიო კრებამ მიტროპოლიტი ეფრემი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩია (1960-1972 წ.წ.) გარდაიცვალა 1972 წლის 7 აპრილს, დაიკრძალა 13 აპრილს სიონის საპატრიარქი ტაძარში.

გრიგოლ რობაქიძე _ "წერილი საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ეფრემ II-სადმი."
კურთხეულო მღვდელმთავარო!

უფრო კარგი იქნებოდა, მოვსულიყავ პარიზში და უშუალოთ მიმეღო თქვენგან დალოცვა. არ ხერხდება, დამრჩენია კალამს მივმართო. ხელი ქვემორე - აღსარებად. ვარ ქრისტეანი - არა მხოლოდ პასპორტით. გასაგებია, რომ უაღრესად მაწუხებს გაჭირვებული ყოფა ჩვენდროინდელი საქრესტიანო სამყაროსი. კრიზისი მისი - მასსშივეა თვითონ. ვერავითარი ოიცოუმენ - ური კრება უშველის მას, - თუ იგი არ გადახალისდა შინაგან თვისსა. მოვალედ ვრაცხ ჩემს თავს მოგახსენოთ აქ ჩემი მოსაზრებანი. (მათი მოსმენისას გთხოვთ იცოდეთ, რომ მე არა ვარ არც "ქედმაღალი" და არც "თავმდაბალი" - არც ერთი და არც მეორე მიღებული გაგებით).

1. ქრისტეანობა არაა სწავლა ქრისტესი - ეს ქრისტემდეც იყო ცნობილი. იგი: სწავლაა ქრისტეზე. ვეყრდნობი აქ უდიდესს ქრისტეანს: ნეტარ აუგუსტინეს. ყოველი მდგენი რელიგიისა იტყოდა: "ესაა" ჭეშმარიტება! მხოლოდ ერთმა ქვეყანაზე თქვა: "მე" ვარ ჭეშმარიტება - ქრისტემ. (იოანნე: 14,6). (გადახვევა, არც თუ ზედმეტი, ასეთი წიგნი, როგორიცაა სახარება იოანნესი, ჩვენს პლანეტაზე არ დაწერილა. იოანნეს გარე მე გზას ქრისტეს მიმართ ალბათ ვერ ვიპოვნიდი. სახარება მისი გვიხსნის იმასაც: თუ რატომ უყვარდა იგი მაცხოვარს გამორჩევით. რატომ? სწავლა გადაეცემის ნამდვილად მხოლოდ ამ გზით: მოყვარულისაგან - ყვარებულს).

2. ღმერთი პიროვნებაა, ხოლო ზეინდივიდუალური. ვისაც ორგანო არა აქვს ასეთი წარმოდგენისათვის, იგი ღმერთს წარმოისახავს "ანტროპომორფულ" ვითარ ვინმეს და: კონსეკვანტურ გადაიქცევა ღმერთის უარმყოფელად!

3. ქრისტე - პიროვნება - ხომ ინდივიდუალურ მოვლინდა?! გონებისათვის ეს საიდუმლო თითქმის აუხსნელია. ამის გამოა: რომ გრწამდეს ღმერთი ათასჯერ უფრო ადვილია, ვიდრე გრწამდეს ქრისტე. ვთქვი "თითქმის" - ვინაითგან: თუ ერთხელ განიცადე ქრისტე შინაგან, მაშინ სიძნელე იგი გონებითი მოხსნილია რასაკვირველია, მადლოცაა აქ დამხმარე.

4. ადამიანის შექმნა. ესეც "ანტროპომორფურ" აქვთ წარმოდგენილი. სრულიად მცდარი შეხედულება! ადამიანის გაჩენა გულისხმობს: ღვთიურ წარმოშობას მისსა. აქ აუცილებელია "თეომორფული" ხილვა, რომლის მიხედვით ადამიანი "იმ თავითვე" მოქცეულია წიაღში ღვთისა. ამ ხილვის გარე აუხსნელი რჩება: როგორც თავისუფლება ადამიანისა, ისე მისი პასუხისმგებლობა!

5. ადამიანი: "მონა ღვთისა". სიტყვა "მონა" უნდა ამოვარდეს ეკლესიის სიტყვარითმისაგან. ერთხელაცაა ამოვარდება კიდეც - მიხედვით არა მარტო მეოთხე მუხლში თქმულისა, არამედ და უფრო შეგნებით თვითონ ძველი და ახალი აღთქმისა. გავიხსენოთ, იესო უწოდებს თავის თავს "ძე ღვთისა." იუდეველნი გმობენ ამას. იესო ეუბნება მათ: განა თქვენს საღვთო წერილში არ წერია: "მე ვამბობ: ღმერთები ხართ"? (იოანნე: 10,34). ნაგულისხმევია, გაგახსენებთ, თქმული 8 ფსალმუნში.

6. პირველცოდვა: შემოჭრა ბოროტისა ყოფაში. მრავალია თეორია ახსნისათვის ამ საიდუმლოსი. არც ერთი მათგანი მართალი არაა. ყოველი მათგანი, ხსნის რა ბოროტის შემოჭრას ყოფაში. ბოლოს მაინც ფაქტის წინაშე დგება: კეთილისა და ბოროტის არსებობისა. ეს საიდუმლო აუხსნელია, ოღონდ იგი პოსტულატია, ურომლისოდაც არც ონტოლოგიაა შესაძლებელი და არც გნოსეოლოგია.

7. ღმერთი - დამსჯელი. დამსჯელი ღმერთი არ შეიძლება იყოს, ღმერთი, თვით იაჰვე, შურისმგებელი კი არაა - მშურველია:

8. ნამდვილი წინამორბედი ქრისტესი არის მოსე. საუკუნეთა განმავლობაში ოთხი - საიდუმლოება - ქვაკუთხედი მისი ქმნილებისა ვერ აუხსნიათ. (შენიშვნა. როცა ამას ვამბობ ხოლმე, იმართება კითხვა _ პასუხი. "თქვენ ახსენით?" "დიაღ, ავხსენით". "საითგან იცით?" "არა უნივერსიტეტებითგან და ბიბლიოთეკებიდან." "მაშ?" "ალბათ მომადლებული მაქვს: ვგულისხმობ ცოდნას." (Notabene. ის ოთხი საიდუმლო თუ ვერ ახსენი, ვერ ახსნი საიდუმლოებას ებრაელთა ყოფისა) შენიშვნა. ამ ყოფის ერთს საიდუმლოს მიუთითა ("გადაკრულ") მოციქულმა პავლემ: "რომაელთა": 11, 25. მე ჯერ არ მსმენია: ვინმეს საქრისტეანოში აეხსნას ეს "გადაკრული".).

კურთხეულო მღვდელმთავარო! რასაც აქ ვწერ, ვეუბნები მთელს საქრისტეანოს. შემთხვევა მეძლევა: თქვენც გითხრათ: უმაღლესს მწყემსს ქრისტეან ქართველთა. სავალალოა მხოლოდ, რომ მოკლედ მიხდება გასაუბრება.

მივმართოთ ახალ საქართველოს.

რომელიმე ხალხის ნიჭი განიზომება ამით: თუ როგორ წარმოუსახავს მისს ზეპიროვნულ გენიას მსოფლიო. წარმოსახული მსოფლიო - მოკლედ: "მსოფლხატი" - ქართველოლოგიაში ბევრი რამ კეთდება, მნიშვნელოვანი. აქაც: მაქვს ხედვაში ჩვენი ჟურნალი. მე ვარ ჯერ კიდევ, ერთადერთი ავტორი, რომელიც აცნაურებს "მსოფლხატს" ქართველთა. ამ მსოფლხატს მსოფლხატნი ჩვენი დროის ხალხთა ვერ შეედრებიან სიღრმით. (კერძოთ, რუსებს ვურჩევ უკლონ ტრაბახი, თორემ: თუ წავუყენე მათ მსოფლხატს ჩვენი მსოფლხატი, სასტიკად დამარცხდებიან. ვამბობ ამას როგორც მოყვარული ჭეშმარიტებისა. "რუსოფობას" ვერავინ დამწამებს "ფობია" უცხოა ჩემთვის საერთოდ. 1919 წელს მე ერთი წიგნაკიც ვუძღვენი რუსეთის მხარეს, რუსულად დაწერილი. "მხარეს" - პირველი მაგალითი მსოფლიო ლიტერატურაში! 1920 წელს გამოვიდა ჩემი "ჰაიასტან". სომხებმა იგი თარგმნეს - საინტერესო დეტალი - როგორც ერევანში, ისე პარიზში!).

ქართველთა მსოფლხატვაში - რად ღირს მარტოდ - მარტო ქართული ენა! ენა, რომელიც ასე დაუსახავს მეათე საუკუნეში ერთს ღრმადჩახედულ გონმეტყველ ქართველს: "... რამეთუ ყოველი საიდუმლო ამას ენასა შინა დამარხულ არს". (თუ ყოველი არა - მრავალი უთუოდ!).

ხოლო გული ჩვენი მსოფლხატვისა არის ჯვარი ვაზისა - უდიდესი "რეალსიმბოლო", რომლის სადარი მთელს საქრისტეანოს არ მოეპოვება. (რა იქნებოდა, დიდ ავგუსტინეს რომ ცოდნოდა მისი არსებობა! მისს აღფრთოვანებას საზღვარი არ ექნებოდა!) როცა ქართველს მამულის დასაცავად ხრმალი ეჭირა, მისი მარჯვენის მაჯისცემას სწორედ ეს გულისცემა ამაგრებდა: ჯვარი ვაზისა.

მე რომ შემეკითხონ: რომელ ნაწარმოებში უფრო გრძნობ ქართველობასო - ვიტყოდი: გიორგი მერჩულეს ძეგლში "ცხოვრება გრიგოლ ხანძთელისა". ამით ბევრი რამაა თქმული. სიტყვას აღარ გავაგრძელებ: ისეც მივხვდებით, რაა თქმული.

(წაკითხული გექნებათ შესანიშნავი გამოკვლევა პავლე ინგოროყვასი "გიორგი მერჩულე". დიდი მარჯია საქართველოსი! წაკითხული გექნებათ აგრეთვე შალვა ნუცუბიძის წიგნი "ისტორია ქართული ფილოსოფიისა". ეს კი დიდი მარცხია - მარცხი დიდი ნიჭით დაჯილდოებული ავტორისა. მარცხი, დიდად მავნებელი. ჩვენი ჟურნალის მომავალ რვეულში გავარჩევ ამ წიგნს _ აუღელვებლად, გულდასმით. ამ რაღაც "პანთეისტურ მატერიალიზმისაგან" - გარწმუნებთ - ნამცეციც აღარ დარჩება).

კურთხეულო მღვდელმთავარო!

ღრმად მრწამს: რომ თქვენ პირნათლად შეასრულებთ განგებისაგან რგუნებულ საქმეს. ისე, როგორც ამას ასრულებდნენ საუკუნოებში ჩვენნი მღვდელმთავარნი, რომელნიც აგრეთვე დიდნი მამულისშვილნიც იყვნენ.

პირადი თხოვნა. თქვენ ალბათ ბევრად უმცროსი ხართ ჩემზე _ კალენდარით. ასე რომ: მე თქვენზე უფრო ადრე გარდამავალ სამარადისოში. გაიგებთ ჩემს გარდაცვალებას _ გადამიხდით პანაშვიდს.

იყავით ნათელმოსილ და მზეგრძელ!

გემთხვევით მარჯვენაზე, რომლისაგან დალოცვას ვიღებ წარმოსახვით.

თქვენი გრიგოლ რობაქიძე.

წერილი მისი უწმიდესობის, ეფრემ II-ისადმი ჟენევაში 1962 წლის 12 აგვისტოს არის დაწერილი. დოკუმენტი დაცულია თბილისის ცენტრალურ სახელმწიფო არქივში.¬

 

ეპისკოპოსი იეროთეოზი (აივაზაშვილი)

ეპისკოპოსი იეროთეოზი, ერისკაცობაში იეროთე მოსეს ძე აივაზაშვილი, დაიბადა 1862 წლის 6 ნოემბერს თელავის მაზრის სოფელ ყვარელში მედავითნის ოჯახში. თელავის სასულიერო სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ სწავლა განაგრძო თბილისის სასულიერო სემინარიაში. 1886 წელს სემინარიელ იოსებ ლაღიაშვილის მიერ რექტორ ჩუდეცკის მკვლელობის შემდეგ სემინარიაში დაიწყო ქართველი სტუდენტებისა და მასწავლებლების სასტიკი დევნა-შევიწროება, მაგრამ იერო¬თე აივაზაშვილმა მოახერხა უხიფათოდ დაესრულებინა სასწავლებელი 1888 წელს. იმავე წლის 14 ნოემბერს ხელდასხმულ იქნა მთავარდიაკვნად თბილისის კეთილშობილ ქალთა ინსტიტუტის ეკლესიაში, 1889 წლის 24 აპრილს ხელდასხმულ იქნა მღვდლად თელავის მაზრის სოფელ შილდაში. 1889-1890 წლებში მასწავლებლობდა თელავის სასულიერო სასწავლებელში. 1901 წლის 19 მარტიდან გამწესებულ იქნა თბილისის ჯამბაკურ-ორბელიანის წმიდა ნიკოლოზის ეკლესიაში, 1903 წლის 3 მარტს გადაყვანილ იქნა წმიდა ეკატერინეს ეკლესიაში, 1907 წლის 20 სექტემბერს გადაყვანილ იქნა ხარფუხის წმიდა ნიკოლოზის ეკლესიაში, 1916 წლის 8 დეკემბრიდან თბილისის სამების ეკლესიის წინამძღვარია. ეკლესიაში ერთგული სამსახურისათვის 1897 წელს დაჯილდოვდა საგვერდულით, 1902 წელს სკუფიით, 1913 წელს კამილავკით, 1918 წელს ოქროს ჯვრით, 1919 წელს აყვანილ იქნა დეკანოზის ხარისხში, 1920 წელს ენქერით. 1928 წლის 16 თებერვალს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ქრისტეფორე III-ის ლოცვა-კურთხევით აკურთხეს ნინოწმინდელ ეპისკოპოსად. მის ეპისკოპოსად კურთხევას მხარი დაუჭირეს მიტროპოლიტებმა: დავითმა (კაჭახიძე), კალისტრატემ (ცინცაძე), იოანემ (მარღიშვილი), ეპისკოპოსებმა: პავლემ (ჯაფარიძე), სიმეონმა (ჭელიძე), ვარლამმა (მახარაძე). წინააღმდეგი იყო ბოდბელი ეპისკოპოსი სტეფანე (კარბელაშვილი). 16 დეკემბერს სვეტიცხოველში შესრულდა მისი კურთხევა და იგი დაინიშნა კათოლიკოს-პატრიარქის ქორეპისკოპოსად, 1929 წლიდან დროებით განაგებდა ბოდბის ეპარქიასაც. ეპისკოპოსი იეროთეოზი იყო მოკრძალებული კაცი, თითქმის შეუმჩნეველი. უმძიმეს ვითარებაში მოუხდა მას მღვდელმთავრობა. ბოლშევიკური ხელისუფლება სასტიკად სდევნიდა სასულიერო პირებს, უწესებდა აუტანელ გადასახადებს და გადაუხდელობის შემთხვევაში ადმინისტრაციული წესით ხურავდა ეკლესიებს. ასე დაიხურა მრავალი ეკლესია-მონასტერი ნინოწმინდის ეპარქიაშიც. 1941 წლის 1 სექტემბერს ეპისკოპოსმა იეროთეოზმა განცხადებით მიმართა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს, უწმიდესსა და უნეტარესს კალისტრატეს სამსახურიდან განთავისუფლების შესხებ. იგი მძიმედ იყო ავად. 1942 წლის 28 ოქტომბერს ეპისკოპოსი იეროთეოზი გარდაიცვალა თბილისში. იგი დაიკრძალა თბილისის სიონის საპატრიარქო ტაძრის ეზოში.

 

ეპისკოპოსი ტარასი (კანდელაკი)

ეპისკოპოსი ტარასი, ერისკაცობაში იაკობ გიორგის ძე კანდელაკი, დაიბადა 1871 წელს გორის მაზრის სოფელ კოხტისხევში. ყმაწვილი იაკობი მშობლებმა თბილისის სათავადაზნაურო პროგიმნაზიაში მიაბარეს, რომელიც 1890 წელს დაასრულა, შემდეგ სწავლობდა ქვათახევის სამონასტრო სკოლაში. 1891 წლის 4 აგვისტოდან ამავე მონასტრის მედავითნეა. 1899 წლის 6 აპრილიდან პირადი თხოვნით გადაყვანილ იქნა ჰერეტის ოლქის სამრევლოში სოფელ ქოთუჭალის ეკლესიის მედავითნედ. ახალგაზრდა იაკობი დიდი პატივისცემით სარგებლობდა ინგილოთა შორის, ეხმარებოდა მათ.
1900 წლის თებერვლიდან იაკობ კანდელაკი გადმოყვანილ იქნა ალავერდის ეპარქიაში, იმავე წლის 4 მაისს ალავერდელმა ეპისკოპოსმა კირიონმა ბერად აღკვეცა ალავერდის მონასტერში და უწოდა სახელად ტარასი, 16 მაისს ყოვლად უსამღვდელოესმა კირიონმა შუამთის მონასტერში აკურთხა იეროდიაკვნად, 17 მაისს მღვდელმონაზონად და დაინიშნა შუამთის მონასტრის იკონომოსად. 1902 წელს დაჯილდოებულ იქნა საგვერდულით. 1900 წლის 22 ივლისიდან არქიმანდრიტი ტარასი დაინიშნა ალავერდისა და თეთრი გიორგის ეკლესიების იკონომოსად. 1902 წლის 25 ოქტომბრიდან იგი გადაყვანილ იქნა წმიდა სტეფანეს სახელობის მონასტრის წინამძღვრად ხირსაში. არქიმანდრიტი ტარასი იყო ეპისკოპოს კირიონის ერთგული თანაშემწე და თანამებრძოლი. 1903 წლის 4 სექტემბრიდან, როდესაც ეპისკოპოსი კირიონი გადაყვანილ იქნა ხერონისა და ოდესის ეპარქიაში, არქიმანდრიტი ტარასი თან გაჰყვა მეუფეს და ასრულებდა აღნიშნული ეპარქიის ხაზინადარის მოვალეობას. 1904 წლის 10ივნისიდან ორიოლის ეპარქიის იკონომოსია, 1904 წლის 30 ივლისიდან შეთავსებით მუშაობდა ორიოლის საეკლესიო არქეოლოგიური მუზეუმის გამგედ. 1906 წელს არქიმანდრიტი ტარასი ეპისკოპოს კირიონთან ერთად მოღვაწეობდა სოხუმის ეპარქიაში. იგი ეპარქიის ქართველ მოღვაწეთა, დიაკონთა და მედავითნეთა კურთხევის კომისიას ხელმძღვანელობდა, ამავე დროს დიდ დახმარებას უწევდა უპოვარ ადამიანებს, ქვრივ-ობლებს.

1908 წლის 10 ივლისს საქართველოს ეგზარქოსმა ინოკეტმა დანიშნა თბილისის ფერიცვალების ეკლესიაში. რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლების მიერ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის მოსურნე სასულიერო პირების მიმართ რეპრსიების პერიოდში, როდესაც პოლიციის მეთვალყურეობის ქვეშ სანაქსარის უდაბნოში გადაასახლეს ეპისკოპოსი კირიონი, არქიმანდრიტმა ტარასიმ უყოყმანოდ გაიზიარა მისი ბედი. იგი გვერდიდან არ მოსცილებია კირიონს და ცდილობდა, შეემსუბუქებინა მისი მდგომარეობა. ეპისკოპოსი კირიონი ყოველთვის აფასებდა არქიმანდრიტ ტარასის ამ ერთგულებასა და თავდადებას. პირველი მსოფლიო ომის დროს არქიმანდრიტი ტარასი რუსეთ-ოსმალეთის ფრონტის ხაზზე სამხედრო საავადმყოფოს მოძღვრად იმყოფებოდა. რუსეთის იმპერატორის ნიკოლოზ II-ის ბრძანებით იგი წმინდა ანას III ხარისხის ორდენით დაჯილდოვდა.

არქიმანდრიტი ტარასი აქტიურ მონაწილეობას იღებდა 1917 წლის 8-17 სექტემბერს თბილისში გამართულ პირველი საეკლესიო კრების მუშაობაში. 20 სექტემბერს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესი კირიონ II-ის მიერ დანიშნულ იქნა დავით გარეჯის იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს წინამძღვრად. 1918 წლის 26 ივნისს, დილის 5 საათზე არქიმანდრიტი ტარასი უწმიდესსა და უნეტარეს კირიონ II-სთან ერთად გაემგზავრა მარტყოფის მონასტერში, 11 სათზე მარტყოფში ჩავიდნენ, მცირედ დაისვენეს, პატრიარქი შეუდგა მუშაობას (ამ დროს იგი "საქართველოს კულტურული როლი რუსეთის ისტორიაში"-ს ქართულ ვარიანტს ასწორებდა). გათენდა 27 ივნისი. უწმიდესი პატრიარქი წესისამბერ დილის 5 საათზე დგებოდა, გახდა 6 საათი, პატრიარქის ოთახიდან არავითარი ხმა არ ისმის... შეაღეს მისი საძინებლის კარები... პატრიარქი კირიონ II სისხლში ცურავს. იქვე გდია მისი ბრაუნინგი... ყველას თავზარი დაეცა, ვინ შევიდა მალულად პატრიარქის ოთახში ისე, რომ წინა ოთახში მყოფმა არქიმანდრიტმა ტარასიმ და მისმა თანმხლებმა ვასილ კბილაშვილმა ვერ გაიგეს ბრაუნინგის გასროლის ხმა? ეს კითხვები პასუხგაუცემელ კითხვებად დარჩა. არქიმანდრიტი ტარასი დაუყოვნებლივ თბილისში გამოემგზავრა და მომხდარი ტრაგედიის შესახებ შეატყობინა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს.

1918 წლის 27 ივნისს 11 საათზე შეიკრიბა საკათოლიკოსო საბჭო თბილელი მიტროპოლიტის ლეონიდეს თავმჯდომარეობით, სხდომას ესწრებოდნენ: ურბნელი ეპისკოპოსი დავითი (კაჭახიძე), დეკანოზები კალისტრატე ცინცაძე, ნიკიტა თალაკვაძე, მოქალაქენი პეტრე ბარათაშვილი, რაფიელ ივანიცკი. მოისმინეს არქიმანდრიტ ტარასის ინფორმაცია მარტყოფის მონასტერში დატრიალებული ტრაგედიის შესახებ და განაჩინეს: ეცნობოს ეს სამწუხარო ამბავი შინაგან საქმეთა და იუსტიციის მინისტრებს სათანადო განკარგულებისათვის... მარტყოფის მონასტერში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესი კირიონ II-ის მკვლელობისა და მკვლელების შესახებ მრავალი ვერსია გავრცელდა. ერთ-ერთი ვერსიით, მკვლელებმა მოისყიდეს არქიმანდრიტი ტარასი... ეს ვერსია, ისევე როგორც სხვები ვერსიის დონეზე დარჩა... მარტყოფის ტრაგედია გამოუცნობი დარჩა, საუკუნეებში გარდასულმა კათოლიკოსმა თან წაიღო მომხდარის საიდუმლო და შთამომავლობას ბევრი კითხვა დაუტოვა. ჩაქრა ლამპარი, რომლის მსგავსი საუკუნეში ერთხელ აინთება, რათა სიბნელიდან სინათლისაკენ გზა გაუნათოს თანამემამულეებს და აზიაროს ჭეშმარიტებას. არქიმანდრიტმა ტარასიმ უპატრონა უწმიდესისა და უნეტარესი კირიონ II-ს უმდიდრეს არქივს და მოწესრიგებული გადასცა მუზეუმის ხელნაწერთა განყოფილებას.

1925 წლის 25 ოქტომბერს არქიმანდრიტი ტარასი ეპისკოპოს იოანეს (მარღიშვილი) მიერ დაინიშნა სოფელ საქობიოს წმიდა სტეფანეს ეკლესიის წინამძღვრად. ბოდბელ ეპისკოპოსად სტეფანეს (კარბელაშვილი) დადგენის შემდეგ ურთიერთობა ახალ მღვდელმთავარსა და არქიმანდრიტ ტარასის შორის დაიძაბა. იგი არ ემორჩილებოდა მღვდელმთავარს. დაპირისპირების გარღმავების თავიდან ასაცილებლად სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ქრისტფორე III-მ, რომელიც 1918 წლის შემდეგ დაუახლოვდა არქიმანდრიტ ტარასის, იგი გადმოიყვანა თბილისის კუკიის წმიდა ნინოს ეკლესიის წინამძღვრად, ხოლო 1931 წლის 29 ნოემბერს გადაიყვანა ქ. ორჯონიკიძის (ვლადიკავკაზის) წმიდა ნინოს სახელობის ქართული ეკლესიის წინამძღვრად. ვლადიკავკაზის ქართველობისათვის ეს ეკლესია ქართულ სკოლასთან ერთად დედა სამშობლოსთან სულიერი კავშირის საშუალება იყო.

XX საუკუნის 30-იანი წლებიდან დაიწყო ქართული ეკლესიის შევიწროება. 1930 წელს წმიდა ნინოს ეკლესიის წინამძღვარი გიორგი ნათაძე პატრიარქ ქრისტეფორე III-ს სწერდა: "რუსი მღვდლები უკეთეს მდგომარეობაში არიან. ჩვენ კი ყოველთვიურად გადასახადებს გვიმატებენ. იქნებ ვინმე ყოჩაღი ბერი ნახო და აქ გამოგზავნო, თუ არა ოჯახიანი მღვდელი თავს ვერ შეინახავსო." (39, 1954ა) არქიმანდრიტი ტარასი ჩვეული ენერგიით შეუდგა საქმიანობას, მაგრამ წინააღმდეგობები კიდევ უფრო გაძლიერდა. 1933 წელს არქიმანდრიტი ტარასი შექმნილი პრობლემების შესახებ დაწვრილებით წერდა უწმიდეს კალისტრატესადმი გამოგზავნილ წერილში, - გვავიწროებენ, უნდათ ქალაქის განაპირა ადგილზე გაგვყარონო. 1933 წლის 25 ივლისს ვლადიკავკაზის ქართველობა უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატესადმი გამოგზავნილ წერილში აღნიშნავდნენ: "გვართმევენ შენობას, ქუჩაში გვერეკებიან, დაგვანებონ თავი, თუ არა დავიფანტებით აქაური ქართველობა უცხო მხარეში და მთლად რჯულზედ აგვაღებინებენ ხელს. ისედაც გულშეწუხებულთ და გადარჯულებულთ. თვით ჩვენი მღვდელიც არქიმანდრიტი ტარასი აღარ დადგება აქ და სხვა მღვდელს ვერ მოვითხოვთ და რომ მოვითხოვთ კიდეც სად წავიყვანოთ, თუკი ეკლესია აღარ გვექნება." (8, 251).

1933 წლის იანვარში არქიმანდრიტმა ტარასი კანდელაკმა ვლადიკავკაზის წმიდა ნინოს სახელობის ეკლესიაში მონათლა პატარა ირაკლი გიორგის ძე შიოლაშვილი. ჭაბუკის ნათლია იყო მონაზონი ზოილე დვალიშვილი... 1938 წლის 24 თებერვალს, მრავალწლიანი ბრძოლის შემდეგ, გააუქმეს ვლადიკავკაზის ქართული ეკლესია, არქიმანდრიტი ტარასი დაბრუნდა სამშობლოში. თუმცა არც აქ იყო მშვიდობა, ქალაქ თბილისის ფინგანის გამგე უწმიდეს კალისტრატეს წერდა, რომ საჭირო იყო სასწრაფოდ დაებეგრათ არქიმანდრიტი ტარასი. 1938 წლის 27 მარტს არქიმანდრიტი ტარასი დაინიშნა სვეტიცხოვლის მონასტრის წინამძღვრის მოადგილედ. 1939 წლის 19 მარტს აყვანილ იქნა ეპისკოპოსის ხარისხში და ჩაბარდა წილკნის ეპარქია. ეპისკოპოსი ტარასი წირავდა სვეტიცხოვლის ტაძარში. 1945 წლის 10 ოქტომბერს დაჯილდოვდა კუნკულბარტყულზე თვლიანი ჯვრით. რაც უფრო ემატებოდა ასაკი ჯანმრთელობას უჩიოდა, ხშირად ავადმყოფობდა. გარდაიცვალა 1951 წელს, დაკრძალეს სვეტიცხოვლის ტაძრის გალავანში. ეპისკოპოსი ტარასი იყო ხალხური სიტყვიერების, ფოლკლორის შემკრები. მას ჰქონდა ლამაზი კალიგრაფია, შემორჩენილია მის მიერ შესრულებული ანბანი. ეპისკოპოსი ტარასი საქართველოს ეკლესიის ცოცხალი მატიანე იყო... ბევრი რამ იცოდა და ბევრი საიდუმლოც თან გაიყოლა...


კირიონის წერილი ტარასი კანდელაკისადმი
1906 წ. იანვარს 4.

"ტარასი!

მე რაც საწერ მაგიდასთან მოტრიალე კანტორკაზედ წიგნები და ქაღალდები დავსტოვე და ხელნაწერი წიგნები, ბიბლიოთეკის ოთახში ყველა ერთად შეჰკარ და წამოიღე. აკადემიის ეკლესიაში შენ უნდა სწირო და ილოცო 13 და 14 იანვარს - ნინოობას. ისე წამოდი, რომ აქ თავის დროზედ მოხვიდე. თან წამოიღე ფოსტა, რომელიც საწოლ ოთახში ნალის ქვეშ დარჩა. აფონსკის თხოვნა შევასრულე, მღვდლის ადგილზედ დავნიშნე მთავარი ვინოგრადსკი, მაგის ნათესავი სერაფიმეს დანიშვნა ამ თვის 20-25-ზე ადრე არ მოხდება. სერაფიმემ მნახა, მოთმინება არა აქვს, ჩქარა უნდა ორიოლში წამოსვლა; აქ ხმები მოდის, რომ ორიოლელები უკმაყოფილოები არიანო სერაფიმის გადმოყვანით, შეიძლება საქმე გადაბრუნდეს. მკითხა სერაფიმემ, როგორი მდივანი გყამთო, მე ვუთხარი: ხოროში ისპალნიტელი, ტრეზვი ი დეიატელნი მეთქი. იმან სთქვა: მე ჩემი ერთგული მდივანი მყავსო, სხვას ვერ ვენდობიო.

კასების წიგნებს გიგზავნი, შიდ ორი თაბახია ხელმოწერილი, დააწერინე ზედ და მიიღე ყველა რენტები, ხუთ პროცენტიანი სესხისა და რაღაც ფული მერგება. ვერტოგრადოვსა სთხოვე ჩემ მაგიერად იმანა და ჩემმა მდივანმა ლაზარეთის შესავალ-გასვლის წიგნი, რომელსაც აწარმოებდა მდივანი როჟდესტვენსკი, შეამოწმონ, აქტი შეადგინონ და ამოიწერე რამდენია ლაზარეთის ფული. ამასთანავე ცნობაში უნდა მოიყვანონ, რამდენია ფლოტისთვის კიდევ გასაგზავნი შეწირულება. რენტები ხუთ პროცენტიანი და ფულები თან წამოიღე."

ე.კ.    1906 4/I. (21. 57).

ეპისკოპოსი დიმიტრი (ლაზარიშვილი)

ეპისკოპოსი დიმიტრი, ერისკაცობაში დიმიტრი ივანეს ძე ლაზარიშვილი, დაიბადა 1870 წლის 16 სექტემბერს სიღნაღის მაზრის სოფელ ჯიმითში. 1889 წელს ჩაირიცხა თბილისის სასულიერო სემინარიაში, მაგრამ საქართველოს ეგზარქოსის პალადის წინადადებით გამოვიდა სემინარიიდან და 1890 წლის 21 იანვარს იგი აკურთხეს დიაკვნად და სიონის ეკლესიის წიგნის მკითხველად, 1897 წლის 28 მაისიდან ქაშუეთის წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესიის დიაკვანია. 1904 წლის 29 თებერვალს ხელდასხმულ იქნა მღვდლად დიაკვნის ადგილზე ქაშუეთში. 1907 წლიდან იმავე ეკლესიის შტატის მღვდელია. 1906-1907 წლებში მუშაობდა საქართველოს საეკლესიო მუზეუმის კომიტეტის წევრად და ხაზინადარად. 1908-1912 წლებში პარალელურად მუშაობდა ქართლ-კახეთის ეპარქიის ეკლესიების შემოსავალ-გასავლის წიგნების შემმოწმებელი კომისიის წევრად. 1914 წლის 24 ივლისს დაინიშნა მღვდელმსახურად საველე მოძრავ ჰოსპიტალში N481 - ბრძოლის ველზე (დასავლეთის ფრონტზე). საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, 1918-1920 წლებში, თბილისის საოლქო კრების არჩევით ასრულებდა თბილისის საეპარქიო საბჭოს წევრის მოვალეობას. 1919 წელს აყვანილ იქნა დეკანოზის ხარისხში. 1919-1923 წლებში მუშაობდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს სამეურნეო ნაწილის გამგედ. 1921 წლის თებერვალში ბოლშევიკური რუსეთის საოკუპაციო ჯარები გააფრთებით უტევდნენ თბილისს. ამ საგანგებო ვითარებაში 24 თებერვალს თბილისში სასწრაფოდ შეიკრიბა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს სხდომა, რომელმაც განიხილა უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ლეონიდეს 19 თებერვლით დათარიღებული წერილი - "ვინაიდან მოულოდნელი არეულობის პირველ დღეებში საკათოლიკოსო საბჭოს არ ჰქონდა დრო და შეძლება, რომ ზოგიერთ საჭირო საეკლესიო კითხვების შესახებ გამოეტანა საჩქარო გადაწყვეტილება და გაეცა საკათოლიკოზოში დროის შესაფერისი სათანადო განკარგულებანი, ამით წინადადებას ვაძლევ ხსენებულ დაწესებულებას, ახლავე გამოიტანოს გარკვეული გადაწყვეტილებანი შემდეგი საკითხების შესახებ: 1. სად და როგორ იქნას დაცული ომისაგან მოსალოდნელი საშიშროებისაგან სოფლებისა და ქალაქის ეკლესიების განძეულობა და სიწმინდე? 2. სად იქნას დაცული საკათოლიკოსო საბჭოს ქონება, არქივი? 3. როგორ შეიცვალოს ეკლესიის მართვა-გამგეობის წესები შექმნილ ვითარებაში? 4. როგორ მოვიქცე პირადად მე, ვინცობაა, რომ ჩვენმა მთავრობამ მოახდინოს ქალაქის ევაკუაცია? 5. რა ზომების მიღებაა საჭირო საკათოლიკოზოში. ომისგან შექმნილ არაჩვეულებრივი პირობების გამო." (38, 1304).

საკათოლიკოსო საბჭომ დაადგინა, დაუყოვნებლივ მოეხდინათ თბილისის ეკლესია-მონასტრებიდან საეკლესიო სიწმინდეთა და განძის გამოტანა და ქუთაისში გაგზავნა. ამ საქმეზე პასუხისმგებლობა დაეკისრათ ეპისკოპოს დავითს (კაჭახიძე) და არქიმანდრიტ პავლეს (ჯაფარიძე). უწმიდესმა და უნეტარესმა ლეონიდემ საკათოლიკოსოს სამეურნეო განყოფილების გამგეს, დეკანოზ დიმიტრი ლაზარიშვილს ასეთი შინაარსის წერილი გაუგზავნა: "მამაო დიმიტრი, მთავრობა მზად არის, მოგვცეს მცველები და გადავიტანოთ რკინიგზით ჩვენი განძეულობა ქუთაისში. თუ ჩვენ ყველა ამას მივიტანთ ვაგზლამდე. აბა დატრიალდი, იშოვე ურმები და სხვა რამ. ჩააბარა ბარგი რკინიგზაზე, რაც შეიძლება ჩქარა." (38, 6475). საეკლესიო განძი უვნებლად გადაიტანეს ქუთაისში და გადამალეს ქუთათელი მიტროპოლიტის ნაზარის საეპარქიო სახლის სარდაფში, მაგრამ ბოლშევიკურმა ხელისუფლებამ დეკანოზ პლატონ ცქიტიშვილის მეშვეობით შეიტყო განძის ადგილსამყოფელი და მოახდინა მისი კონფისკაცია. 1923 წლის 13 იანვარს დეკანოზი დიმიტრი ლაზარიშვილი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ უწმიდეს ამბროსისა და საკათოლიკოსო საბჭოს წევრებთან ერთად დაპატიმრებულ იქნა. იგი გაასამართლეს და მიუსაჯეს 5 წლიანი პატიმრობა, მაგრამ გაათავისუფლეს ამინისტიის საფუძველზე 1 წლისა და ორი თვის შემდეგ. ციხიდან განთავისუფლების შემდეგ დაუბრუნდა ქაშუეთის ეკლესიას. 1925 წლის 17 ივნისს დაინიშნა თბილისის ოლქის მთავარხუცესის თანაშემწედ, 1926 წლის 17 თებერვალს - საქართველოს საკათოლიკოსო საბჭოს სამეურნეო ნაწილის გამგედ. 1927 წლის 26 ივნისიდან დეკანოზი დიმიტრი ლაზარიშვილი საკათოლიკოსო სინოდის წევრია. 1930 წელს დაინიშნა ქაშუეთის ეკლესიის წინამძღვრად. ამ თანამდებობაზე იყო 1943 წლის მაისამდე.

1943 წლის იანვარში უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე (ცინცაძე) შეუძლოდ გახდა, ავადმყოფობა კიდევ უფრო გაუძლიერდა. "თბილისის ეკლესიები ხუთი თვის მანძილზე მღვდელმთავრის წირვა-ლოცვის გარეშე დატოვა. გამოჯანმრთელებისთანავე მიიღო გადაწყვეტილება ქაშუეთის ეკლესიის წინამძღვრის დიმიტრის ეპისკოპოსად კურთხევის შესახებ. 1943 წლის 23 მაისს დიმიტრი ლაზარიშვილი ხელდასხმულ იქნა ნინოწმინდელ ეპისკოპოსად. უწმიდესმა და უნეტარესმა კალისტრატემ ამ სიტყვებით მიმართა მას: "ყოვლადსამღვდელო მეუფე დიმიტრი. შენ იცი, სწორედ ერთი თვის წინათ შემისრულდა 77 წელი, რაც უფალმა მომავლინა ამ ქვეყნად და 50 წელი, რაც მომიწოდა წმიდა ტრაპეზის მსახურად. ნახევარი საუკუნის ძალისამებრ სამსახურმა დამღალა, ხოლო დღეთა სიგრძემ მიმიყვანა უკურნებელი სენის, მოხუცებულობის კარამდე. ამავ დროს, სიყრმის მეგობარმა და თანამოსაგრემ, ტკბილმა ყოვლადსამღვდელო იეროთეოსმა სამუდამო თავშესაფარს მიაშურა და დამაობლა. მარტოდ დარჩენილს მძიმე ავადმყოფობა მეწვია და თბილისის ეკლესიები ხუთი თვით მღვდელმთავრის წირვა-ლოცვის გარეშე დასტოვა. ეს კი დიდად აღონებდა მორწმუნეებს და სარეცელზე მდებარე ეკელსიის მეთაურსაც. ბუნებრივია, ასეთ პირობებში დამებადებოდა აზრი დამხმარე მღვდელმთავრის ხელდასხმისათვის. ვისზედ უნდა შევჩერებულიყავი? ორმოცი წლის ერთად მოღვაწეობამ წმიდა გიორგის საფარველის ქვეშ საკმაოზედ მეტად გამაცნო შენი პიროვნება და მეც აგირჩიე ქორეპისკოპოსად. ვიმედოვნებ ჩემს დაუძლურებას არ აგრძნობინებ მორწმუნე ერს, ბეჯითად წირვა-ლოცვით დააკმაყოფილებ მის სულიერ მოთხოვნილებას. დღეიდანვე შეუდექ შენს მოვალოების აღსრულებას და დასდევ მისი დასაწყისი მღვდელმთავრულ ლოცვა-კურთხევის გადაცემით აქა მდგომარეთადმი, რომლებიც სასოებითა და სიყვარულით მოელიან მას შენგან. ქრისტე აღსდგა, ძმაო და თანამწირველო და არს ჩვენ შორის." (58, 189).

ეპისკოპოსმა დიმიტრიმ ამ სიტყვებით მიმართა უწმიდესსა და უნეტარეს კალისტრატეს: "ნება მიბოძეთ საჯაროდ წარმოვთქვა ჩემი აღსარება. თოთხმეტი თვისა ვიყავ, როდესაც მამა გარდამეცვალა და დავრჩი უმწეოდ. მომვლელ პატრონად უფალმა მომივლინა დედის მამა, მღვდელი მაკარი შიშნიაშვილი, რომელმაც წამიყვანა თავის სახლში და ჩამინერგა გულში ღვთის შიში და მტკიცე სარწმუნოება. ამგვარმა აღზრდამ აღმარჩევინა სამოღვაწეო ასპარეზად მღვდლობა. ამისთვის დღევანდელ ჩემთვის შესანიშნავ დღეს ვალად ვრაცხ მადლობით მოვიხსენიო მამა მაკარი. რაც შეეხება მღვდელმთავრის ხარისხის მიღებას, მე მას არ ვესწრაფოდი, მიუხედავად იმისა, რომ ამ რამდენიმე წლის წინათ, თქვენო უწმიდესობავ, თქვენ გთხოვეს ჩემი ეპისკოპოსად გაგზავნა ერთ-ერთ ეპარქიაში, მაგრამ როდესაც ამა თვის 11 მაისს მიბრძანეთ, უნდა ეპისკოპოსად გაკურთხოვო, დაგემორჩილეთ, როგორც მუდამ მზადმყოფი თქვენი ბრძანების შესრულებისა, ხოლო იმ დღიდან ჩავარდი საფიქრებელში, რად ვკიდებ ხელს ასეთ დიდ საქმეს და რად ვკისრულობ ასეთ პასუხსაგებელ სამსახურს მეთქი. ეპისკოპოსისათვის საჭიროა სიბრძნე და სიმშვიდე, კრძალულება და გაბედულება, გამოცდილება და სიმტკიცე, სიყვარული და მოთმინება, რომ ემსახუროს მორწმუნეთ, შეეწიოს მათ და აღასრულოს თვისი მოვალეობა განურისხებლად და შებრალებით. ამასთან ერთად მაგონდება დიდი მღვდელმთავრის იოანე ოქროპირის სიტყვები: "ეპისკოპოსი უნდა იყოს შემოსილი სიმართლითა, სუფთა ზნე-ჩვეულებითა, სპეტაკი ცხოვრებითა და ქველმოქმედებითა მეტად, ვინემ ჩვეულებრივი ადამიანებიო", და ძალად უნებურად, შიში და ძრწოლა მოიცავს ჩემ სულს, რადგანაც თვალწინ მიდგას ჩემი სისუსტე და უღონობა და ამავე დროს მაგონდება პავლე მოციქულის განმამხნევებელი სიტყვები: "ძალი ღვთისა უძლურება შინა სრულ იქნებისაო." (2 კორ. 12. 2) და ამისათვის, თუმცა მოგახსენებთ მორჩილ ვარ ბრძანებისა, თქვენისა და არა რას მცირესა წინააღმდეგობასა ვიტყვი, მუდამ უმდაბლესად გთხოვთ: "შემავედრეთ ყოვლადშემძლებელს გარდმოავლინოს ჩემზედა მადლი სულისა წმიდისა და მომცეს ძალი და სიმხნე კეთილად აღსრულებისათვის მადლისა და ძნელი მსახურებისა." (58, 190).

ეპისკოპოსი დიმიტრი დაინიშნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ქორეპისკოპოსად. მას ენდობოდა და დიდ პატივს სცემდა უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატე. 1943 წლის სექტემბერში, როდესაც სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ გამოაცხადა მიტროპოლიტი მელქისედეკი (ფხალაძე) უწმიდესი კალისტრატე მას ურჩევდა: "გთხოვთ ჩემს მიერ აღებულ გეზსა და მიმართულებას ნუ შეცვლით. ეს არ ივარგებს, ეკლესიისა და პირადად თქვენთვისაც იქნება საზიანო. ჩემი დამარხვის შემდეგ დაუყოვნებლივ დაამტკიცეთ ქაშუეთის წინამძღვრად ყოვლადსამღვდელო ნინოწმინდელი ეპისკოპოსი დიმიტრი, იქონიეთ მასთან ძმური კავშირი და ყური ათხოვეთ მის რჩევებს ფრთხილი და ჭკვიანი კაცია, შემინდე თხოვნისა და დავალებისათვის, ვევედრებით უფალს, შეგვეწიოს სამშობლოსა და ეკლესიის სამსახურში." (26, 155). მეუფე დიმიტრი მართალია იწოდებოდა ნინოწმინდელად, მაგრამ შექმნილი რთული ვითარების გამო (ეპარქიაში არ იყო არცერთი მოქმედი ეკლესია ს.ვ.) წირავდა ქაშუეთის ეკლესიაში. 1947 წლის 8 ნოემბერს იგი ხანმოკლე ავადმყოფობის შემდეგ გარდაიცვალა. დაკრძალულია თბილისის ქაშუეთის ეკლესიაში.

 

მიტროპოლიტი ანტონი (გიგინეიშვილი)

მიტროპოლიტი ანტონი, ერისკაცობაში სიმონ შევარდენის ძე გიგინეიშვილი, დაიბადა 1882 წელს ქ. სოხუმში. პირველდაწყებითი განათლება მიიღო სოხუმის სკოლაში, შემდეგ სწავლობდა ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში, რომლის დამთავრების შემდეგ დაინიშნა მასწავლებლად გუდაუთის სკოლაში. ამ ფაქტმა წონასწორობა დააკარგვინა დეკანოზ ივანე ვოსტორგოვს, რომელიც მკაცრად აკრიტიკებდა ამ ფაქტს, ვინაიდან მისი აზრით ქართველ მასწავლებელს შეეძლო აფხაზების გაქართველება. 1914 წელს სიმონ გიგინეიშვილი ხელდასხმულ იქნა მღვდლად და მსახურობდა სამხედრო პოლკში. პირველი მსოფლიო ომის დროს სასულიერო საქმიანობას ეწეოდა სტავროპოლის ეპარქიაში. უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქარ¬თველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსის ლოცვა-კურთხევით 1922 წელს დაინიშნა სოხუმის საკათედრო ტაძრის წინამძღვრად. ურთულეს პირობებში უხდებოდა მას სოხუმში მოღვაწეობა, მაგრამ იგი მოთმინებითა და დიდი ტაქტით ახერხებდა არსებული პრობლემების მოგვარებას. 1952 წელს უწმიდესისა და უნეტარესის, კათოლიკოს-პატრიარქის კალისტრატეს წინადადებით მღვდელი სიმონ გიგინეიშვილი აღიკვეცა  ბერად და ეწოდა სახელად ანტონი. იგი იმავე წელს ხელდასხმულ იქნა ცხუმ-აფხაზეთის ეპისკოპოსად. 1954 წელს უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მელქისედეკ III-ის ლოცვა-კურთხევით აყვანილ იქნა მიტროპოლიტის ხარისხში.

მიტროპოლიტი ანტონ გიგინეიშვილი გარდაიცვალა 1956 წლის 24 ნოემბერს 74 წლის ასაკში. განსვენებულს წესი აუგო ბათუმ-შემოქმედელმა მიტროპოლიტმა ეფრემმა (სიდამონიძემ), რომელმაც მიტროპოლიტი ანტონი დაახასიათა როგორც ერთ-ერთი  გამორჩეული სასულიერო პირი, რომელიც იყო თავმდაბალი, ტაქტიანი განათლებული და პატრიოტი და რომლის გარდაცვალება იყო დიდი დანაკლისი ქართული ეკლესიისათვის. იგი დაიკრძალა სოხუმში.

მიტროპოლიტი გაბრიელი (ჩაჩანიძე)

მიტროპოლიტი გაბრიელი, ერისკაცობაში გაბრიელ ზაქარიას ძე ჩაჩანიძე, დაიბადა 1901 წლის 1 იანვარს გორის მაზრის სოფელ ერთაწმინდაში. პირველდაწყებითი განათლება მიიღო თბილისის ნაძალადევის ღვთისმშობლის ეკლესიასთან არსებულ სამრევლო სკოლაში, რომლის დამთავრების შემდეგ ჩაირიცხა თბილისის სასულიერო სასწავლებელში, 1913 წელს სწვლა განაგრძო თბილისის სასულიერო სემინარიაში, სემინარიის დამთავრების შემდეგ, 1921 წელს, ჩაირიცხა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სიბრძნისმეტყველების ფაკულტეტზე ისტორიის სპეციალობით. მისი მასწავლებლები იყვნენ: ივანე ჯავახიშვილი, კორნელი კეკელიძე, შალვა ნუცუბიძე, გიორგი ჩუბინაშვილი, გრიგოლ წერეთელი. უნივერსიტეტში სწავლის პარალელურად იგი მუშაობდა ძველი ქართული ხელნაწერების განყოფილებაში, ისტორიას ასწავლიდა სკოლაში. 1929 წლის 18 აპრილს უნივერსიტეტის ისტორიის ფაკულტეტის სამეცნიერო საბჭოს გადაწყვეტილებით დატოვებულ იქნა ძველი მსოფლიო ისტორიის კათედრაზე ასპირანტად, რომელიც დაამთავრა 1933 წელს, 1930 წელს გაბრიელ ჩაჩანიძე დაინიშნა ქუთაისის პედაგოგიური ინსტიტუტის ძველი მსოფლიოს ისტორიის ლექტორად, ამავე დროს იგი კითხულობდა ისტორიის სწავლების მეთოდიკის კურსს. 1935 წლიდან იგი გადაყვანილ იქნა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, სადაც კითხულობდა ანტიკური და ძველი აღმოსავლეთის ქვეყნების ისტორიის კურსებს. 1936 წელს გაბრიელ ჩაჩანიძე დაინიშნა გორის პედაგოგიურ ინსტიტუტში მსოფლიო ისტორიის კათედრის გამგედ, 1939-1942 წლებში შეთავსებით მუშაობდა თელავის პედაგოგიურ ინსტიტუტში მსოფლიო ისტორიის კათედრის გამგედ.

1942 წლის 20 აპრილს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მსოფლიო ისტორიის სადისერტაციო საბჭოს სხდომაზე დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია "ალექსანდრე მაკედონელის იბერიაში ლაშქრობის საკითხისათვის." ოფიციალურმა ოპონენტებმა პროფესორებმა მათე ალექსიშვილმა და გიორგი გოზალიშვილმა მაღალი შეფასება მისცეს დისერტანტის შრომას, საბჭომ ერთხმად მიანიჭა მას ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატის ხარისხი, ორი წლის შემდეგ გაბრიელ ჩაჩანიძეს მიენიჭა დოცენტის სამეცნიერო-პედაგოგიური წოდება. ახალგაზრდა სპეციალისტების მომზადების საქმეში გაწეული წვლილისათვის გაბრიელ ჩაჩანიძე დაჯილდოებული იყო მედლით "შრომითი მამაცობისათვის 1941-1945 წლებში." მიუხედავად იმისა, რომ მას, როგორც მსოფლიო ისტორიის გამოჩენილ მკვლევარს, საერო ცხოვრების ასპარეზზე კიდევ უფრო წინსვლა ელოდა. 1948 წლის აგვისტოში გაბრიელ ჩაჩანიძემ განცხადებით მიმართა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს, უწმიდესსა და უნეტარეს კალისტრატეს და ითხოვა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სამსახურში მიღება. მისი ეს გადაწყვეტილება იყო შოკის მომგვრელი იმ მეცნიერული საზოგადოებისათვის, სადაც გაბრიელ ჩაჩანიძე მოღვაწეობდა. ბევრი კიცხავდა მას, იყვნენ ისეთებიც, ვინც ათასგვარ ცილისწამებას ავრცელებდა მასზე, ზოგიერთი უწმიდეს კალისტრატეს ურჩევდა, არ მიეღო სამსახურში, თორემ გაბრიელ ჩაჩანიძე მას პატრიარქობას წაართმევდა.

1948 წლის 15 აგვისტოს უწმიდესმა და უნეტარესმა კალისტრატემ გაბრიელ ჩაჩანიძე აკურთხა დიაკვნად. 19 აგვისტოს - მღვდლად სიონის საკათედრო ტაძარში და დაინიშნა სოხუმის საკათედრო ტაძრის წინამძღვრად.

1949 წლის 7 იანვარს იგი აყვანილ იქნა დეკანოზის ხარისხში და გადმოყვანილ იქნა სიონის საკათედრო ტაძარში, ამავე დროს ასრულებდა კათოლიკოს-პატრიარქის მდივნის თანაშემწის მოვალეობას. 1949 წლის 20 დეკემბერს, საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის კალისტრატეს ლოცვა-კურთხევით, სოხუმის საკათედრო ტაძარში დეკანოზი გაბრიელი ბერად აღკვეცეს. 1951 წლის 15 თებერვალს იგი აღყვანილ იქნა ეპისკოპოსის ხარისხში და დაინიშნა ალავერდის ეპარქიის მმართველად. 1953 წლის დასაწყისში ბათუმ-შემოქმედისა და ჭყონდიდის ეპისკოპოსია, 1953 წლის 29 ოქტომბერს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მელქისედეკ III-ის ლოცვა-კურთხევით დაინიშნა ქუთათელ-გაენათელად, მიენიჭა მიტროპოლიტობა. ქუთაისში პედაგოგიური ინსტიტუტის ყოფილი წამყვანი ლექტორი დაბრუნდა როგორც ეპარქიის მღვდელმთავარი. მეუფე გაბრიელს ქუთაისის პეტრე-პავლეს სახელობის საკათედრო ტაძარში ურთულესი ვითარება დახვდა, მრევლი დაპირისპირებული, სასულიერო პირთა შორის - განხეთქილება. იყო კვირის წირვა-ლოცვის ჩაშლის შემთხვევები. ერთხელ ვიღაც მოსყიდული დედაკაცი მოსაკლავად დაედევნა მღვდელმთავარს... ამას ემატებოდა ხელისუფლებისაგან ზეწოლა-შევიწროება, მაგრამ მეუფე გაბრიელმა მოახერხა ვითარების ნორმალიზაცია. მიტროპოლიტმა გაბრიელმა განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია მოწამეთას მონასტერს, რომელიც იავარქმნილ იყო. წმიდა დავითისა და კონასტანტინეს ნეშტები 1925 წელს, აგრესიული ათეიზმის ხანაში, ქუთაისის მაზრის იმდროინდელი ხელმძღვანელის ვალია ბახტაძის განკარგულებით გადაასვენეს ქუთაისში, სადაც გაიმართა სასამართლო პროცესი. ბოლშევიკური ხელისუფლების წარმომადგენლებმა წმინდანთა ნაწილებს წაუყენეს ბრალდება ხალხის მოტყუებისა და მოსთხოვეს თავის მართლება. ერთკვირიანი სასამართლო სხდომების შემდეგ გამოიტანეს მათი გამამტყუნებელი განაჩენი. გადაწყდა წმიდა ნაწილების ადიდებულ რიონში გადაყრა, მაგრამ ცნობილმა მხარეთმცოდნე პეტრე ჭაბუკიანმა მოახერხა მათი გადარჩენა და ქუთაისის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმში გადატანა. ამის შემდეგ კათოლიკოს-პატრიარქები ქრისტეფორე III, კალისტრატე, მელქისედეკ III, მორწმუნე მრევლი საერო ხელისუფლებისაგან მოითხოვდნენ წმიდანთა ნაწილების მოწამეთაში დაბრუნებას, მაგრამ ხელისუფლების წარმომადგენლები ამაზე უარს აცხადებდნენ.

1954 წელს მიტროპოლიტ გაბრიელსა და ქუთაისის ქალაქკომის მაშინდელ პირველ მდივანს გრიგოლ ნარსიას შორის მოხდა სერიოზული დაპირისპირება... ხელისუფლება იძულებული გახდა დათმობაზე წასულიყო. იმავე წლის 4 ივლისს მოწამეთაში საზეიმო პარაკლისი დაიწყო, 11 საათზე მონასტერში დაბრუნდა წმიდა დავითისა და კონსტანტინეს წმიდა ნაწილები. მიტროპოლიტმა გაბრიელმა მოაწესრიგა მონასტრის შესასვლელი. მიტროპოლიტ გაბრიელს რუსეთის პატრიარქი უწმიდესი ალექსი I სთავაზობდა მოსკოვის სასულიერო აკადემიაში ისტორიის კურსის ხელმძღვანელობას. მას, როგორც განათლებულ და დახვეწილ სასულიერო მაღალ იერარქს, ჰქონდა დიდი მომავალი, მაგრამ იგი 1956 წლის 3 ივლისს უეცრად გარდაიცვალა... მის გარდაცვალებასთან დაკავშირებით თბილისში მრავალი ვერსია იყო... თუმცა რა მოხდა ზუსტად არავინ არ იცის... მეუფე გაბრიელს წესი აუგო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა მელქისედეკ III-მ. იგი დაიკრძალა სიონის საპატრიარქო ტაძრის გალავანში.

მღვდელ გაბრიელ ჩაჩანიძის წერილი კ. კეკელიძისადმი.

"ჩვენო პატივცემული მასწავლებელო!

გისურვებთ დიდხანს სიცოცხლეს ჩვენი ერის საკეთილდღეოდ.

გახლდით ბულგარეთში და ვინახულე პეტრიწონის-ბაჩკოვოს მონასტერიც, კარგად გახლავთ შენახული.

ჩვენო ბატონო, ძველი ათონის საკითხი მუშავდება საერთოდ ე.ი. ყველა იმ ქვეყნების გაერთიანებული ძალებით, რომელიც აქვთ ბერძნებთან სადაო: რუსეთი, საქართველო, რუმინეთი, ბულგარეთი და სხვა, რომელთაც უკვე წარმოუდგენიათ მოსკოვში მემორანდუმები და ვრცელი გამოკვლევებიც დაურთავთ.

ჩვენ ბრძენსაც წარუდგენია ერთგვერდნახევრიანი "მემორანდუმი" - ძალიან უხერხემლო და უნიათო არის.

ყველანი საერო და სასულიერო მთავრობა გაკვირვებულნი გახლავთ მოსკოვში ეს რა წარმოსადგენი იყოვო.

მე მოვახსენე, არაფერი არ ვიცი და როგორც გამოირკვა, თითონ დაუწერია პატრიარქს და გადაუგზავნია, რაც ხელაღებით დაწუნებულია და ახალს თხოულობენ უფრო დასაბუთებულს ე.ი. მემორანდუმში უნდა ასახული იყოს, რომ ჩვენია ივერიის მონასტერი და მისი ფილიალები თუკი ასეთები გააჩნდენ მას. მე გავეცანი სხვების მემორანდუმებსა და მასალებს მოსკოვში. ახლა მინდა თანახმად მოსკოვში არსებული საამისო კომისიის დავალებისა, წარვუდგინო შესაფერისი ტექსტი. მიუხედავად იმისა, რომ არავითარი თანაგრძნობა და ადამიანური დამოკიდებულება არ არის ჩემს მიმართ ჩვენი ეკლესიის მესვეურთაგან, მე მაინც ვეცდები თქვენი დახმარებით რაიმე გავაკეთო.

თქვენი მოწაფე გაბრიელი." (27, 700).

ეპისკოპოსი გობრონი (წკრიალაშვილი)

ეპისკოპოსი გობრონი, ერისკაცობაში მიხეილ ეფრემის ძე წკრიალაშვილი, დაიბადა 1899 წლის 21 ნოემბერს თბილისში. მამა ეფრემი წარმოშობით გორის მაზრის სოფელ შავშვებიდან იყო. 1907-1912 წლებში სწავლობდა კუკიის პეტრე დიდის სახელობის სამოქალაქო ოთხწლიან სკოლაში. 1912-1916 წლებში თბილისის სახელოსნო ოთხწლიან სამოქალაქო სასწავლებელში, 1916-1918 წლებში ინტენსიურად ემზადებოდა სწავლის გასაგრძელებლად. 1918 წლის იანვარში ჩაირიცხა ახლადგახსნილ თბილისის უნივერსიტეტის სიბრძნისმეტყველების ფაკულტეტის ისტორიის სპეციალობაზე, სადაც ისმენდა ივანე ჯავახიშვილის, გიორგი ჩუბინაშვილის, აკაკი შანიძის, გრიგოლ წერეთლის, კორნელი კეკელიძის ლექციებს. 1918 წლის 4 აპრილს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესი კირიონ II-ის ლოცვა-კურთხევით აღიკვეცა ბერად და მიწერილ იქნა საკათალიკოსო სასახლის კარის ეკლესიაზე. 1919 წლის 28 ივნისს უწმიდესისა და უნეტარესი ლეონიდეს მიერ ხელდასხმულ იქნა იეროდიაკვნად სიონის საპატრიარქო ტაძარში. 1919 წლის 20 დეკემბერს ყოვლადსამღვდელო ალავერდელი ეპისკოპოსის პიროსის განკარგულებით დაინიშნა ბოდბის დედათა მონასტრის იეროდიაკვნად. 1921 წლის 25 დეკემბერს აღყვანილ იქნა მთავარდიაკვნის ხარისხში. ამავე დროს ასრულებდა საქმის მწარმოებლის მოვალეობას ალავერდის ეპარქიაში. მამა გობრონის თვალწინ გაიარა ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლების საშინელმა რეპრესიებმა, სასულიერო პირების დევნა-შევიწროებამ, ალავერდელი ეპისკოპოსის პიროსის (ოქროპირიძე) მძიმე მდგომარეობამ. 1925 წლის 25 იანვარს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრე ეპისკოპოს ქრისტეფორეს მიერ იგი განთავისუფლებულ იქნა ხსენებული თანამდებობიდან და გაემგზავრა სომხეთში, სადაც 1930-1935 წლებში სწავლობდა ერევნის სამედიცინო ინსტიტუტში, ვეტერინარიის ფაკულტეტზე. ინსტიტუტის დამთავრების შემდეგ განაწილებით მუშაობდა ცხინვალის რაიონში ვეტექიმად. 1935-1941 წლებში მუშაობდა ზემო ავჭალის მცირეწლოვანთა კოლონიის საავადმყოფოს ლაბორატორიის გამგედ.

1941-1945 წლებში წალკის რაიონის მთავარი ექიმია. 1945-1946 წლებში გორის რაიონის მთავარი ექიმია.

1946-1950 წლებში მუშაობდა მარნეულის რაიონის მთავარ ექიმად.გობრონ წკრიალაშვილმა 51 წლის ასაკში კვლავ მშობელ ეკლესიას მიაშურა. მან ვრცელი წერილით მიმართა ქუთათელ-გაენათელ მიტროპოლიტ ეფრემს (სიდამონიძე) და ითხოვა სასულიერო ხარისხში აღდგენა. მეუფე ეფრემმა ამის შესახებ მოახსენა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს უწმიდეს კალისტრატეს, რომელმაც დართო ამის ნება. 1950 წლის 27 იანვარს გობრონი აღდგენილ იქნა იეროდიაკვნის ხარისხში, 28 იანვარს ხელდასხმულ იქნა მღვდელმონაზვნად ქუთაისის პეტრე-პავლეს ტაძარში და იქვე დაინიშნა მესამე მღვდლის ადგილზე. 1950 წლის 8 თებერვალს გადაიყვანეს სოხუმის საკათედრო ტაძრის მღვდელმონაზვნად და სოხუმის ოლქის კეთილმოწესედ. 1951 წლის 21 აპრილიდან თბილისის კუკიის წმიდა ნინოს სახელობის ეკლესიაშია. 1951 წლის 10 ოქტომბრიდან მღვდელმონაზონი გობრონი არქიმანდრიტის ხარისხში აიყვანეს და სვეტიცხოვლის წინამძღვრის მოადგილედ დაადგინეს.

სვეტიცხოველში მსახურების დროს ბერძენი ტურისტები შემოსულან ტაძარში. არქიმანდრიტი გობრონი გამოლაპარაკებია და ბერძნულ ენაზე მეგზურობა გაუწევია მათთვის. მან ასევე ბრწყინვალედ იცოდა ბერძნული, რუსული და სომხური ენები. 1954 წლის 2 იანვარს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მელქისედეკ III-ის ლოცვა-კურთხევით მძიმედ დასნეულებული არქიმანდრიტი გობრონი გამოცხადდა წილკნის ეპისკოპოსად. 3 იანვარს იგი ხელდასხმულ იქნა ეპისკოპოსად სიონის საპატრიარქო ტაძარში. "ვიცი, მომაკვდავი ვარ, - აღნიშნა მან, - მაგრამ ისეთი მადლი გადმოდის ეპისკოპოსად კურთხევის დროს კურთხევაზე, რომ ვინ იცის, იქნებ ღმერთმა ინებოს და გამომაჯამრთელოს და მეც შევძლო ეპისკოპოსად მოღვაწეობა." (56, 90). ზუსტად 48 დღე იყო მეუფე გობრონი წილკნის ეპისკოპოსი, ისე გარდაიცვალა, სამღვდელმთავრო წირვა-ლოცვა ვერ აღასრულა. დაკრძალეს სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძრის გალავანში.


ბერი გობრონის ჩანაწერი 1918 წელს მირონის მომზადების შესახებ

"მირონის მოხარშვის ადგილად არჩეულ იქნა ყოფილი საკათოლიკოსო სასახლის კარის ეკლესია (ანჩისხატი). თვით ეკლესიაში გამზადებულ იქმნა ქართულ სტილზე აგებული ქურა... ქურა აშენებული იყო ეკლესიის შუა ნაწილში, მარცხნივ, ივერიის წმიდა ღვთისმშობლის, ჯვარცმის და წმიდა პანტელეიმონის ხატების პირისპირ. ქურაზე იდგა ზედადგარი, რომელზეც სპილენძის დიდი ქვაბი იყო შემოდგმული. წმიდა მირონის მოხარშვისათვის მოწვეულ იყო განსვენებული პროვიზორი ახვლედიანი, რომელსაც ჰქონდა მინიჭებული უშუალო ხელმძღვანელობა და სრული პასუხისმგებლობა საქმისათვის. ვნების კვირეულის ორშაბათ დილით ბ-მა ახვლედიანმა ქვაბში ჩაუშვა ყველა ხარშვისათვის განკუთვნილი მასალები. დღის 12 საათისათვის სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა კირიონ II-მ ტფილელ მიტროპოლიტ ლეონიდესთან და თბილისის სამღვდელოებასთან ერთად გადაიხადა ღვთისმშობლის პარაკლისი, რის შემდგომშიც საკუთარი ხელით აიაზმის სხურებით ჩაუშვა ქვაბში ჯვარის სახით სპეციალურად პინაკებზედ და სასმისებში კანდელაკის მიერ გამზადებული მირონის მასალების ნაწილი. შემდგომ ამისა, კანდელაკმა მის უწმიდესობას მიართვა ანთებული კვარი, რომელმაც საკუთარის ხელით მოუკიდა წინასწარ ქურაში გამზადებულს და სპირტდასხმულ რამდენიმე ნახშირის ნატეხს ცეცხლი. შემდგომ ამისა კათოლიკოს პატრიარქი აბრძანდა კათედრაზე და იწყო წმიდა სახარების კითხვა: იოანე, თავი I - "პირველიდან იყო სიტყვა..." მას ცვლის ტფილელი მიტროპოლიტი ლეონიდე, შემდგომ ხარისხის მიხედვით ერთი მეორეს მონაწილენი (თითოეული მათგანი წმიდა სახარების წაკითხვის შემდეგ სტოვებს მირონის ქვაბს, შედის საკურთხეველში და სამოსელს იხდის). მირონის ქვაბთან იქმნენ მორიგენი მუდმივად - მთავარ-დიაკონნი, რომელთაც ევალებოდათ მთელი დღე-ღამის განმავლობაში ქვაბის მორევა განუწყვეტლივ, ხოლო სამღვდელოებას ევალებოდათ ორ-ორი საათი სახარების კითხვა. ესე წესი სრულდებოდა დიდ ოთხშაბათს მწუხრამდე. დიდ ხუთშაბათს დილით ადრე გაწურულ იქმნა ნახარში და შეზავებულ ნაირ-ნაირი სურნელ-ეთეროვანი სითხეებით და ეს სურნელოვანი მასსა სახელწოდებულად მირონი, ჩაუშვეს სპეციალურ თუნუქის ჭურჭელში, რომელსა ეწოდების სამირონე _ ალაბასტრი, რომელიც იქვე იქმნა მოკრძალებით დალუქული საკათოლიკოსო ბეჭდით. წირვის დაწყებამდე ტფილელი მიტროპოლიტი ლეონიდე თანამწირველებითურთ და მორწმუნე ერით გაემგზავრა სიონის ტაძრიდან საკათოლიკოსო სასახლის კარის ეკლესიაში, სადაც შეხვდნენ მის უწმიდესობას კირიონ II-ს. ურთიერთმისალმების შემდეგ პროცესია დაბრუნდა სიონის ტაძრისაკენ, მოაბრძანებდნენ წმიდა მირონს, მათ უკან მოჰყვებოდა მანტიაწამოსხმული კათოლიკოს-პატრიარქი კირიონ II. პროცესიას ამკობდა ქართული გუნდი და მქუზარე ზარები როგორც დედა სიონს, აგრეთვე მეზობელ ტაძართა. სიონის ტაძარში ალაბასტრნი მირონით შესვენებულ იქმნა სამკვეთლოში, ხოლო "სერობასა საიდუმლოსა შენისასა"-ს დროს სამეუფოსა სვლით გარდასვენებულ იქმნა საკურთხევლად ტრაპეზსა ზედა, ხოლო დიდი ალაბასტრი იქმნა გარდამოსვენებულ სამღვდელოთა მიერ და დასვენებული წმიდა ტრაპეზის მარცხნივ, ქიმში საგანგებოდ მომზადებულ კვარცხლბეკზედ. პატარა ალაბასტრი კი წმიდა მირონით გადმოასვენა ტფილელმა მიტროპოლიტმა ლეონიდემ, ხოლო კათოლიკოს-პატრიარქი შეხვდა სამეუფო ბჭესთან და იგი ჩამოართვა მას, რომელიც დაასვენა წმიდა ტრაპეზსა ზედა მარცხნით ფეშხუმისა. შემდგომათ მათ მიერ ქიმნა მიღებული ჩვეულებისამებრ სიწმინდენი."

(დოკუმენტის დედანი ინახება სვეტიცხოვლის წინამძღვარ არქიმანდრიტ ისააკთან, რომელმაც თავაზიანად დაგვითმო, რისთვისაც მადლობას მოვახსენებთ. ს.ვ.)

მიტროპოლიტი დავითი (დევდარიანი)

 

მიტროპოლიტი დავითი, ერისკაცობაში ხარიტონ ჯიბრაელის ძე დევდარიანი, დაიბადა 1903 წლის 24 მარტს, შორაპნის მაზრის სოფელ მირონწმინდაში. პირველდაწყებითი განათლება მიიღო სოფელ მირონწმინდაში. 1917 წელს დაამთავრა სოფელ სარგვეშის არასრული სასწავლებელი, შემდეგ სწავლა განაგრძო ჭიათურის მღვიმეს მონასტერში. 1918 წლის 1 აგვისტოს ქუთათელ-გაენათელმა მიტროპოლიტმა ანტონმა დაადგინა მირონწმინდის წმიდა ნიკოლოზის სახელობის ეკლესიის მედავითნედ. 1921 წლის 25 თებერვლის შემდეგ, როდესაც ეკლესია და სასულიერო პირები კანონგარეშე გამოცხადდნენ და სდევნიდნენ მათ, ხარიტონიც დაპატიმრების შიშით ხშირად იცვლიდა საცხოვრებელს. 1927 წლის 26 თებერვალს საჩხერის წმიდა ნინოს სახელობის საკათედრო ტაძარში მარგველმა ეპისკოპოსმა ვარლაამმა (მახარაძე) ხარიტონ დევდარიანი დიაკვნად აკურთხა, ხოლო მეორე დღეს მღვდლად დაასხა ხელი სარგვეშის წმიდა გიორგის ეკლესიაში და დანიშნა იმავე ეკლესიის წინამძღვრად. 1928 წელს უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ქრისტეფორე III-ის ლოცვა-კურთხევით დაინიშნა ხარაგაულის ოლქის მთავარხუცესად.

1929 წლის 4 მარტს იგი გადაყვანილ იქნა მცხეთა-თბილისის ეპარქიაში. ჯერ მსახურობდა სიონის საპატრიარქო ტაძარში მედავითნეს შტატში, 1932 წლიდან ქაშუეთის წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესიის მღვდელმსახურია. 1945-1947 წლებში მსახურობდა კუკიის წმიდა ნინოს სახელობის ეკლესიაში. 1947 წლის 20 ნოემბერს უწმიდესისა და უნეტარესის კალისტრატეს ლოცვა-კურთხევით დაინიშნა ქაშუეთის ეკლესიის წინამძღვრად. უწმიდესი და უნეტარესი მელქისედეკ III მას განსაკუთრებით აფასებდა და წინადადება მისცა, ბერად აღკვეცილიყო. 1956 წლის 25 აგვისტოს უწმიდესმა და უნეტარესმა მელქისედეკ III-მ მამა ხარიტონი აღკვეცა ბერად და უწოდა სახელად დავითი, 27 აგვისტოს მამა დავითი აყვანილ იქნა არქიმანდრიტის ხარისხში, ხოლო 28 აგვისტოს მას სიონის საპატრიარქო ტაძარში ხელი დაასხეს ეპისკოპოსად და ჩააბარეს მარგვეთისა და ურბნისის ეპარქიები. უწმიდესი მელქისედეკი თვლიდა, რომ მის მიმართ ხელისუფლების ორგანოებში გაგზავნილი საჩივრების უკან მიტროპოლიტი ეფრემი იდგა, ამიტომ 1959 წელს მეუფე დავითი დაინიშნა პატრიარქის ქორეპისკოპოსად, მიენიჭა სკუფიაზე ბრილიანტის ჯვრის ტარების უფლება და გამოცხადდა კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ.

1960 წლის 10 იანვარს გარდაიცვალა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი მელქისედეკ III. 11 იანვარს შედგა სინოდის სხდომა, რომელმაც მხარი დაუჭირა მიტროპოლიტ დიმიტრის (იაშვილი) წინადადებას სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ აერჩიათ ბათუმ-შემოქმედელი და ჭყონდიდელი მიტროპოლიტი ეფრემი (სიდამონიძე). მოსაყდრედ დატოვებულმა მეუფე დავითმა უარი განაცხადა მოსაყდრის თანამდებობაზე. ეს მის ღირსებასა და თავმდაბლობაზე მეტყველებდა. მართალია, იმხანად პატრიარქად მიტროპოლიტი ეფრემი აირჩიეს, მაგრამ უწმიდესი ეფრემი ყოველთვის აფასებდა ეპისკოპოს დავითის ამ ნაბიჯს. 1962 წლის 18 თებერვალს უწმიდესი და უნეტარესი ეფრემ II-ის ლოცვა-კურთხევით ებოძა მიტროპოლიტობა. მ

იტროპოლიტი დავითი 1972 წლის 1 ივლისს არჩეულ იქნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად. გარდაიცვალა 1977 წლის 9 ნოემბერს, 15 ნოემბერს დაიკრძალა სიონის საპატრიარქო ტაძარში.

მიტროპოლიტი ზინობი (მაჟუგა)

მიტროპოლიტი ზინობი, ერისკაცობაში ზაქარია აკიმის ძე მაჟუგა, დაიბადა 1896 წლის 14 სექტემბერს ჩერნოგოვის გუბერნიის ქ. გლუხოვოში. სამი წლის იყო, როდესაც დედა გარდაეცვალა, 11 წლისას - მამა. ბავშვობიდან იგი გლინის უდაბნოს სავანეს მიეკედლა, სადაც სამკერვალო სახელოსნოში მოწაფედ მიებარა. 1912 წლიდან გლინის უდაბნოს მორჩილია. გლინის უდაბნოს წესდებით, რა ასაკისა და განათლებისაც არ უნდა ყოფილიყო ახლადდამწყები, მორჩილების განსაკუთრებული საფეხურები უნდა გაევლო: სასტუმროში (6 თვე), სამრეცხაოში (1 ან 2 წელი) თუ მორჩილი მონასტრული ცხოვრებისათვის გამოდგებოდა, მას სხვა მორჩილებას აძლევდნენ, რომელიც სპეციალურ ჩვევას ითხოვდა: სამზარეულოში, საცხობში, სამკერვალო სახელოსნოში. 1916 წელს მორჩილი ზაქარია მაჟუგა სამხედრო სამსახურში გაიწვიეს, საიდანაც ფრონტის ხაზზე რიგით ჯარისკაცად იმ ნაწილში მოხვდა, რომელსაც ნიკოლოზ II-ის ბიძა მიხეილ ხელმძღვანელობდა. 1917 წელს ავადმყოფობის გამო სამხედრო სამსახურიდან გაათავისუფლეს.

იგი ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ხარების დღეს გლინის სავანეში აღიკვეცა ბერად და მღვდელმოწამე ზინობ ეგესელის პატივსაცემად უწოდეს სახელი ზინობი. 1922 წელს საქართველოში დრანდის მონასტერში იწყებს მთავარდიაკვნობას. 1925 წლის 18 იანვარს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის გვერდის ავლით რუსული ეკლესიის ეპისკოპოსმა ნიკონმა მამა ზინობი მღვდელმონაზვნად აკურთხა. 1927 წლიდან მამა ზინობი სოხუმის ეპარქიაში წმიდა გიორგის ეკლესიის წინამძღვარია, 1925-1930 წლებში სოხუმის წმიდა ნიკოლოზის ტაძარშია, 1930-1936 წლებში როსტოვის სოფიის ტაძარში, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღიარების შემდეგ მამა ზინობი მცხეთის წმიდა ოლღას სახელობის მონასტრის მღვდელმსახურია. 1944-1945 წლებში თბილისის სიონის საპატრიარქო ტაძარშია. 1945-1947 წლებში მამა ზინობი სომხეთის რესპუბლიკის სოფელ კიროვოს წმიდა ნიკოლოზის სახელობის ეკლესიის წინამძღვარია. 1947-1950 იყო წლებში იგი ბათუმის სასაფლაოს სულიწმიდის ტაძრის წინამძღვარი. მის დროს ტაძარი მთლიანად აღსდგა და მრავალი ხატით შეივსო. უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის კალისტრატეს მიერ 1950 წელს იგი აყვანილ იქნა არქიმანდრიტის ხარისხში და დაინიშნა თბილისის ალექსანდრე ნეველის სახელობის ტაძრის წინამძღვრად, ამავდროულად იგი ასრულებდა საქართველოსა და სომხეთში არსებული რუსული მრევლის კეთილმოწესის მოვალეობასაც. 1952 წლის 11 ივნისიდან საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა სინოდის წევრია. 1953 წელს დაჯილდოვდა მეორე გამშვენიერებული ჯვრის ტარების უფლებით, 1954 წელს - არქიმანდრიტის კვერთხით. 1956 წლის 29 დეკემბერს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, მელქისედეკ III-ის გადაწყვეტილებით (სინოდის წევრთა უმრავლესობა წინააღმდეგი იყო) არქიმანდრიტი ზინობი ხელდასხმულ იქნა ეპისკოპოსად. 1957 წლის 6 მარტს ეპისკოპოსი ზინობი დაინიშნა უწმიდესისა და უნეტარესი მელქისედეკ III-ის მეორე ქორეპისკოპოსად წოდებით "ეპისკოპოსი სტეფანოვანისა." 1960 წლიდან კათოლიკოს-პატრიარქის, ეფრემ II-ის გადაწყვეტილებით მეუფე ზინობს ეწოდა თეთრიწყაროელი ეპისკოპოსი, ამავე დროს იგი რჩებოდა თბილისის ალექსანდრე ნეველის ეკლესიის წინამძღვრად.

ეპისკოპოსმა ზინობმა 1957 წლის 16 აპრილს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესი მელქისედეკ III-ის ლოცვა-კურთხევით თბილისის ალექსანდრე ნეველის სახელობის ეკლესიაში ბერად აღკვეცა ზაგორსკის სასულიერო აკადემიის სტუდენტი ირაკლი შიოლაშვილი და უწოდა სახელი ილია.

1958 წლის ნოემბერში მეუფე ზინობი დაჯილდოვდა სკუფიაზე ჯვრის ტარების უფლებით. 1972 წლის 8 აპრილს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრის, მიტროპოლიტ დავითის (დევდარიანი) მიერ აყვანილ იქნა მიტროპოლიტის ხარისხში. მიტროპოლიტი ზინობი დაჯილდოებული იყო საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მოციქულთასწორის ნინოს I და II ხარისხის ორდენებით, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მოციქულთასწორის დიდი თავად ვლადიმერის I და II ხარისხის ორდენებით და ჩეხეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მოციქულთა სწორთა კირილესა და მეთოდეს II ხარისხის ორდენებით.

1977 წლის 24 დეკემბერს მიტროპოლიტი ზინობი თბილისის ალექსანდრე ნეველის ტაძარში შეხვდა და მიესალმა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ადგილობრივ საეკლესიო კრებაში მონაწილეობის მისაღებად ჩამოსულ პატრიარქს პიმენს. მიტროპოლიტი ზინობი ახლდა უწმიდესსა და უნეტარესს ილია II-ს 1978 წლის მარტში მოსკოვში ვიზიტის დროს. 35 წლის მანძილზე მიტროპოლიტი ზინობი ტაძრის გვერდით მოკრძალებულ სენაკში ცხოვრობდა. ეს პატარა ოთახი იყო მისი კაბინეტიც და საძინებელიც. 1984 წლის 19 ივლისს (1 აგვისტოს), ღირსი სერაფიმე საროველის ხსენების დღეს, მეუფე ზინობმა ლიტურგია აღასრულა, ფეხების სისუსტე იგრძნო და მას შემდეგ უკვე თავის სენაკს მიეჯაჭვა, რადგან სიარული გაუძნელდა, ფეხები აღარ ემორჩილებოდა. მაგრამ იმავე წლის 19 დეკემბერს წმიდა ნიკოლოზის ხსენების დღეს ანაფორა ჩაიცვა, თავად წავიდა ტაძარში და ლიტურგიის შემდეგ ლოცვაზეც კი გამოვიდა. ამ დღიდან გარდაცვალებამდე მას აღარ დაუტოვებია სენაკი.

1985 წლის 8 მარტს მიტროპოლიტი ზინობი გარდაიცვალა, 14 მარტს, უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ წმიდა სინოდის წევრებთან: მიტროპოლიტ კონსტანტინესთან (მელიქიძე), მიტროპოლიტ დავითთან (ჭკადუა), ეპისკოპოს ზოსიმესთან (შიოშვილი) ერთად წესი აუგო მიტროპოლიტ ზინობს. უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ წესის აგების წინ ბრძანა: "თეთრიწყაროელი მიტროპოლიტის, ზინობის ცხოვრება მთლიანად ეძღვნებოდა წმიდა მართლმადიდებელი ეკლესიისა და მოყვასის მსახურებას. არიან ადამიანები, რომელთა სახელებიც დიდხანს რჩება მორწმუნეთა გულებსა და ლოცვებში. ასეთი მადლმოსილი ადამიანი, რომელმაც სულიწმიდის მადლი მოიხვეჭა, იყო ყოვლადუსამღვდელოესი მიტროპოლიტი ზინობი, მან სულიწმიდის მადლის მოხვეჭას თავისი ურყევი რწმენით, უფლისა და ყველა გარშემომყოფი ადამიანის სიყვარულით მიაღწია... 1950 წლიდან 35 წლის განმავლობაში იგი მწყემსავდა ალექსანდრე ნეველის ტაძრის მრევლს. ჩვენ ვიცნობთ მას, როგორც უდიდეს ბერს, როგორც დიდ სულიერ ადამიანს, რომელიც მაღალი ქრისტიანული მსახურების, ასკეტური მოღვაწეობის მაგალითს იძლეოდა. ყველა, ვინც იცნობდა, ოდესმე ჰქონია ბედნიერება, მისგან კურთხევა მიეღო ყოველთვის იღებდა სულიერ ნუგეშს. მე ერთ-ერთი მათგანი ვარ, ვისც მრავალი სულიერი ნუგეში მიუღია მიტროპოლიტ ზინობისაგან. 1957 წელს უწმიდესისა და უნეტარესის, მელქისედეკ III-ის ლოცვა-კურთხევით ამ წმინდა ტაძარში მეუფე ზინობმა ბერად აღმკვეცა და უფლის წინასწარმეტყველის, ილიას, სახელი მიწოდა. მიტროპოლიტი ზინობი მონაწილეობდა ჩემ ეპისკოპოსად ხელდასხმასა და საპატრიარქო ტახტზე აღსაყდრებისას. მან ცხოვრება და გული საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას, ყველა ჩვენგანს უბოძა. იგი მუდამ განსაკუთრებული სიყვარულით იღებდა მასთან მისულ ყველა მორწმუნეს, განურჩევლად იმისა, რუსი იყო, ქართველი თუ ბერძენი... მისთვის მთავარი ის იყო, რომ ადამიანს თანადგომა ესაჭიროებოდა და მორწმუნე იყო. და დღეს, ძმანო და დანო, მარადიულ ცხოვრებაში ვაცილებთ მეუფე ზინობს, მაგრამ მწამს, რომ ის არ დაგვტოვებს თავისი ლოცვის გარეშე." მიტროპოლიტი დაიკრძალა ალექსანდრე ნეველის სახელობის ეკლესიაში.

მიტროპოლიტი ნაუმი (შავიანიძე)

მიტროპოლიტი ნაუმი, ერისკაცობაში ნაომ გრიგოლის ძე შავიანიძე, დაიბადა 1889 წელს ქუთაისის მაზრის სოფელ ოხომირაში, სასულიერო პირის ოჯახში. მამა გაბრიელ შავიანიძე იყო დეკანოზი. 1904 წელს ნაუმ შავიანიძემ დაამთავრა ქუთაისის კლა¬სიკური გიმნაზია. მისი გიმნაზიელი მეგობარი იყო შემდგომში ცნობილი ენათმეცნიერი აკაკი შანიძე, რომელთანაც კონტაქტი არასდროს არ გაუწყვეტია. სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ დაინიშნა სოფელ ცუცხვათის ეკლესიის მედავითნედ. 1905 წელს სოფელ ოხომირაში დააარსა საკუთარი სკოლა, სადაც უსასყიდლოდ ასწავლიდა გლეხის შვილებს. 1916 წელს იმერეთის ეპისკოპოსმა გიორგიმ (ალადაშვილი) ხელი დაასხა ქუთაისის საკათედრო ტაძრის მთავარდიაკვნად. 1918 წლის დასაწყისში ქუთათელი მიტროპოლიტის ანტონის (გიორგაძე) მიერ იკურთხა მღვდლად და გამწესებულ იქნა ოხამირას მაცხოვრის სახელობის ეკლესიაში. 1921 წელს მამა ნაუმი შეთავსებით ქუთაისის სამრეკლო სკოლების განათლების განყოფილების გამგის მოადგილედ მუშაობდა. იგი აქტიურ მონაწილეობას იღებდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მესამე საეკლესიო კრების მუშაობაში, რომელიც ჩატარდა 1921 წლის 1-5 სექტემბერს გელათში და მხარს უჭერდა მიტროპოლიტ ნაზარის (ლეჟავა) კანდიდატურას სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ტახტზე. 1924-1929 წლებში ჭოგნარის მაცხოვრის ეკლესიის წინამძღვარია.

1929 წელს მამა ნაუმი დაინიშნა ქუთაისის მწვანეყვავილას ეკლესიის წინამძღვრად. ამ ეკლესიაში მსახურობდა იგი 1941 წლამდე, ვიდრე ხელისუფლებამ 1941 წელს ადმინისტრაციული წესით არ დაკეტა იგი. მამა ნაუმს 1942 წელს დიდი უბედურება დაატყდა თავს, დააპატიმრეს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სტუდენტთა ჯგუფის წევრები, რომელთა მიზანი იყო ბრძოლა საქართველოს საბჭოთა იმპერიის მარწუხებიდან განთავისუფლებისათვის. ამ ჯგუფის აქტიური წევრები; კოტე ჯოგლიძე, კოტე ხიმშიაშვილი და შალვა შავიანიძე (მამა ნაუმის შვილი) დახვრიტეს. დიდი მწუხარების მიუხედავად, მამა ნაუმი სულიერად არ გატეხილა, 1943 წელს იგი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა, უწმიდესმა და უნეტარესმა კალისტრატემ თბილისის სიონის ტაძრის მოძღვრად გადაიყვანა, იმავდროულად იგი ასრულებდა სინოდის მდივნის მოვალეობას.

მამა ნაუმი მონაწილეობდა რუსეთისა და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიებს შორის მოლაპარაკებაში, რომელიც 1943 წელს გაიმართა. მოლაპარაკების დამთავრების შემდეგ რუსეთის ეკლესიამ აღიარა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ტერიტორიალური ავტოკეფალია. მამა ნაუმის თბილისში გადასვლა გააპროტესტეს მორწმუნეებმა და უწმიდეს კალისტრატეს სთხოვეს მისი ქუთაისში დაბრუნება. პატრიარქმა ქუთათელ ეპისკოპოს ეფრემს ასეთი შინაარსის წერილი გაუგზავნა: "აცნობეთ მთხოვნელებს, ნაომი ჩემთვის საჭიროა, დროებით მაინც, გთხოვთ ასევე განუმარტოთ მორწმუნეთ, ჯერჯერობით ნაუმს ვერსად ვერ გავუშვებ." (59, 8).

1945 წლის თებერვალში უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე იმყოფებოდა მოსკოვში რუსეთის პატრიარქის ალექსი I-ის აღსაყდრებაზე მას თან ახლდა სიონის ტაძრის დეკანოზი ნაუმი. ამის შემდეგ იგი არაერთხელ ყოფილა მოსკოვში საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დელეგაციის შემადგენლობაში. 1955 წელს ეჩმიაწინში მამა ნაუმი ესწრებოდა ყოველთა სომეხთა პატრიარქ-კათოლიკოსის ვაზგენ I-ის აღსაყდრებას. დახვეწილი ინტელექტუალი, უაღრესად მოწესრიგებული კაცი იყო იგი. უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატე ასე აფასებდა მის ღვაწლს: "თქვენი მოღვაწეობა სიონის ტაძარში თუმცა რამდენიმე წლის ამბავს წარმოადგენს, მაგრამ არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ, რომ ეს მანძილი თქვენი დაუცხრომელი შრომისა, ნათლად გვიხატავს ეკლესიის ჭეშმარიტი მსახურებისა და ღვთის საყვარელი მოწაფის სურათს. სიმშვიდე, სიმდაბლე, გულწრფელობა და სიყვარული ღვთისა და ხალხის მიმართ. აი, რას ახორციელებთ თქვენ." (59, 10).

1947 წელს დეკანოზი ნაუმი დაჯილდოვდა მიტრით და დაუბრუნდა ქუთაისის მწვანეყვავილას ეკლესიას. 1956 წლის 3 ივლისს მოულოდნელად გარდაიცვალა ქუთათელ-გაენათელი მიტროპოლიტი გაბრიელი (ჩაჩანიძე). უწმიდესისა და უნეტარესის, მელქისედეკ III-ს ბრძანებით დეკანოზი ნაუმი დაინიშნა ეპარქიის მთავარხუცესად. 1957 წლის 7 იანვარს იგი აკურთხეს ქუთათელ-გაენათელ ეპისკოპოსად. მეუფე ნაუმი წერდა: "ბავშვობიდანვე მქონდა სურვილი გავმხდარიყავი ეკლესიის მსახური, მაგრამ ის კი არასოდეს მიფიქრია, რომ ეპისკოპოსი ვყოფილიყავი, ვინაიდან მღვდელმთავრობა არის დიდი და ძნელი საქმე, და რომ ეპისკოპოსი უნდა იყოს შემკული მრავალგვარი კარგი ღირსებებით, მაგრამ რადგანაც ეს ღმერთმა ინება, მე უღირსი მონა ღვთისა, სავსებით მორჩილებას ვაცხადებ და დიდ მადლობას შევსწირავ უფალსა ღმერთსა ჩვენსა ჩემდამი დიდი მოწყალებისათვის." (59, 111).

1958 წელს მეუფე ნაუმი დაჯილდოვდა ოქროს ჯვრით. მეუფე ნაუმს ურთულეს პირობებში უხდებოდა მღვდელმთავრის ტვირთის ზიდვა. იგი თავის დღიურში წერდა: "ქუთაისში, პეტრე-პავლეს ეკლესიაში, კარგა ხანია დაიწყო შფოთი და ეკლესიისათვის დიდად საზიანო მდგომარეობა... საქმის ნათელსაყოფად ბევრი ფრიად მნიშვნელოვანი საბუთი მოიპოვება. ბევრმა იცის რა მოუვიდა მიტროპოლიტ ეფრემს, ერთი უღირსი დედაკაცი შეუვარდა ღვთისმსახურების დროს და მისი მოკვლა უნდოდა. ღვთის მადლით ის ცოცხალი დარჩა, ასევე მიტროპოლიტ გაბრიელს მსახურების დროს შეუვარდნენ და ჩაქოლავდნენ, საკურთხეველში რომ არ მოესწრო შესვლა. მე კი რამდენი შეურაცხყოფა მომაყენეს უსახელო წერილებით, მუქარით... საშინელ დევნილ და ტანჯულ მდგომარეობაში ვიმყოფები. არ მქონია შესაძლებლობა, რომ დამშვიდებულად შემესრულებინოს წირვა-ლოცვა და ეს როგორი ღვთისმსახურებაა, როდესაც მღვდელმთავარი იმის ფიქრშია, თუ როდის ესვრიან მას ანდა ცივი იარაღით გამოასალმებენ წუთისოფელს?" (59, 12). ეს ჩანაწერები ზუსტად ასახავს XX საუკუნის 50-60-იან წლების რთულ ვითარებას, როდესაც ხელისუფლებისაგან მოსყიდული პირები ცდილობდნენ არასასურველი სასულიერო პირების დაშინებას, ცილისწამებით საზოგადოებისაგან მათ იზოლირებას, მაგრამ მეუფე ნაუმს კარგად ჰქონდა გათავისებული, რომ აუცილებელი იყო სიმშვიდით დაეთმინა ყველაფერი. მეუფე ნაუმის თავმდაბლობა კიდევ უფრო მკაფიოდ წარმოჩნდა 1959 წელს, როდესაც იგი თბილისში დაიბარა უწმიდესმა და უნეტარესმა, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა მელქისედეკ III-მ და სთხოვა დათანხმებულიყო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრეობას, მაგრამ მეუფე ნაუმმა თავაზიანად მიანიშნა პატრიარქს, რომ მოსაყდრეობისათვის ყველაზე ღირსეული მიტროპოლიტი იყო ეფრემი (სიდამონიძე). მისმა პოზიციამ ბოდბელ დიმიტრისთან (იაშვილი) ერთად გადაწყვიტა მე-10 საეკლესიო კრებაზე მიტროპოლიტ ეფრემის სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად არჩევის საკითხი. უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ეფრემ II განსაკუთრებული პატივისცემით იყო გამსჭვალული მეუფე ნაუმის მიმართ, 1964 წელს ეპისკოპოსი ნაუმი წმიდა ნინოს ორდენით დაჯილდოვდა, 1967 წელს მას მიტროპოლიტობა ებოძა.

უწმიდესი ეფრემი მიტროპოლიტს ნაუმს წერდა: "შენ ერთს გაქვს უფლება ცოდვების მოკითხვისა და ბედნიერი ვართ, რომ  შენ ამას არ აკეთებ, ბედნიერი ვართ, რომ შენ არ იცი ზედმეტის თქმა, ის რაც შენ იცი, რომ გეთქვა, ვინ იცის შეიძლება წარღვნაც მოსულიყო." (59, 73). მიტროპოლიტმა ნაუმმა დიდი შრომა გასწია მოწამეთის მონასტრის მოწესრიგებისათვის, გაიყვანა გზა, ააგო საეპარქიო სახლი, მოაწყო მონასტრის ეზო, წმიდა დავითისა და კონსტანტინეს საძველე. მძიმე ავადმყოფს სიცოცხლის შენარჩუნება შეეძლო თუ გაიკეთებდა ცალი ფეხის ამპუტაციას (განგრენა ჰქონდა), რაზედაც უარი განაცხადა. ღმერთთან სამსჯავროზე ცალი ფეხით როგორ წარვსდგეო. 1969 წლის 3 მარტს იგი გარდაიცვალა ქუთაისში. უწმიდესმა და უნეტარესმა ეფრემ II-მ ასეთი შინაარსის დეპეშა გაგზავნა: "ჩემი უძვირფასესი ნაუმის გარდაცვალების გამო ვერ მოგახსენებთ სამძიმარს, რადგან ყველამ მე უნდა მითხრას სამძიმარი ყველაზე მძიმე დანაკლისით შეწუხებულს." (7, 55). განსვენებულს წესი აუგეს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქმა, უწმიდესმა და უნეტარესმა ეფრემ II-მ და ცხუმ-აფხაზეთის ეპისკოპოსმა ილიამ (შიოლაშვილი). მიტროპოლიტი ნაუმი დაიკრძალა ქუთაისში, პეტრე-პავლეს ეკლესიაში.

მიტროპოლიტი დიმიტრი (იაშვილი)

მიტროპოლიტი დიმიტრი, ერისკაცობაში დავით ილარიონის ძე იაშვილი, დაიბადა 1872 წლის 15 დეკემბერს სიღნაღის მაზრის სოფელ საქობოში, სასულიერო პირის ოჯახში. პირველდაწყებითი განათლება მიიღო თელავის სასულიერო სასწავლებელში. 1888-1896 წლებში სწავლობდა თბილისის სასულიერო სემინარიაში. სემინარიაში სწავლის პერიოდი დაემთხვა რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლების მიერ ქართველი მასწავლებლებისა და მოსწავლეების დევნა-შევიწროების გაძლიერების ხანას. ამ ნიადაგზე სემინარიაში არაერთხელ მომხდარა დაპირისპირება და შფოთი. სემინარიიდან გარიცხული მოსწავლეების უმრავლესობამ ახლადშექმნილ მარქსისტულ ჯგუფებში გადაინაცვლა. ახალგაზრდა დავით იაშვილმა შეინარჩუნა სულიერი სიმშვიდე და არჩეული გზის ერთგულება. სემინარიის დამთავრების შემდეგ იგი 1896-1898 წლებში მსახურობდა მართლმადიდებლური აღმსარებლობის უწყებათა სკოლების მასწავლებლად. 1898 წელს ხელდასხმულ იქნა მღვდლად და დაინიშნა საქობის ეკლესიის წინამძღვრად. ამავე დროს ასრულებდა სიღნაღის ეპარქიალური სასწვლებლის საბჭოს თავმჯდომარის მოვალეობას.

1912 წელს მამა დავითი გადმოყვანილ იქნა თბილისის მიქაელ მთავარანგელოზის ტაძრის წინამძღვრად, აღყვანილ იქნა დეკანოზის ხარისხში. ამის შემდეგ იგი ძირითადად თბილისის ეკლესიებში მსახურობდა. მამა დავითი გამოირჩეოდა თავმდაბლობით, ქრისტიანული მოკრძალებითა და პირდაპირობით. 1952 წელს სრულაიდ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესი მელქისედეკ III-ის წინადადებით აღიკვეცა ბერად და ეწოდა სახელად დიმიტრი. სულ მალე 80 წლის ასაკში იგი ხელდასხმულ იქნა ნინოწმინდელ ეპისკოპოსად. 1958 წლიდან მეუფე დიმიტრი გახდა მიტროპოლიტი ბოდბისა და ალავერდისა. უწმიდესმა მელქისედეკ III-მ წერილობითი განკარგულებით სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ გამოაცხადა ურბნელი მიტროპოლიტი დავითი (დევდარიანი). 1960 წლის 10 იანვარს გარდაიცვალა უწმიდესი და უნეტარესი მელქისედეკ III. 11 იანვარს შეიკრიბა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა სინოდის სხდომა, რომელიც გახსნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ წერილობითი განკარგულებით დატოვებულმა ურბნელმა მიტროპოლიტმა დავითმა (დევდარიანი). პირველი სიტყვა ითხოვა ქიროტონიით უპირატესმა მიტროპოლიტმა დიმიტრიმ, რომელმაც პირდაპირ განაცხადა, რომ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში ამ ეტაპზე მოსაყდრეობა ეკუთვნის ბათუმ-შემოქმედელ და ჭყონდიდელ მიტროპოლიტ ეფრემს (სიდამონიძე), მის წინადადებას მხარი დაუჭირეს ქუთათელ-გაენათელმა ნაუმმა (შავიანიძე) და სინოდის წევრთა უმრავლესობამ. მიტროპოლიტმა დავითმა პირადი განცხადებით მოიხსნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრის მოვალეობა. ამ თანამდებობაზე არჩეულ იქნა მიტროპოლიტი ეფრემი, რომელიც შემდეგ გახდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი. მიტროპოლიტი დიმიტრი იყო საქართველოს ისტორიის, ქართული მწერლობის შესანიშნავი მცოდნე, თვითონაც წერდა ისტორიული ჟანრის მოთხრობებს, ნოველებს, რომელთა უმრავლესობა დაცულია იოსებ გრიშაშვილის არქივსა და გიორგი ლეონიძის სახელობის ლიტერატურის მუზეუმში.

მიტროპოლიტი დიმიტრი გარდაიცვალა 1961 წლის 22 ივლისს 89 წლის ასაკში. დაკრძალულია თბილისის პეტრე-პავლეს სახელობის ეკლესიაში. განსვენებულ მიტროპოლიტს წესი აუგო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა, უწმიდესმა და უნეტარესმა ეფრემ II-მ, რომელმაც მიტროპოლიტი დიმიტრი დაახასიათა, როგორც მშვენიერი მქადაგებელი და ერთ-ერთი გამორჩეული სასულიერო მოღვაწე, რომლის სახელს არასოდეს დაივიწყებს ქართველი ერი და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია.

მიტროპოლიტი ლეონიდე (ჟვანია)

მიტროპოლიტი ლეონიდე, ერისკაცობაში ლავრენტი ტიმოთეს ძე ჟვანია, დაიბადა 1885 წლის 1 დეკემბერს ზუგდიდის მაზრის სოფელ ლეჯიქეთში, სასულიერო პირის ოჯახში. პირველდაწყებითი განათლება მიუღია სენაკის სასულიერო სასწავლებელში. 1903-1907 წლებში სწავლობდა სტავროპოლის სასულიერო სემინარიაში, 1907-1911 წლებში ხარკოვის უნივერსიტეტის იურიდიულ ფაკულტეტზე. 1911-1957 წლებში საერო სამსახურშია, როგორც კვალიფიციური სამართალმცოდნე, იურისტი. 1957 წლის 1 თებერვალს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მელქისედეკ III-ის ლოცვა-კურთხევით თბილისის ალექსანდრე ნეველის სახელობის ეკლესიაში აღიკვეცა ბერად. 3 თებერვალს სიონის საპატრიარქო ტაძარში ხელდასხმულ იქნა მთავარდიაკვნად. 4 თებერვალს დიდუბის ეკლესიაში ხელდასხმულ იქნა მღვდელმონაზვნად. 1957 წლის 15 თებერვალს, მირქმის დღესასწაულზე სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა, უწმიდესმა და უნეტარესმა მელქისედეკ III-მ სინოდის წევრთა მონაწილეობით აკურთხა ცხუმ-აფხაზეთის ეპისკოპოსად.

1958-1959 წლებში ეპისკოპოსი ლეონიდე (ჟვანია) ასრულებდა საქართველოს კათოლიკოსთან არსებული სინოდის რწმუნებულის მოვალეობას. ეპისკოპოს ლეონიდეს ურთულეს ეპარქიაში უხდებოდა მოღვაწეობა, როგორც უწმიდესი და უნეტარესი ეფრემ II აღნიშნავდა - მეუფე ლეონიდეს გაწონასწორებული პოლიტიკა, საერო და საეკლესიო კანონების ზედმიწევნით ცოდნა იყო მის ეპარქიაში წარმატების საფუძველი. ეპისკოპოსი ლეონიდე დაჯილდოებული იყო: "რომანოვების სამასი წლის დინასტიის მეფობის მედლით" (1913 წ.). მედლით "1941-1945 წლებში ომში მამაცური შრომისათვის," ხოლო 1958 წელს უწმიდესისა და უნეტარესი მელქისედეკ III-ის მიერ კუნკულ-ბარტყულზე თვლებიანი ჯვრით, 1964 წელს წმიდა ნინოს - ორდენით.

1964 წლის 14 დეკემბერს ეპისკიპოსი ლეონიდე გარდაიცვალა სოხუმში. დაკრძალეს 20 დეკემბერს ქუთაისში, არქიელის გორაზე, წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესიაში, საღვთო ლიტურღია და ანდერძი აუგეს კათოლიკოს-პატრიარქმა ეფრემ II-მ, მღვდელმთავარებმა და სამღვდელოებამ. მეუფე ლეონიდე დაიკრძალა წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესიაში. მის საფლავის ქვას ასეთი წარწერა აქვს: "45 წელი პირნათლად ვემსახურე ამ მიწიერ ქვეყანას მართლმსაჯულების დარგში, ამიერიდან შევუდეგ ქრისტეს, უფალმა მწყოს, გთხოვთ შენდობას." როგორც მისი შვილი, რეჟისორი ამირან ჟვანია იგონებდა: `ეპისკოპოსი ლეონიდე მრევლს ყოველთვის მოძღვრავდა, დიდი სულიერი მოთმინებისაკენ, მოუწოდებდა მათ, ნათელი გონებით გაეკეთებინათ ანალიზი ყოველი გადადგმული ნაბიჯისათვის და ისე ივლოთ ჭეშმარიტების გზაზე, ჰქონოდათ სიმტკიცე სულისა, ებრძოლათ სიმართლისათვის, ჰქონოდათ ღრმა რწმენა, რათა მიეღოთ გადარჩენა სულისა და ხორცისა. ღმერთი მისცემს ყველაფერს ადამიანს და შემდეგ იქნება სულიერი მხედველობა, ხოლო სულიერი სიბრმავე გაქრება... ადამიანის წინამძღოლი ცხოვრებაში არის სინდისი და შეგნება, სინდისი არის დამსჯელი ცუდი ქცევისათვის და დამაჯილდოებელი კარგი საქმისათვის. თუ სინდისი ნორმალურია, ის სახელს და ავტორიტეტს მოუპოვებს ადამიანს. რა არის საშიში ადამიანში? ის, როცა ადამიანი ისეთი სუსტია, რომ ის ხდება ქვენა გრძნობების ბრმა იარაღი, ის ემორჩილება ქვენა გრძნობას და ასრულებს უაზრო სურვილებს, ეს ნიშნავს იმას, რომ გონება სუსტი აქვს და ეს ქვენა გრძნობა ამარცხებს გონებას. სუსტი გონების ადამიანი კი ყოველთვის მონა შემსრულებელია გრძნობებისა. დიდი მიზანი და დიდი ოცნება რომ შესრულდეს, ამას სჭირდება დიდი შრომა და ნებისყოფა, თავისით არაფერი არ კეთდება, ეს არის ჭეშმარიტება, რომელიც ყველა გონიერმა ადამიანმა უნდა იცოდეს. ჩვენ კი ყველა ფხიზლად უნდა ვიყოთ და მტკიცე ნაბიჯით უნდა ვიაროთ წინ, კეთილი მიზნებისაკენ."

P.S. ეპისკოპოს ლეონიდე ჟვანიას შვილიშვილია ქუთაისის ბაგრატის ტაძრის წინამძღვარი, საქართველოს ეკლესიის ისტორიაში მრავალი საინტერესო წიგნის ავტორი, დეკანოზი ზინობი ჟვანია.

ეპისკოპოსი დავითი (ბურდულაძე)

ეპისკოპოსი დავითი, ერისკაცობაში დავით აღათონის ძე ბურდულაძე, დაიბადა 1877 წლის 12 მარტს სიღნაღის  მაზრის სოფელ ვაქირში, მედავითნის ოჯახში. სიღნაღის სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ ეხმარებოდა მამას ეკლესიაში. 1893-1898 წლებში სიონის საკათედრო ტაძრის მორჩილია. 1898 წელს ეპისკოპოს ლეონიდეს მიერ გამწესებულ იქნა თელავის მაზრის სოფელ ვარდისუბნის წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესიაში, სადაც ასწავლიდა საღვთო სჯულსა და საეკლესიო გალობას.

1915 წელს გორის ეპისკოპოსმა ანტონმა (გიორგაძე) ხელი დაასხა მღვდლად. 1918 წელს ალავერდელი ეპისკოპოსის პიროსის მიერ გამწესებულ იქნა ვაჩნაძიანის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების სახელობის ეკლესიაში. 1925 წელს მიტროპოლიტ იოანეს (მარღიშვილი) მიერ დადგენილ იქნა თელავის მაზრის სოფელ შილდის მღვდლად. 1929 წელს იგი აიძულეს თავი დაენებებინა სასულიერო საქმიანობისათვის.

1944 წელს უწმიდესმა და უნეტარესმა კალისტრატემ იგი აღადგინა მღვდლის ხარისხში და გაგზავნა ახმეტაში, 1952 წლიდან დეკანოზი და ალავერდის ეპარქიის მთავარუხუცესია. 1958 წლის 8 ოქტომბერს აღიკვეცა ბერად, 9 ოქტომბერს აღყვანილ იქნა არქიმანდრიტის ხარისხში. 1958 წლის 14 ოქტომბერს, სვეტიცხოვლობის დღესასწაულზე, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მელქისედეკ III-ის ლოცვა-კურთხევით ხელდასხმულ იქნა ალავერდის ეპისკოპოსად. მეუფე დავითი წირავდა თელავის ღვთაების ეკლესიაში იმ დროს, როცა ალავერდის საკათედრო ტაძარში სამღვდელმთავრო წირვა-ლოცვა ხელისუფლებისაგან აკრძალული იყო. 1962 წლის შემოდგომაზე ალავერდობის დღესასწაულზე მეუფე დავითმა გადაწყვიტა ალავერდის მონასტერში ეწირა, მაგრამ დიდი უსიამოვნებები შეამთხვიეს. ამის შესახებ მეუფე დავითი 7 ოქტომბერს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ეფრემ II-სადმი გაგზავნილ მოხსენებაში წერს: "დღესასწაულის დროს ტაძარში შემოვიდნენ ახმეტის  აღმასკომის თავმჯდომარე მაღლაკელიძე მილიციელებით და შეტევით მომმართეს: როგორ გაბედე ალავერდში ჩამოსვლა და ეკლესიაში შემოსვლა. როდესაც მე ვუპასუხე, რომ მე ალავერდის ეპისკოპოსი ვარ და ჩემს მოვალეობას შეადგენს ამ ტაძარში საღმრთო ვედრების შესრულება-თქო, ამაზე დაცინვით მიპასუხეს, ვინ ეპისკოპოსი ხარ? აბა, საბუთი წარმოგვიდგინეო, აქ რელიგიის საქმეთა რწმუნებულის მიერ დანიშნულია მღვდელი გიორგი კუკუნაშვილი, მის მეტს აქ არავის არაფრის უფლება არ აქვსო. მოკლედ, შეგვექმნა ცხარე კამათი, დამემუქრნენ, დაგაპატიმრებთო. დამაპატიმრეთ - მეთქი, - ვუპასუხე. მათ უნდოდათ, წირვა შემეწყვიტა და მათი ბრძანებით გავსულიყავი ტაძრიდან, მაგრამ როდესაც დაინახეს, მაგრად დავუდექი და წირვის შეწყვეტას არ ვაპირებდი, ბოლოს მაღლაკელიძემ მითხრა, შენს მოხუცებულობას ვცემთ პატივს და არ გაპატიმრებთ, მაგრამ როცა წირვას დაამთავრებთ, დაუყოვნებლივ დატოვეთ ალავერდის ტაძარიო" (28, 693). ალავერდობას ალავერდელ მღვდელმთავარს არ ჰქონდა ტაძარში წირვის ჩატარების უფლება. ეს იყო სამწუხარო რეალობა.

ეპისკოპოსი დავითი გარდაიცვალა 1963 წლის აპრილში, 86 წლის ასაკში. როგორც მისი ახლობელი იგონებდა, "დაეწყო სტენოკარდიული შეტევები... მოითხოვა ჩემი ნახვა, მეც მაშინვე ჩავედი თელავში ჩემს მეუღლესთან და ორ პატარა ბავშვთან ერთად. მე დამინახა თუ არა, გამოცოცხლდა. მეორე დღეს გამიმხილა, უნდა მაზიაროთო. მე შემეშინდა, ძალიან განვიცადე, მაგრამ რას ვიზამდი. მოვიყვანეთ მოძღვარი, ოთახში მარტო მე დამტოვა. ეს სურათი ჩემი მეხსიერებიდან არასოდეს წაიშლება. იწვა პაპა არაჩვეულებრივად ლამაზი სანახავი, სათნო, სიკეთით სავსე თვალებით, გამხდარ ხელისგულზე სეფისკვერი ედო. მიყურებდა მე და ჩამოსდიოდა ცრემლები, მეც ვერ ვიკავებდი თავს და ცრემლად ვიღვრებოდი მთელი ზიარების განმავლობაში. პაპა ეთხოვებოდა ამქვეყნიურს. ეს ჩემთვის იყო უდიდესი განცდა. მეორე დღეს გარდაიცვალა." (56, 49). დაკრძალულია თელავის საერო სასაფლაოზე.

 

მიტროპოლიტი ილია (შიოლაშვილი)

მიტროპოლიტი ილია, ერისკაცობაში ირაკლი გიორგის ძე ღუდუშაური-შიოლაშვილი, დაიბადა 1933 წლის 4 იანვარს ვლადიკავკაზში, ღრმად მორწმუნე ქრისტიანულ ოჯახში. მამა - გიორგი სიმონის ძე შიოლაშვილი და დედა - ნატალია იოსების ასული კობაიძე ყაზბეგის რაიონიდან იყვნენ. გიორგი შიოლაშვილი 1927 წელს დროებით საცხოვრებლად გადასულა ვლადიკავკაზში, სადაც მათი ოჯახი გამორჩეული ყოფილა. პატარა ირაკლი მონათლეს ვლადი-კავკაზის წმიდა ნინოს სახელობის ქართულ ეკლესიაში, რომელიც ექვემდებარებოდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს, უწმიდესსა და უნეტარეს კალისტრატეს. ნათლობის საიდუმლო აღასრულა წმიდა ნინოს სახელობის ეკლესიის წინამძღვარმა არქიმანდრიტმა ტარასი კანდელაკმა (უწმიდესი და უნეტარესი კირიონ II-ის ყოფილი მდივანი, შემდგომში წილკნელი ეპისკოპოსი ს.ვ.). პატარა ირაკლის ნათლია იყო მონაზონი ზოილე დვალიშვილი. ერთხელ დედა ზოილემ თავისი ყმაწვილი ნათლული დაალოცვინა სვეტიცხოვლობაზე უწმიდესსა და უნეტარეს კალისტრატეს. ირაკლი შიოლაშვილის მრავალრიცხოვან ოჯახში დედა, მამა, ძმები: თეიმურაზი, შოთა, ვიქტორი, და - ნინო ყოველდღე ლოცულობდნენ საქართველოს დიდების ხატთან. "არ მახსოვს ჩემი თავი უფლისადმი რწმენისა და სიყვარულის გარეშე... თვით ჩემი ოჯახი იყო მორწმუნე და მშობლები ბავშობიდანვე გვინერგავდნენ ღვთის სიყვარულს. სახლში მუდამ გვქონდა ხატები, აუცილებლად ენთო კანდელი, ყოველ შაბათ-კვრიას ეკლესიაში დავდიოდით," (9, 97) - იხსენებს მისი უწმიდესობა. გიორგი შიოლაშვილის ოჯახი იყო ხიდი ვლადიკავკაზის ქართველობისა საქართველოსთან დასაკავშირებლად. "ჩემი ბავშვობა, - აღნიშნავს მისი უწმიდესობა, - დაემთხვა საქართველოს ეკლესიისათვის მეტად მძიმე პერიოდს. სამღვდელოება იდევნებოდა, ეკლესიები იხურებოდა. ხალხს წირვა-ლოცვებზე დასწრებისა ეშინოდა. ჩვენს სახლს ხშირად თავს აფარებდნენ დევნილი სასულიერო პირები, თვეობით რჩებოდნენ ისინი ჩვენთან და წარუშლელ კვალს ტოვებდნენ პირადად ჩემს აზროვნებასა და ბუნებაზე." (9, 97).

გიორგი შიოლაშვილისა და ნატალია კომაიძის ღვაწლით 1947 წელს ვლადიკავკაზში აშენდა ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის საფარველის სახელობის ეკლესია. პატარა ირაკლი ზაფხულობით სნოში მამაპაპურ სახლში იმყოფებოდა უფროსებისაგან ისმენდა ხალხურ თქმულებებს, დადიოდა სნოსა და თრუსოს ხეობაში, ათვალიერებდა ძველ ციხე-კოშკებს, ეკლესია-მონასტრებს. 1941 წლის სექტემბერში ირაკლი შიოლაშვილი ვლადიკავკაზის N22 საშუალო სკოლის პირველ კლასში შეიყვანეს, რომელიც დაამთავრა 1952 წელს. მან მიიღო გადაწყვეტილება, სწავლა გაეგრძელებინა მოსკოვის სასულიერო სემინარიაში. სემინარიის კურსის წარჩინებით დასრულების შემდეგ, 1956-1960 წლებში, ირაკლი შიოლაშვილი ზაგორსკის სასულიერო აკადემიის სტუდენტია. მან აკადემიის I კურსზე სწავლის დროს საკონკურსო ტურში წარადგინა თხზულება, რომელმაც პირველი ადგილი დაიმსახურა. გამარჯვებული დაჯილდოვდა 50 მანეთით მიტროპოლიტ ფილარეტის ფონდიდან, ხოლო ტროიცკი-სერგეივის ლავრამ მას 30 მანეთი გადასცა. აკადემიაში სწავლის პირველ წელსვე ირაკლი შიოლაშვილმა გადაწყვიტა ბერ-მონაზვნობა. 1957 წლის 16 აპრილს თბილისის ალექსანდრე ნეველის სახელობის ეკლესიაში უწმიდესისა და უნეტარესის, მელქისედეკ III-ის ლოცვა-კურთხევით ეპისკოპოსმა ზინობმა (მაჟუგა) ირაკლი შეიოლაშვილი ბერად აღკვეცა და სახელად უწოდა ილია. როდესაც მეუფე ზინობმა ბერად აღკვეცილი ილია უწმიდესსა და უნეტარეს მელქისედეკ III-ს წარუდგინა, გახარებულმა პატრიარქმა ამ სიტყვებით მიმართა მას: ათი შენისთანა რომ მყავდეს, საქართველოს ეკლესიას არაფერი გაუჭირდებაო. 18 აპრილს სიონის საპატრიარქო ტაძარში უწმიდესმა და უნეტარესმა მელქისედეკ III-მ ხელი დაასხა მას იეროდიაკვნად. 1959 წლის 10 მაისს უწმიდესისა და უნეტარესის მელქისედეკ III-ის წერილობითი ნებართვით რუსეთის პატრიარქმა ალექსი I-მა ზაგორსკის წმიდა სერგის სავანის სატრაპეზოში იეროდიაკონი ილია მღვდელმონაზვნად აკურთხა. სასულიერო აკადემიაში სწავლის დროს ირაკლი შიოლაშვილს კიდევ უფრო გაუმძაფრდა დედაეკლესიისა და სამშობლოს სიყვარული. ამის დასტურია მისი წერილი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესი და უნეტარესი მელქისედეკ III-სადმი: "თქვენო უწმიდესობავ, გვაკურთხეთ... აქ, ჩვენ წრეში, ვრცელდება ხმები იმის შესახებ, რომ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია თითქოს დასასრულს უახლოვდება, რადგან: 1. მთელი რიგი ეპარქიები უმოქმედოდ, მღვდელმთავრის გარეშეა და არ არსებობს სათანადო კადრი; 2. ღვთისმსახურების დროს ეკლესიებში მორწმუნეთა დასწრება ერთობ მცირეა; 3. საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას არა აქვს სემინარია, გამომცემლობა, საეკლესიო მუზეუმი, წიგნსაცავი, ბიბლიოთეკა. ლაპარაკია იმის შესახებ, რომ ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიაში არ იქნება დაშვებული ახლადხელდასხმული ქართველი მღვდელმთავარი და რომ მღვდელმთავართა შორის არიან ისეთებიც, რომლებიც აქ ქართველებს შორისაც კი ავრცელებენ უბადრუკ აზრს საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ეპარქიების გამსხვილების აუცილებლობის შესახებ. ზემოთ მოყვანილი ძირითადი პრობლემების ირგვლივ თქვენს მიერ მიღებული ზომები, საქართველოს სსრ მთავრობის თავმჯდომარესთან შეხვედრის ჩათვლით, ჩვენთვის ცნობილია, მაგრამ ზოგიერთი მწარე სინამდვილის გამო ვაძლევთ თავს ნებას, რომ თქვენი ყურადღება მოვაპყროთ შემდეგ გარემოებას: საბჭოთა მთავრობის სათანადო დადგენილების საფუძველზე რუსეთის, უკრაინის, სომხეთის და სხვა მოკავშირე რესპუბლიკებში არსებობს სასულიერო სემინარია-აკადემიები, ხდება ღვთისმსახურებისათვის საჭირო ლიტერატურის გამოცემა, ხატების გამრავლება, ეკლესია-მონასტრების აღდგენა-განახლება. საქართველოს ეკლესიას თუ უპირატესობა¬ არა აქვს, გამონაკლისს მაინც არ წარმოადგენს. მხოლოდ საჭიროა ამ იურიდიული უფლებების გამოყენება ადგილობრივი მთავრობის მეშვეობით. საქართველოს სსრ ხელისუფალთ, არსებული წესის დაცვით, მატერიალური შესაძლებლობის ფარგლებში წარედგინოს წერილობითი სახის განაცხადი საქართველოს ავტოკეფალური სამოციქულო ეკლესიის სასიცოცხლო საკითხების შესახებ და ენერგიულად იქნას მოთხოვნილი, პირველ რიგში, სემინარიის (არა კურსების) გახსნის, საჭირო ლიტერატურის გამოცემის, საეკლესიო მუზეუმის, წიგნსაცავის დაარსების, გელათის, წილკნის, ნიკორწმინდის, ყაზბეგის, ანანურის, გორის ეკლესიებში ღვთის მსახურების უფლების აღდგენა-განახლების შესახებ... ქართველი ერის სიამაყე, სიწმიდე და დიდება "სვეტიცხოველი" არა მარტო ჩვენი ხალხის, არამედ უცხოელთა ყურადღებასაც იმსახურებს და ამის გამო მის წმიდა მიდამოებში თქვენი ლოცვა-კურთხევით საეკლესიო მუზეუმ-წიგნსაცავის გახსნა ყოველმხრივ გამართლებული იქნებოდა. თქვენი მოწოდებით, მოსახლეობაში გაბნეული ისტორიული და სიძველეთა დაცვის თვალსაზრისით ბევრი დიდმნიშვნელოვანი საეკლესიო დანიშნულების ნივთი, წიგნი, წმიდა ხატები, ჯვარი და სხვა აღმოჩნდებოდა ეკლესიის საკუთრებაში, ე.ი. დაცული იქნებოდა შესაძლებელი განადგურებისაგან. მზად ვართ ამ დიდი საქმისთვის გავიღო პირადი ბიბლიოთეკაც. სააღდგომო არდადეგებისათვის შესაძლოა ვეახლოთ თქვენს უწმიდესობას და თქვენი მითითებითა და ლოცვა-კურთხევით არსებული წესის დაცვით, სადღესასწაულო ქადაგებით მივმართოთ მორწმუნე საზოგადოებას. ღრმა პატივისცემით გეამბორებით და გამოვითხოვ თქვენს წმიდა ლოცვა-კურთხევას. ირაკლი შიოლაშვილი." (9, 103).

სასულიერო აკადემიაში სწავლის დროს მღვდელმონაზონმა ილიამ საკვალიფიკაციო თემად აირჩია "ათონის ივერთა მონასტრის ისტორია." მან 1959 წლის ზაფხული გაატარა თბილისის ბიბლიოთეკებსა და არქივებში, მოიძია საჭირო მასალები, შეხვდა ქართველ მეცნიერებს, მიიღო მათგან რჩევები. 1960 წლის ივნისში ზაგორსკის სასულიერო აკადემიაში შედგა მღვდელმონაზონ ილიას საკვალიფიკაციო ნაშრომის საჯარო დაცვა. ოფიციალურმა პროფესორებმა ნ. მურავიოვმა და ა. გეორგიევსკიმ მაღალი შეფასება მისცეს წარმოდგენილ ნაშრომს. აკადემიის რექტორმა საგანგებო წერილით მიმართა მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქს ალექსი I-ს, რათა საუკეთესო ნაშრომისათვის დაეჯილდოებინა ღვთისმეტყველების კანდიდატი, მღვდელმონაზონი ილია. როგორც უწმიდესი და უნეტარესი ილია II თავის ავტობიოგრაფიაში აღნიშნავს: "სასულიერო აკადემიის სამეცნიერო საბჭომ დაადგინა, მე ვყოფილიყავი დატოვებული აკადემიაში პროფესორთა სტიპენდიანტად, მაგრამ ჩემი ერის სიყვარულმა მიმატოვებინა ეს ყველაფერი და მომიყვანა საქართველოში." (9, 104). იგი ეახლა უწმიდესსა და უენტარესს, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს ეფრემ II-ს და ასეთი განცხადებით მიმართა: "თქვენო უწმიდესობავ! გაცნობებთ, რომ 1960 წელს დავამთავრე მოსკოვის სასულიერო აკადემია. გთხოვთ, მომცეთ სამსახური, გამგზავნოთ იქ, სადაც თქვენ სცნობთ საჭიროდ." (9, 104).

უწმიდესმა ეფრემ II-მ მღვდელმონაზონი ილია ბათუმის საკათედრო ტაძრის მღვდელმსახურად დანიშნა. 1960 წლის 19 დეკემბერს იგი აყვანილ იქნა იღუმენის, ხოლო 1961 წლის 16 სექტემბერს _ არქიმანდრიტის ხარისხში. 1963 წლის 23 აგვისტოს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესის ეფრემ II-ის თავმჯდომარეობით შედგა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის წმიდა სინოდის სხდომა, რომელმაც მიიღო გადაწყვეტილება ბათუმის წმიდა ნიკოლოზის საკათედრო ტაძრის წინამძღვრის მოადგილე, არქიმანდრიტი ილია გამოერჩია შემოქმედელ ეპისკოპოსად. არქიმანდრიტ ილიას ეპისკოპოსად კურთხევა შესრულდა 1963 წლის 25 აგვისტოს სვეტიცხოველში. კურთხევის წესი შეასრულა უწმიდესმა და უნეტარესმა, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ეფრემ II-მ. წმიდა სინოდის წევრების: ურბნელი მიტროპოლიტის დავითის (დევდარიანი), ქუთათელ-გაენათელი მიტროპოლიტის ნაუმის (შავიანიძე), ცხუმ-აფხაზეთის ეპისკოპოსის ლეონიდეს (ჟვანია), სტეფანეველი ეპისკოპოსის ზინობის (მაჟუგა) თანამსახურებით.

არქიმანდრიტმა ილიამ ამ სიტყვებით მიმართა პატრიარქს: "თქვენო უწმიდესობავ! თქვენო მაღალყოვლადუსამღვდელოესობავ, თქვენო ყოვლადუსამღვდელოესობავ! ღვთივგანგრძნობილნო მწყემსმთავარნო და მოძღვარნო! ნებითა ღმრთისათა და ბრძანებითა თქვენისა უწმიდესობისა და უნეტარესობის კათოლიკოსის თანაი სამღვდელო სინოდის საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიისა, მოწოდებულ ვარ მღვდელმთავრობის მადლის მისაღებად სამსახურისათვის. ჩემთვის ფრიად ძნელია, გამოვთქვა შინაგანი სულიერი განცდანი და მღელვარებანი, რომლითაც ვარ ახლა გარემოცული, ამ ჩემთვის მეტად საღმრთო და საიდუმლო ჟამს. ვგრძნობ შიშსა და ძრწოლას, მაგრამ, ამავე დროს, სულიერ სიხარულს და იმედს, რადგან არ ვგრძნობ თავს საამისოდ მომზადებულად. უკეთუ ხანში შესული ხვავბარაქიანი დიდი პავლე მოციქული იტყვის: "ვიქადი მხოლოდ უძლურებითა ჩემითაო", მე რაღა მეთქმის ამ სიჭაბუკის წლებში რომელ წელთა სიმცირეს არ მოუცია ჩემთვის საამისო გამოცდილება, მაგრამ მძიმე განცდების დროს მანუგეშებს და მამხნევებს ის მადლი ღვთისა, რომელიც უნდა გარდმოვიდეს ჩემს უძლურებასა ზედა თქვენი საღმთო მარჯვენის ხელდასხმით. მე მწამს, რომ ის, რომელიც არის დასაბამი და დასასრული ყოვლისა არსისა, ის, რომელიც გარდამოხდა ზეცით დაცემული კაცის აღსადგენად, შემაძლებინებს კეთილად წარვმართო ეს დიდი სამსახური. თუ თვით თვისით კაცს ძალუძს მიღებად ამ პატივისა, მიენიჭება მხოლოდ ღვთის მიერ მოწოდებულ (ებრაელთა 5,4)... ღმერთი შეეწევა და გაუწევს მფარველობას იმ კაცს, რომელიც ღრმად მორწმუნეა და გული გამთბარი აქვს ღვთისა და კაცის სიყვარულით. ღმერთი მიანიჭებს სიბრძნეს და გულისხმაყოფასა მას, რომელსაც აქვს შიში ღვთისა. ამისთანა კაცზედ იტყვის ბრძენი სოლომონი: "დასაბამი სიბრძნისა შიში ღვთისა არს," ხოლო მღვდელმთავარს მუდამ სჭირდება სიბრძნე ღვთიური, გონებით იყვეს ბრძენი და მაღალი, ხოლო ცხოვრებით - უბრალო და მდაბალი. იყვეს ერთგული დარაჯი ქრისტეს ეკლესიისა. იყვეს შემოსილი უბიწო ცხოვრებით, ვითარცა ბრძანებს მოციქული პავლე. სიტყვისამებრ ბრძენი სოლომონისა, "რომელიც ვალს უბიწოდ, იგი ვალს უშიშრად." ვხედავ რა ყოველივე ამაში შეურყეველ ნებას ღვთისას, თავმდაბლად მოვიხრი სულიერსა და ხორციელსა ქედსა ჩემსა თქვენს წინაშე. მამამთავართა მამამთავარო! წმიდა ყოვლადსამღვდელონო და მამანო და ესრეთ ვქადაგებ: გმადლობთ, მორჩილ ვარ ბრძანებისა თქვენისა და არარას მცირესა წინააღმდგომსა ვიტყვი. გევედრებით, თქვენო უწმიდესობავ, ყოვლად სამღვდელონო, ოდეს დამდებთ ცხოველმყოფელი სულის მომნიჭებელთა ხელთა თქვენთა, მრჩობლ აღვავლენდეთ წინაშე ღვთისა ლოცვათა თქვენთა, რათა გარდამოსულმან სულმან წმიდამან აღავსოს ყოველივე ნაკლოვანებანი ჩემნი, რათა ვიქნე სახედ მორწმუნეთა სიტყვით სვლით, სიყვარულით, სიწმიდით, რათა ჟამს მეორედ მოსვლისას მოკრძალებით გარნა კადნიერებით წარვსდგე წინაშე მართალსა მსაჯულისა განცხადებად "აჰა ესერა, მე და ყრმანი, რომელნი მომცნა მე ღმერთმან, ამინ." (9, 105-106).

შემოქმედელი ეპისკოპოსი ილია დაინიშნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ქორეპისკოპოსად. მასვე დაევალა ახლად გახსნილი მცხეთის სასულიერო სამოძღვრო კურსების (შემდეგში სემინარიის) ხელმძღვანელობა. ახალგაზრდა მღვდელმთავარი ენერგიულად შეუდგა მცხეთის სამოძღვრო კურსების სასულიერო სემინარიად გადაკეთებისათვის ნიადაგის მომზადებას. სასულიერო აკადემიაში მიღებულმა ფართო განათლებამ მას საშუალება მისცა მაღალ დონეზე დაეყენებინა როგორც დისციპლინა, ასევე სასწავლო პროცესი.
შემოქმედელი ეპისკოპოსი ილია 1964 წელს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სახელით

მონაწილეობდა კუნძულ როდოსზე გამართულ მართლმადიდებელ ეკლესიათა სამშვიდობო ფორუმში, სადაც საქართველოს ეკლესია ყველაზე ახალგაზრდა ავტონომიურ ეკლესიად გამოაცხადეს. ამას მოჰყვა მეუფე ილიას მწვავე რეაქცია. მან ჯერ განუმარტა დამსწრეთ, რომ საქართველოს ეკლესია არის უძველესი ავტოკეფალური სამოციქულო ეკლესია და მოითხოვა შესაბამისად პატივისცემა, შემდეგ კი პროტესტის ნიშნად სხდომა დატოვა. როდოსიდან დაბრუნებულმა მეუფე ილიამ ვრცელ მოხსენებით ბარათში უწმიდესსა და უნეტარესს, ეფრემ II-ს აუხსნა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ირგვლივ შექმნილი ვითარება. უწმიდესმა ეფრემ II-მ მას დაავალა ემუშავა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის საერთაშორისო აღიარებისათვის, ქართველ მეცნიერებთან თანამშრომლობით მოეძია ავტოკეფალიის ისტორიული მტკიცებულებანი.

მეუფე ილიამ ჩამოაყალიბა საქართველოს საპატრიარქოს საგარეო განყოფილება, რომელსაც ხელმძღვანელობდა 1977 წლის 25 დეკემბრამდე. დაიწყო დაძაბული მუშაობა. მეუფე ილია, როგორც საგარეო განყოფილების თავმჯდომარე, 1963-1977 წლებში შეხვდა კონსტანტინოპოლის, ალექსანდრიის, ანტიოქიის, იერუსალიმის, რუსეთის, ელადის, კვიპროსის, ბულგარეთის, სერბეთის, ჩეხოსლოვაკიის, პოლონეთის ეკლესიის მეთაურებს, საზღვარგარეთის ქვეყნების მთავრობათა მეთაურებს, პრეზიდენტებს. არამართლმადიდებელი ეკლესიების მეთაურებს. მან, როგორც მართლმადიდებელი საეკლესიო კანონიკის დიდმა სპეციალისტმა, კარგად იცოდა, რომ მართლმადიდებელ მსოფლიოში ექვსი ბერძნული საპატრიარქო ყველა მნიშვნელოვანი საკითხის გადაჭრისას გადამწყვეტ როლს ასრულებდა. გარდა ამისა, საზღვარგარეთ არსებული ქართული სიტორიული სამონასტრო ცენტრების უმრავლესობა ამ ექვსი საპატრიარქოს ტერიტორიაზეა. ამიტომ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ბერძნულ საპატრიარქოებთან ნორმალურ ურთიერთობას. ჯერ კიდევ 1976 წელს სოხუმში იგი იყო უშუალო მანსპინძელი ათენისა და ელადის ეკლესიის მრავალრიცხოვანი დელეგაციისა, რომელშიც 7 მიტროპოლიტი და 11 მღვდელი შედიოდა. მეუფე ილიას ასეთი ჩანაწერი გაუკეთებია: "პირველად ერთგვარი ეჭვის თვალით გვიყურებდნენ, იგრძნობოდა რაღაც დაძაბულობა და უნდობლობა ბერძნების მხრიდან, შემდეგ თითქოს გალღვა ყინული... მათ გამოთქვეს სურვილი ჩვენთან თანამშრომლობისა, მოითხოვეს სტუდენტების გაცვლა. საქართველოს ეკლესიამ ხელიდან არ უნდა გაუშვას ეს მომენტი. სტუდენტების გაგზავნით მივაღწევთ სამ მიზანს: 1. შევიძენთ ბერძნული ენის სპეციალისტებს; 2. ქართული ეკლესია მათი მეშვეობით დაუკავშირდება ბერძნულ ეკლესიას; 3. ამ სტუდენტების მეშვეობით ჩვენი ეკლესია და ქართული მეცნიერები დაუკავშირდებიან ათონის ივერთა მონასტერს და იქ დაცულ ქართულ ხელნაწერებს." (9, 109).

საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ისტორიული ავტოკეფალიის აღიარებისათვის ბრძოლა დაიწყო 1917 წლის 17 სექტემბრიდან უწმიდესმა და უნეტარესმა კირიონ II-მ, რუსეთის ეკლესიამ ეს ავტოკეფალია აღიარა 1943 წელს, ხოლო მეუფე ილიამ XX საუკუნის 60-იანი წლებიდან დაწყებული ბრძოლა, რათა მსოფლიო საპატრიარქოს ეღიარებინა საქართველოს ეკლესიის ისტორიული ავტოკეფალია, წარმატებით დააგვირგვინა პატრიარქობის ჟამს 1990 წლის 4 მარტს, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ ოფიციალურად დაადასტურა ეს.

1967 წლის 1 სექტემბრიდან ეპისკოპოსი ილია უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ეფრემ II-ის ლოცვა-კურთხევით გადაყვანილ იქნა ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის მმართველად. ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქია ერთ-ერთი ურთულესი ეპარქია იყო საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიაში. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ, XIX საუკუნის დასაწყისიდანვე, რუსეთის საიმპერატორო ხელისუფლება შეუდგა ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიაში, შავიზღვისპირეთში რუსეთის ეკლესიური ინტერესების განმტკიცებას. დაიწყო ეპარქიიდან ქართველი სასულიერო პირების გამოძევებისას და მათი რუსებით ჩანაცვლების პროცესი. XX საუკუნის დასაწყისში, საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიისათვის ბრძოლის გააქტიურების ფონზე, რუსეთის ხელისუფლებამ სცადა სოხუმის ეპარქიის საქართველოს საეგზარქოსოდან გამოყოფა, მაგრამ აფხაზეთის ქართველობის დიდი წინააღმდეგობის გამო ეს ვერ მოახერხა. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ ცხუმ-აფხაზეთის რუსულმა სამრევლოებმა რუსეთის ეკლესიის ხელისშეწყობით უარი განაცხადეს დამორჩილებოდნენ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის იურისდიქციას. ასეთ რთულ პირობებში უხდებოდათ ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის მართვა მიტროპოლიტებს ამბროსის (ხელაია), იოანეს (მარღიშვილი), ქრისტეფორეს (ციცქიშვილი), პავლეს (ჯაფარიძე), მელქისედეკს (ფხალაძე), ვაარლამს (მახარაძე), ანტონს (გიგინეიშვილი), ლეონიდეს (ჟვანია), რომანოზს (პეტრიაშვილი). ასეთი რთული ეპარქია ჩაიბარა ეპისკოპოსმა ილიამ. სასულიერო პირების უმრავლესობა არაქართველი იყო. რელიგიის საქმეთა რწმუნებული გააფხაზებული ქართველი ა. ლაგვილავა ყველანაირად ავიწროებდა ქართველებს, ქართულ მრევლს. ცხუმ-აფხაზეთის ეპისკოპოსმა ილიამ მოახერხა მრევლის შემოკრება. თუ მის მღვდელმთავრობამდე მხოლოდ 2 ქართველი სასულიერო პირი მოღვაწეობდა ეპარქიაში, მეუფე ილიას ღვაწლით ქართველ სასულიერო პირთა რაოდენობა 12-მდე გაიზარდა. როგორც მის უწმიდესობას არაერთხელ აღუნიშნავს, სამწუხაროდ აფხაზეთის ქართველობის უმრავლესობა დაშორებული იყო ეკლესიას და ამას მოუცლელობით ხსნიდა.

1969 წლის 17 მაისს უწმიდესმა და უნეტარესმა, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ეფრემ II-მ ეპისკოპოსი ილია ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიაში წარმატებული საქმიანობისათვის მიტროპოლიტის ხარისხში აიყვანა. 1972 წელს მიტროპოლიტმა ილიამ მიიღო მეორე პანაღიის ტარების უფლება, ხოლო 1975 წელს _ სკუფიაზე ბრილიანტის ჯვრის ტარების უფლება. ახალგაზრდა, განთლებული მღვდელმთავარი ქართული ეკლესიის სახედ იქცა.

1970 წელს საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ აღნიშნა კათოლიკოს-პატრიარქ ეფრემ II-ის დაბადებიდან 70 წლისთავი. საიუბილეო კომისიას ხელმძღვანელობდა ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი ილია, რომელმაც ამ სიტყვებით მიმართა იუბილარს: "თქვენო უწმიდესობავ, უწმიდესო პატრიარქო და უნეტარესო მამამთავარო ღვთით დადგენილო მამაო საქართველოს ეკლესიისა. წმიდა ეფრემი ესრეთ გადმოგვცემს გრიგოლ ღვთისმეტყველის სიტყვებს: "ყოველთა მეუფებამან ღმერთმან მაღალმან ესრეთ გპოვა შენი ღირსი მღვდელმთავარნი თავისა თვისისა, ღირსად მსახურნი ნათესავსა ამასა ჩვენსა შორის... ხმა მაღალი ქადაგი ჭეშმარიტებისაო და თვალი ბრწყინვალე ქრისტიანობისაო." დიახ, თქვენო უწმიდესობავ, მხოლოდ მაღალმან ღმერთმან და განგებამან გამოგირჩიათ და აღგიყვანათ ღირსისა მამამთავრისა ტახტსა ზედა. თქვენ გაგივლიათ დიდი და მეტად რთული ცხოვრების გზა. გზა ექსორიობისა და გზა განსაცდელისა. ღვთისგან რჩეული და ხელდადებული ადამიანის ცხოვრება მუდამ გამოირჩევა სხვა მოქალაქეთა ცხოვრებისაგან, ვინ წარმოიდგენდა იმას, რომ ის ახალგაზრდა ჭაბუკი გრიგოლ სიდამონიძე, რომელიც 1917 წელს ხელს აწერდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აქტზე, მომავალში იქნებოდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი? თქვენ თვითონ შეგეძლოთ ამის წარმოდგენა? იმ დროს იდუმალი მარჯვენა ღვთისა, ყველასათვის ფარული, უკვე იყო თქვენ ზედა. უწმიდესო და უნეტარესო პატრიარქო კირიონ, ჩვენ გვწამს, რომ დღეს არა მარტო ხორცით, არამედ სულითაც იმყოფები ჩვენთანა, გრძნობდით თუ არა, რომ ის ახალგაზრდა სემინარიის სტუდენტი, რომელსაც შენთვის მოკრძალებით მოჰქონდა წიგნები, მომავალში იქნებოდა შენი მემკვიდრე? მე მესმის ხმა იდუმალი, დიახ თქვენო უწმიდესობავ, გისურვებთ ხანგრძლივ სიცოცხლეს ჩვენი ეკლესიის აყვავებისა და წინსვლისათვის." (7, 61).

მეუფე ილია ახალგაზრდა, გაბედული მღვდელმთავარი იყო და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სინოდის წევრებს მოუწოდებდა უფრო თანმიმდევრულნი და მტკიცენი ყოფილიყვნენ საერო მთავრობის მიმართ დამოკიდებულებაში. მან ჯერ კიდევ 1967 წლის ოქტომბერში საქართველოს ეკლესიის წმიდა სინოდის სახელით საქართველოს მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარეს გივი ჯავახიშვილს საგანგებო წერილით მიმართა, სადაც აღნიშნული იყო იმ სივიწროვისა და აუტანელი სამუშაო პირობების არსებობის შესახებ, რომელშიც საქართველოს საპატრიარქო იმყოფებოდა... "რევოლუციის შემდეგ ნაციონალიზებულ იქნა მთელი რიგი საეკლესიო შენობები, მათ შორის სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ბინაც, სადაც მოთავსებულია რესპუბლიკის მილიციის სამმართველო. ეს შენობა ისტორიულად ცნობილია, როგორც კათოლიკოს-პატრიარქის სასახლე. აქ ცხოვრობდნენ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქები არა მარტო წარსულ დროში, არამედ საბჭოთა ხელისუფლების დროსაც (კირიონი, ლეონიდე, ამბროსი) ჩამოგვერთვა 1922 წელს. წმიდა სინოდი ღრმა პატივისცემით მოგმართავთ თხოვნით, დაგვიბრუნოთ ჩვენი შენობა." (40, 3203).

მიტროპოლიტ ილიას მეგობრული და შემოქმედებითი ურთიერთობა აკავშირებდა ქართულ ინტელიგენციასთან, მეცნიერებთან. 1970 წელს იგი პროფესორ ელენე მეტრეველს სწერდა: "ქალბატონო ელენე! გამახარა თქვენმა წერილმა და "ეპისტოლეთა წიგნმა" (იგულისხმება სომხური ეპისტოლეთა წიგნი ზ. ალექსიძის კომენტარებით ს.ვ.) გმადლობთ ყურადღებისათვის. მეც მინდა გახაროთ სასიამოვნო ამბავი. არქიმანდრიტ აბელის საშუალებით ვიპოვეთ გზა, რომლითაც დავუკავშირდებით ათონის ივერიის მონასტრის ხელნაწერებს. მივიღე წერილი თესალონიკის უნივერსიტეტის პროფესორ ტახიაოსისაგან, რომელიც გვპირდება დახმარებას. ეს წერილი გადავაბეჭდინე და ასლს გიგზავნით თქვენ, რომ გაიგოთ თუ რა დახმარებას გვპირდება. ეტყობა პროფესორმა იცის რუსული ენა - წერილი რუსულ ენაზეა დაწერილი, როგორც წერილიდან ირკვევა, პროფესორ ბლეიკს აღუწერია ქართული ხელნაწერები. მე არ ვიცი, ჩვენ გვაქვს თუ არა რ. ბლეიკის მიერ შედგენილი ხელნაწერების კატალოგი. ძველი ქართული ანბანისა და ენის შესასწავლად რომელი წიგნები შეგვიძლია შევთავაზოთ ჩვენ, როგორც ჩანს მას სურს შეისწავლოს ძველი ქართული ენა. ბრძანდებოდეთ კარგად. პატივისცემით მიტროპოლიტი ილია." (9, 112).

მიტროპოლიტ ილიას მოწვევით საქართველოში უნდა ჩამოსულიყო სალონიკის უნივერსიტეტის პროფესორი დიმიტრიოს ცამისი, ეს ვიზიტი იმხნად ვერ შედგა, მაგრამ 1978 წლის სექტემბერში უკვე კათოლიკოს-პატრიარქმა, უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ უმასპინძლა ათონის მთის გუბერნატორსა და სალონიკის უნივერსიტეტის პროფესორს დიმიტრიოს ცამისს. ათონის მთის ქართულ ხელნაწერებთან ქართველი მეცნიერები იმხნად მიტროპოლიტ ილიას მეშვეობით მივიდნენ, გაეცნენ და მათი მიკროფილმები ჩამოიტანეს საქართველოში. მიტროპოლიტ ილიას ასეთი წარმატებები ბევრს არ ახარებდა, იყვნენ ხელისშემშლელნიც. ამას ადასტურებდა 1972 წლის 26 მაისს მიტროპოლიტ ილიას მიერ შედგენილი განცხადება მცხეთის სასულიერო სემინარიის რექტორის თანამდებობიდან გადადგომის შესახებ. "როგორც მოგეხსენებათ, - მიმართავდა იგი წმიდა სინოდს, - 1963 წელს მისი უწმიდესობისა და უნეტარესობის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ეფრემ II-ის დიდი შრომითა და მეცადინეობით, მცხეთაში გაიხსნა სასულიერო სემინარია, რომლის ხელმძღვანელად ვიყავი დანიშნული. ეს იყო ახალი დიდი საქმე, რომელსაც სჭირდებოდა დიდი ენერგია და გამოცდილება. არც მე და არც მასწავლებლები არ ვიშურებდით ძალას სემინარიის გაძლიერებისა და განმტკიცებისათვის. ამ წლების განმავლობაში ჩვენ შევხვდით ბევრ წინააღმდეგობასა და სიძნელეს. მიუხედავად ამისა, ჩვენ შევძელით სასწავლებელი მყარ ნიადაგზე დაგვეყენებინა. არ უარვყოფ იმას, რომ სემინარიის კურსდამთავრებულთაგან ყველამ ვერ გაამართლა ჩვენი იმედები და ვერ გამოიჩინა მოძღვრის მაღალი თვისებები, მიუხედავად ზოგიერთი არასასურველი ფაქტისა, ჩვენ ვხედავთ, რომ კურსდამთავრებულთა უმეტესი ნაწილი თავდადებულად ემსახურება საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ტაძრებს. გულისტკივილით უნდა მოგახსენოთ, რომ ცხრა წლის განმავლობაში, დახმარების ნაცვლად მესმოდა მხოლოდ კრიტიკა." (9, 112).

დამაფიქრებელი იყო იმ წერილის შინაარსიც, რომელიც კათოლიკოს-პატრიარქ დავით V-ის მდივანმა გრიგოლ მშვიდობაძემ გაუგზავნა ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტ ილიას 1977 წლის 10 სექტემბერს "გაცნობებთ, რომ კათოლიკოს-პატრიარქ დავით V-ის ბრძანებით, მის მაღალ ყოვლადუსამღვდელოესობას, მიტროპოლიტ რომანოზს, მიეცა პირველი ადგილი მიტროპოლიტთა შორის" (9, 113). (ამ დროს მიტროპოლიტი რომანოზი 90 წლის იყო). იწყებოდა ბრძოლა პატრიარქობისათვის და ვინაიდან მიტროპოლიტი ილია ითვლებოდა პატრიარქობის უალტერნატივო კანდიდატად, ამ ბრძანებით გამოჩნდა ალტერნატივაც. 1977 წლის 10 ნოემბერს მიტროპოლიტი ილია კათოლიკოს-პატრიარქ დავით V-ის გარდაცვალების მეორე დღეს გამოცხადდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ, ხოლო 1977 წლის 23 დეკემბერს XII საეკლესიო კრებამ იგი აირჩია სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად. ახლად არჩეული პატრიარქის კურთხევა შესრულდა 25 დეკემბერს სვეტიცხოველში. ამ სტრიქონების ავტორს, იმხანად ისტორიის ფაკულტეტის III კურსის სტუდენტს, ჰქონდა ბედნიერება ყოფილიყო იმ ისტორიული დღის მონაწილე, როდესაც საქართველოს ეკლესიის საჭეთმპყრობელი გახდა 44 წლის მიტროპოლიტი ილია. თუ რა გაკეთდა განვლილი 33 წლის მანძილზე საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიაში უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II-ის ღვაწლით, ამის შესახებ მოგვითხრობს ჩვენი ვრცელი მონოგრაფია "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ილია II" თბილისი. 2008 წელი.

---------------------------------------------------------------------------

დამოწმებული ლიტერატურა

1. სერგო ვარდოსანიძე "ქართული ეროვნული ცნობიერების პრობმელები", თბილისი, 2004 წ.

2. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი კირიონ II", თბილისი, 1994 წ.

3. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ლეონიდე", თბილისი, 2000 წ.

4. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი", თბილისი, 2009 წ.

5. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე III", თბილისი, 2009 წ.

6. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე", თბილისი, 2009 წ.

7. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ეფრემ II", თბილისი, 2007 წ.

8. სერგო ვარდოსანიძე "საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია 1917-1952 წლებში", თბილისი, 2001 წ.

9. სერგო ვარდოსანიძე "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, უწმიდესი და უნეტარესი ილია II", თბილისი, 2008 წ.

10. სერგო ჯორბენაძე "ცხოვრება და ღვაწლი ივანე ჯავახიშვილისა", თბილისი, 1984 წ.

11. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამართლებრივი აქტების კრებული, თბილისი, 1990 წ.

12. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის კალენდარი, თბილისი, 2009 წ.

13. გიორგი ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, "დეკანოზ ნიკიტა თალაკვაძის მოგონებები."

14. საქართველოს უახლესი ისტორიის ცენტრალური საისტორიო არქივი.

15. საქართველოს საპატრიარქო არქივი.

16. ავთანდილ ნიკოლეიშვილი "გაბრიელ ეპისკოპოსი", ქუთაისი, 1990 წ.

17. მელიტონ კელენჯერიძე "გაბრიელ _ ეპისკოპოსი იმერეთისა", თბილისი, 2006 წ.

18. ილია ჭავჭავაძე "თხზულებანი", თბილისი, 1984 წ.

19. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ალექსანდრე ეპისკოპოსის ფონდი.

20. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, მელიტონ კელენჯერიძის ფონდი.

21. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ეპისკოპოს კირიონის ფონდი.

22. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, თედო ჟორდანიას ფონდი.

23. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ფონდი სხვადასხვა.

24. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ვასილ კარბელაშვილის ფონდი.

25. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ამბროსი ხელაიას ფონდი.

26. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, კალისტრატე ცინცაძის ფონდი.

27. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, კორნელი კეკელიძის ფონდი.

28. საქართველოს საპატრიარქო არქივი.

29. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ეპისკოპოს პიროს ოქროპირიძის ფონდი.

30. საქართველოს საპატრიარქო არქივი. ეპისკოპოს დავით კაჭახიძის საქმე.

31. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ეპისკოპოს დიმიტრი აბაშიძის საქმე.

32. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის ფონდი.

33. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ეპისკოპოს პავლე ჯაფარიძის ფონდი.

34. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ალავერდის ეპარქიის ფონდი.

35. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, მიტროპოლიტ იოანე მარღიშვილის ფონდი.

36. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, მთავარეპისკოპოს იოანე ანანიაშვილის ფონდი.

37. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, მიტროპოლიტ შიო ავალიშვილის ფონდი.

38. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ ლეონიდეს ფონდი.

39. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ეპისკოპოს ტარასი კანდელაკის საქმე.

40. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, მიტროპოლიტ ილიას ფონდი.

41. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ დავით V-ის ფონდი.

42. საქართველოს ცენტრალური საისტორიო არქივი.

43. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, უწმიდესი და უნეტარესი ილია II. "ეპისტოლენი, სიტყვანი, ქადაგებანი", ტ: I, II, III, თბილისი, 1997 წ. 2008 წ.

44. ჯემალ გამახარია "წმიდა მღვდელმოწამე კირიონ II და აფხაზეთი", თბილისი, 2006 წ.

45. ნუგზარ პაპუაშვილი "ამბროსი ხელაია რუსეთის საეკლესიო პოლიტიკის შესახებ აფხაზეთში", თბილისი, 2005 წ.

46. ეპისკოპოსი კირიონი "ივერიის კულტურული როლი რუსეთის იმპერიის ისტორიაში", თბილისი, 2009 წ.

47. იოსებ მეგრელიძე "ექვთიმე თაყაიშვილი", თბილისი, 1989 წ.

48. სარგის კაკაბაძე "ქართველი ხალხის ისტორია 1783-1921 წ.წ.", თბილისი, 1997 წ.

49. ჯემალ გამახარია "წმიდა ამბროსი აღმსარებელი და აფხაზეთი", თბილისი, 2006 წ.

50. კალისტრატე ცინცაძე "ქაშუეთის წმიდა გიორგის ეკლესია ტფილისში", თბილისი, 1994 წ.

51. ვაჟა კიკნაძე "ცხოვრება და ღვაწლი პეტრე კონჭოშვილისა", თბილისი, 2003 წ.¬

52. კათოლიკოსი ამბროსი, კრებული შეადგინა ედიშერ გიორგაძემ, თბილისი, 1999 წ.

53. ჟურნალი "მწყემსი".

54. ამბერი "მოგზაურობა რაჭა-ლეჩხუმში", ჟურნ. "განთიადი", 1916 წ. 5. IX.

55. გოჩა საითიძე "წამებული მშობელი ქვეყნისა და ეკლესიისათვის", "ისტორიანი", თბილისი, 2000 წ.

56. ზინობი ჟვანია "საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქნი და მღვდელმთავარნი 1917 წლიდან", ქუთაისი, 1994 წ.

57. იაკობ გოგებაშვილი "თხზულებანი", ტ. II, თბილისი, 1954 წ.

58. ჟურნალი "საღვთისმეტყველო კრებული", თბილისი, 1987 წ. N3.

59. მარინა შავიანიძე "მიტროპოლიტი ნუემი", ქუთაისი, 2006 წ.

60. ჟურნალი "ჯვარი ვაზისა".

61. გაზეთი "მადლი".

62. კრებული "მიტროპოლიტი კონსტანტინე მელიქიძე", თბილისი, 2000 წ.

63. გაზეთი "ქიზიყი".

64. მთავარეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე "დედა ეკლესია", თბილისი, 1996 წ.

65. კრებული "მეცნიერება და სარწმუნოება", თბილისი, 2005 წ.

66. დეკანოზი კონსტანტინე კაჭარავა "სუჯუნის ეკლესია", 2009 წ.

67. ჟურნალი "კრიალოსანი".

68. გაზეთი "საქართველოს საპატრიარქო უწყებანი".

69. ხობისა და ფოთის ეპარქიის საეპარქიო საბჭოს სხდომათა ოქმები.

70. ეპისკოპოსი ზოსიმე "ვაქებდე უფალსა ცხოვრებასა ჩემსა", თბილისი, 1997 წ.

71. მთავარეპისკოპოსი ზოსიმე "მოგონებანი", თბილისი, 2006 წ.

72. ჟურნალი "ფუძნარი".

73. საქართველოს ეკლესიის კალენდარი 1976 წ.

74. საქართველოს ისტორია XX საუკუნე. პროფ. ვახტანგ გურულის რედაქციით, თბილისი, 2003 წ.

75. ფოთისა და ხობის მიტროპოლიტ გრიგოლის არქივი.

 

სერგო ვარდოსანიძე
"ქართველი მღვდელმთავრები" (XX-XXI საუკუნეები), თბილისი, 2010 წ.

XX-XXI საუკუნეების საქართველო

სრულდებოდა XIX საუკუნე, როდესაც ილია ჭავჭავაძემ ქართველ ერს მოუწოდა, ფხიზლად იყავით, ის, რაც ხმლით მოსულმა მტერმა ვერ წაგვართვა საუკუნეთა მანძილზე, ახლა ჭკუა-გონებით და მოხერხებით მოსული წაგვართმევს, თუ მას ჭკუა-გონება, სიფრთხილე არ დავუპირისპირეთ. ილია ჭავჭავაძემ, როგორც "ღმერთთან მოლაპარაკე" ერის ჭირისუფალმა ზუსტად დაინახა XX საუკუნის რთული მომავალი.

XX საუკუნის დასაწყისში ქართველი ერის წინაშე კვლავ მწვავედ იდგა ერთიანი ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი და ეკლესიური თავისუფლების იდეალები. საზოგადოებრივი ცხოვრების ასპარეზზე კვლავ მხნედ იდგნენ სახელოვანი თერგდალეულები: ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, იაკობ გოგებაშვილი, ვაჟა-ფშაველა, ნიკო ნიკოლაძე - რომელთა დაუღალავი ღვაწლით ქართველობამ აღიდგინა დაცემული მეობა, ეროვნული ღირსების გრძნობა და გარუსებისაკენ ბრძოლა სამშობლოს თავისუფლებისათვის ბრძოლით შეცვალა. "მამული, სარწმუნოება, ენა" ამ დროშის ქვეშ იყვნენ გაერთიანებულნი ამერ-იმერნი, მაგრამ XIX საუკუნის 90-იან წლებიდან საზოგადოებრივ ასპარეზზე გამოსული ახალი თაობა "მესამე დასელენი" თვლიდნენ, რომ სამშობლო, პატრიოტიზმი უნდა შეეცვალათ ინტერნაციონალიზმით და მსოფლიო მოქალაქეობით. ეროვნული თავისუფლების იდეა - სოციალური თავისუფლების იდეით. XX საუკუნის დასაწყისის სა¬ქართველოში თანდათან მკვიდრდებოდა ბრძოლა ზნეობრივი ნორმების გარეშე. საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ვითარების ასეთი სირთულის მიუხედავად 1905 წელს ქართველი სამღვდელოება მაინც შეიკრიბა თბილისში, ვერის წმიდა ნიკოლოზის ეკლესიის ეზოში და ხანგრძლივი დებატების შემდეგ 412 სასულიერო პირის ხელმოწერით მიიღო პეტიცია რუსეთის იმპერატორ ნიკოლოზ II-სადმი, პეტიციის ავტორები კატეგორიულად მოითხოვდნენ რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლებისაგან უკანონოდ წართმეული საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენას, რუს ეგზარქოსთა ნაცვლად სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მმართველობის დაწესებას. პეტიციაზე ხელის მომწერნი სასულიერო პირები საეკლესიო დროშებითა და ჯვარ-ხატებით გოლოვინის (რუსთაველის) პროსპექტზე გამოვიდნენ. მათ სურდათ პეტიცია მიერთმიათ მეფისნაცვალ ვორონცოვ-დაშკოვისათვის. როდესაც ეს ამბავი საქართველოს ეგზარქოსმა მთავარეპისკოპოსმა ალექსიმ (ოპროცკი), შეიტყო სასწრაფოდ დაუკავშირდა თბილისის პოლიციის უფროსს, გამოითხოვა კაზაკები და მათრახებით აცემინა სასულიერო პირები... ეს ამბავი გახმაურდა არა მარტო რუსეთის იმპერიაში, არამედ მთელ მსოფლიოში, ხელისუფლებამ უკან დაიხია. 1906 წლის იანვარში პეტერბურგში დაინიშნა რუსეთის ეკლესიის წმიდა სინოდის სხდომა, სადაც უნდა განეხილათ, რამდენად კანონიერი იყო ქართველი ხალხის მოთხოვნა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შესახებ. სხდომებზე, რომელიც მწვავე დებატების ფონზე მიმდინარეობდა, საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აუცილებლობაზე საუბრობდნენ პროფესორები: ნიკო მარი, ალექსანდრე ხახანაშვილი, ალექსანდრე ცაგარელი, ეპისკოპოსები: კირიონი (საძაგლიშვილი), ლეონიდე (ოქროპირიძე). მაგრამ რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლებამ მიუღებლად მიიჩნია ქართველი ხალხის მოთხოვნა. 1906 წელს თბილისში ახალ ეგზარქოსად მოავლინა თავისი რეაქციული შეხედულებებით ცნობილი მთავარეპისკოპოსი ნიკონი (სოფისკი), დაიწყო ქართველი ავტოკეფალისტი სასულიერო პირების დევნა-შევიწროება. სამშობლოდან გადაასახლეს და პოლიციის მკაცრი მეთვალყურეობა დაუწესეს ეპისკოპოს კირიონს, არქიმანდრიტ ამბროსის, გაძლიერდა რეაქცია, ტერორი. 1907 წლის 30 აგვისტოს წიწამურთან მოკლეს ილია ჭავჭავაძე. ერთმანეთს დაემთხვა რუსეთის იმპერიული ძალებისა და ქართული გვარ-სახელის მქონე გადაგვარებული სოციალ-დემოკრატების ინტერესები. ილია ჭავჭავაძის მკვლელობით უნდა დაესამარებინათ საქართველოს ეროვნული და ეკლესიური თავისუფლების იდეა... 1914-1918 წლებში მიმდინარეობდა პირველი მსოფლიო ომი, საქართველო კავკასიის ფრონტისპირა ზონად გამოცხადდა. ეკონომიკური კრიზისი, ადამიანთა მსხვერპლი, სომეხთა გენოციდი ოსმალეთში და იქიდან გამოქცეულთა დამკვიდრება ქართულ მიწა-წყალზე... 1917 წლის 25 თებერვალი. რუსეთის იმპერიაში შექმნილი რთული პოლიტიკური და ეკონომიკური ვითარების გამო იმპერატორი ნიკოლოზ II ტახტიდან გადადგა. 1917 წლის 12(25) მარტს ქართველი სამღვდელოება მცხეთაში შეიკრიბა, გადაიხადა რუსეთის იმპერიაში მშვიდობისათვის სამადლობელი პარაკლისი, წირვის დასასრულს კი გურია-ოდიშის ეპისკოპოსმა ლეონიდემ წაიკითხა ამ დღისათვის საგანგებოდ გასანთლულ ეტრატზე დაწერილი ტექსტი:

"1917 წელსა, მარტის იბ დღესა, მცხეთის წმიდათა ათორმეტთა მოციქულთა სრულიად საქართველოს საკათალიკოსო ტაძარსა შინა, დღესა კვირიკესა, შემოვკრბით ჩვენ, სრულიად საქართველოს ეკლესიის მწყემსთმთავარნი, სამღვდელონი კრებულნი და ერისაგან წარმომადგენელნი, და, შემდგომად ლიტურღიისა და კეთილდღეობისათვის ახლისა მთავრობისა სავედრებლის პარაკლისის შესრულებისა, გულისხმა ვყავთ სახელმწიფოსა შინა რუსეთისასა მომხდარნი ძირითადნი ცვლილებანი და ახლისა მთავრობისა დაფუძნებაი, ეგრეთვე სახელმძღვანელონი დებულებანი ამა მთავრობისანი, საკუთრივ მის მიერ სინიდისისა და სარწმუნოების თავისუფლებისა აღსარებაი (მუხლი 3). ამასთანავე განვბჭეთ, ვითარმედ: ა) ეკლესიასა ქართველთასა აქუნდა, თანახმად მსოფლიო კრებათა კანონებისა, ავტოკეფალური არსებობაი, რომლისა მოსპობაი ანუ გაუქმებაი არავის ძალედვა, თვინიერ მსოფლიო კრებისა, გარნა მას შინა სრულიად არაკანონიურად შეწყვეტილ იქმნა ავტოკეფალური მართვა-გამგეობაი; ბ) რუსეთსა შინა დამყარდა ახალი სახე სახელმწიფოის მართვა-გამგეობისაი და მას აღარ შეესაბამების ქართველთა ეკლესიისა უფლებაშეჩერებულად ყოფნაი; ამისთვის უცილობლად ვსცანით და ერთხმად და ერთსულად განვაჩინეთ:

ა) ამიერითგან აღდგენილად ჩაითვალოს საქართველოსა შინა ავტოკეფალური საეკლესიო მმართველობაი; ხოლო, ვიდრე კანონიერად აღირჩეოდეს კათალიკოსი საქართველოის ეკლესიისაი, მოსაყდრედ მისა დაინიშნოს ყოვლადსამღდელო ლეონიდე, გურია-სამეგრელოის ეპისკოპოსი, და მასთან, განსაგებელად ეკლესიისა, დაწესდეს დროებითი მმართველობაი საქართველოის ეკლესიისაი, სასულიეროთა და საეროთა პირთაგან შემდგარი.

ბ) ვინაითგან საქართველო ქვაკუთხედად თვისისა არსებობისა აღიარებს სრულსა სოლიდარობას რუსეთისა ახალსა მთავრობასა თანა, განჩინებაი ესე ეცნობოს მთავრობის თავმჯდომარეს უფალს როძიანკოს, მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარეს თავადს ლვოვს, სინოდის ობერპროკურორს უფალს ლვოვს და კავკასიის კომისარიატს-ტფილისში.
ხელს აწერენ:

1. იმერეთის ეპისკოპოსი გიორგი
2. ანტონი - ეპისკოპოსი გორისა
3. პიროს ალავერდელი
4. იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს წინამძღვარი, ნაზარი არქიმანდრიტი
5. დეკანოზი მარკოზ ტყემალაძე
6. დეკანოზი კალისტრატე ცინცაძე
7. დეკანოზი კორნელი კეკელიძე
8. იპოლიტე პეტრეს ძე ვართაგავა
9. ანტონი ივანეს ძე ნატროშვილი
10. სოლომონ იასონის ძე ახვლედიანი
11. პეტრე სვიმონის ძე ბარათაშვილი
12. დეკანოზი ნიკიტა მალაქიას ძე თალაქვაძე
13. ვასილ ზაქარიას ძე ბარნოვი
14. დავით გიორგის ძე ნახუცრიშვილი
15. თედო სახოკია
16. მღვდელი ვასილ კარბელაშვილი
17. დიაკონი ტიმოთე ბაკურაძე
18. დავით ალექსის ძე დავითაშვილი
19. სერგი რომანის ძე გორგაძე
20. მღვდელი ქრისტეფორე ციცქიშვილი
21. მღვდელი ლაზარე ნათიძე
22. იოსებ გიორგის ძე ივანიძე
23. ვასილ ალექსანდრეს ძე აბაშიძე
24. ევდოკია ზაქარიას ასული ხარებაშვილი
25. პეტრე გრიგოლის ძე მირიანაშვილი
26. სოსიკო მერკვილაძე
27. ექიმი მარიამ იოსელიანი
28. მიხაილ ალექსანდრეს ძე მოლოდინი
29. პეტრე ტარიელის ძე ჩიკვაიძე
30. იროდიონ თომას ძე სონღულაშვილი
31. ანტონ გრიგოლის ძე ღლონტი
32. სტეფანე მიქელაძე
33. ნიკოლოზ ესტატეს ძე მონასელიძე
34. ალექსანდრე გიორგის ძე...
35. ალექსანდრე მიხეილის ძე ნასყიდაშვილი
36. მთავარდიაკონი გიორგი ტაბლიაშვილი
37. მღვდელი ონისიმე მელითაური
38. ნიკოლოზ ანტონის ძე ხახუტაშვილი
39. ბაბალე ბუჭყიაშვილი
40. ... ალექსანდრეს ძე სიმონიშვილი
41. მღვდელი გიორგი რომახაშვილი?
42. ანნა თულაშვილი
43. გიორგი მუსხელიძე;
44. არმაზის მღვდელმონაზონი მირიანი (ბექაური)
45. მღვდელი ნიკოლოზ ხეცურიანი
46. ალექსანდრე მიხეილის ძე გველაშვილი
47. ალექსანდრე გიორგის ძე ერისთავი
48. ვასილ ესტატეს ძე ყარსელიშვილი
49. იოსებ ... ძე გველესიანი
50. მიხეილ ვასილის ძე სეფაშვილი
51. მიხეილ გიორგის ძე იანვარაშვილი
52. თამარ კონსტანტინეს ასული გორგაძისა
53. ლუბა კონსტანტინეს ასული ეგაძე
54. ნინო ეგაძისა
55. დავით ალექსანდრეს ძე ყიფშიძე
56. ეკატერინე ყიფშიძე
57. ნინო კორინთლისა
58. დავით ელიზბარის ძე კორინთელი
59. ლუბა ალექსანდრეს ასული კლიმიაშვილისა
60. ლეონტი სვიმონის ძე კასრაძე
61. მღვდელი სამსონ ანტონის ძე ლეჟავა
62. დეკანოზი ალექსანდრე სიმონიშვილი
63. თავადი დიმიტრი ერასტის ძე ჩოლოყაშვილი
64. ანნა გიორგის ასული ახალშენიშვილი
65. მარიამ ვარდოსანიძე (სულ 3 ათასამდე ხელმოწერა).

საქართველოს მართლმადიდებელმა სამოციქულო ეკლესიამ 111 წლიანი მონობის შემდეგ აღიდგინა უკანონოდ წართმეული ავტოკეფალია. 1917 წლის 17 სექტემბერს თბილისში გამართულმა I საეკლესიო კრებამ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩია ეპისკოპოსი კირიონი უწმიდესი და უნეტარესი კირიონ II-ის სახელწოდებით. "არღარ ვართ მონა; არამედ აზნაურ" ასე დაიწყო მისი პირველი მიმართვა ქართველებისადმი. "ქართველმა ერმა დამადგინა მე, უღირსი, მწედ და საჭეთმპყრობელად ახლადაღდგენილ თავის ეკლესიისა. აღველ რა მცხეთის ძველ საპატრიარქო საყდარზე, მოგმართავთ ყველას მოციქულის სიტყვით: "მადლი უფლისა ჩუენისა, იესო ქრისტესი და სიყვარული ღვთისა მამისა და ზიარება სულისა წმიდისა იყავნ თქუენ ყოველთა თანა." განმტკიცება ახლად აღდგენილ ეკლესიისა მის ისტორიულ უფლებათა ფარგლებში, აი პირველი საზრუნავი ჩემი. ასი წლის მონობის გამო შეირყა საქართველოს ეკლესიის მწყობრი ცხოვრება, ერის გულთან შეთანხმებული, დაირღვა კავშირი, გაქრა სული ცხოველი, განთავისუფლებული ეკლესია, პირველ ყოვლისა, განახლებულ უნდა იქნეს. თანამედროვე ცხოვრების საჭიროებათა მიხედვით ყოველ სფეროში და ესრეთ განცხოველებული კვლავ დაუბრუნდეს ერის მთლიან გვამს, რათა ვიყვნეთ ყოველნი ერთ გვამ და ერთი ორად ვიღვწოდეთ საერთო წარმატებისათვის. ღელავს და ბობოქრობს მსოფლიო ზღვა, მრისხანედ გუგუნებს ცეცხლი მსოფლიო ომისა, რომელსა შინა "ქვეყანაი და საქმენი მისნი დაწვად განმზადებულან." ეხლა უნდა გამოიჭედოს და გარდაიქმნას ბედი სხვადასხვა ქვეყნებისა. განსაკუთრებით კი პატარა ერებისა. ეკლესია მუდამ უდგა დარაჯად ქართველი ერის მთლიანობას და დამოუკიდებლობას. ის იყო ერთგვარი დროშა, რომლის ქვეშ ღვიოდა  ნაპერწკალი  ქართველთა  სოლიდარობის იდეისა. ტყუილად კი არ ამბობდა ცნობილი გიორგი მერჩულე "ქართლად ფრიადი ქუეყანაი აღირაცხების, რომელსაცა შინა ჟამი  შეიწირვის  და ლოცვაი ყოველი  აღესრულების."  თუ ასე იყო ძველად, დღესაც ვალად ადევს ჩვენს ეკლესიას ემსახუროს ამავე იდეას და მედგრად აუწყოს კაცობრიობას სახელი ქართველი ერისა; მან უნდა ხელი შეუწყოს ჩვენს განმტკიცება-გაერთიანებას რათა კაცობრიობის ფერხულში ჩვენ ვიპოვოთ შესაფერისი და დამსახურებული ადგილი. აი, მეორე საზრუნავი ჩვენი.

ჩვენი ეკლესიის სასიქადულოდ უნდა ითქვას, რომ ის არასოდეს არ ყოფილა საერთაშორისო დამოუკიდებლობის გამწვავებულ იარაღად და ფანატიზმის დამყარების მიზეზად. პირიქით, ჩვენ ვიცით, რომ ქართული სახარება და მუსლიმანთა ყურანი ერთსა და იმავე საპატიო ადგილს პოვებდნენ წიაღსა შინა გვირგვინოსან ჩვენი წმინდანისა: ეკლესია იყო ერთი მიზეზი იმისა, რომ ყველა უცხო ტომი ჩვენში ჰპოულობდა მეორე სამშობლოს და ბევრი მათგანი საქართველოს ეკლესიის წმინდანთა შორისაც კი აღირაცხა. ერთაშორის სოლიდარობის დამყარება და განმტკიცება ეხლა უნდა მორიგ საკითხად ჩაითვალოს, განსაკუთრებით კავკასიაში, სადაც ამ სოლიდარობას ხელოვნურად არღვევდნენ, ხშირად ძველი საეკლესიო რეჟიმის საშუალებითაც (იგულისხმება ეგზარქოსობის ხანა ს.ვ.). განახლებული ქართული ეკლესია მიზნად ისახავს კვლავ წამოაყენოს ბევრისგან დავიწყებული ლოზუნგი: "ერთ არს ღმერთი და მამა ყოველთა, რომელი ყოველთა ზედა არს და ჩვენ ყოველთა შორის." და ამ ნიადაგზე ყველა მეზობელ ერს ძმურ, შემოქმედებითი მუშაობისაკენ მოუწოდოს. აჰა, მესამე საზრუნავი ჩვენი.

ახლა თვალი გადავავლოთ ჩვენს, ქართველი ერის შინაურ ცხოვრებას, რას დავინახავთ? ხალხს, ჯეროვან სწავლა-განათლებას მოკლებულს და ამის გამო ეკონომიკურად გაღატაკებულს და სოციალურად დაბეჩავებულს. ჩვენი ძველი კულტურა და სწავლა-განათლება ეკლესიათა კედელ შუა აღმოცენდა. აქ პოულობდნენ ჩვენი წინაპარნი სულიერ საზრდოს და ქვეყნიურ კეთილდღეობის საზომს. ნუვინ იტყვის, რომ ეკლესიამ თავისი დრო მოჭამა, რომ ის ახლა არა კულტურული, არამედ ანტიკულტურული ძალაა. მას კვლავ შესწევს იმდენი ძალა, რომ ხალხს ემსახუროს და გაუნათოს მას გზა უმჯობესი ცხოვრებისა. მღვდელი დღესც ერთადერთი კულტურული ძალაა სოფელში და ჩვენი განახლებული ეკლესიის საზრუნავია, ეს ძალა ჯეროვან კალაპოტში ჩააყენოს, ხელი აღუპყრას დაბეჩავებულ ხალხს და დედობრივი გულშემატკივრობით უთხრას მას: "მოვედით ჩემდა ყოველნი მაშვრალნი და ტვითრთმძიმენი და მე განგისვენო თქვენ." ჭეშმარიტად, როგორც ხედავთ, "ფრიად არს სამკაული," ვსასოებ რომ მე უძლურმან, მაგრამ ღვთის კურთხევითა და თქვენის დახმარებისა და თანაგრძნობის იმედით განძლიერებულმან კეთილად განვლო მოღვაწეობა ჩემი და ჩემი სიცოცხლის დღეებამდე ვემსახურო ურიცხვენელითა სამსახურითა ჩემს მომწოდებელ ერს. "ღმერთო, შეწევნასა ჩემსა მოხედენ, უფალო შეწევნად ჩემდა ისწრაფე" (ფს. 69, 1). (1,69-70).

1918 წლის 26 იანვარი ზამთრის ჩვეულებრივი, სუსხიანი დღე გათენდა თბილისში, ვაკეში, მაშინდელი წყნეთის ქუჩის პირველ ნომერში, სადაც სათავდაზნაურო გიმნაზიის შენობა იდგა, ხალხმრავლობა იყო. ყველანი ღელავდნენ და გრძნობდნენ, რომ თანამონაწილენი იყვნენ დიდი ისტორიული მოვლენისა, 9 საათსა და 30 წუთზე აქ მობრძანდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი კირიონ II. მას თან ახლდნენ დეკანოზები: კალისტრატე ცინცაძე, კორნელი კეკელიძე. უწმიდესმა პატრიარქმა სათავადაზნაურო გიმნაზიის ეკლესიაში სამადლობელი პარაკლისი აღავლინა თბილისის უნივერსიტეტის გახსნის გამო. და ამ სიტყვებით მიმართა ახლადდაფუძნებული ქართული უნივერსიტეტის პროფესორ-მასწავლებლებს, სტუდენტებს. "სულითა და გულით ვისურვებ, რომ ამ ჩვენ ქართულ ნორჩ უნივერსიტეტში მალე გახსნილიყოს ყველა განზრახული ფაკულტეტი და მიჰმატებოდეთ მათ საღვთისმეტყველო ფაკულტეტიც, როგორც ეს დასავლეთ ევროპაში არის მოწყობილი." (10,225). შემდეგ სიტყვებით გამოვიდნენ: უნივერსიტეტის დამხმარე საზოგადოების თავმჯდომარე აკაკი ჩხენკელი, ახლადდაფუძნებული უნივერსიტეტის რექტორი პროფესორი პეტრე მელიქიშვილი, უნივერსიტეტის დამაარსებელი ივანე ჯავახიშვილი. თბილისის უნივერსიტეტი გაიხსნა იმ დროს, როდესაც პირველი მსოფლიო ომი დასასრულს უახლოვდებოდა, ბოლშევიკურმა რუსეთმა სამხრეთის ფრონტზე მოხსნა სამხედრო ნაწილები და ამიერკავკასიის ხალხები პირისპირ შეატოვეს რუსეთის მოწინააღმდეგე თურქეთს. იყო თბილისის ოკუპაციის საშიშროებაც, მაგრამ უნივერსიტეტში სწავლა არ შეჩერებულა... 1918 წლის 26 მაისს ყოფილი მეფისნაცვალის სასახლეში შეკრებილმა ეროვნულმა საბჭომ მიიღო "საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტი: "მრავალ საუკუნეთა განმავლობაში საქართველო არსებობდა, როგორც დამოუკიდებელი და თავისუფალი სახელმწიფო. მეთვრამეტე საუკუნის დასასრულს ყოველ მხრით მტრისაგან შევიწროებული საქართველო თავის ნებით შეუერთდა რუსეთს იმ პირობით, რომ რუსეთი ვალდებული იყო საქართველო გარეშე მტრისაგან დაეცვა. რუსეთის დიდი რევოლუციის მსვლელობამ რუსეთში ისეთი შინაგანი წყობილება შეჰქმნა, რომ მთელი საომარი ფრონტი სრულიდ დაიშალა და რუსეთის ჯარმაც დატოვა ამიერკავკასია. დარჩნენ რა თავისი ძალ-ღონის ამარად, საქართველომ და მასთან ერთად ამიერკავკასიამ თვით იდვეს თავს საკუთარი საქმეების გაძღოლა და პატრონობა და შესაფერისი ორგანოებიც შეჰქმნეს; მაგრამ გარეშე ძალთა ზეგავლენით ამიერკავკასიის ერთა შემაერთებელი კავშირი დაირღვა და ამით ამიერკავკასიის პოლიტიკური მთლიანობაც დაიშალა. ქართველი ერის დღევანდელი მდგომარეობა აუცილებლად მოითხოვს, რომ საქართველომ საკუთარი სახელმწიფოებრივი ორგანიზაცია შეჰქმნას, მისი საშუალებით გარეშე ძალის მიერ დაპყრობისაგან თავი გადაირჩინოს და დამოუკიდებელი განვითარების მტკიცე საფუძველი ააგოს. ამის თანახმად საქართველოს ეროვნული საბჭო, 1917 წლის 22 ნოემბერს არჩეული საქართველოს ეროვნული ყრილობისა მიერ, აცხადებს: 1. ამიერიდგან საქართველოს ხალხი სუვერენულ უფლებათა მატარებელია და საქართველო სრულუფლებიანი დამოუკიდებელი სახელმწიფოა. 2. დამოუკიდებელი საქართველოს პოლიტიკური ფორმა დემოკრატიული რესპუბლიკაა. 3. საერთაშორისო ომიანობაში საქართველო მუდმივი ნეიტრალური სახელმწიფოა. 4. საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას ჰსურს საერთაშორისო ურთიერთობის ყველა წევრთან კეთილმეზობლური განწყობილება დაამყაროს, განსაკუთრებით კი მოსაზღვრე სახელმწიფოებთან და ერებთან. 5. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა თავის საზღვრებში თანასწორად უზრუნველყოფს ყველა მოქალაქის სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს განურჩევლად ეროვნებისა, სარწმუნოებისა, სოციალური მდგომარეობისა და სქესისა. 6. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა განვითარების თავისუფალ ასპარეზს გაუხნის მის ტერიტორიაზედ მოსახლე ყველა ერს. 7. დამფუძნებელი კრების შეკრებამდე მთელის საქართველოს მართვა-გამგეობის საქმეს უძღვება ეროვნული საბჭო, რომელიც შეფასებული იქნება ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლებით და დროებითი მთავრობა პასუხისმგებელია საბჭოს წინაშე." (11,3-4)

XX საუკუნის დასაწყისის ამ სამმა ისტორიულმა მოვლენამ უდიდესი გავლენა მოახდინა ქართველი ხალხის სულიერი და ინტელექტუალური აღორძინების საქმეში, მაგრამ სიხარულს, აღმაფრენას ყოველთვის თან სდევდა მწუხარებაც და სასოწარკვეთილებაც. ისტორიას ხშირად უყვარს პარადოქსები. საოცარი იყო, რისთვისაც და ვინც მოკლა ილია ჭავჭავაძე, ის პოლიტიკური ძალა მოგვევლინა დამოუკიდებელი საქართველოს სახელმწიფოებრივი მშენებლობის სათავეებთან. წვრილმანი პარტიული ინტერესები, ისევ ინტერნაციონალიზმის იდეებით გატაცება ჩვეულებრივი მოვლენა იყო. უწმიდესმა და უნეტარესმა კირიონ II-მ ანჩისხატში ქადაგებისას ზუსტად დაახასიათა შექმნილი ვითარება: "ოცი წლის განმავლობაში დაშორებული ვიყავი სამშობლოს, შორიდან თვალყურს გადევნებდით, ვფიქრობდი, ამ ხნის განმავლობაში თქვენ საკმარისად შეიგენით საქვეყნო მოვალეობა, მაგრამ როგორც ეხლა ვრწმუნდები, თქვენ უფრო დაქვეითებულხართ და დაქსაქსულხართ. თუ ხელახლა დაიბადებით, თორემ სხვამხრივ თქვენი გამობრუნება შეუძლებელია." (4,28).

ხელახლა დაბადებას, სულიერ განწმენდას დრო და პირობები სჭირდებოდა, სამწუხაროდ მის უწმიდესობას ეს არ დასცალდა, 1918 წლის 27 ივნისს იგი მოკლული იქნა მარტყოფის საპატრიარქო რეზიდენციაში...

სოციალ-დემოკრატიული მთავრობა ევროპული ტიპის დემოკრატიულ სახელმწიფოს აყალიბებდა, სადაც პატრიოტიზმს ინტერნაციონალიზმი ცვლიდა, მათთვის საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია ერთ-ერთი რელიგიური ორგანიზაცია იყო. მთავრობის საკანონმდებლო აქტებით ეკლესია და სახელმწიფო განცალკევებულ იქნენ, მაგრამ ეს განცალკევება მოხდა საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ინტერესების საწინააღმდეგოდ. "ჩვენი მთავრობა სოციალისტურია და პრინციპიალურად ვერ შეგუებია ეკლესიას - წერდა უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ლეონიდე საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარეს ნოე ჟორდანიას - თანახმა ვარ, დიახაც ნუ შეეგუებიან ურთიერთს ეკლესია და სოციალისტები, დროზე დაშორდნენ ერთმანეთს, მაგრამ განშორებაშიაც სავალდებულოა სამართლიანობა და ჩვენც მარტო სამართლიან გაყრას ვთხოულობთ სახელმწიფოსაგან, სხვა არაფერს" (3,27).

საერო ხელისუფლებამ ეკლესიას ჩამოართვა სახნავ-სათესი მიწები, დაიწყო ეკლესია-მონასტრებიდან სიწმინდეების გატანა. კათოლიკოს-პატრიარქი ლეონიდე 1920 წლის 28 ნოემბერს აღელვებული მივიდა მთავრობის სასახლეში და სასწრაფო აუდენცია ითხოვა მთავრობის თავმჯდომარესთან: "ბატონო ნოე ნიკოლოზის ძევ! თქვენს წინ დგანან საქართველოს თავისუფალი და დამოუკიდებელი ეკლესიის თავი, ამ ეკლესიის მუდმივი საღმრთო კრების წევრები და ამ სამი დღის წინ დასრულებული მცხეთა-თბილისი-ურბნისის საეპარქიო კრების დელეგატთა წარმომადგენლები. ამ შემადგენლობით მოვედით თქვენთან იმ მიზნით, რომ განგიმეოროთ ჩემდა, საეკლესიო უზენაესი ორგანოს და ქუთაისის მღვდელმთავრის დაუკითხავად თქვენს რწმუნებულს გადუზიდნია გელათიდან ქუთაისის ხაზინაში, ვითომდა დასაცველად, ჯვრები, ხატები, წმიდა ნაწილები და სხვა. 25 ნოემბერს ტელეფონოგრამით გთხოვეთ განკარგულება მათი უკანვე დაბრუნების შესახებ, თქვენ აღმითქვით დამაკმაყოფილებელი პასუხის მიცემა რწმუნებულის დაბრუნების შემდეგ, მაგრამ მე ასეთი არ მიმიღია, თუმცა თქვენი რწმუნებული დიდი ხანია დაბრუნდა თბილისში. ამის გამო მე გიცხადებთ უღრმეს გულისწყრომას და უსასტიკეს გაკიცხვას. ნოე ჟორდანია -  მე მეგონა თქვენ საქმეზე მოსალაპარაკებლად მობრძანდით და არა გულისწყრომის გამოსაცხადებლად. კათოლიკოს-პატრიარქი ლეონიდე - ჩვენ სწორედ იმისათვის მოვედით, რომ დამოუკიდებელი ეკლესიის სახელით მოგვეთხოვა თქვენი რწმუნებულის მიერ გელათის მონასტრიდან წაღებული ნივთების უკან დაბრუნება. ნოე ჟორდანია - საქართველოს ეკლესია დამოუკიდებელი და თავისუფალი არ არის, ის ჯერ სახელმწიფოსგან გამოუყოფელია, ვერ შევქმნით სახელმწიფოს სახელმწიფოში. რაც შეეხება საეკლესიო ნივთებს, ისინი შეადგენენ სახელმწიფოს საკუთრებას და სახელმწიფოს საქმეა, სად შეინახავს მათ... უნდა იცოდეთ, ვისთან მიდიხართ. კათოლიკოს-პატრიარქი ლეონიდე-თქვენ უფლება გაქვთ, ციხეშიდაც ჩამსვათ, მე ვასრულებ ჩემს საღმრთო მოვალეობას, ჩვენ მხოლოდ ის გვინდოდა გაგვეგო, რომ საეკლესიო სიწმინდეებს თქვენ თვლით სახელმწიფო საკუთრებად... მშვიდობით ბრძანდებოდეთ..." (12, 194).

1921 წლის 25 თებერვალს ბოლშევიკური რუსეთის საოკუპაციო ჯარის ნაწილები თბილისში შემოვიდნენ, შექმნეს საოკუპაციო რეჟიმის უმაღლესი ორგანო რევოლუციური კომიტეტი - რევკომი, დაიწყეს ქართველი პატრიოტების დევნა-ლიკვიდაცია. 15 აპრილს მიიღეს საგანგებო დადგენილება, რომლის თანახმადაც საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია კანონგარეშე ორგანიზაციად გამოაცხადეს. "არცერთ საეკლესიო და სარწმუნოებრივ საზოგადოებას არ აქვს უფლება იქონიოს საკუთრება. მათ არ აქვთ იურიდიული პიროვნების უფლება, საქართველოს რესპუბლიკაში არსებული საეკლესიო და სარწმუნოებრივ საზოგადოებათა მთელი ქონება გამოცხადებულია სახალხო კუთვნილებად." (8, 59). ამ დროისათვის საქართველოში იყო 1450 მოქმედი ეკლესია, 25 მონასტერი, სადაც ღვთისმსახურებას ეწეოდა 1600 სასულიერო პირი... ბოლშევიკებმა დაანაწევრეს საქართველო. აქ შექმნეს აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკები, შიდა ქართლის ტერიტორიაზე - სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი. თურქეთს გადასცეს ისტორიული ტაო-კლარჯეთი, აზერბაიჯანს - საინგილო, სომხეთს - ლორე-ტაშირის რაიონი, რუსეთის ფედერაციას - სოჭის რაიონი. საქართველო გააერთიანეს ამიერკავკასიის ფედერაციაში და მისი მეშვეობით 1922 წლის 30 დეკემბერს ახალ, მოდერნიზებულ ბოლშევიკური რუსეთის იმპერიაში, რომელსაც საბჭოთა კავშირი უწოდეს. 1921-1922 წლების ოკუპირებული საქართველოს სურათი ასეთია: "წითელ არმიას საქართველოდან ყოველდღე მიაქვთ აუარებელი სიმდიდრე, ნადავლი. არც ჩვენი "კომუნისტები" აკლებენ ხელს სამშობლოს ძარცვა-გლეჯას. ჩვენმა უბედურმა, უგუნურმა ბოლშევიკებმა ფ. მახარაძემ, ს. ორჯონიკიძემ, მ. ორაშელაშვილმა, ბ. მდივანმა, შ. ელიავამ და სხვებმა ჯერ ვერც გაიაზრეს რა უმაგალითო ღალატში მიიღეს მონაწილეობა, რომლის მსგავსი არ ახსოვს ჩვენს ისტორიას. საქართველოს გადასახდელად 50 მილიარდი კონტრიბუცია დააკისრეს, გაყვლიფეს ყველაფერი... ყოველ ღამობით დიდძალი ხალხი იხვრიტება. თვითონ "კომუნისტები" კი კარგად ჩაცმულ-დახურულნი, მშვენიერ სასახლეებში გამოჭიმულნი, ყოველ დღე-ღამე ლხინში ატარებენ დროს." (13, 11245, 59).

დაიწყო არნახული შეტევა ქართულ ცნობიერებაზე, ქრისტიანულ სარწმუნოებაზე. ანგრევდნენ ეკლესია-მონასტრებს, შეურაცყოფნენ სასულიერო პირებს, იძულებით ახდენდნენ მათ განმოსვას, ხოლო ურჩებს ე.წ. სამეულის (ტროიკა) გადაწყვეტილებით ადგილზე ხვრეტდნენ. ამ ვითარებაში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა, უწმიდესმა და უნეტარესმა ამბროსიმ დახმარებისათვის მიმართა გენუის საერთაშორისო კონფერენციის მონაწილე სახელმწიფოებს. "ოკუპანტები, მართალია, ლამობენ შინ და გარეთ ყველანი დაარწმუნონ, რომ მათ გაათავისუფლეს და გააბედნიერეს ქართველები, მაგრამ რამდენად ბედნიერად გრძნობს თავს ქართველი ერი, ეს ყველაზე უკეთ ვუწყი მე, მისმა სულიერმა მამამ და დღესდღეობით ერთადერთმა ნამდვილმა მოძღვარმა, რომლის ხელშია ამ ერის გულიდან გამომავალი იდუმალი ძაფები და რომელსაც უშუალოდ ესმის მისი კვნესა და ვაება. თამამად და გაუზვიადებლად ვამბობ, რომ ის ყოვლად შეუფერებელი ექსპერიმენტი, რომელსაც ახდენენ ქართველი ერის ზურგზე, აუცილებლად მიიყვანს მას ფიზიკურად გადაშენების და სულიერად გაველურების და გახრწნის კარამდე! ერს ართმევენ მამა-პაპათა სისხლით და ძვლებით გაპოხიერებულ  მიწა-ტყეს, რომელსაც უცხოეთიდან შემოხიზნულთ ურიგებენ, მათი წყალობით ისედაც გაღატაკებულ ერს პირიდან ჰგლეჯენ მისი სისხლითა და ოფლით მოწეულ სარჩოს და გაუგებარის სიჩქარით ისევ უცხოეთში (რუსეთში) მიეზიდებიან. ერს უგმობენ და ართმევენ მშობლიურ ენას, მას უბილწავენ მამა-პაპურ ეროვნულ კულტურას. დასასრულ, უბღალავენ წმინდათა-წმინდას, სარწმუნოებრივ გრძნობას და სინდისის თავისუფლების დროშის ქვეშ. ნებას არ აძლევენ თავისუფლად დაიკმაყოფილოს რელიგიური მოთხოვნილება. მისი სამღვდელოება უკიდურესად დევნილია, მისი ეკლესია, ეს ძველის ძველთავე ფაქტორი საქართველოს ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი ამაღლებისა და ძლიერებისა, დღეს უფლება აყრილია." (4, 152-154).

კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი, საკათოლიკოსო საბჭოს მთელი შემადგენლობა გაასამართლეს და მეტეხის ციხეში ჩასვეს. ქვეყანაში დაიწყო დიდი საბჭოური ექსპერიმენტები: ინდუსტრიალიზაცია, კოლექტივიზაცია, კულტურული რევოლუცია. ბოლშევიკურმა ხელისუფლებამ უარყო კლასიკური კულტურა, მწერლობა, მეცნიერება, დაიწყო ქართული მეცნიერების, კულტურის ღირსეული წარმომადგენლების დაპატიმრება, სასამართლო პროცესები, დახვრეტები. სამაგიეროდ აღზევდნენ უნიჭო მედროვენი...

სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესი ამბროსის გარდაცვალების შემდეგ (1927 წ. 29 მარტი). ახალმა პატრიარქმა ქრისტეფორე III-მ, რომელიც ცნობილი იყო ბოლშევიკურ საოკუპაციო ხელისუფლებასთან თანამშრომლობის, სურვილით გამოაცხადა საქართველოს ეკლესიის ხელისუფლებასთან ლოიალობისა და თანამშრომლობის კურსი. სცადა ამ გზით შეეჩერებინა ხელისუფლების ანტირელიგიური ისტერია, ეკლესია-მონასტრების ნგრევა, სასულიერო პირების დაპატიმრება-გასამართლება, მაგრამ რეალურად ვერაფერი შეცვალა... მძიმე მემკვიდრეობა ხვდა წილად სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს, უწმიდესსა და უნეტარეს, კალისტრატეს - ასობით დახურული ეკლესია, დახვრეტილი ან დატუსაღებული სასულიერო პირები, მრავალრიცხოვანი გადასახადებით დამძიმებული საქართველოს ეკლესია. "გათენდა 1933 წლის აღდგომა (17 აპრილი). ცივი, წვიმიანი ქარიანი, "არსაიდან ხმა! არსით ძახილი!" სადღაა "აღდგომის ჟრიამული!" ან შუა ღამე რო გადავიდა" არც "ზარის რეკა ამტყდარა", არც "ზარბაზანს დაუჭექია!" რაღაც თითქოს სამგლოვიარო ზეწარი გადაჰფრენია ამ ჩვენს დედაქალაქს და საერთოდ საქართველოს! მხოლოდ ჩვენს ქვეყანაში, ჩვენს კუთხეში ამოჰხადეს ეკლესიას ენა! სხვაგან ჯერ კიდევ გაისმის ზარის ხმა... თბილისის სიონში კაი ძალი ხალხი შეკრებილიყო, დიდძალი ბიჭ-ბუჭობა, სააგიტაციოდ, სამასხარაოდ, აღდგომის გასამასხრებლად. როდესაც კათოლიკოს-პატრიარქ კალისტრატეს ტიკირ-დიკირით ხელში, ხალხისათვის "ქრისტე აღსდგა" მიულოცია, ხალხიდან ბიჭ-ბუჭებს შეუძახნიათ მისთვის "ისე მამაშენი აღსდგა, როგორც ქრისტე აღსდგაო!" წერდა დამწუხრებული დეკანოზოყოფილი ნიკიტა თალაკვაძე. ასეთ რთულ, გაუსაძლის ვითარებაში რა უნდა გაეკეთებინა უწმიდეს კალისტრატეს? 1. ოფიციალური საკანონმდებლო დოკუმენტების მეშვეობით, რომელნიც ფორმალურად მაინც აღიარებდა რწმენის თავისუფლებას, დაეწყო ბრძოლა ადმინისტრაციული წესით ეკლესია-მონასტრების ნგრევისა და ძარცვის პროცესის შესაჩერებლად. 2. შეემსუბუქებინა სასულიერო პირებისა და ეკლესიებისათვის მკაცრი სადაგადასახადო პოლიტიკა. 3. შეენარჩუნებინა საბჭოთა ხელისუფლებასთან დიალოგი და თანამშრომლობა. 4. ეზრუნა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის იურიდიული სტატუსის დასაბრუნებლად, მისი საერთაშორისო აღიარებისათვის. 5. ხელი შეეშალა ხელისუფლების სააგიტაციო პოლიტიკის წყალობით ეკლესიასა და საზოგადოებას შორის გაუცხოების პროცესისათვის. ასეთ დროს მცირე წარმატებაც გმირობა იყო. დანგრევას გადაურჩა მეტეხისა და ქაშუეთის ეკლესიები, ადმინისტრაციული წესით დასახურად მომზადებული იყო თბილისის სიონი და მცხეთის სვეტიცხოველი

1941 წლის 22 ივნისს გერმანიის საბჭოთა კავშირზე თავდასხმამ შეაჩერა ეს პროცესი...

ხელისუფლებამ დროებით, მაგრამ მაინც შეცვალა საეკლესიო პოლიტიკა, ეკლესიას დაუბრუნა იურიდიული სტატუსი. თავის მხრივ საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ ხელისუფლებას უყოყმანოდ დაუჭირა მხარი ფაშიზმის წინააღმდეგ ბრძოლაში.

უკიდურესად შემცირებული მრევლი, 15 მოქმედი ეკლესიითა და 40-მდე სასულიერო პირით საქართველოს ეკლესია სულს ლაფავდა როგორმე იქნებ გადავრჩეთ, როგორმე იქნებ შევინარჩუნოთ ეკლესია - წერდა უწმიდესი კალისტრატე თავის უბის წიგნაკში. დამთავრდა ომი, საბჭოთა კავშირი ზეიმობდა თავის გამარჯვებას, ხელისუფლებამ ეკლესიაზე კონტროლისათვის შექმნა რელიგიის საქმეთა კომიტეტი, რომელსაც თავისი რწმუნებულები ჰყავდა ყველა მოკავშირე რესპუბლიკაში (1945 წლიდან საქართველოს სსრ მინისტრთა საბჭოსთან შეიქმნა რელიგიის საქმეთა რწმუნებულის აპარატი). რწმუნებულები განსაკუთრებული უფლებებით სარგებლობდნენ. მათთან შეუთანხმებლად ეკლესიის მეთაურს უფლება არ ჰქონდა ეკურთხებინა დიაკონი, მღვდელი, ეპისკოპოსი...

XX საუკუნის 50-60--იან წლებში, იოსებ სტალინის გარდაცვალების შემდეგ, ნიკიტა ხრუშჩოვის მმართველობის დროს კიდევ გამკაცრდა ეკლესიებზე, სასულიერო პირებზე კონტროლი, გაიზარდა გადასახადები... 1956  წლის 9 მარტს თბილისის ქუჩებში გამოსულ ათასობით ქართველს საბჭოთა კავშირის პოლიტიკური ხელმძღვანელობის ბრძანებით ქვემეხებიდან, ტანკებიდან ცეცხლი გაუხსნეს, დაიღუპა ასობით ადამიანი...

დიდ მსხვერპლს, დიდ მწუხარებას მოჰყვა დიდი გამოღვიძება. როგორც XIX საუკუნის სახელოვან სამოციანელებს შეეძლოთ ეამაყათ იმით, რომ იყვნენ 1832-იანელთა იდეების გამგრძელებელნი, XX საუკუნის 50-60-იანელებს შეეძლოთ ამაყად ეთქვათ, რომ 20-30-იან წლებში სამშობლოსათვის მსხვერპლად შეწირულ მამულიშვილთა უკვდავი საქმის გამგრძელებლები იყვნენ... საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია ამ დროს თავის თავში იყო ჩაკეტილი და თავისი პოზიციის დაფიქსირებას ვეღარ ახერხებდა. ასე იყო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქების მელქისედეკ III-ის (1952-1960 წ.წ.) ეფრემ II-ის (1960-1972 წ.წ.) დროს. საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიას არ ჰქონდა ოფიციალური ჟურნალი, სასულიერო სასწავლებელი, იურიდიულად არსებული 15 ეპარქიიდან რეალურად მოქმედი იყო 5-6 ეპარქია. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიას მხოლოდ რუსეთის ეკლესია აღიარებდა (1943 წლიდან). 1963 წელს დიდ მოვლენად ჩაითვალა მცხეთაში ჯერ ორწლიანი სამოძღვრო კურსების, ხოლო 1965 წლიდან სასულიერო სემინარიის ამოქმედება. ძველი თაობის სასულიერო პირები თანდათან ტოვებდნენ სამოღვაწეო ასპარეზს, ახლები კი არ ჩანდნენ. "აი, ყველა მოხუცებულები მივდივართ და შემცვლელი აღარავინ რჩება... რაზე გაურბის ქართველი ერი თავის მშობლიურ ეკლესიას და საყვედურით ეკიდება? განა იმიტომ, რომ ღვაწლი მიუძღვის სამშობლოსა და ერისადმი" (7, 38.) - გულისტკივილით წერდა უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ეფრემ II. "დიადი საბჭოთა ქვეყანა." რომლის ნაწილი იყო საქართველო, საბჭოთა იდეოლოგიების მტკიცებით კომუნიზმს აშენებდა. კომუნიზმის მშენებელი ხალხი თავისუფალი უნდა ყოფილიყო ყოველგვარი რელიგიური "გადმონაშთებისაგან". კომუნიზმი გულისხმობდა ღრმა ინტერნაციონალიზმს, ეროვნულ ნიჰილიმზს. მკაცრად იდეოლოგიზირებული მეცნიერება, ლიტერატურა, ხელოვნება იყო. მიუხედავად ამისა, XX საუკუნის 60-70-იან წლებში საქართველოში ძალებს იკრებდა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა. XX საუკუნის "თერგდალეულებმა" რთული, მძიმე, მაგრამ საპატიო მისია იკისრეს - დაემსხვრიათ მიწიერი ბელადების კულტი, დაებრუნებინათ ჩვენი ხალხი კლასიკურ მემკვიდრეობასთან, საქართველოს ისტორიულ წარსულთან, ბოლშევიკური ხელისუფლებისაგან შერისხულ - მტრებად შერაცხილ ნამდვილ პატრიოტთა საქმეებთან. თუ პირველ ხანებში ხელისუფლებისაგან დისიდენტებად შერაცხილთა იდეებს საქართველოს მოსახლეობის მცირე ნაწილი თანაუგრძნობდა, დროთა მანძილზე მათი რიცხვი თანდათან იზრდებოდა. საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია უმძიმეს ვითარებაში იყო. თითქმის არ იყო ახალგაზრდა განათლებული სასულიერო პირები, მძიმე ვითარება ჰქონდა მას მატერიალურადაც. საქართველოს საპატრიარქო სამსახურები კათოლიკოს-პატრიარქის მეთაურობით ოთხ ოთახიან სახლში იყო შეხიზნული...

1977 წლის 9 ნოემბერს გარდაიცვალა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი დავით V. 10 ნოემბერს წმიდა სინოდის წევრთა უმრავლესობამ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ გამოარჩია ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი 44 წლის ილია ღუდუშაური-შიოლაშვილი... 23 დეკემბერს, მე-12 საეკლესიო კრების დღეს, როდესაც სიონის საპატრიარქო ტაძარში ირჩევდნენ ახალ პატრიარქს, თბილისიდან მოსკოვში საბჭოთა კავშირის პოლიტიკური ლიდერის, სკკპ ცენტრალური კომიტეტის გენერალური მდივნის ლეონიდ ბრეჟნევის სახელზე ასეთი შინაარსის დეპეშა გაიგზავნა: "ძვირფასო ლეონიდ ილიას ძევ! საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის დავით V-ის გარდაცვალების შემდეგ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ გამოცხადდა მიტროპოლიტი ილია (შიოლაშვილი). იგი ჯერ კიდევ 1972 წლიდან ქართველი დისიდენტების მხარდამჭერი და წამქეზებელია. მოვითხოვ მოიხსნას მისი კანდიდატურა." (9, 126). 1977 წლის 25 დეკემბერს მცხეთის უძველეს საპატრიარქო ტაძარში უჩვეულო ხალხმრავლობა იყო. სრულდებოდა ახლადარჩეული პატრიარქის ინტრონიზაცია (აღსაყდრება). ტაძარში ძირითადად ახალგაზრდობა იყო. ყველანი ვგრძნობდით, რომ ისტორიული წამების თანამონაწილენი ვხდებოდით. `ჩემო საყვარელო სულიერო შვილებო, საქართველოის სამწყსოვ - ასე დაიწყო თავისი გამოსვლა უწმიდესმა და უნეტარესმა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია II-მ. მე შეგნებული მაქვს ის უმძიმესი და ამავე დროს საპატიო მოვალეობა, რომელიც დღეს, ღვთის ამ წმიდა ტაძრის თაღებქვეშ დამაკისრა მაღალმა ღმერთმა. მუხლს ვიყრი მისი ძლიერების წინაშე და თაყვანს ვცემ მარადიული ნათლით მოსილ ხსენებას მისას. თავს ვხრი საქართველოს ეკლესიისა და მისი მრევლის - ქართველი ერის წინაშე, რომელსაც სასოებით უნდა ემსახუროს ჩემი ძალა და გონება: უნდა ემსახუროს იმ სარწმუნოებით, რომლის დაცვისა და შენარჩუნებისათვის ზღვა სისხლი გაიღო რიცხვით მცირე ჩვენმა ერმა. ქართველი ერი და საქართველოს ეკლესია მუდამ ერთად იყვნენ ჩვენი სამშობლოს ყველა ძნელბედობის ჟამს. ჩვენს ერში მართლმადიდებელი ქრისტიანული სარწმუნოების განმტკიცება, როგორც ყოველთვის, ახლაც იქნება ჩვენი ეკლესიის საქმიანობის პირველი საზრუნავი. იმისათვის, რომ ღვთიური გზით წარვმართოთ ეკლესიის მომავალი საქმიანობა, შინაგანი მთლიანობა გვჭირდება... შევთხოვოთ ღმერთს, რომ წაგვიძღვეს წინ... რომ ქართული ეკლესიების ზარების რეკვა წინანდებურად ომისა და უბედურების მაცნე კი არ ყოფილიყოს ჩვენი ერისთავის, არამედ სარწმუნოების, სიყვარულის, შრომისა და სიკეთის ზეიმისა." (43, 1, 6).

უწმიდესმა და უნეტარესმა, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია II-მ, საერო ხელისუფლებისაგან უკიდურესად შევიწროებული სუდარა გადაფარებული ეკლესია ჩაიბარა. ამ დროს მოქმედ ეკლესიათა რაოდენობა 50-ს, ხოლო სასულიერო პირთა 70-ს აღწევდა. იურიდიულად მოქმედი 15 ეპარქიიდან რეალურად მოქმედი იყო 6, სინოდის მმართველი მღვდელმთავრები თბილისის ეკლესიების წინამძღვრები იყვნენ: ბოდბელი - პატარა სამების, თეთრიწყაროელი - ალექსანდრე ნეველის, მანგლელი - დიდუბის, ურბნელი - ქაშუეთის, წილკნელი - მცხეთის სვეტიცხოვლის. ეკლესიას არ ჰყავდა მრევლი, საქართველოს საპატრიარქოს არ ჰქონდა ოფიციალური ჟურნალი, ქართულენოვანი სასულიერო წიგნების გამომცემლობა, უმაღლესი სასულიერო სასწავლებელი, საქართველოს ეკლესიის ისტორიულ ავტოკეფალიას არ აღიარებდა კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქო, გაწყვეტილი იყო კავშირი საზოგადოებისა და ეკლესიას შორის, ჩამკვდარი იყო სამონასტრო ცხოვრება. საერო ხელისუფლების იდეოლოგიური სამსახურები დაუფარავად აცხადებდნენ ქრისტიანული რელიგია თანდათან კარგავდა თავის ფუნქციას და მხოლოდ ხანდაზმული ადამიანების მანუგეშებელიაო. XX საუკუნის 70-იან წლებში აღარ ერიდებოდნენ იმის აღნიშვნას, რომ ესწრაფოდნენ საქართველო გამხდარიყო მასობრივი ათეიზმის რესპუბლიკა. ასეთი იყო XX საუკუნის 70-იანი წლების მკაცრი რეალობა, როდესაც უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ დაიწყო მოღვაწეობა. პატრიარქმა თავის პირველ საახალწლო ეპისტოლეში ამ სიტყვებით მიმართა სამწყსოს: "სარწმუნოება - ეს ნათელია მშვიდობის გზაზე, სარწმუნოება თავადაა მშვიდობა და სასოება მარადიული, სარწმუნოება წყარო არის სიყვარულისა, რომელიც ამაღლებს კაცის გულსა და გონებას. იგი ხიდი არის მიწიდან ცისაკენ მიმავალი. დადექით მტკიცედ ამ ხიდზე... ჩვენ სიხარულით ვუჩვენებთ ყველას ამ ხიდისაკენ მიმავალ გზას, იმ საქმეთა ნუსხას, რომელიც უნდა აკეთოს მარადიულობისაკენ ამ ხიდით მიმავალმა ადამიანმა, მივუთითებთ ბედნიერების იმ ჭეშმარიტ წყაროზე, საიდანაც უნდა სვას სულისა და ხორცის მასაზრდოებელი ცხოველმყოფელი წყალი, დავეხმარებით სულიერი ამაღლების გზით იხილოს ის ნათელი, რომელიც მზისაგან კი არ მოდის, არამედ რომლისგანაც მზემ მიიღო ნათელი თავად." (9, 144). კომუნისტური იდეოლოგიისაგან  სულშეხუთული ადამიანების, განსაკუთრებით ახალგაზრდობისათვის სიონის საპატრიარქო ტაძარი, სვეტიცხოველი, სადაც მისი უწმიდესობა წირავდა და ქადაგებდა იქცა ერთგვარ ოაზისად, სადაც შეგეძლო ზიარებოდი მარადიულ ჭეშმარიტებას, სამშობლოს სიყვარულს.

1978 წელს პატრიარქის ლოცვა-კურთხევით დაიბეჭდა საპატრიარქოს ოფიციალური ფერადი ილუსტრირებული ჟურნალი "ჯვარი ვაზისა", დაიწყო ყოველწლიური კალენდრის წიგნად გამოცემა, დაიბეჭდა ლოცვანი, ფსალმუნი, შეიქმნა მეცნიერთა ჯგუფი, რომელსაც უნდა მოემზადებინა ბიბლიის სრული ტექსტის გამოცემა. უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II-ის დაუღალავი ღვაწლით 1990 წლის 4 მარტს კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქომ აღიარა საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორიული ავტოკეფალია. XX საუკუნის 80-იანი წლებიდან დაიწყო საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ეპარქიების აღორძინების რთული პროცესი. მრავალი წინააღმდეგობის მიუხედავად, პატრიარქმა იურიდიულად მოქმედ 15 ეპარქიაში გაგზავნა ახლადნაკურთხი ახალგაზრდა მღვდელმთავრები, ამოქმედდა საკათედრო ტაძრები... 2010 წელს საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიაში 37 ეპარქიაა თავისი მმართველი მღვდელმთავრებით, 2000-მდე მოქმედი ეკლესიით, 70-მდე მონასტრით, 2000-ზე მეტი სასულიერო პირით. უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ღვაწლით აღსდგა კავშირი საზღვარგარეთულ ქართულ სამონასტრო ცენტრებთან (ათონი, იერუსალიმი, პეტრიწონი), უცხოეთში მცხოვრებ ქართულ დიასპორასთან (ფერეიდანი, თურქეთი, ისრაელი, აზერბაიჯანი, ჩრდილო კავკასია, საფრანგეთი).

XX საუკუნის 70-იანი წლების საქართველო საბჭოთა იმპერიის ნაწილი იყო. ყველა გადაწყვეტილება, რომელიც რესპუბლიკის სოციალურ-პოლიტიკურ თუ სულიერი ცხოვრების სფეროს შეეხებოდა, მოსკოვში მიიღებოდა. ადგილობრივი მარიონეტული ხელისუფლება საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის, საქართველოს სსრ მინისტრთა საბჭოს და საქართველოს სსრ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის სახით მოსკოვში მიღებული გადაწყვეტილებების აღმსრულებელნი იყვნენ. იმპერიის ცენტრში ყოველთვის ცდილობდნენ, ე.წ. მოკავშირე რესპუბლიკებში მათთვის მორჩილი და სანდო პირები ჰყოლოდათ ხელმძღვანელ თანამდებობაზე, მაგრამ მათი კონტროლისათვის ყველა საკვანძო თანამდებობის მეორე პირი აუცილებლად რუსი, სომეხი, აზერბაჯანელი ან სხვა ეროვნების წარმომადგენელი იყო. საქართველოს რესპუბლიკის ქალაქების, ადმინისტრაციული ცენტრების სიახლოვეს იყო XI საოკუპაციო ჯარის მემკვიდრე, ამიერკავკასიის სამხედრო ოლქის ჯარის ნაწილების დისლოკაციის პუნქტები, რომელნიც საჭიროების შემთხვევაში იმოქმედებდნენ მოსკოვიდან მიღებული დირექტივების შესაბამისად. ინტერნაციონალიზმის დროშით მიმდინარეობდა შეტევა ქართულ ეროვნულ ცნობიერებაზე, ქართულ ლიტერატურაზე, საქართველოს ისტორიაზე. იდეოლოგიური სამსახურები მკაცრად აკონტროლებდნენ მხატვრულ ლიტერატურას, მუსიკას, ისტორიული შინაარსის მონოგრაფიებს და პატრიოტიზმის გამოვლინებას ნაციონალიზმად, სოციალისტური სინამდვილისათვის მიუღებლად მიიჩნევდნენ. 1970 წელს ისტორიკოსმა უშანგი სიდამონიძემ დაიცვა სადოქტორო დისერტაცია XX საუკუნის პოლიტიკური პარტიების შესახებ, რომელშიც ავტორი შეეცადა ობიექტურად წარმოეჩინა სხვადასხვა პოლიტიკური პარტიის პროგრამა, მიზნები, მათი საქმიანობის დადებითი და უარყოფითი მხარეები. პარტიის თბილისის საქალაქო კომიტეტის სპეციალურმა ბიუროს სხდომამ გააუქმა საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ივანე ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის სადისერტაციო საბჭოს მიერ მინიჭებული ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორის ხარისხი. დისერტანტს და ოპონენტებს პარტიული სასჯელი დაადეს.

1979 წელს პოეტ მუხრან მაჭავარიანის რედაქტორობით გამოიცა საყმაწვილო კალენდარი, რომელიც ბავშვებისათვის გასაგები ენით, მარტივად მოგვითხრობდა საქართველოს ისტორიის მნიშვნელოვან მოვლენებზე, ქართველ მეფეებსა და სასულიერო პირებზე. საქართველოს კომკავშირის ცენტრალურმა კომიტეტმა დაგმო კალენდრის გამოცემა და შემდგენელები სამსახურიდან გააძევა. 1976 წელს მოსკოვიდან მოვიდა განკარგულება თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტსა და რესპუბლიკის სხვა უმაღლეს სასწავლებლებში ქართულ სექტორებზე ზოგიერთი საგნის რუსულ ენაზე წაკითხვის შესახებ, რასაც მოჰყვა ქართველ მეცნიერთა მძაფრი პროტესტი. 1978 წლის დასაწყისში მაშინდელ პრესაში განსახილველად დაიბეჭდა საქართველოს სსრ კონსტიტუციის ახალი პროექტი, რომელშიც ქართული ენა, როგორც სახელმწიფო ენა, აღარ იყო... საზოგადოების, ახალგაზრდობის ეროვნული სულისკვეთება, პასუხისმგებლობა წარსულის და მომავლის მიმართ დღევანდელისაგან განსხვავებით დიდი იყო.

1978 წლის 14 აპრილს საბჭოთა იმპერიისათვის უჩვეულო მოვლენა იყო თბილისში ახალგაზრდობის, ინტელიგენციის წარმომადგენელთა მრავალათასიანი საპროტესტო დემონსტრაცია დედაენის კონსტიტუციური უფლების დასაცავად. საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია იყო ერთადერთი დამოუკიდებელი ეროვნული ორგანიზაცია, რომელმაც XX საუკუნის 20-იანი წლებიდან მრავალი განსაცდელი გადაიტანა, მაგრამ მაინც შეინარჩუნა თავისი სახე. ქართველი ხალხის იმ ნაწილისათვის, ვისთვისაც ძვირფასი იყო თავისი სამშობლო, მისი წარსული, აწმყო და მომავალი, იმედის თვალით შესცქეროდა იმ სასიკეთო ცვლილებებს, რომელნიც საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში დაიწყო ახალგაზრდა, ენერგიულმა, სულიერმა წინამძღოლმა. უწმიდესი და უნეტარესი ილია II აღნიშნავს: "ჩვენმა ეკლესიამ განსაკუთრებული როლი შეასრულა ეროვნული მოძრაობის აღმავლობის საქმეში. ჩვენმა ახალგაზრდა პოლიტიკოსებმა სწორედ აქ დაიწყეს თავიანთი მოღვაწეობა... როდესაც ეკლესიაში ინგელიგენციისა და ახალგაზრდობის¬ მოსვლის შესახებ ვსაუბრობ, მინდა გავმარტო, ამის მიზეზი იყო არა იმდენად რწმენა, რამდენადაც ძიება რწმენისა. მათ უკვე აღარ სწამდათ კომუნისტური იდეებისა ეკლესიას მოაშურეს, რწმენა და სულიერება მათ ეკლესიამ მისცათ." (9, 285-286).

XX საუკუნის 80-იანი წლებიდან საბჭოთა იმპერიის რღვევის პროცესმა შეუქცევადი სახე მიიღო. საქართველოში ეროვნული გამოღვიძებისა და სახელმწიფოებრივი დამოკიდებულების აღდგენის იდეამ მოიცვა საზოგადოების უმრავლესობა. საბჭოთა იმპერიის შენარჩუნების სურვილმა დემოკრატიისა და თავისუფლების ლოზუნგს ამოფარებულ საბჭოთა სახელმწიფოს უმაღლეს პარტიულ ხელმძღვანელობას უკარნახა სამხედრო ძალით ჩაეხშოთ მოკავშირე რესპუბლიკებში ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა. 1989 წლის 9 აპრილს თბილისში, რუსთაველის გამზირზე, ძალის გამოყენებით დაშალეს საპროტესტო აქცია, მოხდა ტრაგედია, დაიღუპნენ ადამიანები, იყვნენ გაზით მოწამლულნი... უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქი განსაცდელის ჟამს თავისი სამწყსოს გვერდით დადგა. "ღამის 3 საათზე მე მივედი მთავრობის სასახლესთან და იქ მყოფნი გავაფრთხილე, რომ საშიშროება რეალურია, ვთხოვე სალოცავად შესულიყვნენ იქვე ახლოს მდებარე ქაშუეთის წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესიაში. დემონსტრაცია მშვიდობიანი იყო, ისინი არავის ემუქრებოდნენ და ამიტომაც ვერავინ წარმოიდგენდა, რომ მათ წინააღმდეგ დუბინებს, ნიჩბებს და მომწამვლელ გაზს გამოიყენებდნენ. თუმც არ ვიცოდი რაც უნდა მომხდარიყო, მაგრამ საშინელმა წინათგრძნობამ მომიცვა და გადავწყვიტე, მათთან ერთად დავრჩენილიყავი, რომ მათი ხვედრი გამეზიარებინა." (9, 286-289). იხსენებდა მისი უწმიდესობა 1989 წლის 9 აპრილის ღამის ამბებს.

9 აპრილის მოვლენებმა დააჩქარა კომუნისტური იდეოლოგიის სრული კრახი ქართულ სინამდვილეში და ეროვნულ ძალებს საშუალება მისცა დამაჯერებელი გამარჯვებით, ხმათა უმრავლესობით მოსულიყვნენ ხელისუფლებაში პირველი მრავალპარტიული არჩევნების შემდეგ. 1990 წლის 14 ნოემბერს გაიმართა საქართველოს სსრ უზენაესი საბჭოს სერია, რომელმაც ზვიად გამსახურდია აირჩია საქართველოს უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარედ. გამოცხადდა საბჭოთა იმპერიიდან საქართველოს განთავისუფლების გარდამავალი პერიოდი. 1991 წლის 31 მარტს საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობამ საყოველთაო რეფერენდუმზე მხარი დაუჭირა საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენას. 1991 წლის 9 აპრილს გამოცხადდა საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენა... ამ საზეიმო დღეს ზვიად გამსახურდიამ მიულოცა რა ქართველ ერს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენა ეიფორიაში მყოფთ შეახსენა - დღეიდან იწყება ჩვენი ქვეყნის გოლგოთა-ო. ეს სიტყვები წინასწარმეტყველური აღმოჩნდა, თავისუფლებისაკენ სწრაფვის საზღაური იყო სამოქალაქო ომი (1991-1992 წ.წ.), ინსპირირებული ეთნოკონფლიქტები აფხაზეთსა და შიდა ქართლში, რასაც მოჰყვა მკვიდრი მოსახლეობის (ქართველების) გამოძევება მშობლიური საცხოვრისიდან (300000-ზე მეტი). ეკონომიკური სიდუხჭირე, პოლიტიკური კრიზისი. საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია უწმიდესისა და უნეტარესის წინამძღოლობით იზიარებს იმ მძიმე ჯვარს, რომელიც ჩვენს ქვეყანას თავს დაატყდა. ქვეყანაში შექმნილი რთული ვითარების მიუხედავად, უწმიდესისა და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II-ის ლოცვა-კურთხევით გამრავლდა ეპარქიები, იკურთხა ახალი მღვდელმთავრები, აშენდა არაერთი ეკლესია-მონასტერი. პატრიარქის ყოველი გამოსვლა, მიმართვა გასაჭირში ჩავარდნილი სამწყსოსადმი ოპტიმიზმითა გაჟღენთილი. "ყველა გონიერ ადამიანს აღელვებს და აინტერესებს არა მარტო საკუთარი ბედ-იღბალი, არამედ თავისი ხალხის და საერთოდ მთელი მსოფლიოს აწმყო და მომავალი, - აღნიშნავს მისი უწმიდესობა, - როდესაც უყურებ მიმდინარე პროცესებს, ზოგჯერ გულგატეხილობა გეუფლება, გეჩვენება, თითქოს კაცობრიობა სადღაც უძირო უფსკრულისაკენ მიექანება და აღარ არსებობს ძალა, რომელიც მოახლოებულ ტრაგედიას შეაჩერებს, მაგრამ ეს ასე არ არის. ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ ის, რაც კაცთათვის შეუძლებელია, ღვთისათვის არის შესაძლებელი. ოღონდ მთავარია სწორ გზაზე ვიდგეთ და სწორად ვიცხოვროთ." (9, 462). უწმიდესისა და უნეტარესის, ილია II-ის ლოცვა-კურთხევით, მშფოთვარე, წინააღმდეგობრივ და რთულ XX საუკუნეს, რომელმაც მრავალი ტკივილი და განსაცდელი მოუტანა ჩვენს ქვეყანას უნდა გამოვეთხოვოთ დედაქალაქში ახალი დიდი საკათედრო ტაძრის აშენებით, რომელიც უნდა გახდეს ჩვენი ერის სულიერი გამთლიანების სიმბოლო, იგი ქრისტეშობის 2000 წლისთავს მიეძღვნებოდა. 1997 წლიდან 2004 წლამდე მიმდინარეობდა წმიდა სამების საკათედრო ტაძრის მშენებლობა. 2004 წელს 23 ნოემბერს შესრულდა ტაძრის საზეიმო კურთხევა, რომელიც პატრიარქის სიტყვით "სიმბოლურად არის გამაერთიანებელი საქართველოს, მთელი ქართველი ხალხისა. მთავარი ის არის, რომ ქართველმა ერმა ამით შექმნა ავტოპორტრეტი და ყველას უჩვენა, თუ შინაგანად როგორი ძლიერი ყოფილა. ეს დაფარული იყო ჩვენში და გამოვლინდა... ამ ტაძარმა ჩვენს ხალხს თავისი თავის რწმენა და იმედი შესძინა." (9, 472).

2002 წლის 14 ოქტომბერს სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის გაფორმდა კონსტიტუციური შეთანხმება:

_ საქართველომ მსოფლიო ცივილიზებულ სამყაროში აღიდგინა ისტორიული ადგილი როგორც დამოუკიდებელმა და დემოკრატიულმა სახელმწიფომ;

_ საქართველოს ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია წარმოადგენს სამოციქულო საყდარს და მსოფლიო მართლმადიდებელი ეკლესიის განუყოფელ ნაწილს. იგი მე-5 საუკუნიდან ავტოკეფალურია და მისი სასულიერო-ადმინისტრაციული ცენტრი და კათედრაა მცხეთა, საპატრიარქო კათედრებია, აგრეთვე, თბილისი და ბიჭვინთა;

_ მართლმადიდებლობა, ევროპის ერთ-ერთი ტრადიციული აღმსარებლობა, საქართველოში ისტორიულად სახელმწიფო რელიგია იყო, რომელმაც ჩამოაყალიბა მრავალსაუკუნოვანი ქართული კულტურა, ეროვნული მსოფლმხედველობა და ფასეულობები;

_ საქართველოს მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა მართლმადიდებელი ქრისტიანია;

_ საქართველოს კონსტიტუციით აღიარებულია საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებული როლი ქვეყნის ისტორიაში და მისი დამოუკიდებლობა სახელმწიფოსაგან.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლის შესაბამისად,

საქართველოს სახელმწიფო (შემდგომში სახელმწიფო), წარმოდგენილი საქართველოს პრეზიდენტით და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია (შემდგომში ეკლესია), წარმოდგენილი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქით, დებენ კონსტიტუციურ შეთანხმებას (შემდგომში შეთანხმება):

 

მუხლი 1

1. სახელმწიფო და ეკლესია ადასტურებენ მზადყოფნას ითანამშრომლონ ურთირთდამოუკიდებლობის პრინციპის დაცვით, ქვეყნის მოსახლეობის საკეთილდღეოდ.

2. სახელმწიფო და ეკლესია უფლებამოსილნი არიან დადონ შეთანხმებები ერთობლივი ინტერესების სხვა და სხვა სფეროში, რომელთა განხორციელების მიზნითაც მხარეთა მიერ მიიღება შესაბამისი აქტები.

3. ეკლესია წარმოადგენს ისტორიულად ჩამოყალიბებულ საჯარო სამართლის სუბიექტს, - სახელმწიფოს მიერ აღიარებულ სრულუფლებიან საჯარო სამართლის იურიდიულ პირს, რომელიც თავის საქმიანობას წარმართავს საეკლესიო (კანონიკური) სამართლის ნორმებით, საქართველოს კონსტიტუციის, ამ შეთანხმებისა და საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად.

4. ეკლესიას სპეციალური უფლებამოსილების გარეშე წარმოადგენენ: საეკლესიო კრება, საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, წმიდა სინოდი და საქართველოს საპატრიარქო (ქორეპისკოპოსისა და მდივნის სახით); ხოლო სამართლებრივ ურთიერთობებში უფლებამოსილებას ანიჭებს კათოლიკოს-პატრიარქი.

5. საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ხელშეუვალია.

6. როგორც წესი, დიდი საეკლესიო დღესასწაულები და კვირა დასვენების დღეებად ცხადდება.

 

მუხლი 2

სახელმწიფო მხარს უჭერს აღსარებისა და საეკლესიო საიდუმლოს დაცვას, სასულიერო პირი ვალდებულია, არ გასცეს ინფორმაცია, რომელიც მას, როგორც სულიერ მოძღვარს, გაანდეს ან მისთვის, როგორც სასულიერო პირისათვის, გახდა ცნობილი.

 

მუხლი 3

სახელმწიფო აღიარებს ეკლესიის მიერ შესრულებულ ჯვრისწერას კანონმდებლობით დადგენილი წესით. სამართლებრივ ურთიერთობებში გამოიყენება ქორწინების სახელმწიფო რეგისტრაციის მონაცემები.

 

მუხლი 4

1. სასულიერო პირი თავისუფლდება სამხედრო ვალდებულებისაგან.

2. სახელმწიფო ეკლესიასთან შეთანხმებით უზრუნველყოფს სამხედრო-საჯარისო ფორმირებებში, საპატიმროებში და თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში მოძღვრის ინსტიტუტის შექმნას და ამასთან დაკავშირებით შესაბამისი სამართლებრივი აქტების მიღებას.

3. სახელმწიფო და ეკლესია უფლებამოსილნი არიან განახორციელონ მოსახლეობის სოციალური დაცვის ერთობლივი პროგრამები.

 

მუხლი 5

1. საგანმანათლებლო დაწესებულებებში მართლმადიდებელი სარწმუნოების შესახებ საგნის სწავლება ნებაყოფლობითია. სასწავლო პროგრამების დადგენა, შეცვლა, პედაგოგთა დანიშვნა და გათავისუფლება ხდება ეკლესიის წარდგინებით.

2. სახელმწიფო და ეკლესია კანონმდებლობით განსაზღვრული წესით ორმხრივად და გათანაბრებულად აღიარებენ შესაბამისი სასწავლო დაწესებულებების მიერ გაცემულ განათლების დამადასტურებელ დოკუმენტებს, სამეცნიერო ხარისხებსა და წოდებებს.

3. სახელმწიფო და ეკლესია უფლებამოსილნი არიან განათლების სისტემაში განახორციელონ ერთობლივი პროგრამები. სახელმწიფო ხელს უწყობს ეკლესიის საგანმანათლებლო დაწესებულებების ფუნქციონირებას.

მუხლი 6

1. ეკლესიის საკუთრება და სხვა ქონებრივი უფლებები დაცულია კანონით. ეკლესიის საკუთრებაში შეიძლება იყოს ნებისმიერი ქონება, რომელიც არ არის აკრძალული საქართველოს კანონმდებლობით.

2. ეკლესია თავის არასაღვთისმსახურო ქონების ფლობას, სარგებლობასა და განკარგვას ახორციელებს საეკლესიო სამართლებრივი ნორმებითა და საქართველოს მოქმედი კანონმდებლობით.

3. ეკლესია უშუალოდ არ ახორციელებს სამეწარმეო საქმიანობას.

4. ეკლესიის დაფინანსების წყაროს წარმოადგენს: ნებაყოფლობითი შემოწირულობანი, სამეწარმეო შემოსავლები, ინვესტიციები, გრანტები, დახმარებები, მოქმედი კანონმდებლობის შესაბამისად მიღებული სხვა შემოსავლები.

5. ეკლესიის მიერ წარმოებული საღვთისმსახურო პროდუქცია - მისი დამზადება, შემოტანა, მიწოდება და შემოწირულობა, ასევე არაეკონომიკური მიზნით არსებული ქონება და მიწა გათავისუფლებულია გადასახადებისაგან.

6. სახელმწიფო ეკლესიასთან შეთანხმებით იძლევა ნებართვას ან ლიცენზიას ეკლესიის ოფიციალური ტერმინოლოგიისა და სიმბოლიკის გამოყენებაზე, აგრეთვე, საღვთისმსახურო პროდუქციის დამზადებაზე, შემოტანასა და მიწოდებაზე.

 

მუხლი 7

1. სახელმწიფო ეკლესიის საკუთრებად ცნობს საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე არსებულ მართლმადიდებლურ ტაძრებს, მონასტრებს (მოქმედს და არამოქმედს) მათ ნანგრევებს, აგრეთვე, მიწის ნაკვეთებს, რომლებზეც ისინია განლაგებული.

2. ზემოაღნიშნულ ნაგებობათა დაცვის ზონები, მათი მოვლა პატრონობისა და სარგებლობის წესები განისაზღვრება შესაბამისი სახელმწიფო სამსახურის მიერ მოქმედი კანონმდებლობით და ეკლესიასთან შეთანხმებით.

 

მუხლი 8

1. სახელმწიფო ეკლესიის საკუთრებად ცნობს სახელმწიფო დაცვაში (მუზეუმებში, საცავებში) მყოფ საეკლესიო საგანძურს (კერძო საკუთრებაში არსებული ნაწილის გარდა).

2. ზემოაღნიშნული საეკლესიო საგანძური, როგორც საერთო ეროვნული საგანძურის ნაწილი, არის სახელმწიფოსა და ეკლესიის ერთობლივ მფლობელობაში მოქმედი კანონმდებლობის შესაბამისად (წმიდა ნაწილებისა და წმიდა რელიქვიების გარდა).

 

მუხლი 9

1. სახელმწიფო და ეკლესია ერთობლივად ზრუნავენ ისტორიულ-კულტურული და არქეოლოგიურ-არქიტექტურული ფასეულობების მქონე საეკლესიო ნაგებობებისა და საეკლესიო საგანძურის სათანადო დაცვასა და მოვლა-პატრონობისათვის.

2. სახელმწიფო ეკლესიასთან შეთანხმებით, მომქმედი კანონმდებლობის თანახმად, ამტკიცებს დამატებით წესებს მუზეუმებსა და საცავებში დაცული საეკლესიო საგანძურის სარგებლობის შესახებ, ასევე კულტურულ-ისტორიული ღირებულებების მქონე ტაძრების აღდგენის, რესტავრაცია-კონსერვაციის ან მოხატვის პროექტებს.

მუხლი 10

სახელმწიფო იღებს ვალდებულებას, აწარმოოს მოლაპარაკება შესაბამის სახელმწიფოებთან მათ ტერიტორიაზე არსებული ყველა ქართული მართლმადიდებლური ტაძრის, მონასტრის, მათი ნანგრევის, სხვა საეკლესიო ნაგებობის, აგრეთვე საეკლესიო ნივთების დაცვის, მოვლა-პატრონობისა და საკუთრების თაობაზე.

მუხლი 11

1. სახელმწიფო ადასტურებს XIX-XX საუკუნეებში (განსაკუთრებით 1921-90 წლებში), სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის დაკარგვის პერიოდში, ეკლესიისათვის მატერიალური და მორალური ზიანის მიყენების ფაქტს. როგორც ჩამორთმეული ქონების ნაწილის ფაქტობრივი მფლობელი, იღებს ვალდებულებას მატერიალური ზიანის ნაწილობრივ კომპენსაციაზე (საქართველოს სსრ მინისტრთა საბჭოს დადგენილება N183; 12.04.90).

2. აღნიშნული საკითხის შესწავლის, კომპენსაციის ფორმების, რაოდენობის, ვადების, ქონების ან მიწის გადაცემის და სხვა დეტალების დასადგენად პარიტეტულ საწყისებზე იქმნება კომისია (ამ შეთანხმების ხელმოწერიდან ერთი თვის ვადაში), რომელიც მოამზადებს შესაბამისი ნორმატიული აქტების პროექტებს.

 

მუხლი 12

1. შეთანხმება შედგება წინამდებარე ტექსტისა და ტერმინთა განმარტებისაგან.

2. შეთანხმებაში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანა შესაძლებელია მხოლოდ მხარეთა ურთიერთშეთანხმების საფუძველზე, ორივე მხარის ხელმოწერითა და პარლამენტისა და წმიდა სინოდის დამტკიცებით.

3. შეთანხმებას ხელს აწერენ საქართველოს პრეზიდენტი და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი.

4. შეთანხმება ძალაში შედის პარლამენტისა და წმიდა სინოდის მიერ დამტკიცებისთანავე.

სამწუხაროდ, XXI საუკუნის დასაწყისში აღმოჩნდნენ გარკვეული ძალები, რომელნიც პირდაპირ თუ შეფარულად უპირისპირდებიან საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიას, ცდილობენ მის დისკრედიტაციას, კონსტიტუციური შეთანხმების გადახედვას... ერის სულიერი წინამძღოლის პასუხი მათ მიმართ ასეთია: "თუ პიროვნებას, ხალხს, სახელმწიფოს არ აქვს სწორი რელიგიური და ეროვნული იდეოლოგია, ლიბერალიზმი აუცილებლად მტრების სასარგებლოდ იმუშავებს და შინაგანად დაანგრევს ქვეყანას. ის უბიძგებს საზოგადოებას ფსევდოდემოკრატიისა და ცრუ თავისუფლებისაკენ, გააუფასურებს ეროვნულ ღირებულებებს, დაარღვევს ფორმასა და შინაარსს საზოგადოებრივი ცხოვრებისას... მე ვაფრთხილებ¬ ჩვენს ხალხს, ჩვენს მორწმუნეთ; იყავით დაკვირვებულნი და ყურადღებიანები, ნუ დაკარგავთ ჭეშმარიტებას, ნუ დაკარგავთ ჩვენს სარწმუნოებას, ჩვენს ეროვნულ ღირებულებებს. მიწიერ საცდურზე ნუ გავცვლით მარადიულ ცხოვრებას, თორემ მერე გვიან იქნება." (9, 371-372).

საქართველოს ისტორიაში ძალიან ცოტა დრო ყოფილა მშვიდობიანი, წყნარი. ქართველობა ყოველთვის ბეწვის ხიდზე ყოფნა-არყოფნის ზღვარზე იდგა... არ დაგავიწყდეს ვისი გორისა ხარ, იმ  მიწას გედავებიან, სადაც შენი მამა-პაპის ძვლები განისვენებენ," - ამ სიტყვებით დიდმა მწერალმა მთელი ჩვენი ცხოვრება დაგვანახა.

2008 წლის აგვისტოში საქართველოს მძიმე განსაცდელი დაატყდა თავს. რუსეთის შეიარაღებული ძალები შემოიჭრნენ საქართველოს ტერიტორიაზე, დაიწყეს ქართული სოფლებისა და ქალაქების დაბობვა, მოახდინეს ჩვენი ტერიტორიების ნაწილის (აფხაზეთი, ცხინვალის რეგიონი) ოკუპაცია. თუ არა მსოფლიოს სახელმწიფოების მხარდაჭერა, რუსეთს განზრახული ჰქონდა თბილისის ოკუპაციაც. ამ ვითარებაში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა გამოიჩინა საოცარი ვაჟკაცობა და სულიერი სიმტკიცე, იგი საომარი ოპერაციის დროს შევიდა ოკუპირებულ¬ გორში, ცხინვალის რაიონში, გამოიყვანა ასობით დაჭრილი და უამრავი გარდაცვლილი ქრისტიანული წესით მშობლიურ მიწას მიაბარა. პატრიარქმა მოუწოდა თანამემამულეებს ამ უბედურების მიუხედავად არ გაბოროტებულიყვნენ და მათ სულში შურის მაძიებლობა არ ჩაბუდებულიყო. არც ომის მსვლელობისას და არც შემდეგ საქართველოში ეთნიკური ნიშნით არავინ შეუვიწროებიათ. ქართველობამ განსაცდელის ჟამს აჩვენა სულიერი არისტოკრაციზმისა და ქრისტიანული სათნოების მაგალითი, რითაც მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნების აღტაცება და სიყვარული დაიმსახურა... წინ კიდევ რა განსაცდელები გველის, ღმერთმა უწყის, მაგრამ მაინც იმედიანად ვართ. იმედი და სულიერი სიმტკიცე იყო ჩვენი გადარჩენის საფუძველი წარსულში, აწმყოსა და მომავალში.

ეპისკოპოსი გაბრიელი (ქიქოძე)

ეპისკოპოსი გაბრიელი, ერისკაცობაში გერასიმე მაქსიმეს ძე ქიქოძე, დაიბადა 1825 წლის 15 ნოემბერს გურიის ლამაზ სოფელ ბახვში, სასულიერო პირის ოჯახში. პირველდაწყებითი განათლება პატარა გერასიმემ ოჯახში მიიღო. 1837 წელს გერასიმე ჩაირიცხა თბილისის სასულიერო სემინარიის "მცირე განყოფილებაზე", რომელიც წარჩინებით დაასრულა 1839 წელს და გადაყვანილ იქნა "მაღალ განყოფილებაზე." 1841 წელს იგი სწავლის გასაგრძელებლად გაემგზავრა ფსკოვის სასულიერო სემინარიაში, სადაც სწავლობდა 1842-1843 წლებში, 1844-1845 წლებში სწავლა გააგრძელა პეტერბურგის სასულიერო სემინარიაში, რომლის დამთავრების შემდეგ 1849 წლამდე სწავლობდა სასულიერო აკადემიაში. ახალგაზრდა გერასიმეს მოწოდება იყო სამშობლოს სამსახური, ამიტომ  სასულიერო აკადემიის წარჩინებით დამთავრების შემდეგ გადაწყვიტა სამშობლოში დაბრუნება. იგი თბილისის სასულიერო სემინარიაში დაინიშნა ინსპექტორის თანამდებობაზე. თუმცა ბუნებით პედაგოგი და შემოქმედი კაცისათვის არ იყო მიმზიდველი სემინარიის ინსპექტორობა, ამიტომ იგი 1854 წელს თავს ანებებს ინსპექტორობას და სემინარიაში რჩება მათემატიკისა და ფიზიკის მასწავლებლად. იმავე წლის 7 ნოემბერს საქართველოს ეგზარქოსმა ისიდორემ გერასიმე ქიქოძე სიონის ეკლესიაში დიაკვნად, 8 ნოემბერს კი მღვდლად აკურთხა. 1856 წელს მას დიდი უბედურება დაატყდა თავს, გარდაეცვალა მეუღლე და ხუთი შვილი. ასეთ უბედურებას ადამიანი იშვიათად გადაიტანს, მაგრამ მამა გერასიმემ იაკობ გოგებაშვილის სიტყვებით, ამაში განგების ნება დაინახა, რომელიც მას სულ სხვა, უფრო ფართო და ნაყოფიერი გზით წარმართავდა, რის გამოც მალე ბერად აღიკვეცა." და განახლებული ძალით შეუდგა აქტიურ საზოგადოებრივ საქმიანობას. ბერად აღკვეცილ გერასიმეს სახელად ეწოდა გაბრიელი იგი განწესებულ იქნა დავით გარეჯის მონასტრის წინამძღვრად. 1858 წლის აპრილში გარდაიცვალა გორის ეპისკოპოსი იოანე (ავალიანი) და რუსეთის იმპერატორის ბრძანებით იმავე წლის 6 დეკემბერს არქიმანდრიტი გაბრიელი აღყვანილ იქნა ეპისკოპოსის ხარისხში და დაინიშნა გორის ეპისკოპოსად, 1860 წლის 2 ივლისიდან ეპისკოპოსი გაბრიელი გარდაცვალებამდე (1896 წ.) განაგებდა იმერეთის ეპარქიას. ამ დროს იმერეთის ეპარქია აერთიანებდა მთელ დასავლეთ საქართველოს. მეუფე გაბრიელი შეუდგა ნაყოფიერ სასულიერო და საზოგადოებრივ მოღვაწეობას. მისი საოცარი სულიერება, პატიოსნება, მოყვარისადმი თავდადება, პირად ცხოვრებაში მოკრძალება და უბრალოება გახდა საფუძველი იმ დიდი სიყვარულისა და პატივისცემისა, რითაც მოცული იყო ეს დიდებული მღვდელმთავარი. მეუფე გაბრიელის სახელთანაა დაკავშირებული დასავლეთ საქართველოში ასზე მეტი სამრევლო სკოლის, ბიბლიოთეკის, 1890 წელს ქუთაისში ქალთა სასწავლებლის, 1894 წელს კი სასულიერო სემინარიის გახსნა. იგი მფარველობდა ნიჭიერ ახალგაზრდობას, მატერიალურად ეხმარებოდა მათ, რომელნიც სწავლობდნენ საზღვარგარეთის სასულიერო თუ საერო სასწავლებლებში. ეპისკოპოს გაბრიელის ზრუნვის შედეგად იმერეთის ეპარქიაში რესტავრაცია ჩაუტარდა ნიკორწმინდის, ბიჭვინთის, მოქვის, ილორის ეკლესიებს, აშენდა ორასზე მეტი ახალი ეკლესია. 1887 წელს მეუფე გაბრიელის თაოსნობით შეიქმნა "ქართული საეკლესიო გალობის აღმდგენელი კომიტეტი". იგი შედგებოდა საუკეთესო მგალობლებისაგან, მათ უნდა შეეკრიბათ და ნოტებზე გადაეტანათ ეს ფასდაუდებელი განძი. იგი ბევრს მოგზაურობდა ეპარქიებში, არ დარჩენილა სოფელი და ქალაქი, სადაც მეუფე გაბრიელს წირვა-ლოცვა არ აღევლინოს და ექადაგოს. 1890 წელს ეპისკოპოსი გაბრიელი განსაკუთრებული დამსახურებისათვის არჩეულ იქნა "ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების" საპატიო წევრად. ეპისკოპოს გაბრიელს "ცდისეული ფსიქოლოგიის საფუძვლები" ამ ტიპის ერთადერთი სახელმძღვანელო იყო მთელი რუსეთის იმპერიაში და ადასტურებდა მისი ავტორის ღრმა განსწავლულობას.

მეუფე გაბრიელი XIX საუკუნის II ნახევრის ეროვნულ-განმათავისუფლლებელი მოძრაობის ერთ-ერთ თვალსაჩინო წარმომადგენელი იყო. მკაცრად ამხელდა რუსეთის ხელისუფლების კოლონიურ პოლიტიკას საქართველოში, არაერთხელ დაუპირისპირდა კავკასიის განათლების მზრუნველ კირილე იანოვსკის, ეგზარქოს პავლე ლებედევს, კოსმოპოლიტიზმითა და ეროვნული ნიჰილიზმით დაავადებულ გადაგვარებულ ქართველ თავად გიორგი მუხრანბატონს. ეს უკანასკნელი ქართული ენის დაცვას ფუჭ საქმედ მიიჩნევდა, ვინაიდან მისი აზრით დროთა განმავლობაში ქართული ენის გაქრობა მაინც მოხდებოდა. მეუფე გაბრიელმა მეცნიერულად დაასაბუთა რენეგატი ქართველის მოსაზრებათა უსაფუძვლობა. "ხალხის ინდივიდუალობის უმთავრესი ელემენტი სწორედ ენა არის. მშობლიურ ენას მოკლებული ყოველი ხალხი მოკლებულია ყოველგვარ ინდივიდუალურ ნიშან-თვისებას და უსარგებლოა თავისთვისაც და სხვისთვისაც." (73, 7). ილია ჭავჭავაძის სიტყვებით, მეუფე გაბრიელი `ქრისტეს ჯვრით ხელში თავგამეტებით იდგა ჩვენი ენის მწედ და მფარველად." ეპისკოპოსი გაბრიელი იყო გულისხმიერი მწყესი თავისი სამწყსოსი, უყვარდა წესრიგი, მკაცრი, მაგრამ სამართლიანი იყო სამღვდელოების მიმართ. ერთხელ ქუთაისის გუბერნატორმა ლევაშოვმა პირადი ახირების საფუძველზე მოინდომა ხონის წმიდა გიორგის ეკლესიის მღვდლის ქუთათელაძის გუბერნიიდან გაძევება. ეპისკოპოსმა გაბრიელმა დაიცვა თავისი მღვდელი და გუბერნატორს უშიშრად უთხრა - "შენ ვინ მოგცა ჩემს ეპარქიაში განკარგულების ნება უჩემოდ! რამდენჯერ შენ დათვრები და საქეიფოდ წახვალ, იმდენჯერ ვინ შეგაწუხებინებს ისედაც ილაჯგაწყვეტილ ჩემს სამღვდელოებას! ვინ გკითხავს შენ ჩემი მღვდლის გადაყვან-გადმოყვანას და იმასაც უმიზეზოდ. შენი სიმკაცრით, აუტანელი ხასიათით შევიწროებულია ქვეყანა! მე ვიკითხავ, სადაც ჯერ არს, გაქვს თუ არა შენ ნება ასეთი საქციელისა.~ გუბერნატორმა უკან დაიხია.

1888 წლის შემოდგომაზე საქართველოში სტუმრად მყოფი ალექსანდრე III თავისი ამალის თანხლებით ქუთაისში ჩავიდა და ეკლესიისაკენ გაემართა. "ის-ის იყო ამბიონისაკენ გაემართა, რომ ეპისკოპოს გაბრიელის ხმა მოესმა: შესდექ, რუსეთის ხელმწიფევ... ხელმწიფე შეყოყმანდაო, ამბობდნენ დამსწრენი, უნდოდა სვლა განეგრძო, მაგრამ უნებლიეთ შედგა კარიბჭეში, სადაც ეპისკოპოსის შემოძახებამ მოასწრო და ცხადის უკმაყოფილებით მოისმინა ეპისკოპოსის სიტყვა: ეს ქვეყანა უძვირფასესი მარგალიტია შენს გვირგვინში და როგორც ასეთი, სხვა ყურადღებისა და ზრუნვის ღირსია, სხვა მოპყრობას მოითხოვს, ვიდრე ის, რომელსაც ადგილი აქვსო." (16, 38). ასეთი პირდაპირი იყო მეუფე გაბრიელი როდესაც საქმე ეროვნული და ეკლესიური ინტერესების დაცვას ეხებოდა. ეპისკოპოსი გაბრიელი სიცოცხლეშივე იქცა ლეგენდად, მას დიდ პატივს სცემდა მორწმუნე მრევლი, XIX საუკუნის II ნახევრის ქართული ინტელიგენცია. მოშურნენი და ცილისმწამებელნიც ბევრი ჰყავდა რუსი ეგზარქოსებისა და მათი აგენტების სახით, მაგრამ მის სიდიადეს ვერაფერს აკლებდნენ. მისი ქადაგებები გამოირჩეოდა სისადავითა და უბრალოებით. იგი ახალი დროის მსოფლიო ჰომელიტიკის თვალსაჩინო წარმომადგენელია, მის ქადაგებათა ძირითადი მსოფლმხედველობრივი საფუძველი ქრისტიანული რწმენა და საღმრთო წიგნებია. იგი ეკლესიას ზნეობრივი აღზრდისა და რწმენის განმტკიცების უპირველეს კერად მიიჩნევდა, მისი ცხოვრება და მოღვაწეობა მყარად დაეფუძნა იმის შეგნებას, რომ "ეპისკოპოსი, რომელი სხვათა ასწავებს სიწმიდესა და მოითხოვს, რათა ყოველნი უბრალოდ და უბიწოდ ატარებდნენ თვისსა ცხოვრებასა, თვით პირველი უნდა აძლევდეს მათ სახესა კეთილად ცხოვრებისასა, არა თუ მხოლოდ სიტყვით, არამედ საქმითაცა და ყოვლითა ცხოვრებითა თვისითა." (16, 96).

1896 წლის იანვარში მეუფე გაბრიელი შეუძლოდ შეიქმნა, ექიმებმა ვერ შეუმსუბუქეს მძიმე მდგომარეობაში მყოფ მღვდელმთავარს მდგომარეობა. იგი ერთი კვირა სიკვდილ-სიცოცხლის ზღვარზე იყო, ავადმყოფს არ შორდებოდნენ მორწმუნენი, საკუთარი ნათესავები, 25 იანვარს მეუფე გაბრიელმა თვალები გაახილა და იქვე მყოფ თავის ძმიშვილს ჰკითხა: "ვინ ხარ შენ? თქვენი ძმიშვილი მეუფეო, ჩემი ძმიშვილი? სად არის ჩემი ცოლ-შვილი? სამოთხეში მეუფეო, სამოთხეში? მარია..." (17, 59). (მისი მეუღლის სახელია) და გარდაიცვალა... დიდთოვლობის გამო ორმოცდაექვსი დღე ვერ მოხერხდა ეპისკოპოს გაბრიელის გელათში გადასვენება. ორმოცდაექვსი დღე ეთხოვებოდა საქართველო დიდებული მწყემსმთავრის ნეშტს. 10 მარტს განსვენებული გადაასვენეს გელათის მონასტერში. ცხედარს წინ მიუძღოდნენ: საქართველოს ეგზარქოსი ვლადიმერი, ეპისკოპოსები გრიგოლი და ბესარიონი, ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორი შალიკოვი, თავად-აზნაურობის წინამძღოლი თ. წერეთელი. გელათში წარმოთქმულ სიტყვაში ილია ჭავჭავაძემ ასე დაახასიათა განსვენებული: "დღეს სამუდამოდ ვეთხოვებით იმისთანა დიდ ბუნებოვანს კაცს, რომელსაც ღმერთი მოუვლენს ხოლმე ამ ცოდვილს ქვეყანას, რომ ადამიანმა მისის მიხედვით და მაგალითით შეიძლოს საკუთარის ზნისა და ხასიათის გაწვრთნა და განმტკიცება... აი, ჩვენს წინაშე მდებარეა იგი, მადლით მოსილი კაცი, რომლის მარტო სახელის ხსენებაც კი გვწურთნის ჩვენ. საკმაოა კაცმა გაიხსენოს მარტო სახელი გაბრიელ ეპისკოპოსისა, რომ გულში მადლი ჩაეფინოს, ვითარცა მზის შუქი, თითოეული წამი მისი ცხოვრებისა მოძღვრებაა, მაგალითია, ანდერძია ჩვენთვის და ჩვენი ქვეყნისათვის." (18, 929).

საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლსიის გაფართოებულმა კრებამ, რომელიც 1995 წლის 19 სექტემბერს გაიმართა სვეტიცხოველში უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია-II-ის ლოცვა-კურთხევით, ეპისკოპოსი გაბრიელი წმინდანად შეირაცხა. მისი ხსენების დღედ დაწესდა ძველი სტილით 25 იანვარი (7 თებერვალი).

ეპისკოპოსი ალექსანდრე (ოქროპირიძე)

წმიდა ეპისკოპოსი ალექ¬სანდრე, ერისკაცობაში ალექსი დავითის ძე ოქროპირიძე დაიბადა 1824 წელს გორის მაზრის სოფელ დისევში, მღვდლის ოჯახში. ბავშობიდანვე ეკლესიურ ცხოვრებას ნაზიარებმა, სწავლა ჯერ გორის სასულიერო სასწავლებელში, შემდეგ კი თბილისის სასულიერო სემინარიაში გააგრძელა. 1845 წელს, თბილისის სემინარიის კურსის დამთავრებისთანავე, იგი თბილისის ფერისცვალების მონასტერში მონაზვნად აღიკვეცა და სახელად ალექსანდრე უწოდეს, იმავე წლის 18 აგვისტოს აკურთხეს მთავარდიაკვნად.

ალექსანდრე სწავლის გასაგრძელებლად ყაზანის სასულიერო აკადემიაში გაემგზავრა, წარჩინებით დაამთავრა იგი და სამშობლოში ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხით დაბრუნდა. პირველ ხანებში, 1851 წლის 27 ივნისამდე, იგი თბილისის სასულიერო სემინარიაში ასწავლიდა საღმრთო წერილსა და ლათინურს, ზნეობრივ ღვთისმეტყველებასა და არქეოლოგიას. ამის შემდეგ, უწმიდესი სინოდის ბრძანებით (1851 წ. 21 სექტემბერი), მღვდელმონაზონი ალექსანდრე დაინიშნა აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველად, მასვე მიენდო მღვდელმონაზონთა ხელმძღვანელობა აფხაზეთის ეპარქიაში, შეთავსებით ქუთაისის სასულიერო სასწავლებლის ინსპექტორის მოვალეობასაც ასრულებდა.

ალექსანდრე უმთავრეს საქმედ მიიჩნევდა ირგვლივ მყოფთა ქრისტიანულ სარწმუნოებაზე მოქცევა-განმტკიცებასა და მათთვის სასწავლებელთა დაარსებას, აფხაზეთში ჩასულმა განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია ილორში დაარსებულ სასწავლებელს. დაუღალავი ღვაწლისათვის მას აფხაზეთის მეორე მოციქული უწოდეს.

1869 წელს ეპისკოპოსი ალექსანდრე აფხაზეთიდან ქართლ-კახეთის ეპარქიის ეპისკოპოსად გადაიყვანეს. ალექსანდრე ოქროპირიძე ოცდახუთი წელი გორის ეპისკოპოსი და ქართლ-კახეთის ეპარქიის პირველი ქორეპისკოპოსია. 1882 წელს ქართლ-კახეთის სამწყსომ თვალცრემლიანმა გააცილა იგი დასავლეთ საქართველოში. გამოსამშვიდობებელი სიტყვით მიმართა ილია ჭავჭავაძემ: "თქვენს სიყვარულს თქვენი საყვარელი ქვეყანა, საცა გინდა ბრძანებოდეთ, არ დაივიწყებს. ადიდე კვერთხი ესე, და წარიყვანე ერი შენი გზასა სიმართლისა და სარწმუნოებისა. დაგვლოცე და შენი მადლიანი ხელით გვაკურთხე შენი მადლობელნი და შენი ღვაწლ-დებულნი." (19, 93). მეუფე ალექსანდრემ მადლობა გადაუხადა თავის სამწყსოს და გაეშურა გურია-სამეგრელოს ეპარქიაში. 1882-1885 წლებში იგი მართავდა გურიის ეპარქიას, ხოლო 1903 წლამდე - გურია-სამეგრელოს ეპარქიას. 1887 წლის 25 ოქტომბერს სტავროპოლში მოკლეს დიმიტრი ყიფიანი... სამშობლოს ინტერესებს მსხვერპლად შეწირული დიდი ქართველის ნეშტი სამშობლოში ჩამოასვენეს. მისი დაკრძალვა რუსეთის იმპერიული პოლიტიკის წინააღმდეგ ბრძოლის დემონსტრაციად იქცა. ხელისუფლება შეეცადა გოლოვინის (რუსთაველის) გამზირზე არ გაეტარებინა პროცესია, რომელიც მთაწმინდაზე მიასვენებდა დიმიტრი ყიფიანს. დააყენეს საგანგებო რაზმები, მაგრამ ეპისკოპოსმა ალექსანდრემ, რომელიც წინ მიუძღოდა მათ, აღმართა სამღვდელმთავრო კვერთხი და მრისხანედ შესძახა მათ - როგორ ეპისკოპოსს არ ატარებთო? გზა გახსნეს და პროცესიამ გზა განაგრძო გოლოვინის გამზირზე...

ეპისკოპოსმა ალექსანდრემ მკაცრად გაილაშქრა დეკანოზ ი. ვოსტორგოვის ვერაგული გეგმის წინააღმდეგ, რომლის მიზანი იყო სკოლებიდან ქართული ენის გამოდევნა და ჩაშალა ხელისუფლების ზრახვები, რის გამოც მას რუსეთის იმპერატორთან აბეზღებდა რენეგატი ქართველი ეპისკოპოსი დიმიტრი (აბაშიძე).

ეპისკოპოს ალექსანდრეს ფინანსრური დახმარებით 1878 წელს თბილისში დაარსდა ქალთა სასწავლებელი, რომელმაც ჩვენს ერს აღუზარდა მრავალი განათლებული ქალი და შესანიშნავი დედა.
ეპისკოპოს ალექსანდრეს მიერ გაღებული საფასით დაიბეჭდა მრავალი სასულიერო და ისტორიული წიგნი, სახელმძღვანელო და საგალობლების კრებული.

წმიდა ალექსანდრეს ხანგრძლივი სიცოცხლის მანძილზე საქართველოში არ დაწყებულა არც ერთი სარწმუნოებრივ-ეროვნული საქმე მისი თანადგომისა და მონაწილეობის გარეშე.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მღვდელმთავარი მთელი ცხოვრების მანძილზე თავგამოდებული დამცველი იყო ქართული ენისა. მან ერთ-ერთმა პირველმა გაილაშქრა სამეგრელოს სამრევლო სკოლებში ქართული ენის სწავლების დასაცავად. ამის შემდეგ მცხოვანი ეპისკოპოსი დიდი ხანი აღარ დარჩენილა გურია-სამეგრელოს ეპარქიაში. ეგზარქოსისა და უწმიდესი სინოდის განკარგულებით, "საკუთარი თხოვნის" საფუძველზე განთავისუფლდა ეპარქიის ხელმძღვანელობიდან და "მოსასვენებლად" თავისსავე აღდგენილ შიომღვიმის მონასტერში გაიგზავნა. მონასტრიდან მხოლოდ ერთხელ, 1907 წელს, წმიდა ილია მართლის დასაფლავებისას გამოვიდა და დაიტირა თავისი სულიერი შვილი. ოთხმოცდასამი წლის მხცოვანმა მღვდელმთავარმა, ყოვლადსამღვდელო ალექსანდრემ თვითონაც იმავე წელს, 9 ნოემბერს მიიძინა საუკუნო ძილით შიომღვიმის სავანეში. იგი 16 ნოემბერს დაკრძალეს იმავე მონასტერში, საფლავის ქვაზე ასეთი წარწერა აქვს: "განუსვენე უფალო, მონასა შენსა, საქართველოს ჭეშმარიტს შვილს და მოღვაწე ბერს, შიომღვიმის დიდებული ლავრის აღმდგენელს, შენს სადიდებლად მას შინა სამუდამო კრებულის დამაარსებელს და მის ნივთიერად უზრუნველმყოფელს. საკუთარის საფასით ორსავე ტაძრის განმაახლებელს და ყოველის სამკაულით აღმავსებელს, წინამძღვრისა და კრებულისათვის სახელების ამგებელს და ლავრის გამამდიდრებელს ვენახებით, ბაღებით, სახნავის მიწებით, წისქვილით, სამუშაო იარაღით და საქონლით. ყოვლად-უსამღვდელოესს ალექსანდრეს 1822-1907 წ." როგორც არქიმანდრიტი ამბროსი (შემდგომში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი) გამოსათხოვარ სიტყვაში აღნიშნავდა: "განსვენებულმა ყოვლადსამღვდელომ გვასწავლა ჩვენ, რამდენად შეიძლება ამ უკუღმართ დროშიც ვიყოთ ნამდვილი ქრისტიანენი, ქრისტიანული იდეალების მატარებელნი. როგორც მატარებელი ჭეშმარიტი ქრისტიანული სიყვარულისა, იმ სიყვარულის, რომელიც ყველას ერთ რიგად უნდა ეფინებოდეს, არ არჩევდეს არა ახლობელისაგან, რომელიც უნდა ავიწყებინებდეს პირად ინტერესებს და აბედვინებდეს სიცოცხლის შეწირვას მოყვასისათვის, როგორც მატარებელი ამნაირ სიყვარულისა, ის თვისის ცხოვრებით გვიმტკიცებს, რომ ეს ქრისტესგან მის მიმდევართათვის დახატული იდეალი ამ ქვეყნად შესაძლებელია განხორციელდეს..." (4, 22).

ბოლშევიკური მმართველობის ხანაში ეპისკოპოს ალექსანდრეს ღირსეული დაფასება ვერ მოხერხდა... 1995 წლის 19 ოქტომბერს მცხეთაში საქართველოს მართლმადიდებლი ეკლესიის გაფართოებულმა კრებამ უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II-ის ლოცვა-კურთხევით ეპისკოპოსი ალექსანდრე წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ დააწესა 26(8.11) ოქტომბერი.

 

ალექსანდრე ეპისკოპოსის ჩანაწერი აფხაზეთზე:

გურია იწყების რიონიდან მარნის პირათ ახალციხის მთებს გადმოღმა და მიდის ვიდრე შავ ზღვადმდე. რიონ გაღმა მარნიდგან დაწყობილი და ცხენისწყლითგან დაწყობილი იწყობა სვანეთს გარდმოღმა მინგრელია ანუ ოდიში და მივა ვიდრე ინგურის წყლადმდე ანუ აფხაზეთამდე. ინგურიდამ შავი ზღვის პირათ არის ზემო აფხაზეთი ანუ სამურზაყანო ვიდრე ოხურევს ხევამდე და ილორადმდე. ოხურევიდგან იწყების ნამდვილი სააფხაზო ანუ სამთავრო და მიდის ზღვის პირათ ვიდრე ბიჭვინთადმდე და ჯიქეთამდე. უკანა აფხაზთა მთებში სახლობენ ჩერქეზნი.

მაშასადამე, როგორც ვიხილეთ ამ აღნაწერიდან, ოდესაც ქართლითგან ანუ თბილისიდგან მოგზაური წამოვა აფხაზეთში, პირველად მას სურამის მთების გარდმოღმა დახვდება იმერეთი.

ამ ზაფხულშიდ მხოლოდ ჩვენ სამნი: მე, თარჯიმანი ეშმა და მოსამსახურე ზემოხსენებულ მენგრელთ ვიყავით. ამის გამო რომ ამ ზაფხულშიდ აფხაზეთის მთავარი წაბრძანდა საქართველოში წყლებზედ: ბორჯომს ახალციხეს და მეუღლე მისი მთავრინა... გიორგის ასული სამშობლოშიდ წავიდა ოდიშს: გიორგი ნიკოს ძესთან ბატონიშვილ-დადიანთან: მხოლოდ ოცდახუთს ამ ივლისის თვისას მობრძანდა აქ სახლეულობა ნიკოლოზ შარვაშიძისა და თვით შარვაშიძეც ოცდაცხრას ამ თვეს მოვიდა. ამ შარვაშიძეს მეუღლე კნეინა ანნა დუტუ ბატონიშვილის ასული არის დედით დადიშქელიანისა, მამით დადიანის დუტუ ბატონიშვილის ასული და ქმრით მეუღლე მოხსენებული შარვაშიძისა, სასულიერო პირებს აფხაზეთში ეს კნეინა იმედია რომ ქრისტიანობით შეეწიოს, აფხაზთაგან გამიგონია რომ ხშირად დაიარება დიდ მარხვაში. ზედ ეტყობა თავიანი ქალია, ოჯახის ქალი შეიქნა.

2-ს აგვისტოს მობრძანდა აქა ღვარდიის პოლკოვნიკის გრიგოლ შარვაშიძის სახლეული და რადგან ოდესაც ოდიში დათავდება შეხვდება მოგზაურს ინგურის დიდი მდინარე წყალი, საიდამაც იწყების სამურზაყანო ნაწილი აფხაზეთისა. სამურზაყანოსი და სამთავრო აფხაზეთის სამზღვარი არის ოხურევის ანუ ოხუჩევის ხევი და წყალი მახლობლივ სოფლის ილორისა და ილორის წმ. გიორგის ეკლესიისა. ილორიდგან სამთავრო აფხაზეთი იწყობა, ილორს იქეთ არის დაბა ოჩამჩირე ზღვისპირათ, აქამდინ ილორიდგან 7 ვერსია. ამ დაბას ოჩამჩირეს ვაჭრობენ თათარნი უმეტესად აჭარელნი და მენგრელნი. აქ დაბა ოჩამჩირეს აქვს საზამთრო სასახლე აფხაზეთის მთავრისა მიხაილ გიორგის ძეს შარვაშიძესი. ოჩამჩირედან ჩრდილოეთისა და აღმოსავლეთის მხრით კავკასიის მთებია, სამხრეთისა და დასავლეთის მხრით შავი ზღვა და მის გაღმა არის ტრაპეზონი და სტამბოლი, თათრის სამფლობელოა, ოჩამჩირედგან დაწყობილი ზღვის პირად მიმავალს დაგხვდებათ ზღვის პირად სოფლის ტამუშნია რუსის ყაზახის ფოჩტა, რომელი შორამს ოჩამჩირიდგან ათ ვერსს. იქიდ წასული ზღვის პირით თუ ხმელეთით მიხვალ დიდ მდინარე წყალზედ კოდორზედ და კიდევ იქ დაგვხდებათ ყაზახის ფოჩტა საიდანაც ტამუშიდგან არს ოც და ხუთი ურსტი (ვერსი). აქედგან ზღვის პირად წასული მიხვალ სუხუმს. ეს სუხუმი ქალაქი ანუ ციხე დგას ზღვაზედ. აქ არის ჯარი ბატალიონი რუსი, მათი ღენერალი მასთან აქ არის კარგი გემების საყდნო ადგილი, ბოღოზი, და აქ გამოულელად არის სამი, ოთხი და ხუთი ვაგონის გემები დგა, რომელნიც რიგრით იცვლებიან და მიდიან ნიკოლაევს, სადაც გემების საყნდოა, ამ გემებს გარდააქვთ და გარდმოაქვთ საზრდო ჯარისა ციხეებშიდ და გარდაჰყამთ და გარდმოჰყამთ ჯარი. სუხუმს მცხოვრებნი და ვაჭარნი არიან: მინგრელნი, იმერელნი, ბერძენნი და თათარნი _ მენავენი და თევზის დამჭერელნი. აფხაზები დგომით არ დგანან სუხუმს, მხოლოდ სურამამდინ ანუ იმერეთის საზღვრიდან ქართლი, სურამიდგან იწყებს იმერეთი და მივა ვიდრე მინგრელების სამზღვრამდე ანუ ცხენის წყლადმდე და გურიადმდე. გურია ამ მთების გარდაღმა კასპიის (მე მგონი შავი ზღვა უნდა ეწეროს-შენიშვნა) ზღვიდგან კიზირიდგან და მაზდოკიდგან საცინოს ანუ კიტაის სამზღვრიდგან და სიბირიდგან ვიდრე შავ ზღვადმდე და დუნაიდმდე რუსეთია და რუსეთს უკავია: კავკასიაში სახლობენ ესე ხალხნი: ლეკნი კასპიის ზღვიდგან ვიდრე ვლადიკავკასადმდე და გადაღმა ყიზლიარადმდე ანუ საქართველოს ჯარის გადმდე, იქიდგან დაწყობილი სცხოვრობენ ჩეჩენნი და მერე ჩერქეზნი ვიდრე შავ ზღვადმდე სადაც მთები ზღვაში ჩავა აფხაზეთის უკან აფხაზეთის სამზღვრზედ: კავკასიის მთებში იმ ზემო აღწერილ ხალხის ზურგით გარდმოღმა სახლობენ ჩუენნი ქართველნი-თუშნი, ფშავი, ხევსური, მთიელი, მერე ოსნი ვლადიკავკასიის და ანანურის და დუშეთის საზღვრიდგან ვიდრე რაჭადმდე ანუ იმერეთადმდე, მერე სვანნი ვიდრე აფხაზეთის სამზღვრადმდე, მერე ყარაჩაია, ალანნი, ფხუელნი, და ჯიქნი, აფხაზეთის ბიჭვინთის სამზღვრადმდე ანუ შავი ზღვის პირადმდე საქართველო ამ მთებს ანუ ხალხებს გარდმოღმა არის ესრეტით სახითა. ლეკებს წინა კახეთი მტკვრადმდე და ვიდრე თბილისამდე, თბილისსა და მტკვარს იქით სამხრეთით და დასავლეთით სომხეთი, ქართლნი ანუ ქართველნი ტფილისიდგან და მცხეთიდგან დაწყობილი ჩეჩნებს და ოსებს წინ არი.

წარმკითხველნო ამა მოვალედ აღწერისა ტყვარჩელის აბანოსანო, ქართველნო მემამულენო, მინგრელნო მოსახლენო და მონაწილენო ქართლისანო, აფხაზნო და ოვსნო მესაზღვრენო და მოკავშირენო ქართლისანო, ნუ ეძიებთ აღწერასა ამას შინა განსხვავებით რასამე მხოლოდ მიხედავთ ჩემსა ერთგულებასა კავკასიის ძეთადმი. მე ქართველნო და უმეტესად ქართველნო და კახელნო, თქუთ აქ ხართ აღზრდილი მე საკვირველად ნუ მიგაჩნიათ, რომ ვერ ვმფლობელობ თქუენი ბუნების ენითა ვითარცა რიგია, რადგან მე ახალ რუსულ სასწავლებელში მომისმენია ყოველივე საგანნი რუსულის ენითა და ფრაზით და არა ქართულით და რადგან ქართული ენა დაკნინებით არს ამ ჩვენს საუკუნეში, მეტადრე საღმრთო წერილისა მიზეზისა გამო მიხედულობისა სხვათა ენათა და აწ უკეთუმცა ცისკარი და მწევრნი და მეშრომენი ცისკარისანი განაცისკროვნებენ: განაღვიძებენ, განაახლებენ და განამშვენებენ და განამტკიცებენ ქართულს ენასა და მეცა ვისურვებ გაბრწყინებულ წარმატებასა. მე ქართველს უწოდებ ყოველთა ვინც ქართულს ენაზედ ლაპრაკობს ესე იგი იმერელთ, ლეჩხუმელს, გურულებს, ქართლელებს და კახელებრთ, ხევსურელებთ და მთიულებითურთ.

მე მხოლოდ იმას ვინატრი რომ ქართველთა სწავლულთა პირთა ერთმანეთის სიყვარულით იცხოვრონ და განავრცონ და განამტკიცონ ქართული ენა, მხოლოდ ძნელ ეს არს, რომ ფრიად მცირე ხასიათს აცხადებენ მრავალნი. ვისურვებდი სახელნი ესრეთთა ქართველთა განათლებულთა პირთა აღბეჭდილიყო გორიზონტსა ზედა საქართველოს ისტორიისასა.

მდაბალი არქიმანდრიტი აფხაზეთის არქიერეის კათედრისა ალექსანდრე." (19, 93).

ზაქარია ჭიჭინაძის წერილი ალექსანდრე ეპისკოპოსისადმი:

თქვენო ყოვლად უსამღვდელოესობავ, ყველასაგან პატივცემულო ალექსანდრე!

ამ ერთი კვირის წინეთ წერილი მოგწერეთ, რომელიც ერთ გურულ ყმაწვილკაცს გამოვატანე. უეჭველია მიიღებდით. სხვათა შორის იმ წერილში მე დამავიწყდა მომეწერა, რომ საბა სულხან ორბელიანის ლექსიკონს ერისთავი აჩქარებს, მაგრამ საქმე მაინც გვიანდება, რადგანაც ერთობ დიდ დროს თხოულობს მისი დაბეჭდვა. საბას სურათიც მოუმზადებია, ამ დღეებში ვნახავ ერთი ეგზემპლიარი და სწორედ საგანგებო რამ არის, დედანივე მშვენივრად არის დაცული, გარდამეტებით მშვენიერია ამ ჟამად თბილისში ჩამოვიდა ფრანგის (პატრი) მღვდელი იოანე (ვინმე მესხი "დროება"-ში) გვარამიძე, რომელიც ამ ორ კვირას დარჩება აქ. გვარამაძეს სურდა რომ ენახეთ, მაგრამ არ იქმნა. ამაზე ძალიან შეწუხდა, მაგრამ არა უშავსო, თუ ცოცხალი ვიქენ შემდეგ ვნახავ მის მაღალ ღირსებასაო. მოკითხვას დიდის მოწიწებით გითვლისთ და სთხოვს ღმერთს, რომ დღეგრძელ იქმნეთ, რათა ჩვენს ღარიბ მწერლობასაც შეეწიოთ მითო. გვარამიძე აქ ქართველ კათოლიკების საქმის შესახებ არის ჩამოსული, სომხის კათოლიკები ქართულს ენაზე წირვა-ლოცვის წირვის ნებას არ აძლევენ, ამაზე კარგა ხანია ბჭობაა ატეხილი, არ ვიცი როგორ გათავდება, დღეს რომში ორი გამოჩენილი ბერია წასული პაპის კარზე, რომ ეგებო როგორმე გაათავონ საქმე, ქართველ კათოლიკები ქართველებათ დარჩნენ და წირვა ლოცვის ნებაც მიეცეთ, რომ ქართულს ენაზე სწირონ ხოლმე. ამ საგნის შესახებ დიდი ბჭობაა ატეხილი რომის კარზე და ვნახოთ საქმე როგორ წავა. სინოდიდამ გამომძიებელი მოვიდა ახალციხისკენ და სოფლებში გამოუკითხავთ, თუ ვინ ხართ თქვენო, გლეხებს უთქომთ, რომ ქართველ კათოლიკებიო. ერთი მათგანი ალექსანდრიაშია წასული მღვდელი ნასყიდოვი, მისგან ამ დღეებში მივიღეთ წერილი.

ბაქრაძე ბათუმისკენ გეახლათ, თუ ნახავთ მოახსენეთ, რომ მღვდელ გვარამაძეს დიდათ უნდოდა მისი ხილვა და საუბარი.

ამ ახალმა ეპისკოპოზმა თავი მოგვაძულა, ლაფი დაესხა მაკარის და მის კომპანია ჩლენებს, რომ თქვენი მყოფობა არ ისურვეს აქა და თქვენს ნაცვლათ ეს ჭარხლუა გადმოათრიეს. ოხ, რატო ღმერთი არ მისცემს სამაგიეროს და ან ერი, რომ საქართველოს დედა ქალაქში ქართველი ეპისკოპოზიც არ იყოს. ნეტა როდის რა იქნება, ეგები მოგვწეროთ, თუ როდის ჩამობრძანდებით აქ. მართლა რა უნდა მოგახსენოთ, ამ დღეებში ერთი ძველი წიგნი მომიტანეს კიდევ სულხან საბა ორბელიანისა, სახელით "სწავლა კიდობანთა", რომელიც ჯერ არ დაბეჭდილა. შემდეგ რომ დაიბეჭდა ეს კი ორსავ ძალიან კარგი იქმნება.

ანტონ კათოლიკოზის "მარტიროკის" შესახებ უეჭველად მოგვწერეთ რომ ისურვებთ თუ არა? როგორც ისე მოქმედებით, ამის იმედი გვაქვს თქვენის კაცთმოყვარეს საზოგადო ჩვეულებისაგანა. როგორც წინანდელი წერილიდან შეიტყობდით იმას ასე 50 მანეთი ეყოფა, მაგრამ მშვენიერობა რამ კი იქმნება. ჩვენი ყმაწვილკაცობა დიდს მადლობას და მოკითხვას მოგითვლიან.

სხვაფრივ დავშთები თქვენი მარად მორჩილი და მარად პატივის მცემელი.

ზაქარია ჭიჭინაძე 5 ივნისს ქ. ტფილისს. (19, 1604).

 

მაქსიმე მახარაძის წერილი ალექსანდრე ეპისკოპოსისადმი:

ყოვლად უსამღვდელოესო, მოწყალევ, სულიერო მამავ, ღირსო ბატონო ალექსანდრე!

უპირველესად ყოვლისა ვისურვებ, თქვენს დღეგრძელობას და კარგად მხნედ ცხოვრებასა, ყოვლად სამღვდელოვ, დიდი ხანია, რომ ბარათით ღმერთს ვევედრები ყოველს კეთილს თქვენთვის, მაგრამ ვგონებ ღმერთიც განმირისხდა. აგერ მესამე ბარათს გწერამ, ყველანი დაიკარგა, ერთიც არ მიგიღიათ, ცხადად სჩანს, რომ ღმერთმა არ მომცა ის ბედნიერება, რომ ვყოფილიყავი ღირსი ჩემი ბარათის თქვენდამი მოწევნადმდე, რომლითაც გწერამდი ყოველს აქაურს ამბავებს დამწვრილებითა, ყოვლად სამღვდელოვ ეხლა რა მოგახსენოთ, ახალი სასურველი ამბავი არაფერი არის, რაც იყო თქვენც გექნებათ გაგონილი, როცა სეკრეტარი მჭედლიძე მოკლეს, იმერეთის ეპისკოპოზი გაბრიელ აგვიტირეს საძაგლად, მჭედლიძე იყო დიდი ერთგული გაბრიელისა, მის გადაუვალს და უმისოდ არაფერს არ შვებოდა - ძრიელ ეწყინა გაბრიელ ეპისკოპოზს და თვითონ დაიწყო მკვლელის ძებნა, თქვა, რომა - მოვნახოვო მკვლელი და დავახრჩოვო, მოგახსენებენ რომ ის მჭედლიძე საზოგადოებისთვინ არ ყოფილიყო კარგი კაცი, შეწამებით დაიჭირეს ქელბაქიანებში, ამ დროს ვიღაცამ გავრიელს ბარათი გაუგზავნა ფოჩტით, რომელშიაც წერამდენ, სხვას ნუ სტირიო, თავი არ შეგექნას სატირლათო, შენ რომ კაცი ხარო და მომქმედიო ქვეყანამ იცისო, უკეთესია თავს მოუფრთხილდე და კარგი რამე ეცადოვო, ეს ბარათი რომ მიიღო ტირილი დაიწყო, გუბერნატორს მოახსენა, გუბერნატორმა მფარველობა მისცა, თუ ისურვებ ყარაულებს მოგცემო, მაგრამ ვარი უთხრა გავრილმა, გამრეკლოვის საქმეზედ ძრიელ ჩაფიქრებული არის, მღვდელი გამრეკლოვი კარშიდ აღარ გამოდის, საქმის გათავებას უყურებს, გავრიელ, როგორც ხელგასული ყოველგან საქმეს აჩერებიებს, არ შეხყავს ჯერჯერობით ძიებაში, ვინ იცის როდის და რა იქნება. სხვა ყოვლად სამღვდელოვ თქვენს ეპარხიის გადატანაზედ დამტკიცებით ჯერ არაფერი არ ისმის, როგორც მოგეხსენებათ ისე ამბავთ არის, ამბობენ საცაღა ბესარიონ დადიანი გადაყავანო და სადა თქვენ გეცოდინებათ, თქვენ ყოველივეს გაიგებდით. ამასთანავე ყოვლად სამღვდელოვ ვიცი, თქვენი სულგრძელი გონიერების ამბავი არ გამირისხდებით, იმედი გვაქვს გურიის ეპარხიის დასაცველადა და გასაუმჯობესებლად სადაც რომ გარდაიტანონ, თქვენ იმაცადინებთ და ისურვებთ ეპისკოპოზობასა, ეხლა იმისანა დრო არის ყოველი სულდგმული, სასულიეროც და სახორციელოც თავისთვინ ცდილობენ და საზოგადოებისთვინაც, თვარა ხო იცით ყოვლად სამღვდელოვ უთქვენოთ ვერ ენდობა გურიის სამღვდელოება მეგრელიის მეზობლობასა თუ თქვენ არ დააიმედნეულებთ, მე კარგად ვიცი, როგორც მითხრეს ზოგიერთმა უმჯობესად მიაწვებიან დასავლეთის დაშორებულს ოსმალოს საზღვარს და რასაკვირველია ყოვლად სამღვდელოვ თუ თქვენ ისურვებთ და მოინდომებთ, ყოველგან იმფარველებთ გურიის ეპარხიას.

დავშთები თქვენი მონა მორჩილი გულითადი მოსურნე თქვენი დღეგრძელობისა და ბედნიერების მაქსიმე მახარაძე.

გავრიილ ეპისკოპოსი ცდილობს სადმე გადასვლას და თუ ვერ მოახერხა  უნდა უდსტავკაში გამოვიდეს. (19, 907).

ილარიონ ოქროპირიძის წერილი ალ. ეპისკოპოსისადმი:

თქვენო ყოვლად უსამღვდელოესობავ, ჩვენთვის უძვირფასესო ბიძავ ბატონო! მოგილოცავთ ქრისტეს შობას, ნათლისღებას და ახალ წელიწადსა. კეთილის გულით ვისურვებ: ძველს წელიწადთან განქრეს თქვენი სნეულებანი და ვევედრები უფალს, ეს ახალი წელი მშვიდობისა, სიმრთელისა და დღეგრძელობისა დაგიყენოთ ჩვენ "უბადრუკების" სანუგეშოდ და სასარგებლოდ მამულისა. იმედია ბატონო ამ დაგვიანებულ მოლოცვის ბარათს მიიღებთ. შესაწყნარებელი მიზეზის გამო დაგიგვიანეთ მოლოცვა. თქვენი მამობრივი კეთილი გული ჩვენს ამბავსაც იკითხავს. ჩვენ ხორცით არა გვიშავს რა, მაგრამ სულით კი ძალიან ვიტანჯებით. თქვენი მტერი ყოფილა იმ მდგომარეობაში, რა მდგომარეობაშიც აქაური ქართველი სემინარიელები ვართ. აქაური სემინარიის მთავრობა ყოველ მხრით გვაიწროებს და ყველაში გვდევნის. მიზეზი რომ ვერა მოგვდეს, ეხლა წერილებს მივარდნენ.
ქართველებს მოგვივა თუ არა წერილი, უწინ თვითონ მთავრობა ხსნის და თუ ქართულ ენაზე არის დაწერილი, ხელში არ გვაძლევენ, ჯერ გადაათარგმნინებენ ხოლმე (გარეშე პირები ქართველები) და მერე გვაძლევენ. ახლა კი ინსპექტორმა შემდეგი ამბავი გამოგვიცხადა: მისწერეთ მშობლებს წერილი, რუსულად მოიწერონო ხოლმეო. თქვენ, როგორც რუსეთის ქვეშევრდომებს, ნება არა გაქვთ ქართულ ენაზე იქონიოთ მიწერ-მოწერაო. თუ ამას იქით ქართულ ენაზე დაწერილი მოგივიდათ რამე, იცოდეთ დავხევ და ქუჩაში გადავყრიო რას ვიზამთ! ვითმენთ და კიდევ სხვა განსაცდელებს მოველით. მაგრამ კმარა ამაზე ლაპარაკი. დღეს 5 იანვარს 20 მ. მივიღე და 12 მ. წიგნები ვიყიდე. მამიკოსა შინებია ამ ფულის ადრე გამოგზავნა. დღესასწაულებში ილიკო არ დათვრეს და კაკანათში არ გაებასო, მაგრამ დარწმუნებული იყოს, რომ მე სასმელი, აქ მოსვლისთანავე, ავკვეცე. ნეტავი კარგა ვიყო თორემ უსასმელოდაც კარგა გავძლებ. ლეონიდი წინათ, როცა ბალღი ვიყავ, მაქეზებდა ხოლმე და წიგნებს ბლომად მყიდულობდა ხოლმე, ახლა კი როცა ჭკუაში ჩავვარდი მიმატოვა...

მოვიკითხავ მამიკოს და მანდაურ ჩემს ნაცნობებს.

"მუხლმოდრეკით გეამბორებით და დავშთები თქვენი მორჩილი ძმისწული ილარიონი.

1895 წ. იანვრის 5 დღესა." (19, 1113).

 

მიტროპოლიტი ლეონიდე (ოქროპირიძე)

მიტროპოლიტი ლეონიდე, ერისკაცობაში ლონგინოზ სოლომონის ძე ოქროპირიძე დაიბადა 1861 წლის 15 თებერვალს გორის მაზრის სოფელ დისევში. იგი ბავშობიდანვე იზრდებოდა ბიძის, ალექ¬სანდრე¬ ეპისკოპოსის მეთვალყურეობის ქვეშ, რომელიც ზრუნავდა, რათა ახალგაზრდა ლონგინოზს მიეღო საფუძვლიანი განათლება. 1867 წელს ლონგინოზი ჩაირიცხა თბილისის სასულიერო სემინარიაში, საიდანაც გადავიდა სტავ¬როპოლის სემინარიაში, რომლის წარჩინე¬ბით დამთავრების შემდეგ 1884-1888 წლებში სწავლობდა კიევის სასულიერო აკადემიაში. თუ რა ვითარება იყო აკადემიაში და როგორ ექცეოდნენ ქართველ სტუდენტებს, ამის შესახებ საინტერესოდ მოგვითხრობს ახალგაზრდა ლონგინოზი 1885 წლის 14 სექტემბერს ეპისკოპოს ალექსანდრესადმი გამოგზავნილ წერილში.

მოწყალეო ბიძავ ბატონო!

თქვენს სიცოცხლეს და მშვიდობას ვისურვებ და ვსთხოვ უფალსა. თქვენი წერილი მივიღე და იმის პასუხსაც გწერთ. მე, როგორც თქვენც გეხსომებათ, გამოველ თბილისიდამ ორს სექტემბერსა; ამავე დღეს ღამის ათს საათზედ ჩავედი ბათუმშიდ და მეორე დღემდინ იქ დავრჩი, მეორე დღეს ე.ი. სამს სექტემბერს, პარახოდი გავიდა ოთხ საათზედ; მართალია თავშივე ქარი ქროდა, მაგრამ პატარა იყო და საშიშათ არ ჩათვალეს, მაგრამ მერე როდესაც გავედით ტრიალ ზღვაში, დაუბერმა საშინელმა ქარიშხალმა, აღელდა ზღვა და ჩვენმა პარახოდმა დაიწყო საშინელი რყევა. რასაკვირველია ყველას აგვერია გული და დაუწყეთ ლიმონებს წუწნა, მაგრამ ყველაფერი ტყუილი ყოფილა. ვისაც ზღვა აწყენს იმას წამალი აღარა აქვს რა; ჩემ თავზე ასე გამოვცადე და სხვებისა კი არ ვიცი. ზღვამ ყველაზე ძლიერ მე მაწყინა და პირველათ მე მასაქმა. ჩემი მტერიც ჩავარდნილა იმ მდგომარეობაში, რომელშიდაც მე ვიყავი, ისე შემაშინა ზღვამ, რომ ღმერთს აღთქმა მივეც, ჩემ დღეში ზღვაზე აღარ ვიმგზავროდ. წყევლით ამოვაგდე ვინც ხალხს ასწავლა პირველათ არამც თუ ზღვაზედ, უბრალო მდინარეზედაც კი ცურაობა. კიდევ ღმერთმა მიბრალა და ქარი მალე ჩადგა, თორემ თქვენი მტერი, რომ ჩემი საქმე იქნებოდა. ზღვაზე დავრჩი ხუთი დღედაღამე ე.ი. ოდესაში მივედი მეშვიდეს. რადგანაც პოეზდი ოდესიდამ კიევში გადიოდა ღამის ცხრა საათზედ და ჩვენ კი მივედით დილის რვა საათზედ, ამისთვის საღამომდინ იქ დავრჩი და ქალაქი დავათვალიერე, რადგანაც სემინარიასთან ახლო მომიხდა ყოფნა, შევედი და ვიკითხე კავკასიძე, მაგრამ მითხრეს, რომ შინ წავიდაო. მერე ვიკითხე სხვა ქართველები და მიჩვენეს ორი კაცი, რომელთაგანი ერთი ჩემი ამხანაგი იყო უჩილიშჩის მესამეში, მეოთხეშიდ და სემინარიის პირველშიდ. იმას გამოვკითხე კავკასიძეს ამბავი და მითხრა, რომ ბერძნულ ენაში პერეგზემენოვკა ჰქონდაო, მაგრამ ვერ დაიჭირაო; მერე უთხრესო, რომ ამ სემინარიიდამ თუ გადახვალ სხვაგანო, კაი ბალლს დაგისვამთო, ისიც დათანხმებულიყო და ისევ თბილისის სემინარიაშიდ წამოსულა. შვიდიდამ გამოსული კიევში მოვედი ცხრას დილით. მაშინვე აკადემიაში მივედი და გამოვეცხადე მთავრობას, რომელმაც¬ არაფერი შენიშვნა არ მომცა დაგვიანებისათვის. ჩიკვაიძის ამბავსა კითხულობთ, მაგრამ ჯერჯერობით არაფერი კეთილის თქმა არ შემიძლიან. სემინარიაში მივედი და ვსთხოვე რეკტორს, რომ ეგზემენიები დაეჭირებინათ, მაგრამ იმან მითხრა, რომ არაფლით არ შემიძლიან აგისრულო თხოვნაო, რადგანაც ეგზემენიეები წელიწადში ერთხელ გვაქვსო ხოლმეო და ეხლა დაგვიანებულიაო. შემდეგში წავედი ტეხნიკის შკოლაში, მაგრამ იქაც ის მითხრეს, რომ სწავლის დაწყების შემდეგ არავის არ ვიღებთო. დარჩა ახლა უმანის შკოლა და ახლა პროგრამა გამოვიწერე; რა გამოვა ბოლოს ღმერთმა უწყის. დალოცვილები, დაგვიანებენ, საქმეს წაახდენენ და მერე ყვირიან გვიშველე, გვიშველეო. მერე ამის კვარტირის შოვნამ გააჭირა საქმე, დაბოლოდროს ძლივს ძლივობით ვუშოვნე.

სხვა აქ ახალი არა არის რა გარდა იმისა, რომ მეოთხე კურსის სტუდენტი ქართველისთვის ქართული ისტორიიდამ დისერტაციის დაწერის ნება არ მისცეს, რადგანაც ჩვენთვის, მასალები რომლებითაც შენ ისარგებლებო ჩვენთვის უცნობი არიანო და არ შეგვეძლება გავიგოთ, თუ როგორ ისარგებლეთ იმითითო. ამის შემდეგ მე მგონი, ქართველთაგანს ნება აღარ მისცენ არავის ქართული ისტორიიდან ტემის აღებისა.

დავშთები თქვენი მორჩილი ძმისწული ლონგინოზი. (19,715).

 

1886 წელს საინტერესო წერილს უგზავის ალექსანდრე ეპისკოპოსს. 1887 წლის ივნისში ლონგინოზი ბერად უნდა აღკვეცილიყო. ამასთან დაკავშირებით იგი საქმის კურსში აყენებს მეუფე ალექსანდრეს.


სანატრელო, ბიძავ ბატონო!

თქვენი წერილი გამოგზავნილი ამ თვის 23 სექტემბერს, მივიღე 28 სექტემბერს საღამოთი და დღეს 29 სექტემბერს, პეტრე-პავლობა რომ არის, სამაგიერო პასუხს გწერთ.

თქვენ იწერებით, რომ მანდაური მიტროპოლიტი იოანნიკე ამ თვის 12 თავის იუბილეს დღესასწაულობდა და რატომ არ ნახე და არ მიულოცეო? თუ არ გინახავს, უეჭველათ ნახე და გეეცანო.

ნეტარება თქვენ რომ აგრეთი უმანკო, უცბიერო და სოფლისაგან გაუჭუჭყიანებელი ბრძანდებით და ყოვლისფერს თქვენი უმანკო თვალით უმზერთ; ნეტარება იმასა, ვინც აგრე წმინდათ და უვნებლათ დაიცავს თავს ამ ცრუ და ცბიერ მართლა წუთისოფელში, როგორც დაგიცავთ და შეგინახავთ თქვენ თქვენი თავი. თქვენ ეპისკოპოზი ბრძანდებით, მაგრამ თქვენი სახლის კარები მუდამ ღიაა ყველასათვის: ღვდელია თუ ერი, მაღალი თუ მდაბალი, ხარისხოვანი თუ უხარისხო, გლახა თუ გამოჩენილი მდიდარი. თქვენ არ გახვევიათ მთელი ჯარი მოსამსახურეებისა, არ აცდევინებთ სტუმრებს რამდენიმე საათობით გარეთ, არ ეჩვენებით მრისხანეთ და ამაყათ თქვენ სტუმრებს, თავმდაბლურად და მამობრივის გრძნობით ელაპარაკებით დიდს და პატარას, განათლებულს და გაუნათლებელს და გგონიათ, რომ ყველა ეპისკოპოსები ასე იქცევიანო, ამისთანა შეხედულება თქვენ ხარისხზედ, მართლა რომ მაღალი, კეთილშობილური, ეკლესიური და მოციქულებრივი შეხედულობაა, ამგრამ მაგარი ესაა, რომ ამ მეცხრამეტე საუკუნემ ბევრი რამ შეცვალა ქვეყანაზედ და სხვათა შორის არც სამღვდელოება, მეტადრე უმაღლესი დარჩენილა ხელთუხლებელი, თუმცა კი, ნამდვილი უნდა ვთქვათ, უმეტესი ნაწილი ამ ცვლილებათაგანი არა სანატრელი, სამწუხარო და სავალალონი არიან. როდესაც დავფიქრდები ხოლმე, ჟრუანტელი გამივლის ტანში: როგორ ვბედავ  მე უსუსური შეხებას იმისთანა წმინდა და მაღალი ხარისხისას, როგორც არის საზოგადოთ სამღვდელოება და განსაკუთრებით ეპისკოპოზობა, რატომ ენა არ მიმახმება სახეზედ, როდესაც ამისთანა უკადრისი აზრები გამივლიან ხოლმე მეთქი თავში და სხვა. მაგრამ მეორეს მხრით ვიხსენებ, რომ მაცხოვარი მუდამ ჭეშმარიტებას ქადაგებდა, არასფერს ბოროტს არ ჰფარავდა და არ თმენილობდა, არასდროს არ უთქვამს თავის მოწაფეებისათვის, რომ კაცის ბოროტ ქცევაზედ თვალები დახუჭეთო და შავს თეთრი დაარქვითო. გარდა ამისა ჭესმარიტებისათვის არ არსებობს არც წლოვანება, არც უმაღლესი განათლებულობა, არც სიმდიდრე და არც ხარისხი. მეფე და მენახირე, მღვდელმთავარი და პონომარი, მათხოვარი და მილიონერი, მოხუცი და ჩვილი, ფილოსოფოზი და რეგვენი სუყველანი ერთნი არიან ჭეშმარიტების წინ და ჭეშმარიტებაც ერთია ყველასათვის. როგორც თვით მაცხოვარი იწმიდება ჭეშმარიტებათ, აგრეთვე კაცობრიობის უპირატეს და აუცილებელ ვალათ გახდა ჭეშმარიტების სიყვარული და მეც ხომ კაცი ვარ, მეც ჭეშმარიტება უნდა მიყვარდეს და ამიტომაცაა რომ მე უღირსი ვეხები წმინდა და ფრიად მაღალ ხარისხს.

საზოგადოთ რუსის ეპისკოპოზები ძალიან მედიდურობენ და სიტყვით გამოუთქმელ განსცხრომითი ცხოვრებას ატარებენ. ისინი სცხოვრობენ მეფურათ სასახლეებში, მათი სასახლის კარები თუ არ გამოჩენილ პირს არავის გაეღება; ეპისკოპოზის მოსამსახურე იმნაირ ფრაკშია გამოკვანწული, რომ უბრალო კაცს ნება-უნებლიეთ რცხვება და წითლდება თავის უბრალო, თუმც კი საკადრის ტანისამოსზედ: შემდეგ, თუ კელენიკმა ინება და პირველი სიტყვიდანვე უარი არ უთხრა, ეპისკოპოზის ნახვის მსურველმა უნდა პერედნიაში იცადოს სრული ორი-სამი საათი; შემდეგში თუ თვით ყოვლადსამღვდელომაც ინება და მთხოვნელი შეუშვეს ზალაში, კაცი სრულებით ფრთხება, შიშობს და იკარგება. ის ხედავს პარკეტის პოლს, ოქროთ მოვარაყებულ შპალერს, ხავერდის მებელს, მდიდარ მხატვრობას, ათასნაირ მორთულობას ასე რომ ამოდენა სიმდიდრე კაცს თვალებს უჭრელებს და ნება უნებლიეთ კრთება; ახლა გამობრძანდა თვით ყოვლადსამღვდელო სახეშეჭმუხვნილი, ანაფორის შრიალით და წივილით მორთული ყველა თავის ლენტებით და ჯვრებით. აქ ხომ კაცს სულ დაავიწყდება თავი და გული წაუვა შიშისაგან, დაინახავს რა მედიდურს და შეჭმუხვნილ პირსახეს, რომელიც ცხადათ ეუბნება მას: "როგორ გაბედე შე მატლო, აქ შემოძრომა და ჩემი შეწუხებაო." ასე მედიდურათ სცხოვრობენ ყველა არქიელები საზოგადოთ და რა ლაპარაკი უნდა, რომ ეპისკოპოზების ცხოვრებას რამდენიმე წილათ აღემატება მიტროპოლიტების ცხოვრება. ყველა რუსს, ვინც კი სარწმუნოებას არ გადასდგომია, სწამს მხოლოთ ღმერთი, ხელმწიფე და მიტროპოლიტი, ესაა მათი სამება და თუ გინდ დაიჯერეთ-თუ გინდ არა, ამათ შორის განრჩევას არ სდებენ. მიტროპოლიტი აქ სცხოვრობს კრემლში, მეფის სასახლის გვერდით; მასთან მისვლა აგრე ადვილი არაა და თუ რუსული ანდაზა ამბობს რომ: "До царя далеко" მოვა დრო როდესაც შეავსებს ამ ანდაზას: "и до митрополита не близко". თქვენ რომ ბრძანებთ, რომ იუბილეი უნდა მიგელოცათ, რატომ არ იკითხავთ ჩემისთანაებს იღებდნენ? და ვთქვათ, რომ მივეღე კიდეც ცარიელი სიტყვით მიმელოცნაა!?

ეხლა დაჩაზეა და როდესაც ჩამობრძანდება და შემთხვევა მექნება უეჭველათ ვეცდები რომ ვნახო. თუ მიტროპოლიტის ნახვას ვერ ვეღირსე, ვეცდები ვნახო მისი ძმისწული, რომელმაც კაზანში და მე კი თბილისში გავიცანი. შარშან თქვენთან რომ გახლდით და მერე თბილისში წაველ თქვენ წერილი მიმიწერეთ ეგზარქოსთან, როგორც უბრალო მიზეზი გაცნობისა, და მიბრძანეთ, რომ მოვსულიყავ. მივედი და უთხარ კელენიკს, რომ ყოვლადსამღვდელო თუ შინ ბრძანდება მოახსენე, რომ მათი ნახვა მსურს მეთქი და უთხარ ჩემი სახელი და გვარი. მაგრამ ცივი უარი მითხრა: დღეს ძალიან დაღალული ბრძანდება და არავის არ იღებსო. შემდეგში ვუთხარი, რომ ეპისკოპოზის ძმისწული ვარ მეთქი და მაშინ კი შევიდა და მიმიღეს კიდეცა. აბა მანდ რომ ამაებს სჩადიან, აქ რა უნდა ქნან! ჭკვიანობაა თუ უჭკუობა, ამისი რა მოგახსენოთ, მაგრამ ეს კი ყველასათვის თვალსაჩინოა, რომ ჩვენი ხალხი უმაღლეს სამღვდელოებას მაგრე რიგათ მოწიწებით, შიშით და კრძალვით არ ეკიდება. ამას თვითონ ეგზარხებიც კარგათ ამჩნევენ და თუმცა ცოტა ეჩოთირებათ და არ მოსწონთ, მაგრამ მაინც საზოგადოებას მორჩილდებიან და ცოტა არ იყვეს მედიდურობას და ბატონობას უკლებენ. აქ კი, რადგანაც ხალხს, ვიხმარ ერთი ჩვენებური მწერლის სიტყვებს "მათი სლოკინი, ხელთა ფოტინი, ღვთისადმი ლოცვათ მიაჩნიათ.~ გრძნობენ თავიანთ ღონეს და სრულებით იცვლებიან: მაპატიეთ ამ გვარი გაბედულობა, მაგრამ იცოდეთ კი, რომ აქ არაფერია მომატებული, ან მოგონილი და გაზვიადებული. საზოგადოდ სამღვდელოებაზედ მე თქვენთან ერთხელ და ორჯერ არა მქონია ბაასი და როგორც ვსცან თქვენი ლაპარაკიდამ, უკაცრავათ კი გახლავართ, ახლანდელ ღვდლობას, მათს ცხოვრებას, გარემოებას, ზნე-ჩვეულებას, მოქმედებას და მიმართულებას არ იცნობთ და უმზერთ თქვენი უმანკო და თითქმის უბიწო თვალით. ეს თქვენი აწინდელი მღვდლობის უცოდინარობა მე საძრახისად კი არა წმინდა საქმეთ და ნეტარებათ მიმაჩნია. მორწმუნე კაცმა რომ დაწვრილებით გაიგოს ის სოდომ-გომორი, რომელშიდაც სცხოვრობს და რომლითაც ემსახურება ეხლა მღვდლობა, სწორე რომ გითხრათ, ჭკუაზე შეიშლება, მე რასაკვირველია მესამედიც არ ვიცი ახლანდელი მღვდლობის სენი, მაგრამ რაც ვიცი ესეც სამყოფათ მაფიქრებს ხოლმე. წმინდა გულით ვფიცავ ღმერთს, რომ არასდროს მღვდლობაზე ცუდი ლაპარაკი არ მყვარებია და ძალიან სამწუხაროთ მიმაჩნია ის გარემოებანი, რომლებიც მაძლევენ ხოლმე შენთხვევას ამისთანა წერილის მოწერისას: მე ვიცი, რომ თქვენი წმინდა, კეთილშობილური და გაურყვნელი გული აღშფოთდება ამოდენა უწმინდურობის და ტალახისაგან; თქვენ არ იცით ახლანდელი ღვდლობის ცხოვ-რება და მისი აწერა თქვენ არ შეგიძლიათ გულის სიმშვიდით მოისმინოთ, მე არ მესიამოვნება თქვენი გულის აღშფოთება; მაგრამ ნება უნებლიეთ უნდა მეთქვა რაც ვთქვი და დამტუქსავთ თუ არას მეტყვით, ეს თქვენი სრული ნებაა. მე კი კი-დევ ამას ვამბობ, რომ არაფერი ჩემგნით მოგონილი და გაზვიადებული არა არის რა.

2. იწერებით, რომ მამაშენმა მონასტერს თავი დანება და კასპში დაეყნდოო. ღვთის მადლმა, არ ვიცი რა ეშველება და რა რიგათ მოევლება საქმეს. ღმერთს გეფიცებით, ისე შემძულდა ამოდენა შფოთი, აყალ-მაყალი და არეულობა, რომ ვეღარა მომიგონია რა. თავის ქერქში რომ დასდგებოდეს და არავის შფოთს და ხიფათს არ აუტეხდეს, გადაუწყდეს და გადაჰყვეს, რაც უნდა ისა ქნას და საითაც უნდა იქით წავიდეს, მაგრამ საფიქრებელი ისაა, რომ კიდევ ასტეხოს რამე და კიდევ აურ-დაურიოს სახლი.

3. კიევში თქვენგნივ გამოგზავნილი ფული და წიგნები მივიღე და დიდად უკაცრავად გახლავართ, რომ თავის დროზედ ვერ შეგატყობინეთ, რაც შეეხება იოსების ადრესს და სხვა თქვენ წერილებს, ესენი კი არ მიმიღია და ალბათ აკადემიაში იქნებიან შენახული ჩემ მისვლამდინ. Нумизматические факты, საქართველოს ისტორია რუსულ ენაზედ და გამრეკლოვის ორი ბროშურა დიდი ხანია მივიღე და კიდეც წავიკითხე. ამ წიგნებშიდ ყველაზე უფრო მომეწონა Нум. ф. ბარათოვისა და ბევრ ახალ აზრებსაც შევხვდი მეტადრე ქართულ წერაზედ ანუ ანბანზედ, მაგრამ რადგანაც წერილი ძალიან გაჭიანურდა და ადგილი ნებას არ მაძლევს, თავს ვანებებ და როცა აკადემიაში მივალ, მაშინ ამ საგანზე მოგწერთ კარგა ვრცელ და ფართო წერილს. რაც შეეხება გამრეკლოვის ბროშურებსა, მათზე ლაპარაკი არა ღირს და მიკვირს, რატომ სინდისი არ აწუხებს ამოდენა უთავბოლოდ ბლაჯნაზედ და ღობე ყურეს დებაზედ. აქაურობაზედ მაინც კიდევ ვერა ვთქვა რა და შემდგომში მოვიწერები.

ძვირფასო ბიძავ ბატონო!

ვეშურები მოგილოცოთ თქვენთვის ფრიად გასახარელი და სასიამოვნო ამბავი: მე ბერათ ვდგები; რექტორს უკვე მოველაპარაკე და დიდის სიამოვნებით დამთანხმდა; ფორმის გულისთვის თხოვნა შემომიტანეო და მივართვი კიდეც; ახლა საქმე მხოლოდ იმაზეა, მიტროპოლიტი რა დღეს დანიშნავს საკურთხევლათ. მე ლავრაში ახლა თითქმის ყოველდღე დავიარები; ლავრის ნამესტნიკი გავიცან, იმის რეკომენდაციით, მამაო, ერთი წმინდა განდეგილი ბერი ვიშოვნე, რომელიც დარიგებას მაძლევს, თუ როგორ უნდა მოვიქცე და რა გვარ უნდა ვიცხოვრო. ეს ჩემი მამა ანუ მოძღვარი ფრიად შესანიშნავი და წმ. კაცია, მაგრამ ამაზე დაწვრილებით შემდეგში როდისმე მოგწერთ.

ახლა ბატონო, თქვენ, რასაკვირველია, მოგეხსენებათ თუ რაც დამჭირდებოდა, კაბა, ანაფორა, კუნკულა, მანტია, პარამანი, სარტყელი, კრიალოსანი, სანდალი და სხვა. ადრევე თქვენ ხუთი თუმანი გამომიგზავნეთ, ე.ი. ლექციების და წიგნების. ჩემი ახალი ტანისამოსისათვის ფული არა მქონდა, მაგრამ ღმერთმა უშველოს ჩვენ ეკონომს: ვთხოვე ამა და ამ საქმისთვის მჭირს ფული მეთქი და თუ შეიძლება უნდა ერთი თვის ვადით მასესხო იმდენი, რამდენიც მომინდება მეთქი. იმან თვითონ წამიყვანა მაღაზიაში და კაბა საანაფორე თავისი ფულით მაყიდვინა, შესაკერათ კი ლავრაში გამაგზავნა, იქ ბერი ჰკერავს და იაფად გაგიკეთებსო. ლავრაშივე შევუკვეთე კუნკული. კაბა ანაფორა სარჩულით და შეკერვით ჯდება 3 თუმანი, კუნკული ჩვიდმეტი მანეთი, მანტია ძალიან ძვირათ ჯდება და ამიტომ ვერ გავბედე მისი ყიდვა; ისევ ჩემ მოძღვარს ვთხოვ და იქნება მათხოვოს. ახლა იქნება ბრძანოთ, რატომ ჯერ მე არ შემატყობინე და მერე ისე არ იყიდე სატანისამოსოო? იმიტომ ბატონო, რომ ვაჩქარებ ყველაფერი ამ ყუდროობაში გავათავო, თორემ შემდეგში, როდესაც ამხანაგები ჩამოვლენ სოფლებიდამ (ამ წელში ჩემი ამხანაგები ძალიამ მალე ჩამოვლენ, რადგან ტემებს მოგვცემენ) მაშინ ძალიან გასაჭირი და სამძიმო შეიქნება ჩემთვის, ვგონებ თქვენც თავდაპირველად, იმავე მდგომარეობაში იქნებოდით, როგორშიდაც მე ვარ: ასე მგონია, ქვებიც კი მე მომჩერებიან მეთქი და სირცხვილით ვიწვი. ღმერთმა უშველოთ კიდევ ამ ქართველ სტუდენტობას: როგორც აკადემიელს, ისე უნივერსიტეტელებს: ისინი ძალიან მოხარულნი არიან და გულს მიმაგრებენ...

ახლა, ბატონო, უმორჩილესად გთხოვთ წერილის უმალვე ფული გამომიგზავნოთ, რომ ვალი გადავიხადო და იმ კაცთან (ეკონომთან) პირნათლად გამოვიდე. ბევრ ხარჯს გაძლევთ, მაგრამ ახლა იმგვარი საქმისათვის გთხოვთ ფულს, რომ, მე მგონი, მტერმაც არ დამიჭიროს.

დათიკოს უკვე გაუგზავნე წერილი და შეუცხადე ჩემი აზრი. ახლა თქვენც შეგიძლიანთ ყველას აცნობოთ ეს გარემოება. სახელით მე ლეონტს დავირქმევ, თუ მიტროპოლიტმა არ გამოცვალა, გამკრეჭენ ლავრაში მღვიმეში. იქნება სანამ წერილი მოგივიდეთ კიდეც ბერი ვიქნე. მინდოდა ტელეღრამა გამომეგზავნა, მაგრამ ვიცი ტელეღრამა არ გიყვართ და ვერ გავბედე, ფულს ველი." (19, 175).

სამშობლოში დაბრუნებისთანავე მან როგორც ახალგაზრდა განათლებულმა სასულიერო პირმა მიზნად დაისახა საქართველოს ეკლესიის ინტერესებისათვის ბრძოლა. 1888 წელს იგი დაინიშნა "კავკასიაში ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოების" მიერ დაარსებული სკოლების ინსპექტორად. ამ საზოგადოების დაფინანსებით კავკასიის მთიანეთში, ფშავ-ხევსურეთსა და მთიულეთ-გუდამაყარში, არდონ-ალგირის ხეობაში, საინგილოში გაიხსნა სკოლები. ამ სკოლების წარმატებაში დიდი იყო ბერმონაზონ ლეონიდეს ღვაწლი. როგორც იგი წერდა: "ჩემმა ხანგრძლივმა სიცოცხლემ განვლო ქართველი ერის თვალთა წინაშე, სამსახურში შესვლის პირველი დღიდან მოკიდებული აქამდე განუწყვეტლივ დავდივარ საქართველოს მთა და ბარში სახარების სიტყვის, ჰუმანიტარული სწავლა განათლების და ეროვნული შეგნების ხელგაშლით სათესად ქართველი ერის მაშვრალთა კლასის ფართო წრებში. პირველად მე წავაკითხე "დედა ენა" მთის შვილებს და პირველად მე ავამღერე ჰანგზე დაბეჩავებული ჩემი მოძმენი." (3, 4).

1891-1897 წლებში ბერმონაზონი ლეონიდე მუშაობდა ჯერ ქართლ-კახეთის სინოდის კანტორის წევრად, 1897 წლიდან მღვდელმონაზონი ლეონიდე დავით გარეჯის იოანე ნათლისმცემლის მონასტრის წინამძღვარია. 1896 წლის 3 თებერვალს ასეთ წერილს უგზავნის ბიძას:

თქვენო ყოვლად უსამღვდელოესობავ

მოწყალეო ბიძავ ბატონო!

გეამბორებით მსხვერპლის შემწირველ წ. მარჯვენაზედ, მოგილოცავთ წ. დიდმარხვის მოახლოებას და ღმერთსა ვთხოვ, რომ გაგატარებინოთ იგი უვნებლად და ჯანის სიმრთელით. მე ეხლა გავიგე ეპ. გაბრიელის სიკვდილი. ერთ აქაურ დეკანოზის დასაფლავებაზე ვიყავი მიწვეული, აქვე იყო ორმოცამდე მღვდელი, ყველას გავაგებინე, რომ ეპისკოპოსი გაბრიელი გარდაცვლილა მეთქი, ვთხოვე ყველას პანაშვიდი გადაუხადოთ მეთქი, და ყველანი დამთანხმდნენ. იქიდამვე ქუთაისის კათედრის დეკანოზს ტელეღრამმა გაუგზავნე, რომ სიღნაღის მაზრის სამღვდელოებით და დიდძალი ხალხის დასწრებით გადაუხადე პანაშვიდი ახლადგარდაცვალებულ ეპისკოპოზს გაბრიელს და გთხოვთ გამოუცხადოთ მის ნათესავებს ჩემი გულითადი მწუხარება მეთქი. ახლა რასაკვირველია, გაეხსნათ მადა ზოგიერთებს ბატონო, მართალია მღვდელმთავრობის მაღალი და საღმრთო ხარისხი მიენიჭება ადამიანს ღვთისაგან, მაგრამ ეხლა ისეთი დროა, რომ ყველაფერი მეცადინეობით და შუამავლობით რიგდება და ამის გამო, ვგონებ ცოდოთ არ უნდა ჩაგვეთვალოს, რომ ჩვენც ვიფიქროთ და საქმეს შევეცადნეთ. რასაკვირველია, დამამცირებელი საშუალების ხმარება არ არის საკადრისი და ვერც მოვახერხებთ ათასი რომ ვეცადნეთ, ფული ჩვენ არა გვაქვს, დიდრონ პირებს ვერ ვიცნობთ, სამშობლოს ღალატს ვერ შევძლებთ; პატიოსნებით გვიკაფია ცხოვრების ეკლიანი გზა და ეხლაც ისევ პატიოსნებით უნდა ვიმოქმედოთ. მე დარწმუნებული ვარ, რომ უექსარხოსოთ ეს დიდი საქმე არ გადაწყდება. ვერც ეგ მოინდომებს და წარუდგენს სინოდს, იმას მისცემენ ქუთაისის კათედრას, ექსარქოსს კი თქვენ, როგორც მოხუცებულმა, დამსახურებულმა, გამოცდილმა, ყოველი ღირსებით შემკულმა მღვდელმთავარმა უნდა გულახდით, დაკვირვებით და დაწვრილებით აუხსნათ - ვინ იყო გაბრიელი და როგორი მოადგილე უნდა ჰყავდეს მას, როგორი მძიმე და საპასუხო შეცდომა იქნება ღვთისა და მამულის წინაშე, რომ რომელიმე მიზეზის გამო ქუთაისში დაინიშნოს სახელგატეხილი და უმაღლეს განათლებას მოკლებული კაცი, რომ უსწავლელი კაცის ხელში მოიშლება ყველა ის კეთილი დაწყებულებანი, რომლებიც არსებობდნენ გაბრიელის დროს, დაეცემიან და შესუსტდებიან სასწავლებლები, გული გაუტყდებათ ნასწავლ ქართველებს და სხვა და სხვა. ვიცი, კარგათ ვიცი, რომ ექსარხოსი გულჩათხრობილი კაცია, წრფელ ლაპარაკზე ვერ გამოიწვევს ადამიანი, მაგრამ, მე ვგონებ, მაინცა და მაინც თქვენი სიწრფელე, სისწორე, სიმართლე, თქვენი უანგარობა, სარწმუნოების სარგებლობისათვის თავდადებულობა, ეკლესიის ერთგულება იმოქმედებს მაგაზედ და თუ საქმეს არ გაარიგებს, ყოველ შემთხვევაში არას ავნებს. თქვენ რომ კეთილშობილობის გამო ხმა არ ამოიღოთ, უეჭველათ იგივე მოხდება, რაც პავლეს დროს მოხდა გრიგოლის დანიშვნაზედ და ამის გამო საჭიროა თქვენი მხრივ მეცადინეობა. ქართველ ბერებში უმაღლესი სწავლისანი ჩვენ ორი ვართ მარტო; მე თუ იმის გამო დამიწუნებენ, რომ ახალგაზრდა ვარ, თუმცა ეს საბუთი შესაწყნარებელი არ არის, იმის გამო, პირველათ რომ მე ვარ ოცდათხუთმეტი წლისა და გაბრიელიც ამდენისა ყოფილა, როცა ეპისკოპოსობა მიუღია, თქვენგან გამიგონია, რომ მეც მაგ წლისა ვიყავი, როცა ეპისკოპოსობაზე წარმადგინესო, მეორეთ ეპარხიაში სიარულს უფრო ახალგაზრდა შეძლებს და მესამედ საკმარისი ხანია, რაც სამსახურში ვარ. დიაღ თუ იფლიდებენ და იტყვიან, რომ ახალგაზრდა ვარ, თქვენ ხომ ყოვლიფრით უნაკლულო ბრძანდებით, თქვენ მოგცენ ის ადგილი.

ასე ვფიქრობ, ბატონო, და არ ვიცი თქვენ რაღა აზრისა ბრძანდებით. შესაძლოა შემცდარი გახლდეთ, მაგრამ გულით კი მჯერა, რომ საჭიროა თქვენის მხრით ყოველ გვარი მეცადინეობა და ეს მეცადინობა მიახწევს კიდეც მიზანს.

თქვენი უმდაბლესი მორჩილი არხიმანდრიტი ლეონიდე. (19, 715).

1898 წლის 17 აპრილს არქიმანდრიტი ლეონიდე აყვანილ იქნა ეპისკოპოსის ხარისხში. როგორც ეპისკოპოსად კურთხევის წარმოთქმულ სიტყვაში აღნიშნა: "სიყრმიდანვე მწამდა და მტკიცედ მსჯეროდა, რომ პირისაგან უფლისა გამოვალს ბედი კაცისა და წარიმართების სავალნი მისნი. ღვთის მადლით ჩემს სიცოცხლეში არ მახსოვს არცერთი დღე, რომ არ მეგრძნოს სინამდვილე ამ მაცხოვნებელი ჭეშმარიტებისა, მაგრამ ეს ჭეშმარიტება უფრო ცხოველ და მოქმედ არს ჩემში აწინდელს, უშესანიშნავესს ჩემთვის დღესა, მე, ჭაბუკი ხორციელის ასაკობის მხრით და ჯერ გამოუცდელი საეკლესიო მსახურებაში, აღყვანილ ვიქნე უმაღლესსა ხარისხსა მღვდელმთავრისასა." (3, 6-7).

ეპისკოპოს ლეონიდეს მოღვაწეობაში ერთ-ერთი საპატიო ადგილი უჭირავს საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის ბრძოლას, რუსი ეგზარქოსების ანტიქართული პოლიტიკის მხილებას. ამ საკითხებთან დაკავშირებით იმდროინდელ ჟურნალ-გაზეთებში იბეჭდებოდა მისი საინტერესო გამოკვლევები, პოლემიკური წერილები, რომელთაც დიდი როლი შეასრულეს ქართული საზოგადოებრივი აზრის გაცხოველებაში საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის იდეის აქტუალობის თვალსაზრისით. მან აქტიური მონაწილეობა მიიღო 1906 წელს პეტერბურგში გამართულ სინოდის იმ სხდომებში, რომელიც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხს იხილავდა. თავის გამოსვლაში მეუფე ლეონიდემ აღნიშნა - "დღეს ქრისტიანობა საქართველოში განიცდის საშინელ კრიზისს, ხალხი არ დადის ეკლესიებში, სრულიად აჰყარა პატივისცემა სამღვდელოებას, მღვდლების მოქმედებას და სწავლა-დარიგებას აღარ აქვს გავლენა მრევლზედ. როგორც სამღვდელოება, ისე მორწმუნე ნაწილი ქართველი ერისა, ერთადერთ საშუალებად იმისა, რომ არ მოისპოს საბოლოოდ ქრისტიანობა საქართველოში და სამღვდელოებამ მოიპოვოს კვლავინდელი ნდობა სამწყსოსი, თვლის საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენას არჩევნებითი სისტემით. ეს დასკვნა ერისა და სამღვდელოებისა საბოლოოა, მეტად მტკიცეა და ვერავითარი მოსაზრება ვერ შეაცვლევინებს მათ ამ რწმენას." (3, 9).

ეპისკოპოსი ლეონიდე თერგდალეულთა იდეების ერთგული იყო და სამშობლოს მსახურება, ერის ინტერესების დაცვა მისთვის უპირველესი საზრუნავი გახდა. იგი მკაცრად გმობდა კოსმოპოლიტიზმს "სიყვარული პირველად ქვეყნიერებისა და სამშობლოსი, შორეულისა და არა მახლობელისა, გარეშესი და არა შინაურისა ემსგავსება წაღმა წარწერის უკუღმა კითხვას, მუხის დარგვას კენწეროთი და გადაბრუნებული ტანისამოსით პამპულობას, ღმერთმა დაიხსნას საქართველო ამ გვარის მანკიერ შვილთაგან და სამგზის კურთხეულ იყოს მშობელი ერისა და მამულისათვის თავდადებით მოსიყვარულე ქართველი." (3,17).

1908 წლიდან ეპისკოპოსი ლეონიდე გურია-ოდიშის ეპარქიას განაგებდა და მკაცრად ილაშქრებდა რუსეთის ხელისუფლების საგანმანათლებლო პოლიტიკის წინააღმდეგ, რომლის მიზანი იყო ქართული ენის სრული განდევნა სკოლებიდან.

1917 წლის 12(25) მარტს სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში გურია-ოდიშის ეპისკოპოსმა ლეონიდემ წაიკითხა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აქტი. იგი დაინიშნა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველობის თავმჯდომარედ. 13 მარტს ეპისკოპოსი ლეონიდე შეხვდა ამიერკავკასიის განსაკუთრებული კომიტეტის ("ოზაკომი") წარმომადგენელს ბ. ხატიროვს და მოახსენა მცხეთაში მიღებული გადაწყვეტილების შესახებ. 14 მარტს გამოცხადდა ეგზარქოსის სასახლეში და საქართველოს ეგზარქოს პლატონს გამოუცხადა, რომ მცხეთაში მიღებული გადაწყვეტილების საფუძველზე იგი გადაყენებული იყო ეგზარქოსის თანამდებობიდან. ეგზარქოსყოფილმა გამომწვევად უპასუხა: მე ყველაფერს ამას შევატყობინებ პეტერბურგში წმიდა სინოდს დეპეშით, რასაც სამი-ოთხი დღე დასჭირდება და შემდეგ მათი განკარგულების შესაბამისად მოვიქცევიო. ამავე დროს გთხოვთ ძალას ნუ დამატანთ. ეს თქვენთვის კარგი არ იქნება, ისიც ნუ დაგავიწყდებათ, რომ მეც უმწეო არა ვარ, რუსის ჯარი და მთავრობა მომხმარედ მყავსო. საქართველოს ეკლესიის დროებითმა მმართველობამ ეპისკოპოს ლეონიდეს ხელმძღვანელობით დიდი მუშაობა გასწია საქართველოს ეკლესიის დამოუკიდებლობის ცხოვრებაში გასატარებლად. ეგზარქოსყოფილი პლატონი რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლების მითითებით ცდილობდა არ დაეთმო პოზიციები, 27 მარტს იგი გამოაცხადეს ამიერკავკასიის ეგზარქოსად და თბილელ მიტროპოლიტად. 15 აგვისტოს ქართველმა სამღვდელოებამ გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ლეონიდე თბილელ მიტროპოლიტად აირჩია. 1917 წლის 23 აგვისტოს ეგზარქოსყოფილმა პლატონმა თბილისი დატოვა. საქართველოს ეკლესიის დროებითმა მმართველობამ მიტროპოლიტ ლეონიდეს ხელმძღვანელობით ეგზარქოსის სასახლე დაიკავა.

1918 წლის 23 აგვისტოდან 1919 წლის 23 თებერვლამდე მიტროპოლიტი ლეონიდე იყო საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრე, უწმიდესი კირიონის გარდაცვალების შემდეგ (1918 წლის 27 ივნისი) - კათოლიკოს-პატრიარქის მოვალეობის შემსრულებელი. იგი ესწრებოდა 1918 წლის 26 მაისს საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებას. მან ქადაგებაში აღნიშნა: "ყველა დაინახავთ, რა უმწეოდ და უაზროდ აწყდება ხოლმე მიდამოს პირზე მზის პირველი სხივებით სკიდან გამოტყუებული სიცივისაგან მობუზებული ფუტკარი, მაგრამ გადის დრო, დგება ზაფხული და მადლიანი "ღვთის მუშაკნიც" დღითიდღე ფრთებს შლის, ღონიერდება. სიცოცხლის ძალით ივსება და ბოლოს ჯარასავით ტრიალებს ყვავილებით დაფენილი ველ-მინდვრებში სკაში წასაღები თაფლის ამოსაწუწნად, რაკი ააღგვეძრა თავისუფლების სიყვარული ჩვენთვის ყოველივე მიზეზგარეშე დადგება სანატრელი ზაფხული, ჩვენც აუცილებლად გავაჩაღებთ შემოქმედებით მუშაობას." (3, 29). მიტროპოლიტი ლეონიდე იყო ერთ-ერთი გამოჩენილი სასულიერო პირი, რომელმაც ბევრი გააკეთა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიისათვის, 1917 წლის 12(25)  მარტიდან 8 სექტემბრამდე დროებითი მმართველობის წინაშე არსებულ პრობლემებს იგი ბრძნულად და ღირსეულად აგვარებდა ქართველ საერო და სასულიერო პირთა თანადგომით. რაოდენ სამწუხარო იყო, რომ ორი დიდი ქართველი სასულიერო პირისათვის ერთად ყოფნისა და ერთად საქვეყნო პრობლემების გადაჭრისათვის ბრძოლა შეუძლებელი აღმოჩნდა. დაპირისპირებამ კირიონსა და ლეონიდეს შორის კიდევ უფრო მძაფრი ხასიათი მიიღო 1917 წლის 17 სექტემბრის შემდეგ, როდესაც ეპისკოპოსმა კირიონმა 11 ხმით მეტი მიიღო გახდა ავტოკეფალიააღდგენილი საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის პირველი კათოლიკოს-პატრიარქი. ლეონიდე როგორც თბილელი მიტროპოლიტი, მოსვენებას არ აძლევდა კირიონს, მის მიერ ნაკურთხ სასულიერო პირებს, მღვდელი ტიმოთე ბაკურაძეს, ბერმონაზონ მირიან (ბექაურს) სდევნიდა. ხელს უწყობდა ოპოზიციური ჟურნალის "ახალი სიტყვის" გამოცემას, რომელიც აკრიტიკებდა და შეურაცხყოფდა კათოლიკოს-პატრიარქ კირიონ II-ს. 1918 წლის 7 ივლისს კირიონ II-ის დაკრძალვის შემდეგ მიტროპოლიტი ლეონიდე ასრულებდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოვალეობას, ხოლო 1919-1921 წლებში იყო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი გარდაიცვალა 1921 წლის 11 ივლისს ხოლერის ეპიდემიისგან. 17 ივლისს დაიკრძალა თბილისში სიონის საპატრიარქო ტაძარში.

ეპისკოპოს ლეონიდეს წერილი აკაკი წერეთელს.

"ციური დიდების შარავანდედით მოსილო ბატონო აკაკი!

მოგმართავთ უგულითადესი თხოვნით, ვედრებით და ხვეწნა-მუდარით:

ჩვენი სამშობლო ეკლესია მიექანება თავდაღმა, უფსკრულში ჩასახლეწ-ჩასამსხვრევად. რაც დრო გადის, უფრო და უფრო უარესდება და საშიში ხდება მისი მდგომარეობა, თუ სიჩქარით არ გამოიძებნა მის გადასარჩენად უეჭველი საშუალება, ხელიდან წაგვივა და დაგვეკარგება მამა-პაპათაგან ნაჭირნახული ოდესმე ქებული ივერიის ეკლესია. სულთმბრძოლი ეკლესიის გამოსაბრუნებლ ნამდვილ წამლად შეგნებული ქართველობის სულ პატარა ჯგუფმა¬ სცნო ამ ეკლესიის ცხოვრებაში ავტოკეფალიის აღდგენა და მართ¬ლაც ესაა ერთადერთი უტყუარი საშუალება. სამწუხარო მხოლოდ ისაა, რომ დღევანდლამდე ნათქვამი, ნაფიქრი, დაწერილი და გამოკვლეული ავტოკეფალიის შესახებ დარჩომილია მარტო წიგნებში და ჟურნალ გაზეთებში. არამც თუ გულამდე ხალხის ყურამდენაც ვერ მიაღწიეს ამ წიგნებმა და ჟურნალ-გაზეთებმა, ხალხმა, სოფლე-ბის და ქალაქების მცხოვრებთა მთელმა სიმრავლემ არ იცის, რა ნათელი ძალა იყო ჩვენი ერის ცხოვრებაში ეკლესიის ავტოკეფალობა, როდის გაქრა ეს სინათლე და რა უგნურობის წყვდიადში ჩავცვივდით ამის გამო. უამისოთ კი ე.ი. თუ ხალხმა არ გაითვალისწინა ვინ უკარგავს ჩვენს ეკლესიას ამ სიცოცხლის ჩამდგმელ სინათლეს და ამით აღელვებული თუ ერთი კაცივით არ შესძახებს მტერს: "ჩამომეცალე გზიდან მეყო ამდენ ხანს შენი ბანგით გაბრუებულს ძილი, ამიერიდან გადავწყვიტე შვილობა თავისუფალი სამშობლო ეკლესიისა და ამ გადაწყვეტილებას უმსხვერპლებ ჩემს სიცოცხლესო," სულ ტყუილი წყლის ნაყვა და ბზის ნიავება იქნება სამღვდელოების მეცადინეობა და გაზეთების მოთქმა-ტირილი. ეკლესია - ხალხია, ეკლესიის შემადგენლობა - ერია, ერს ხმა ღვთის ხმის ტოლია და აი სწორეთ ეს ღვთის ხმა უნდა გაიგონოს ჩვენი ეკლესიის დამჩაგვრელმა, ერის ხმამ უნდა აგრძნობინოს ჩვენს მოპირდაპირეს, რომ ქართული ეკლესიის ავტოკეფალობის აღდგენას ერის პირით თხოულობს თვით ღმერთი დიდი...

ძველად, ამისთანა დიდი საქმეების შესაგნებად და განსახორციელებლად, ღმერთი უგზავნიდა ხოლმე ქვეყნიერებას წინასწარმეტყველებს, რომლებიც თავიანთი მძლავრი მეტყველებით ცეცხლით ანთებდნენ მსმენელების გულს და გმირებად ჰქმნიდნენ მოხუცსა და ჭაბუკს, სოფლელს და ქალაქელს, დიასახლისსა და მამაკაცს.

დღეს ამ გვარი წინასწარმეტყველებრივი საღმრთო ცეცხლის მფრქვევი ჩვენში მარტო თქვენა ხართ, ბატონო აკაკი, მარტო თქვენი სიტყვა მოედება ალად დიდსა და პატარას, არა მარტო თქვენი სიტყვა აამოძრავებს ერთსულოვნობით ერის ტალღებს, მარტო თქვენი მსუბუქფრთიანი ლექსი ჩაუძვრება სულში ქართველ ერს და აამღერებს თავთავის კილოზე ვენახის მსხვლელებს და მბარავებს, გუთნის მეხრეებს, მეშაირე-მესტვირეებს, მოსწავლე ქალ-ვაჟობას, ქალაქის სამრეწველოებში მოფუსფუსე მუშებს, ვაჭარ-მეწვრიმალეებს, ლაქია-მოსამსახურეებს და სხვა. თქვენი ლექსი გაუშუქებს მთელ ერს ავტოკეფალიის საკითხს, ყველას შეაყვარებს მას გულით და შეთანხმებულად აღძრავს დიდსა და პატარას ამ ხელიდან წაგლეჯილი საუნჯის დასაბრუნებლად, ე.ი. თქვენი პატარა გრძნეული ლექსი განახორციელებს მას, რასაც მსგავსი სავსებით ვერასოდეს ვერ მიაღწევენ ვერც მღვდელთმთავრის ლმობიერი მოძღვრება-დარიგებანი, ვერც პროფესორთა მეცნიერული გამოკვლევანი და ვერც პუბლიცისტების ცხარე წერილები. ლექსის საშუალებით შესულა ყოველთვის სიმრავლის შეგნებაში სასურველი აზრების მიღება-განხორციელების აუცილებლობა და ლექსისავე საშუალებით უნდა მოუპოვოთ ჩვენი ერის სული და გული ჩვენი ეკლესიის გამოცოცხლებულ ავტოკეფალიას.

ასეთი ლექსის, ასეთი ჰიმნის შექმნას მოითხოვს თქვენგან თქვენი დედა ეკლესია, დიდებულო მგოსანო და იცოდეთ, რომ ასეთი ჰიმნის გალობით ახმაურებულ საქართველოს ვეღარ გაუმაგრდებიან ჩვენი ეკლესიის მონობით შემბოჭავი ძალები. დიდი ხანია ამ აზრს ფარულად ვატარებდი გულში, მაგრამ აქამდე ვერ გიბედავდით მომართვას, დღეიდან შეუძლებელი გახდა ჩემთვის ამის დაფარვა, გიზიარებთ გულის ნადებს სრული სიწრფელით და თქვენი ნებაა, სისულელედ ჩასთვლით მას, თუ ხელ ჩასაკიდებელ გონიერ მოსაზრებად.

თქვენი ღრმად პატივისმცემელი მდაბალი ეპისკოპოსი ლეონიდი
13 თებერვალს 1914 წელს

 

ეპისკოპოს ლეონიდეს წერილი მელიტონ კელენჯერიძისადმი.

მამაო მელიტონ

"უფალმა გიკურთხოთ მარჯვენა და კალამი. კმარა თქვენი ამდონს ხანს სიჩუმე, უნდა უსათუოდ აარაკრაკოთ ყოველდღიურ პრესაში აღებული საგნის შესახებ წყარო და მთელი წლის განმავლობაში არ შეწყვიტოთ მისი საამო წანწკარი. დღეს გაზეთს შეაქვს ბრბოში ცოდნა და გაცნობა საჭირ-ბოროტო კითხვებთან, თქვენც ამ გზას უნდა მიმართოთ, ამ საშუალებით უნდა გააცნოთ ერს ჩვენი ეკლესიის საკითხი, ამ გზით უნდა შეაჩვიოთ ჩვენი საერო საზოგადოების ყურს ეკლესიური კითხვა, თორემ მეცნიერულ გამოკვლევებს მარტო რჩეულები თუ კითხულობენ. რაც მეტ ნახნავს სთესავს და ფარცხავს მუშაკი, მით მეტი მოსავლის იმედი აქვს, იქნება თქვენგან შორს ნაყოფი თესლი იქ გასკდეს ზღვად, სადაც თქვენ სრულებით არ მოელით! ასეთი წერილების ბეჭდვა უნდა ნარდად აიღოთ უსათუოდ მთელი წლის განმავლობაში და ამას შესაფერი შედეგიც მოჰყვება, თორემ ორი და სამი წერილით არა გარიგდება რა.

წინასიტყვაობა მშვენიერია, კილო დარბაისლური და წესიერია, პირველ გვერდზე ხაზგასმული სიტყვების ნაცვლად, სჯობია ვიხმაროთ: 1) ამოსაგლეჯი, 2) ეჯაჯგურებიან, 3) ჩაუგდეს, 4) გაუსკდათ. მე-12 გვერდის ბოლო და მეცამეტის დასაწყისში ვიკადნიერე და რამდენიმე პწკარი წავშალე; გთხოვთ ის სიტყვები გამოსტოვოთ, თორემ ზოგიერთ ტაკიმასხარებს მასალას მისცემს დაცინვისას და საქმე კი იქ ნაჩვენები განმარტებით არა შუქდება. ავტონომიის განმარტებაში იქნება მეტი არ იყოს ილიასგან მოყვანილი მოხევეს თქმულების ხმარება: "ჩვენი თავი ჩვენვე გვეკუთნოდესო." მეთვრამეტე გვერდზე, სადაც ნაჩვენებია რასაც მოითხოვს ჩვენი ეკლესია ავტოკეფალიის სახელით, უსათუოდ უნდა იყოს ცხადად და ხაზგასმით ნაჩვენები საეკლესიო მამულების დაბრუნება, ან მისი ნამდვილი, აწინდელი დროის მიხედვის კვალობით, ღირებულობის გადადება საქართველოს ეკლესიის სახელობაზე.

მაშ, ღვთის სახელით შეუდექით ამ საქმეს. ეხლა თქვენ აღარაფრისა აღარ უნდა გეშინოდეთ: მოცემით არსებითად არაფერს მოგცემენ და წართმევით ვეღარაფერს წაგართმევენ, ხოლო სამშობლო საუკეთესო და საყვარელ შვილად აღგიარებს. თქვენი პოზიციაც ხელს გიწყობთ: მთავრობასთან ახლო დგომა არ გზღუდავთ და სიშორე მთავრობის თვალში მეტს მნიშვნელობას გაძლევთ...

დიდად დამავალებთ თუ მოიფიქრებთ რამეს: ჩვენს მომავალ საეპარქიო კრებაზე, ამ კითხვას რა სახე მივცეთ.

თქვენი პატივისმცემელი მდაბალი ეპისკოპოსი ლეონიდე. (20, 212).
23 აინვარი 1917 წელი

ეპისკოპოსი კირიონი (საძაგლიშვილი)

ეპისკოპოსი კირიონი, ერისკაცობაში გიორგი იერონიმეს ძე საძაგლიშვილი დაიბადა 1855 წლის 10 ნოემბერს გორის მაზრის სოფელ ნიქოზში. მისი წინაპრები სასულიერო პირები იყვნენ და აქტიურად მონაწილეობდნენ კავკასიის მთიელებში ქრისტიანული სარწმუნოების გავრცელებაში. პატარა გიორგი ჯერ სწავლობდა ანანურის მონასტერთან არსებულ სკოლაში, ხოლო 1862 წელს ჩაირიცხა გორის სასულიერო სასწავლებელში. აქ სწავლის დროს თანაკლასელებთან, სოფრომ მგალობლიშვილთან და ნიკო ლომოურთან ერთად საზაფხულო არდადეგებზე მოგზაურობდა და სწავლობდა ლიახვის ხეობის, მაღრან-დვალეთის ისტორიულ სიძველეებს. აგროვებდა ხალხური სიტყვიერების ნიმუშებს, ძველ მონეტებს, არქეოგრაფიულ მასალებს. გორის სასულიერო სასწავლებლის წარჩინებით დამთავრების შემდეგ ჩაირიცხა თბილისის სასულიერო სემინარიაში, რომელიც დაასრულა 1876 წელს და უმაღლესი სასულიერო განათლების მისაღებად გაემგზავრა კიევის სასულიერო აკადემიაში, რომელიც ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხით დაამთავრა 1880 წელს და დაინიშნა ოდესის სასულიერო სემინარიაში ინსპექტორის თანაშემწედ.

1883 წელს დაბრუნდა საქართველოში და შეუდგა პედაგოგიურ საქმიანობას. 1885 წლამდე მუშაობდა თელავის სასულიერო სასწავლებელში, 1885-1890 წლებში გორის სასულიერო სასწავლებლის ინსპექტორის თანაშემწეა, 1891 წელს მოღვაწეობდა ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში, 1891-1896 წლებში თბილისის სასულიერო სასწავლებლის პედაგოგია. მისი ღვაწლით საქართველოს მთიანეთში გაიხსნა 19 სამრევლო სკოლა. პედაგოგიური მოღვაწეობის პარალელურად ქართულ და რუსულ ჟურნალ-გაზეთებში "ივერიელის," "ლიახველის," "ნიქოზელის" "საძაგელოვის" ფსევდონიმებით აქვეყნებდა წერილებს საქართველოს ისტორიაზე, საქართველოს ეკლესიის ისტორიაზე, ეთნოგრაფიაზე, ზეპირსიტყვიერებაზე, არქეოლოგიურ და ნუმიზმატიკურ პრობლემატიკაზე. იგი არჩეულ იყო მოსკოვის არქეოლოგიური საზოგადოების წევრად. ამ საზოგადოების ჟურნალში დაიბეჭდა მისი ვრცელი გამოკვლევა "ლიახვის ხეობის სიძველენი." ეს ნაშრომი მრავალმხრივ საინტერესო და მნიშვნელოვანია. XVIII-XX საუკუნეებში ამ ტერიტორიებზე შემოსულმა უცხო ტომელებმა (ოსებმა) იავარქმნეს მრავალრიცხოვანი საისტორიო ძეგლები. საერო თუ სასულიერო დანიშნულების ნაგებობანი. 1896 წელს გიორგი საძაგლიშვილს დიდი ოჯახური ტრაგედია დაატყდა თავს, ეპიდემიამ იმსხვერპლა მისი ცოლ-შვილი. მან მიიღო გადაწყვეტილება ბერად აღკვეცილიყო. ბერობის სახელად შეურჩიეს კირიონი და გაგზავნეს ქვათახევის მონასტერში, იმავე წელს აყვანილ იქნა იღუმენის ხარისხში. იღუმენი კირიონი აგრძელებდა მეცნიერულ საქმიანობას. ქვათახევის მონასტრის წინამძღვრობის დროს კირიონმა აქედან თბილისის საეკლესიო მუზეუმში ჩაიტანა 96 ხელნაწერი, მათ შორის XI საუკუნის სახარება, 1494 წელს გადაწერილი "დავითნი" და სხვა მრავალი საინტერესო ხელნაწერი. მან მრავალი ისტორიული მნიშვნელობის დოკუმენტი, ხელნაწერი მიტოვებული ეკლესია-მონასტრების ნესტიანი სენაკებიდან, საოჯახო კოლექციებიდან გამოიტანა და შესწირა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების მუზეუმის ისტორიული საბუთების განყოფილებას. მათ შორის: "მარხვანი," "სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონი," "ცხოვრება და მოქალაქეობა ნეტარი ანდრია სალოსისა," "მსოფლიო ისტორია," "სადღესასწაულო," "აპოკრიფი ყოვლადწმიდა მარიამის სახარება," "VIII საუკუნის ხელნაწერი ლიტურგია ოქროპირისა," "რუსული ასამაღლებელი ქართული ასოებით," "ისტორია გინა მოთხრობა საღმრთო წერილისა ძველისა და ახლისა აღთქმისა," ძველი ვერცხლის მონეტები. მან შეისწავლა ძველი ქართული აპოკრიფების უცნობი ხელნაწერი, რომელიც დაცული ყოფილა გორის თავადაზნაურობის წინამძღოლის ივანე რატიშვილის ოჯახში. 1898 წლის 10 მაისს იღუმენი კირიონი აყვანილ იქნა არქიმანდრიტის ხარისხში, იმავე წლის 22 აგვისტოს საქართველოს ეგზარქოსმა ფლაბიანემ არქიმანდრიტი კირიონი ეპისკოპოსად აკურთხა და ჩააბარა ალავერდის ეპარქია. ამ ფაქტს ასე გამოეხმაურა ილია ჭავჭავაძის "ივერია": "სრული იმედია, ყოვლადსამღვდელო კირიონი, მრავლითა ნაშთთა ჩვენის ძველის ხუროთმოძღვრებისა და სასულიერო განათლების თანამგრძნობელი შეძლებისდაგვარად იმოღვაწებს კახეთის სულიერ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილების ასპარეზზედ." (2, 4). ეპისკოპოსად კურთხევისას წარმოთქმულ სიტყვაში არქიმანდრიტმა კირიონმა ბრძანა: "მე სრულიადაც არ წარმოვიდგენდი ამ თვრამეტი წლის წინათ, როცა კურსი შევასრულე კიევის სასულიერო აკადემიაში, თუ ჩემთვის ასეთი ბედნიერი და დიდმნიშვნელოვანი დღე დადგებოდა... მე კურსის დასრულების შემდეგ დავიწყე სამსახური სასულიერო წოდების ახალი თაობის აღმზრდელის ასპარეზზედ. მას უკან ბევრ რასმეს ვფიქრობდი, ბევრ გეგმას ვაწყობდი ჩემის მომავლის მოღვაწეობისას, ბევრს ადგილს ვირჩევდი სამსახურისას, მაგრამ უფლის განგებულებამ დღეს ნაჩვენებ გზაზედ დამაყენა: სხვებსავით მეც ვფიქრობდი მომეპოვებინა მყუდროება და ბედნიერება ოჯახურს ცხოვრებაში, მაგრამ ბედმა აქაც მიმუხთლა და ამის გამო სამსახური ეკლესიის მიმართ ბერმონაზონის წოდებაში ჩემთვის აუცილებელ-აუშორებელი შეიქმნა. სწორედ ოცი თვის წინათ ამავე ადგილას, სადაც ახლა ვდგავარ, ვიდექი მონაზონის უბრალო ტანსაცმელში და ვაძლევდი აღთქმას მონაზვნური ცხოვრებისას... დიდი მადლობელი ვარ იმ ჩემი მოძღვრისა, რომელმაც ამ ჭეშმარიტ გზაზედ დამაყენა. დღეს უმაღლესის ბრძანებით უნდა ვიტვირთო მძიმე მოვალეობანი - მწყემსმთავრისა და წავიდე ალავერდის ეპისკოპოსად - იმ ალავერდისა, სადაც მოღვაწეობდა, სადაც ქადაგებდა და სადაც განსვენებულ არს წმიდა მამა იოსებ ალავერდელი. ალავერდის კათედრაზე მოღვაწეობდა მრავალი ღირსი მღვდელმთავარი, რომელთაც მის წიაღში იგემნეს საუკუნო განსასვენებელი. ალავერდის ტაძარი ისეთი სიწმინდეა, რომელსაც დიდ პატივს სცემენ არათუ მხოლოდ მართლმადიდებელნი, არამედ არამართლმადიდებელნიც და თვით მთიანი დაღესტნის მკვიდრნიც - ლეკები, მაჰმადიანები, რომელთაც ჩვენი წინაპრები ხმლით ხელში ეომებოდნენ თვისთა სარწმუნოებრივ სიწმინდეთა დასაცველად და ბოლოს ქედი მოადრეკინეს თვისის სიწმინდის წინაშე. საღმრთო განგებამ მარგუნა სამსახური. ვმადლობ საღმრთო განგებას ამ ხვედრისათვის მით უმეტეს, რომ სახელმძღვანელოდ მეყოლება ეკლესიის სასარგებლოდ მოღვაწეობის საქმეში გამოცდილი მღვდელმთავარი... დასასრულ გთხოვთ წმინდანნო მღვდელმთავარნო, წარმომადგენელნო ივერიის ეკლესიისანო, ილოცეთ ჩემთვის, რათა თქვენის მწყემსმთავრულის ლოცვის მეოხებით უფალმან მომცეს შეძლება, ძალა და სიბრძნე მისის ეკლესიის სასარგებლოდ მოღვაწეობისა." (2, 8).

ალავერდის ეპარქიაში ჩასვლისთანავე კირიონმა განაგრძო დაუცხრომელი საქმიანობა. მოუვლელობისგან განადგურების პირას იყო მისული ალავერდის დიდებული ტაძარი, გამოსაცვლელი იყო სახურავი, შესაკეთებელი იყო გალავანი. ეპისკოპოსმა კირიონმა შეადგენინა პროექტი და თავისი ხარჯებით დაიწყო ტაძრის შეკეთება. ამავე დროს გააგრძელა მეცნიერული საქმიანობა, კახეთის ეკლესია-მონასტრებში დაცული სიძველეების შესწავლა. აქედან შეარჩია 68 ხელნაწერი და გადასცა საეკლესიო მუზეუმს, მათ შორის 1089 წელს გადაწერილი სახარება. ეპისკოპოსმა კირიონმა მკაცრად გაილაშქრა XIX საუკუნის II ნახევარში აღმოსავლეთ საქართველოს ქალაქებში მართლმადიდებლური ქართული ეკლესიების მონოფიზიტი სომხების მიერ დასაკუთრების წინააღმდეგ. თბილისში გამომავალი სომხური გაზეთები "მშაკი" და "ნორდარი" ქართველებს უსაქმურებსა და მკვეხარებს უწოდებდა. ამის საპასუხოდ ეპისკოპოსი კირონი წერდა, საისტორიო წყაროებს ადამიანური თვალით უნდა შევხედოთ და არ ვეცადოთ მათ საფუძველზე სხვის დამცირებას თუ არა თვით სომხური წყაროები ასე ახასიათებენ სომხებს: "ერი გულზვავი, გაუგონარი, უსამართლონი, ზარმაცნი, მძარცველნი, მატყუარნი, მექრთამენი და ცრუმედიდურნი." გამოდის რომ წყაროები ზოგჯერ ტენდეციურია და მხოლოდ მათზე დაყრდნობით ამა თუ იმ ერის ღირსება-ნაკლოვანებაზე მსჯელობა მაინცდამაინც სასურველი არ არის, - დასძენდა მეუფე კირიონი. ეპისკოპოსი კირიონი თავისი დაუღალავი ღვაწლით იმთავითვე იქცა ქართველი საზოგადოებისათვის მეორე გაბრიელ ეპისკოპოსად. როგორც თვითონ აღნიშნავდა: "ჩვენ ბერობაში რიგიანი კანდიდატი აღარავინ ჩანდა, გარდა ლეონიდისა, ამ გარემოებამ იძულებულ მყო ღრმად ჩამეხედა და შემეგნო ჩვენი ეკლესიის მდგომარეობა. ასი წლის მონობის უღელმა მეტად დააქვეითა ჩვენი ეკლესია, როდესაც გავითვალისწინე ჩვენი აწმყო, დავრწმუნდი, თუ გვსურს ჩვენი ხალხი არ აღიგავოს პირისაგან ქვეყნისა, აუცილებელია ჩვენი ნაციონალური ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა. ამისათვის საჭირო იყო გაგვემრავლებინა ბერები მაღალის სწავლით აღჭურვილნი, მაგრამ პირველი მძიმე ნაბიჯი ვის უნდა გადაედგა, სტატსკი სოვეტნიკი ვიყავი, პენსიას ორიოდ წელში დავიმსახურებდი... ყველაფერი ამქვეყნიური უარვყავ, დავიდგი თავზედ ბაბილონის გოდოლი, შევუდექ საქმეს და საარაკო თავგადასავალი გადამხდა." (44, 14).

ეპისკოპოს კირიონის სახელთანაა დაკავშირებული საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალური მოძრაობის დაწყება. ეს გახდა რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლებისგან მისი დევნა-შევიწროების უმთავრესი მიზეზი. მას ხშირად უცვლიდნენ ეპარქიებს. 1901 წელს გორში, 1902 წელს კამენეც-პოდოლსკში, 1903 წელს ხერსონესში, 1904 წელს ორიოლის ეპარქიაში, 1906 წელს სოხუმის ეპარქიის ხელმძღვანელად დანიშნეს. მიუხედავად იმისა, რომ მცირე ხნით იყო ამ ეპარქიის ხელმძღვანელი მოახერხა იქაური ქართველობის შეკავშირება, ამავე დროს მწყემსმთავრულ, მამაშვილური ურთიერთობა დაამყარა აფხაზებთან, მაგრამ საიმპერატორო კარზე ეპისკოპოსი კირიონი დააბეზღეს, თითქოს იგი ცდილობდა დაჩქარებული ტემპით აფხაზეთის გაქართველებას. 1906 წელს გაზეთ "კოლოკოლის" 45-ე ნომერში "ხმა სოხუმიდან" "რუსი"-ს ფსევდონიმს ამოფარებულმა დეკანოზმა ივანე ვოსტორგოვმა სოხუმის ეპარქიაში კირიონის მოღვაწეობა შეაფასა როგორც რუსული საქმის დაღუპვა. "კოლოკოლის" ფურცლებზე გამოქვეყნებულ ამ ტენდენციურ წერილს დამაჯერებელი პასუხი გასცა არქიმანდრიტმა ამბროსი ხელაიამ, რომელმაც აღნიშნა: "ვიმედოვნებთ და დარწმუნებული ვართ, რომ ყოვლადსამღვდელო კირიონი თავისი მოღვაწეობით სოხუმის ეპარქიაში აღადგენს ძმობას და ერთობას ყველა ეროვნებას შორის. ხოლო ამიერკავკასიიდან გაქცეული ანაფორიანებისა და ზოგადად, ბ. "რუსის" მსგავსი ქართველოფოფების ღვარძლითა და კაცთსიძულვილით სავსე სიტყვები ვერ გამოიღებენ იმ შედეგს, კერძოდ, აფხაზეთში ძმათამძულვარებას და ძმათამკვლელ სისხლისღვრას, რასაც ლამობენ." (45, 121-122).

1905 წელს ქართველმა სამღვდელოებამ კატეგორიულად მოითხოვა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა. თბილისში სამღვდელოების საგანგებო ყრილობაზე მიღებულ იქნა პეტიცია იმპერატორ ნიკოლოზ II-სადმი, რომელსაც ხელს აწერდა 412 სასულიერო პირი. ქართველი სამღვდელოება საეკლესიო დროშებითა და ჯვარ-ხატებით ვერის წმიდა ნიკოლოზის ეკლესიიდან დაიძრა გოლოვინის პროსპექტზე, რათა მეფისნაცვლისათვის მიერთმიათ იმერატორისადმი გასაგზავნი პეტიციის ტექსტი, მაგრამ საქართველოს ეგზარქოს ალექსის (ოპოცკი) მოთხოვნით რუსმა სამხედროებმა გზა გადაუღობეს მათ და დაიწყეს დემონსტრანტების დარბევა, ეს იყო არნახული მოვლენა, როდესაც სასულიერო პირებს მათრახებით სცემდნენ და ჯვარ-ხატებს თავზე ამტვრევდნენ, ამ ვანდალურ აქტს უარყოფითი გამოხმაურება მოჰყვა მსოფლიოში. ილია ჭავჭავაძე საგანგებოდ შეხვდა ამ საკითხზე მეფისნაცვალ ვორონცოვ-დაშკოვს, რომელმაც პეტერბურგში შეატყობინა საქართველოში შექმნილი ვითარების შესახებ. რუსეთის ხელისუფლებამ დაძაბული ვითარების განსამუხტავად პეტერბურგში დანიშნა სინოდის წინარე სხდომა, სადაც უნდა ემსჯელათ, რამდენად კანონიერი იყო ქართველი სამღვდელოების მოთხოვნა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენაზე. 1906 წლის იანვარში პეტერბურგში საქართველოს ეკლესიის საკითხზე იმპერატორ ნიკოლოზ II-ის ბრძანებულებით მოწვეულ იქნა რუსეთის ეკლესიის სინოდის წინარე სხდომა. სხდომაზე დასასწრებად გაიწვიეს ეპისკოპოსები კირიონი, ლეონიდე, ექვთიმე (ელიაშვილი). სხდომებს თავმჯდომარეობდა მიტროპოლიტი ვლადიმერი (ბოგოიავლინსკი). სხდომებზე ესწრებოდნენ და საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხს იცავდნენ პროფესორები: ნიკო მარი, ალექსანდრე ცაგარელი, ალექსანდრე ხახანაშვილი. როგორც შემდეგ ეპისკოპოსი კირიონი იხსენებდა... შევთანხმდით, მე, ისტორიული დამტკიცება, მოწინააღმდეგეთა საბუთების დარღვევა, გაქარწყლება მეკისრნა, ხოლო ლეონიდს ცოცხლად წარმოედგინა აწინდელი უნუგეშო მდგომარეობა ჩვენი მშობლიური საყდრისა. სინოდის წინარე სხდომების მიმდინარეობის შესახებ დაწვრილებით მოგვითხრობს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში კირიონის ფონდში დაცული საქმე N251, მისი წერილები დეკანოზ იოსებ ჩიჯავაძისადმი. "საქართველო უბედურ ვარსკვლავზედ გაჩენილა და უბედურადაც მიდის ჩვენი საქმე."

მიუხედავად ასეთი მძიმე ვითარებისა, კირიონი იმედს არ კარგავდა და აგრძელებდა ბრძოლას. მისთვის გულსატკენი იყო ეპისკოპოს დიმიტრის (აბაშიძე) გამოსვლა სინოდის სხდომაზე, რომელმაც განაცხადა - "დაიჭირეთ ეპისკოპოსები კირიონი და ლეონიდე საქართველოში ეკლესიის ავტოკეფალია არავის გაახსენდებაო." ასევე გაორებული იყო ეპისკოპოს ექვთიმეს პოზიცია, რომელსაც კირიონი ელიაშვილის მაგივრად "მელიაშვილს" ეძახდა. 1906 წლის ივნისში დასრულდა სინოდის სხდომები, რომელმაც უარყო საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის საკითხი, თბილისში საქართველოს ეგზარქოსად გამოაგზავნა სასტიკი და შეუბრალებელი მთავარეპისკოპოსი ნიკონი. დაიწყო ქართველი ავტოკეფალისტების სასტიკი დევნა-შევიწროება. ეპისკოპოსი კირიონი სოხუმიდან გადაიყვანეს რუსეთში კოივნოს ეპარქიაში. 1908 წლის 28 მაისს თბილისში მოკლეს ეგზარქოსი ნიკონი (სოფისკი). რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლებამ ნიკონის მკვლელობა ქართველ ავტოკეფალისტებს დააბრალა. 1908 წელს ეპისკოპოს კირიონს ჩამოართვეს ეპარქია, ეპისკოპოსის ხარისხი და პოლიციის მკაცრი მეთვალყურეობა დაუწესეს ტამბოვის გუბერნიის სანაქსარის უდაბნოში. 1910-1915 წლები მან ხერსონის მონასტერში გაატარა. იოსებ ჩიჯვაძისადმი გამოგზავნილ წერილში წერდა: "ჩემი აქ ყოფნა ხომ მეტად მძიმეა, მაგრამ მით უფრო დამძიმდება, როდესაც გულსაკლავი და ამასანუგეშო ამბები მომივა სამშობლოდან... მომავალი ჩვენს ხელშია, კეთილსინდისიერი შრომაა მისი დამგვირგვინებელი... წინ ფიანდაზის მაგივრად მართალია ეკლიანი გზა გვიდგას, მაგრამ ვარდი უეკლოდ ვის მოუკრეფია, სიყვარულით უნდა ავიტანოთ ტანჯვა, ვინაიდან ტანჯვა სიყვარულის ნაყოფია, ძალა ტანაჯვაშია." (8, 48-49).

1909 წლის 20 მარტს ბრიუსელიდან ადამიანის უფლებათა დაცვის თავმჯდომარემ ჟორჟ ლორანმა რუსეთის სახელმწიფო სათათბიროს თავმჯდომარეს ხომიაკოვს სთხოვა დაეცვა ეპისკოპოსი კირიონი დევნა-შევიწროებისაგან. ეპისკოპოსმა კირიონმა სიცოცხლეშივე მოწამის გვირგვინი დაიდგა, იგი ვერ გატეხეს, ყველაფერი მოსწყინდება ადამიანს მამულიშვილობის გარდა, - წერდა იგი. გადასახლებაში ყოფნის ჟამს დაიწერა მისი გახმაურებული მონოგრაფია "ივერიის კულტურული როლი რუსეთის ისტორიაში" (1909 წ.). როგორც ავტორი წინასიტყვაობაში წერდა: "1902 წლის დასაწყისში კამენეც-პოდოლსკის ეპარქიაში, ბალტიის საეგზარქოსო კათედრაზე გადამიყვანეს და დავიწყე რუსეთის ისტორიის შესწავლა პირველწყაროებიდან... იმთავითვე განმაცვიფრა ახალმა სასიამოვნო აღმოჩენამ. რაც უფრო ვუღრმავდებოდი ამ მატიანეებს, მით უფრო ვრწმუნდებოდი, რომ "თხრობანი გარდასულ ჟამთა" როგორც მოიხსენებენ უძველეს რუსულ მატიანეს, არის უხეირო ანასხლეტი დიდი ქართული მატიანის "ქართლის ცხოვრებისა"... გამიჩნდა მოთხოვნილება, რუსული მატიანის შესახებ შეძლებისდაგვარად მთელი ლიტერატურა შემესწავლა... დრო გადიოდა. საქმე წინ მიიწევდა და ამოცანა უფრო და უფრო განივრცობოდა... საკითხი, რომელსაც შევეხე, სრულიად ახალია ეკლესიის ისტორიის მეცნიერებაში. წინამორბედი არ მყოლია, გაუკვალავი გზით მივდიოდი და ამიტომაც ეს ნაშრომი პირველი ცდაა ამ საქმეში... შეგნებული მაქვს რა ჩემ მიერ წამოჭრილი საკითხის სირთულე, შორს ვარ იმ აზრისგან, რომ წინამდებარე ნაშრომში ის ყოველმხრივ და სრულიად იქნება გამოკვლეული. პირიქით, ზოგ ადგილას მხოლოდ პუნქტებია მონიშნული, რაც ნიშნავს, რომ ეს ნაშრომი შორსაა საბოლოო სახისაგან, იმას, რაც უთქმელი დარჩა ან არასაკმარისადაა დასაბუთებული, იმედია, ჩემი თანამემამულეები დაასრულებენ, რაშიც ეს ნაშრომი მნიშვნელოვნად დაეხმარება და საქმესაც გაუადვილებს." (46, 16-19). დღეს შეიძლება ამ სქელტანიანი მონოგრაფის ზოგიერთი დებულება საკამათო იყოს, მაგრამ მისი გაცნობისას არ შეიძლება მოწიწებით არ განიმსჭვალო მისი ავტორის მიერ გაწეული დიდი შრომის გამო. აკაკი წერეთელი გამოხატავდა, რა მოწინავე ქართველი საზოგადოების აზრს, პროტესტს გამოთქვამდა კირიონის დევნა-შევიწროების გამო და ცდილობდა ამ საკითხზე რუსეთის იმპერატორთან შეხვედრას. 1914 წლის 23 მაისს ეპისკოპოსი კირიონი ხერსონიდან წერილს უგზავნის რუსეთის იმპერატორ ნიკოლოზ II-ს და მოითხოვს პოლიციის მეთვალყურეობიდან განთავისუფლებას, უსაფუძვლო ბრალდების მოხსნას, რათა შესაძლებლობა მიეცეს როგორც სასულიერო, ისე სამეცნიერო მოღვაწეობისა. ამ თხოვნის საფუძველზე 1915 წელს კირიონს აღუდგინეს ეპარქიის მართვის უფლება, ჩააბარეს პოლოცკისა და ვიტებსკის ეპარქია, დააჯილდოვეს წმიდა ანას პირველი ხარისხის ორდენით, მაგრამ სამშობლოში დაბრუნების უფლება არ მისცეს.

ეპისკოპოსი კირიონი იყო ცნობილი მეცნიერი, რომელიც საფუძვლიანად იკვლევდა საქართველოს ისტორიას, საქართველოს ეკლესიის ისტორიას, ქართული საეკლესიო ხუროთმოძღვრების, რუსულ სამონასტრო ცენტრების ისტორიას, ქართულ მეფეთა და წმინდანთა ცხოვრების, საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხებს. მან საქართველოს საისტორიო საზოგადოებას არაერთი ძვირფასი ხელნაწერი გადასცა, როგორც ექვთიმე თაყაიშვილი წერდა: "ეპისკოპოსმა კირიონმა ჯერ კიდევ ექსორიაში ყოფნის დროს შემოწირა საზოგადოებას თავისი მდიდარი ბიბლიოთეკა ხელნაწერებისა და ნაბეჭდი წიგნებისა, მრავალი საარქეოლოგო ნივთი, ალბომები, სურათები და დიდი ნუმიზმატური კოლექცია. წელიწადი არ გავიდოდა ისე, რომ რაიმე ნივთი, ხელნაწერი თუ ფული არ გამოეგზავნა ახალი საზოგადოებისათვის." (47, 89). საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოების სახელით, ე. თაყაიშვილის რედაქციით დაიბეჭდა ძველი საქართველოს შესახებ სამი წიგნი, რომელშიც შესულია ეპისკოპოს კირიონის მიერ შედგენილი ქართული სალექსიკონო მასალა განმარტებითურთ. მანვე "ქართული ლექსიკონის გამოსაცემად განყოფილებას გადასცა ასი მანეთი." 1913 წლის 2 ივლისს საისტორიო საზოგადოების წლიური კრების N74 ოქმი გვაუწყებს - საბჭოს წინადადების თანახმად კრებამ ერთხმად აირჩია ყოვლადსამღვდელო ეპისკოპოსი კირიონი საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოების საპატიო წევრად. მან საზოგადოებას შესწირა "ვეფხისტყაოსნის" უცნობი ხელნაწერი, კორიდეთის ოთხთავი, პავლენის ერთი ძველი რედაქცია და სხვა მრავალი საინტერესო საბუთები.

მან ჯერ კიდევ XIX საუკუნის 90-იან წლებში, როდესაც ქართული ენა რუსეთის ხელისუფლებისაგან დევნილი იყო, გრიგოლ ყიფშიძესთან ერთად შეადგინა "ქართული სიტყვიერების ისტორია." "ჩვენი მუშაობა, -წერდა იგი, - დამოკიდებულია იმაზე, თუ რა დარი დაუდგება საზოგადოდ ქართულ ენას ჩვენს საშუალო სკოლაში და კერძოდ, ამ სახელმძღვანელოს; საჭიროა რაც შეიძლება მეტი ადგილი დაეთმოს ქართულს არა მარტო დასაწყის სკოლებში, არამედ საშუალოსა და უმაღლესშიც. საჭიროა სკოლამ მტკიცე ეროვნული ხასიათი მიიღოს და სწავლა საგნებისა ქართულად წარმოებდეს. ხოლო ეს მაშინ მოხდება, როცა მთლიანად საქართველოს ცხოვრება ეროვნულ საფუძველზე მოეწყობა და ქართული ენა უაღრესად საჭირო შეიქმნება ყოველ დაწესებულებაში." (2, 17).

კირიონის ღვაწლით 1907 წელს პეტერბურგის სასულიერო აკადემიასთან დაარსდა საქართველოს ეკლესიის ისტორიის კათედრა. იგი ბევრს მუშაობდა მოსკოვის, პეტერბურგის, თბილისის, კამენეც-პოდოლსკის, ხარკოვის, კიევის, ხერსონის, კოვნოს, ორიოლის არქივებსა და მუზეუმებში დაცულ ისტორიულ დოკუმენტებზე, აგროვებდა ხალხური პოეზიის ნიმუშებს, ამ საკითხებზე საინტერესო მიმოწერა ჰქონდა ვაჟა-ფშაველასთან. "ქართული პოეზია, - წერდა იგი, - მაღალია ვით კავკასიონი და ანკარა როგორც მთის წყარო, ხოლო "ვეფხისტყაოსანი" ქართულ პოეზიის იალბუზი." მისი აზრით, "დედაენა არის უფლის კურთხევით ჩვენ წინაპართაგან აღშენებული უწმიდესი ტაძარი, რომელსაც სვეტებად უდგანან სამშობლო ქვეყნის მოღვაწენი, დანგრევა მისი ადვილია, ხოლო აღდგენა ფრიად ძნელი. მხოლოდ იმ ერს აქვს უფლება ისტორიულ ასპარეზზედ ცხოვრებისა და მოქმედებისა, რომელიც მუდამ იცავს თავის ენას, ზნეს და ჩვევას." მისი ცხოვრების დევიზი იყო "მამულიშვილის გვირგვინი სამშობლოს სამსხვერპლოზე ჰკიდია," "საქართველოს წარსულზე თუ გინდა წერო, კალამი ჩააწე სისხლში და თვალი მიაპყარ იალბუზს," "უბადრუკია ის კაცი, რომელსაც ყველგან სამშობლო ჰგონია," "ყველა მობეზრდება მამულიშვილს გარდა მამულიშვილობისა," "ყველაზე უკეთესი სანახავი თავისუფალი სამშობლოა," "კაცი თავისუფლებისათვის არის გაჩენილი, შემოქმედს ის რომ მონად სდომებოდა, ცხოველად გააჩენდა." "ვინც სამშობლოს კეთილდღეობაზედ არ ზრუნავს, ის უღირსი შვილია თავის ერისა."

ეპისკოპოსი კირიონი იყო უდიდესი ქველმოქმედი, და განათლებას მოწყურებული, ნიჭიერი ქართველი ახალგაზრდობის თანამდგომი. მისი მატერიალური ხელშეწყობით 300-ზე მეტმა ქართველმა ახალგაზრდამ მიიღო განათლება რუსეთსა და ევროპის უმაღლეს სასწავლებლებში. როგორც აკადემიკოსი კორნელი კეკელიძე იხსენებდა, ეპისკოპოსმა კირიონმა საგანგებო რეკომენდაციითა და ფულადი დახმარებით იგი გაგზავნა სწავლის გასაგრძელებლად კიევის სასულიერო აკადემიაში. "ძველად ებრაელებს, - წერდა კორნელი კეკელიძე ეპისკოპოს კირიონს, - ჩვეულებად ჰქონდათ ყველანაირ ახალს ანუ პირველ ნაყოფს მადლობის ნიშნად სწირავდნენ ხოლმე ამ ნაყოფის მომცემელ ღმერთს. ამისდა მიხედვით, ნება მიბოძეთ, მეც უმორჩილესად გიძღვნათ პირველი ნიმუში იმ შრომისა, რომელსაც მე ხელი მივყავი თქვენი შთაგონებითა და რჩევით." (21, 778ა) ეპისკოპოს კირიონის ჩანაწერებში არის ასეთი საინტერესო ინფორმაცია: "ოდესაში ჩემთან ხშირად სტუმრობენ ქართველი სტუდენტები, მათ შორის არის ერთი თბილისელი სომეხი ლეონ მელიქსეთ-ბეგი, ნიჭიერი ახალგაზრდა, მასაც ისე ვეხმარები, როგორც ქართველებს." (21, 532).

თავისი ღვაწლითა და თავდადებით ეპისკოპოსი კირიონი საქართველოს საზოგადოებრივი და კულტურული ცხოვრების შუაგულში იდგა. ქართველი საზოგადოება მის სახელთან სამართლიანად აიგივებდა ავტოკეფალურ მოძრაობას, სწორედ ეს იყო მისი ჯვარცმისა და გოლგოთის მიზეზი. იგი ავტორია 40-ზე მეტი წიგნის და 100-მდე სამეცნიერო პუბლიკაციის. მას დიდ პატივს სცემდნენ: ივანე ჯავახიშვილი, მიხეილ თამარაშვილი, ექვთიმე თაყაიშვილი, ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, ვაჟა-ფშაველა, იაკობ გოგებაშვილი, ნიკო ლომოური, მოსე ჯანაშვილი, ნიკოლოზ დურნოვი, ლეონიდ დიმიტრიევი, ნიკოლოზ პალმოვი, ალექსანდრე შახმატივი, აურელიო პალმიერი, გუსტავ ბერმანი, ნიკო მარი. ვერც გადასახლებამ, ვერც ცილისწამებამ და დაუმსახურებელმა შევიწროებამ ვერ გატეხა იგი, ვერ გადაათქმევინა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის ბრძოლა. 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ, რუსეთში დასრულდა რომანოვების დინასტიის ბატონობა და ნიკოლოზ II ტახტიდან გადადგა, საქართველოში დარჩენილმა კირიონის თანამოაზრე ავტოკეფალისტებმა 12(25) მარტს მცხეთაში მიიღეს გადაწყვეტილება საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შესახებ და შექმნეს დროებითი მმართველობა გურია-ოდიშის ეპისკოპოსის ლეონიდეს თავმჯდომარეობით. ეპისკოპოსი კირიონი ჯერ ისევ რუსეთში იმყოფებოდა, ქართველ მორწმუნეთა ჯგუფმა ჩიტო კაპანაძის ხელმძღვანელობით დელეგაცია გაგზავნა მასთან, რათა ნაამაგარი მამულიშვილი, ვინც ყველაზე მეტი გააკეთა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღსადგენად და ამიტომაც განიცადა ამდენი დევნა - შევიწროება, დაბრუნებულიყო საქართველოში და მონაწილეობა მიეღო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის არჩევ-ნებში. კირიონმა ყურადღებისათვის მადლობა გადაიხადა, მაგრამ  მტკიცე უარი შემოთვალა - "ლეონიდე და მისი მომხრეები მოსვენებას არ მომცემენო.  ბოლოს ქართველი საზოგადოების დიდი ნაწილის დაჟინებული მოთხოვნით ის სამშობლოში გამოემგზავრა, მას არაგვის ხეობაში ასოცამდე ცხენოსანი შეეგება გიგო ყარანგოზაშვილის ხელმძღვანელობით და დიდი პატივისცემით მიაცილეს დედაქალაქამდე, მაგრამ მისი სამშობლოში დაბრუნება ბევრს არ გახარებია.

იგი აქტიურად ჩაერთო საქართველოს საეკლესიო კრების მოსამზადებელ სამუშაოებში, თუმცა როგორც დროებითი მმართველობის ოქმებიდან ირკვევა, რომელთაც კირიონის მოწინააღმდეგე დავით დავიდოვ-დავითაშვილი წერდა, რა არ დააბრალეს მას, რუსეთის ხელისუფლებასთან კავშირი, ავტოკეფალიის მოწინააღმდეგობა. ოქმები შედგენილია ტენდეციურად, რათა შთამომავლობის წინაშე ეპისკოპოსი კირიონი უარყოფითად წარმოჩენილიყო. 1917 წლის 17 სექტემბერს, I საეკლესიო კრებაზე, რომელსაც 441 დელეგატი ესწრებოდა, 231 დელეგატმა ხმა მისცა ეპისკოპოს კირიონის სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად არჩევის წინადადებას (მან 11 ხმით გაუსწრო მიტროპოლიტ ლეონიდეს) და არჩეულ იქნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად. 1918 წლის 27 ივლისს უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი კირიონ II მიგზავნილმა მკვლელმა სიცოცსლეს გამოასალმა მარტყოფის საპატრიარქო რეზიდენციაში. დაკრძალეს 7 ივლისს სიონის საპატრიარქო ტაძარში. 2002 წლის 17 ოქტომბერს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა სინოდმა კათოლიკოს-პატრიარქი წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ დააწესა 9 ივლისი (ძვ. სტ. 26 ივნისი).

ეპისკოპოს კირიონის წერილი თ. ჟორდანიასადმი.

"ძმაო თედო!

შენი წერილი და ორივე შრომა დღეს მივიღე და პასუხსაც გწერ, ორივე შრომა გულდადებით არის შედგენილი, სამწუხაროთ ამის გამოც უსიამოვნება მოგსვლიათ, საზოგადო საქმეში უნდა დაივიწყოთ პირადი ანგარიში. რითი ვერ გვასწავლა ეს ჩვენი სამშობლოს სვებედმა. მართალია, მტრები ბევრი გყავს, მაგრამ თანამგრძნობლებიცა გყავს, მტერი კაცს აფხიზლებს და უმტროთ კაცი ზარმაცობას და ძილს მიეცემა. ვინც საქმეს აკეთებს, იმას მუდამ მოშურნე ბევრი ჰყავს, შენც ამ მდგომარეობას უნდა აქამდი შესჩვეოდი. მე რაღა ვქნა, სამშობლოდან გადმოხვეწილმა, სადაც ჩემთვის ყველა უცხოა! მემდურები წერილის მოუწერლობაზედ, თუმცა პასუხებსა გწერ ხოლმე. შებრალება არ იცით კაცისა. რატომ იმას არ იკითხამ, რამდენი თავისუფალი დრო მაქვს? კიდევაც უნდა გიკვირდეს, რომ ამოდენა ეპარხიას ვუძღვები! აი ყოველ დღე როგორ საათობით არის მოწყობილი ჩემი დრო: დილით ვსდგები ექვს საათზედ (ზაფხულში - ოთხზედ) პირის დაბანას და ჩაის დალევას ვერც კი ვასწრებ, რომ შვიდ საათზედ პირველი ფოსტა მელის, ცხრა საათამდე ფოსტის გარჩევასა და გაზეთების (ექვსი ყოველდღიური გაზეთი მომდის) გადათვალიერებას ვუნდები, ათ საათიდან მიღება მთხოვნელებისა პირველ საათამდე და მათი თხოვნების გასინჯვა, თორმეტ საათზედ მოტანილი მეორე ფოსტა, რომელსაც ორი საათი უნდება, სამზედ სადილი, ერთი საათი დასასვენებლად და რადგანაც ეს ეპარხია მეტად ვრცელია (1000 ეკლ. და 17 მონასტერი) საკურთხებლები ბევრი მყავს ხოლმე, ხშირად ათი-თორმეტი დღე ზედიზედ მწირველი ვარ. ოთხი საათიდან ექვსამდე საღამოს ლოცვა, შვიდი საათიდან ათ სათამდე კონსისტორიის ჟურნალების, პროტოკოლების და გამოძიებების წაკითხვა და მათზედ შესაფერი რეზოლუციები, ათი საათიდან თორმეტამდის ახალი წიგნების და ჟურნალების გადაკითხვა, ჩემი ძველი ნაწერების შესწორება, ახალი სტატიების წერა. მიიღე მხედველობაში, რომ ყოველ ხუთშაბათობით საღამოს შვიდიდან თერთმეტამდე არხეოლოგიური კრებაა ხოლმე ჩემ სახლში და რადგანაც ამის გამო წესი ირღვევა განწესებულ საათებისა, ამიტომ ხუთშაბათობით ღამის ორ საათამდე ვმუშაობ ხოლმე, ამას დაუმატე სემინარიის, ეპარხიალური და ორი სასულიერო სასწავლებლის დაზვერა და ხილვა, საქველმოქმედო ღონისძიებებზედ დასწრება და ზოგჯერ საღამოობით მნახველების მიღება. ნუ დაივიწყებ აგრეთვე რამდენად ძნელია ქართველი ეპისკოპოსისათვის რუსეთში სამსახური. შორის ხომ არ წავიდეთ ერთ მაგალითს მოვიყვან. ცივად სახსენებელი და უკუღმა მონათლული დიმიტრი (აბაშიძე), ჯერ ისევ ღვდელ-მონაზვნობაში, წასულიყო მოსალოცად ახალ ათონს. იქ საღამო ლოცვა შეესრულებინა და ამის შემდეგ რუსი მღვდელმონაზვნები შეკრებილიყვნენ და ლაპარაკი ჩამოეგდოთ დიმიტრის ლოცვაზედ - ერთს მათგანს ეთქვა: "Служить ничего, но велеть много дуеурметскаго". ამის შემდეგ მიხვდები, რამდენად ადვილია ქართველი ეპისკოპოსისათვის რუსეთში და მეტადრე кацап-ებში სამსახური. გაკითხვა არ იცით კაცისა! აბა ეხლა სხვა ვინმე გამოგზავნეთ, მე აქ სამსახური მეყოფა და გამოჩნდება რა ბიჭიც იქნება ჩემი მოადგილე, კვეხნა კიტრად არა ღირს და არც ამისთვის ვამბობ ამას. "გადამწყვეტელი მისიცა ბურთი და მოედანი."

თედო! რათა გაქვთ ზოგიერთ მოღვაწეს ჩვეულებაი მიღებული, რომ რომელსამე საზოგადო საგნის გამოკვლევას შეუდგებით და არავის კი არ გააგებინებთ?! ჩემთვის რომ შეგეტყობინებინა შენ წიგნაკს ორიოდე კარგი საბუთი მიემატებოდა: 1) საუბარი ანტიოქიის პატრიარქისა გიორგი მთაწმინდელთან (Сабим. акит. Св. ч. II გვ. 187...) 2) საქართველოს მიმოხილვა 1659, 1660 და 1667 წელი. მასწავლული იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის მიერ, რომელიც არღვევს მატყუარა მაკარის სიტყვებს. ამაზედ იყო ბროსეს სტატია, გადმოთარგმნილი სელეზნიოვისაგან შემდეგის სათაურით - о религиозномь и политическомь состоянии Грузии до XVII века (кур. мит. нар. проов. ч. XI от XII) და შემდეგ სელეზნიოვმა მიითავსა ეს სიტყვა თავის წიგნში: "рук. кьпофм. Кавказа". 3. კათალიკოზების და სამეფო კანონები, სადაც მეფე და კათალიკოსი გათანასწორებულები არიან უფლებაში.

ერთი შენი სუსტი მხარეც უნდა გიჩვენო, ანტიოქიის პატრიარქის მოგზაურობიდან ცხადია სჩანს, რომ ის თამამად მოქმედებდა, თუმცა დასაჯერებელი არ არის დასავლეთ საქართველოსი და შენ კი არ მოისურვე ეს პირდაპირ გეთქვა. აღმოსავლეთ საქართველოში იყო ამ დროს კათალიკოსად დომენტი II. (1660-1676 წელი) _ ბიძაშვილი ვახტანგ მეხუთისა, კაცი ღირსი და გასწავლული, რომელიც არ აპარპაშებდა აღმოსავლეთ საქართველოში ცრუპენტელა მაკარის.

გიგზავნი ჩემ მცირე სტატიებს: Иверииуи, какь пилигримы и остователи обителей вс. св. мьестах востока და Мирь внешни и внутрений. ბევრი საინტერესო სტატია მაქვს მაგრამ ქართული ანბანის უქონლობის გამო აქ ვერა ვბეჭდამ. უკეთესსა ჟამსა ველი. შენც გულს ნუ გაიტეხამ, შენ რა გიჭირს, შვილებით მაინც ნუგეშობ, მე კი, ვითარცა ხენეში ხე, მოკლებული სამშობლო ჰავასა და ნიადაგს. "მაშინ იხარის მწილნავი, ოდეს მოისთვლის მტევანსა."

ამ ორი კვირის წინად გამოვუგზავნე დეკანოზს ღამბაშიძეს რემინგტონზედ დაბეჭდილი წიგნი "Из воспоминаний русского человека о грузинской вь тифлисе Православной духовной Семинарий ". მეტად შესანიშნავი წიგნია - შიგ ფოტოგრაფულის სინამდვილით არის დახატული ორი საზიზღარი სურათი უკანასკნელ რექტორებისა სტეფანესი და ნიკანდრისა.

სინოდიდან მოსულ კითხვების გამოსარკვევად მე აქ დავნიშნე კომისია, რომელმაც თითქმის სამი თვე იმუშავა, ზოგი ადგილები გადავაკეთე და ამ დღეებში გავგზავნი სადაც ჯერ არს. აქაურ პასუხებშიაც არის გამოთქმული, რომ საჭიროა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა. აფხაზის კათალიკოსებზეც და გრიგოლის მოხსენება მეგრული ენის შესახებ დაპირებული ხარ და აქამდი მოთმინებით ველი და იმედს არ ვკარგავ, რომ გამომიგზავნი.

ჩვენი ძველი პანთეონის სამი ღმერთის სახელი აღმოვაჩინე და აგრეთვე გამოვიკვლიე საფუძველი წმ. თეოგნოსტეს, რომელმაც ქრისტიანობა გაავრცელა საქართველოში, ჩვენ წინაპართ რად უწოდეს სახელად ნინო, ამ ორი კვირის უკან დავბრუნდი მოსკოვიდან, სადაც რვა დღე დავყავ, და ეხლა თუ გზები არ შეიკრა, პეტერბურგში ვაპირებ წასვლას. ვეცდები ან სამხრეთში მომცენ კათედრა ან ულუფაზედ უნდა გამოვიდე, რომ ჩემი თხზულებების კრებულის გამოცემა მოვასწრო. ჩემ შესწორებულ სტატიებს მეც ძლივს ვარჩევ და ჩემს შემდეგ ვინ დაუდებს თავს.

იყავნ მშვიდობით შენი შვილებით. ნახვამდის."

შენი ამხანაგი და ერთგული მეგობარი ეპისკოპოსი კირიონი. (22, 596).
1905.10.XI

მთავარეპისკოპოსი დიმიტრი (აბაშიძე)

XIX საუკუნის საქართველოს ისტორია თავის თავში იტევს როგორც საქართველოს სახელმწიფოებრივი და ეკლესიური თავისუფლებისათვის მებრძოლ დიდ წინაპართა სახეებს, ასევე სამშობლოსაგან გაუცხოებულ თანამემამულეებსაც, რომელნიც ემსახურებოდნენ რა რუსეთის იმპერიას საერთოდ არ ფიქრებოდნენ იმ სამშობლოზე, სადაც დაიბადნენ, სადაც მათ წინაპართ სისხლი უნთხევიათ თითოეული გოჯი ქართული მიწის დასაცავად. მთავარეპისკოპოსი დიმიტრი დღეს რუსეთშია დაფასებული, თავისი სამშობლო მას ვერ პატიობს ქართველობის უარყოფას, სამშობლოს ინტერესების უგულებელყოფას.

მთავარეპისკოპოსი დიმიტრი, ერისკაცობაში დავით ილიას ძე აბაშიძე დაიბადა 1867 წლის 12 ოქტომბერს თბილისის გუბერნიის სიღნაღის მაზრის სოფელ ვეჯინში. მისი წინაპრები XVIII საუკუნეში იმერეთიდან გადმოსულან კახეთში. ოჯახში პირველდაწყებითი განათლების მიღების შემდეგ სწავლის გასაგრძელებლად გაეშურა ოდესაში, ჩაირიცხა უნივერსიტეტის იურიდიულ ფაკულტეტზე, რომელიც წარჩინებით დაამთავრა 1891 წელს, 1892 წელს სწავლა განაგრძო კიევის სასულიერო აკადემიაში, იმავე წელს აღიკვეცა ბერად დიმიტრი როსტოველის ხსენების დღეს (21 ოქტტომბერს) და უწოდეს სახელად დიმიტრი. 1896 წელს კიევის სასულიერო აკადემიის დამთავრების შემდეგ დაბრუნდა სამშობლოში. მას სხვა ქართველი სასულიერო პირებისაგან განსხვავებით ენდობოდა რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლება, როგორც იმპერიის იდეოლოგიის ერთგულ დამცველს და სამშობლოს მიმართ ინდიფერენტულად განწყობილ კაცს. ამიტომ 1879 წელს იგი დანიშნეს ქუთაისის სემინარიის, 1898 წელს კი თბილისის სემინარიის ინსპექტორად. დაუზუსტებელი ინფორმაციით, იგი ერთხანს მფარველობდა სემინარიელ იოსებ ჯუღაშვილს და ცდილობდა იგი რუსეთის თვითმპყრობელობის ერთგულების სულით აღეზარდა. სემინარიაში ებრძოდა ქართულ ენას და ეროვნული სულისკვეთების უმცირეს გამოვლინებასაც. 1900 წელს მიენიჭა არქიმანდრიტის ხარისხი და დაინიშნა თბილისის სასულიერო სემინარიის რექტორად. იმ დროს, როდესაც სემინარიიდან აძევებდნენ ქართველ მასწავლებლებს, დევნიდნენ ქართველ სტუდენტებს, ქართული წარმომავლობის სასულიერო პირის რექტორად დანიშვნა მრავლისმეტყველი ფაქტი იყო. 1902 წლის 16 მარტს რუსეთის წმიდა სინოდის გადაწყვეტილებით და იმპერატორ ნიკოლოზ II-ის თანხმობით არქიმანდრიტი დიმიტრი გამორჩეულ იქნა ეპისკოპოსად. მისი ეპისკოპოსად კურთხევის წესი შეასრულა საქართველოს ეგზარქოსმა ალექსიმ (ოპოცკი) 1902 წლის 23 აპრილს თბილისის ალექსანდრე ნეველის სახელობის ეკლესიაში. ეპისკოპოსმა დიმიტრიმ ვრცელი სიტყვით მიმართა შეკრებილ საზოგადოებას. "ის ფაქტი, რომ არა თუ ვეძიებდი ეპისკოპოსობის პატივს, არამედ განზრახვა მქონდა გავქცეოდი მას, - აღნიშნა მან, - გულთამხილმა ღმერთმა და ჩემმა ამომრჩეველმა ეკლესიის წარმომადგენელმაც იციან... უფალმა საშიში და საპასუხისმგებლო მსახურება დამაკისრა, მე უნდა გავხდე სულიწმიდის ცოცხალი იარაღი ქრისტეს სხეულის შესაქმნელად, ყოველ წამს მზად უნდა ვიყო წარვსდგე მის წინაშე. მიუკერძოებელი უნდა ვიყო ღვთის მიმართ, მარად უცვლელი ჭეშმარიტების მიმართ, პასუხი ვაგო ჩემზე მონდობილი ხალხის სულების გამო. მისივე ძალით უნდა შევიმოსო სიწმინდით და სისპეტაკით, თამამად ვუთხრა ჩემს ძმებს: ჩემი მსგავსი იყავით, რადგან ქრისტეში ყოფნა ყოველმხრივ მაგალითი უნდა იყოს მართლმადიდებელი ხალხისათვის, ქრისტეს სხეულისათვის. ზნეობრივი კანონიდან სულ მცირე გადახვევაც კი სამუდამო წარსაწყმედელში ჩამითრევს, რადგან საშიშია ცხოველი ღმერთის ხელში ჩავარდნა. მე უძლურმა და ცოდვილმა როგორ ვზიდო მხსნელის სისხლით გაბრწყინებული წმიდა ჯვარი? ჩემს პირველივე გზაზე ხომ არ დავეცემი. მის წინაშე? იდუმალი ხმა, წმიდა პავლე მოციქულის ხმა, მიმშვიდებს გულს და მისი სიტყვები ჩამესმის - სარწმუნოა ღმერთი, იგი არ დაუშვებს თქვენს შეცოდებებზე მეტად ცდუნდეთ. ჩემნაირ ცოდვილში ხომ ყოვლადძლიერი ღვთიური მადლი მოქმედებს, ახლაც მისით ვარ, თუ ვარ. ამ მადლმა დამიხსნა ცოდვით უფსკრულისაგან, განწმინდა, გამაბრწყინა, მასწავლა რწმენისა და ღვთისმოსაობის ჭეშმარიტებანი, დამნიშნა ღვთის ეკლესიის პრესვიტერად. ეს მადლი, ვსასოებ მაცხოვარ იესოს, ჩემი მამების ღმერთს, არ დამტოვებს, რადგან ვსასოებ, მე აქ ჩემი ნებით არ მოვსულვარ, არამედ მოვედი მხოლოდ ყოვლისშემოქმედის ბრძანებით... საეპისკოპოსო კათედრაზე ასვლა ნიშნავს გოლგოთასთან მიახლოებას, მაგრამ ქრისტიანს გოლგოთა ვერ დააშინებს. ჩვენ მისთვის ვართ დაბადებულნი, რადგან გოლგოთის გარეშე არ არსებობს აღდგომა, ვნების გარეშე სიხარული. ეს კანონია არა მარტო ქრისტიანისათვის, არამედ რწმენაში გაუნათლებლისათვისაც." (31, 119).

ეპისკოპოსი დიმიტრი ერთგულად იცავდა რუსეთის იმპერიულ ინტერესებს კავკასიაში. მას ქართული საქმის არაფერი არ სწამდა. ამიტომ თანამემამულეთა მხრიდან გაკიცხვასა და გმობას იმკიდა. რუსეთის ხელისუფლება ცდილობდა ქართველი ერის დენაციონალიზაციის პოლიტიკის გატარებას. 1902 წლის 4 ივლისს რუსეთის სინოდმა გამოიტანა დადგენილება, რომ საეკლესიო-სამრევლო სკოლებში ადგილობრივი ენა ისწავლებოდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, უკეთუ მოსახლეობა მართლაც ლაპარაკობს ამ ენაზე, ხოლო რადგანაც სამეგრელოში სალაპარაკო ენად მეგრული იყო, ამიტომ საქართველოს საეგზარქოსოს საოლქო სასწავლო საბჭომ გამოიტანა დადგენილება სამეგრელოს სკოლებში აეკრძალათ ქართული ენისა და ლიტერატურის სწავლება. ამის შესახებ 1902 წლის 20 აგვისტოს დეკანოზმა ი. ვოსტორგოვმა აცნობა გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსს ალექსანდრეს (ოქროპირიძე), რომელმაც არ შეასრულა საეგზარქოსოს ეს უკანონო, ანტიქართული გადაწყვეტილება. განრისხებულმა ვოსტორგოვმა დასმენის წერილი აფრინა პეტერბურგში ეპისკოპოს ალექსანდრეს წინააღმდეგ, რომელმაც თითქოს ვერ გამოიჩინა უნარი სახელმწიფო იდეების გასატარებლად. იმპერატორმა ნიკოლოზ II-მ ღვაწლმოსილი მღვდელმთავარი გადააყენა გურია-ოდიშის ეპარქიის წინამძღოლობიდან და საყვედური გამოუცხადა მას. ეპისკოპოსი დიმიტრი (აბაშიძე) დაინიშნა გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსად და ენერგიულად შეუდგა სამეგრელოს სკოლებიდან ქართული ენის გამოდევნას. ამას მოჰყვა სერიოზული დაპირისპირებანი. 1904 წლის 23 ივლისს ამ კუთხის 113 თავადაზნაურის ხელმოწერით რუსეთის სინოდში გაიგზავნა საპროტესტო წერილი ქართული ენისა და ლიტერატურის აკრძალვის გამო. 1904 წლის 28 ივლისს ეპისკოპოსმა დიმიტრიმ "პეტერბურგში სინოდის სასწავლო კომიტეტში გაგზავნა საპასუხო განცხადება, რომ არათუ სამეგრელოში, არამედ მთელ საქართველოში საეკლესიო სკოლებში ქართული ენის სწავლება უნდა აღკვეცილ იქნას, რადგან ქართული ლიტერატურა სავსეა ღვთის მგმობელი და სეპარატისტული აზრებითო... იგი სთხოვდა სინოდის სასწავლო კომიტეტს ეს მისი განცხადება დაეცვა საიდუმლოდ, რადგან თუ მისი შინაარსი გამომჟღავნდება აქ აღარ დამედგომებაო." (48, 209).

ეპისკოპოს დიმიტრის წერილის შინაარსი მაინც გამჟღავნდა, რამაც კიდევ უფრო გაზარდა მისადმი უარყოფითი დამოკიდებულება. იგი 1905 წელს იძულებული გახდა ჩოხაში გადაცმული გასცლოდა მისგანვე უარყოფილ სამშობლოს. ეხებოდა რა ეპისკოპოს დიმიტრის ანტიქართულ საქმიანობას გურია-სამეგრელოს ეპარქიაში, არქიმანდრიტი ამბროსი ხელაია შენიშნავდა: "მე არასოდეს არ თანავუგრძნობდი იმ სამღვდელო პირთ, რომლებიც ხალხის გარუსებას ცდილობდნენ. ხალხი დარწმუნდა, რომ ის სამღვდელნო პირნი, რომელნიც ებრძოდნენ მკვიდრთა სამშობლო ენას, ვერ გაუძღვებოდნენ ბავშვების აღზრდას. ხალხი აღსდგა მათ წინააღმდეგ. ეპისკოპოსი დიმიტრი აბაშიძე თავისი პოლიტიკის გამო შეიჯავრა გურია-სამეგრელოს მოსახლეობამ და თუ არა მისი გაქცევა სამწყსოდან, ყველაფერი ცუდად დამთავრდებოდა." (49, 158) საქართველოდ გადახვეწილი ეპისკოპოსი დიმიტრი რუსეთის სინოდმა ბალტიის ეპისკოპოსად განაწესა, სადაც მხოლოდ ერთი წელი დაჰყო, 1906 წლის იანვრიდან თურქმენეთისა და ტაშკენტის ეპისკოპოსია, სადაც ნაყოფიერ მისიონერულ საქმიანობას ეწეოდა.

1905-1906 წლებში ქართველმა სამღვდელოებამ მტკიცედ მოითხოვა რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლებისაგან საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა. რუსეთის ხელისუფლება ცდილობდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხი მეცნიერული პოლემიკას არ გასცლებოდა. 1906 წელს პეტერბურგში დაინიშნა რუსეთის სინოდის სხდომა, სადაც განსახილველად გატანილ იქნა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის მიზანშეწონილების საკითხი. სხდომაზე საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აუცილებლობაზე მსჯელობდნენ ეპისკოპოსები: კირიონი (საძაგლიშვილი), ლეონიდე (ოქროპირიძე), პროფესორები: ნიკო მარი, ალექსანდრე ცაგარელი, ალექსანდრე ხახანაშვილი. რუსეთის სინოდის წევრები არ იზიარებდნენ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის  აზრს. სხდომაზე სიტყვა ითხოვა თურქმენეთისა და ტაშკენტის ეპისკოპოსმა  დიმიტრიმ, რომელმაც დაგმო ქართველ ავტოკეფალისტთა მოთხოვნა და მათ ნაციონალისტები და სეპარატისტები უწოდა.  დაიჭირეთ ეპისკოპოსები კირიონი და ლეონიდე საქართველოში ეკლესიის ავტოკეფალია აღარავის არ გაახსენდებაო, - ასე დაასრულა თავისი გამოსვლა მან. ქართული არისტოკრატიული გვარის წარმომავლობის ეპისკოპოსისაგან ასეთი მოწოდება იყო დასანანი და სამწუხარო მოვლენა. ეპისკოპოსი დიმიტრი ვერც ტაშკენტში გრძნობდა თავს კარგად იქაც ორჯერ იყო მასზე თავდასხმა.

1912 წლის 25 ივნისიდან იგი იმპერატორის ბრძანებით დაინიშნა ტავრიისა და სიმფეროპოლის ეპარქიის მმართველად, სადაც ჩვეული ენერგიით შეუდგა საქმიანობას, აქ მან განსაკუთრებით თავი გამოიჩინა სექტანტებთან ბრძოლაში. 1913 წლის 13 მაისს რუსეთის იმპერატორმა ნიკოლოზ II-მ ეპისკოპოსი დიმიტრი ძვირფას თვლებიანი პანაღიით დააჯილდოვა და აიყვანა მთავარეპისკოპოსის ხარისხში.

პირველი მსოფლიო ომის დროს თავისი სურვილით შავი ზღვის ფლოტის ერთ-ერთ ხომალდზე საშტატო მღვდლის მოვალეობას ასრულებდა. იმპერატორ ნიკოლოზ II-ის ტახტიდან გადადგომამ, რუსეთში შექმნილმა რთულმა პოლიტიკურმა პროცესებმა მძიმედ იმოქმედა მთავარეპისკოპოს დიმიტრიზე. იგი ერთგული იყო რუსეთის თვითმპყრობელური იმპერიისა და საიმპერატორო ხელისუფლებისა. 1917 წლის აგვისტოში მოსკოვში კრემლის მიძინების  ტაძარში გაიხსნა რუსეთის საეკლესიო კრება, რომელსაც უნდა გადაეწყვიტა საპატრიარქო მმართველობის აღდგენა. ეპისკოპოსი დიმიტრი აქტიურად  მონაწილეობდა კრების მუშაობაში და მხარს უჭერდა რუსეთის ეკლესიაში პატრიარქობის აღდგენას. საეკლესიო კრებამ დაგმო საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა და მცხეთაში მიღებულ დამოკიდებულების აქტს უკანონო უწოდა. მთავარეპისკოპოსი დიმიტრი, როგორც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის მოწინააღმდეგე, დაინიშნა "კავკასიაში მართლმადიდებელი ეკლესიის მოწყობის შესახებ საეკლესიო კომისიის~ თავმჯდომარედ. 1919 წელს იგი მცირე ხნით განერიდა სამოქალაქო ომით გაწამებულ რუსეთს. უკან დაბრუნებული საბჭოთა ხელისუფლებამ არასაიმედო სასულიერო იერარქად მიიჩნია, რამდენჯერმე დააპატიმრა კიდეც. იყო მისი დახვრეტის საშიშროებაც, მაგრამ როგორც ფიქრობენ, იოსებ სტალინმა შეიწყალა თავისი ყოფილი სემინარიელი მასწავლებელი. 1923 წლიდან კიევ-პეჩორის ლავრაში იყო, 1928 წელს შეიმოსა დიდი სქემა და ეწოდა ანტონი. მას დიდ პატივს სცემდნენ რუსეთში, რასაც სამწუხაროდ ვერ ვიტყვით მის სამშობლოზე. საქართველოსთან მხოლოდ ნათესავები აკავშირებდა, რომელთაც თბილი წერილებით მოიკითხავდა. აღესრულა 1942 წლის 19 ოქტომბერს. დაკრძალეს კიევ-პეჩორის ლავრაში. საფლავის ქვას ასეთი წარწერა ჰქონდა: "მამაო, ცად მიმართ და წინაშე შენისა, არღარა ღირს ვარ წოდებად ძედ შენდა, არამედ მყავ მე ვითარცა ერთი მუშაკთაგანი."

ეპისკოპოსი ექვთიმე (ელიაშვილი)

ეპისკოპოსი ექვთიმე, ერისკაცობაში ესტატე პლატონის ძე ელიაშვილი დაიბადა 1845 წელს თბილისში. 1861-1864 წლებში სწავლობდა თბილისის სასულიერო სემინარიაში, რომლის წარჩინებით დამთავრების შემდეგ, 1865 წელს დანიშნეს სემინარიის მასწავლებლად, სადაც მოღვაწეობდა 1873 წლამდე. რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლება ნაკლებად ენდობოდა ქართველებს, მაგრამ, როგორც ჩანს, ესტატე ელიაშვილში მათ დაინახეს რუსეთის ერთგული ადგილობრივი წარმოშობის "ინოროდცი", ამიტომ 1873 წელს დანიშნეს სემინარიის ზედამხედველის თანაშემწედ და აკურთხეს მღვდლად. ამავე დროს იგი განაწესეს თბილისის წმიდა მარინეს ეკლესიის დეკანოზის თანაშემწედ. (წმიდა მარინეს ეკლესია მოქმედი იყო 1938 წლამდე და მდებარეობდა ე.წ. კომუნარების ბაღში. იგი დაანგრიეს 1938 წელს ს.ვ.).

1873-1880 წლებში მამა ესტატე საღვთო სჯულს ასწავლიდა წმიდა ნინოს ქალთა სასწავლებელში, 1880-1891 წლებში თბილისის ვაჟთა გიმნაზიაში საღვთო სჯულსა და საეკლესიო ისტორიას.

1884 წლიდან სიონის ტაძრის დეკანოზია, საიდანაც 1902 წელს გადაყვანილ იქნა ქაშუეთის ეკლესიის წინამძღვრად. ამ დროს ქაშუეთის ძველი ეკლესია დაანგრიეს და აშენდა დროებითი ეკლესია. 1903 წლის 23 ნოემბერს დეკანოზმა ესტატე ელიაშვილმა მოახერხა ეგზარქოსის დარწმუნება ახალი დიდი ეკლესიის აშენების აუცილებლობაში, აიღო სესხი, გაათხრევინა საძირკველი და შეუდგა ახალი ტაძრის მშენებლობას. ქაშუეთში მისი მოღვაწეობის პერიოდს უკავშირდება ერთი გახმაურებული ინციდენტი. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ განთქმულ სამონასტრო ცენტრებს რუსეთის შიდა გუბერნიებიდან გადმოსული ბერები დაეპატრონენ. ასე მოხდა სოფელ ასურეთთან მდებარე XIII საუკუნის კაბენის მონასტერშიც, სადაც რუსმა ბერებმა თითქმის გაანადგურეს ეს ისტორიული მონასტერი და გადააკეთეს რუსულ ყაიდაზე. მათ იცოდნენ, რომ ქაშუეთში იყო კაბენის ღვთისმშობლის ხატი და მოინდომეს მისი წაღება. 1902 წელს ვითომც მოსალოცავად შევიდნენ ქაშუეთის დროებით აშენებულ ეკლესიაში და წინამძღვრის დაუკითხავად გადაიხადეს პარაკლისი, ხოლო შემდეგ ჩამოხსნეს ხატი და აპირებდნენ მის წაღებას, მაგრამ დეკანოზმა ესტატე ელიაშვილმა მორწმუნეთა დახმარებით ისინი ეკლესიიდან ხელცარიელი გაუშვა. 1903 წლის ოქტომბერში დეკანოზი ესტატე ბერად აღიკვეცა და უწოდეს სახელი ექვთიმე, იმავე წლის ნოემბერში აკურთხეს ალავერდის ეპისკოპოსად. 1905 წელს ეპისკოპოსი ექვთიმე გადაყვანილ იქნა გორის ეპარქიის მართველად. ამ დროს საქართველოში ავტოკეფალური მოძრაობა კიდევ უფრო გაძლიერდა. ქართველმა სამღვდელოებამ საეკლესიო კრებამდე ცოტა ხნით ადრე სთხოვა ქართველ მღვდელმთავრებს რუსეთის იმპერატორ ნიკოლოზ II-სა¬თვის ოფიციალურად მოეთხოვათ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა. 1905 წლის 16 ნოემბერს იმპერატორს წარუდგინეს დოკუმენტი, რომელსაც ხელს აწერდნენ ეპისკოპოსები: პეტრე (კონჭოშვილი), ლეონიდე (ოქროპირიძე), გიორგი (ალადაშვილი), ექვთიმე (ელიაშვილი). ბუნებრი-ვია რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლებისათვის მიუღ¬ებელი იყო საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა და დაიწყო ზეწოლა ხელისმომწერებზე. ეპისკოპოსმა ექვთიმემ რუსეთის ხელისუფლების წინაშე აღიარა თავისი შეცდომა და გაემიჯნა ავტოკეფალურ მოძრაობას. როგორც მღვდელი იოსებ ჩიჯავაძე ეპისკოპოს კირიონს 1906 წლის 31 მარტს აცნობებდა: "ელიევი (ელიაშვილი ს.ვ.) ღმერთმა დასწყევლოს აქაც და იქაც, ხომ მოგ¬წერე, უარი თქვა ავტოკეფალიაზე, რა ვუყო, რომ ხელი მოვაწერეო." (49, 135).

1906 წელს პეტერბურგში სინოდის საგანგებო სხდომაზე, მძაფრი პოლემიკა გაიმართა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის მიზანშეწონილობის საკითხზე, ეპისკოპოსმა ექვთიმე ელიაშვილმა და ეპისკოპოსმა დიმიტრი აბაშიძემ მხარი დაუჭირეს ოფიციალური ხელისუფლების პოზიციას და დაუპირისპირდნენ ქართველ ავტოკეფალისტებს. ეპისკოპოს კირიონის ჩანაწერებში ასეა დახასიათებული ექვთიმე ელიაშვილი: "მელიაშვილი აქ არის და დაიარება ეგზარქოსთან. ეს ისეთი ყაიდის კაცია, რომ სამოთხეშიც არ დასტოვებს თავის ვერაგობას... ძაან შევთათხე. პირდაპირ გამოვუცხადე, რომ თქვენისთანა ქვეყნის გამყიდველი ადამიანი სამშობლოს არ უნდა მეთქი." (49, 164). მას თავისი ასეთი საქციელის გამო საქართველოში აღარ ჩამოესვლებოდა. 1906 წლის 8 ნოემბერს თხოვნა შეიტანა იმპერატორის სახელზე გადაეყვანათ რუსეთის შიდა გუბერნიის ნებისმიერ ეპარქიაში, 10 ნოემბერს დააკმაყოფილეს მისი თხოვნა და გადაიყვანეს ნიჟნი ნოვგოროდის გუბერნიის ბალახნინის ეპისკოპოსად.

1909 წლის 29 მაისს იგი გადადგა ეპარქიის მმართველის თანამდებობიდან და დაინიშნა მოსკოვის ზაიკონოსპასკის მონასტრის  წინამძღვრად. გარდაიცვალა 1918 წელს და დაიკრძალა იქვე. ეპისკოპოსი ექვთიმე იყო ფრიად განსწავლული პიროვნება. საქართველოში ყოფნისას აქტიურ მონაწილეობას იღებდა ქალთა საეპარქიო სასწავლებლის დაარსებაში, იყო საეპარქიო საბჭოსა და სინოდის კანტორის წევრი, ასრულებდა ჟურნალ "მწყემსის" და "Духовный вестник Грузинского Экзархата"-ს ცენზორის მოვალეობას. უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატეს შეფასებით "იყო კაცი ფრიად ნიჭიერი, მშვენიერი მწირველ-მლოცველი, საეკლესიო წიგნების საოცარი მკითხველი და ჩინებული მქადაგებელი, მაგრამ მეტისმეტად მფრთხალი." (50, 78). რაოდენ სამწუხაროა, რომ მისი სიფრთხილე სამშობლოს მტრობაში გადაიზარდა, ხოლო ნიჭიერება ვერ მოხმარდა მშობელ ხალხს.

ეპისკოპოსი პეტრე (კონჭოშვილი)

ეპისკოპოსი პეტრე, ერისკაცობაში პეტრე დავითის ძე კონჭოშვილი დაიბადა 1863 წელს თბილისის გუბერნიის, თელავის სოფელ საბუეში. პირველდაწყებითი განთლება ოჯახში მიიღო. (მამა მღვდელი ჰყავდა, ძმა მედავითნე). ამის შემდეგ იგი სწავლის გასაღრმავებლად ჯერ თელავის სასულიერო სასწავლებელში მიაბარეს, რომლის წარჩინებით დამთავრების შემდეგ სწავლა განაგრძო თბილისის სასულიერო სემინარიაში, სადაც ამ დროს მკაცრად დევნიდნენ ქარ-თულ ცნობიერებას და ქართულ კულტურას. სემინარიის დამთავრების შემდეგ პეტრე მალე აკურთხეს მღვდლად და საინგილოში განაწესეს. რთულ პირობებში უხდებოდა მამა პეტრეს მოღვაწეობა, დიდი იყო მაჰმადიანობის გავლენა, მუქარა, შევიწროებანი, მაგრამ მამა პეტრე დაუღალავად იღწვოდა ინგილოებში ქრისტიანობისა და ეროვნული ცნობიერების ასაღორძინებლად.

1865 წლიდან 1873 წლამდე მამა პეტრე სასულიერო სამისიონერო საქმიანობას ეწეოდა ჯავაში, საიდანაც გადმოყვანილ იქნა თბილისში და განწესებულ იქნა საქალებო ინსტიტუტში საღვთო სჯულის მასწავლებლად. 1885 წელს იგი დაჯილდოებულ იქნა ოქროს ჯვრითა და საეკლესიო ორდენით. მამა პეტრე ყველანაირად ეხმარებოდა ქართული ეროვნული საქმის ინიციატორებს, უშურველად უგზავნიდა ფულს "ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას", წინამძღვრიანთკარის სკოლას, ქალთა საშუალო სასწავლებელს, ქვრივ-ობლებს. იგი ეპისკოპოს კირიონისადმი გაგზავნილ ერთ კერძო წერილში აღნიშნავს: "ჩემს სიცოცხლეში ობლების მზრუნველობას ვერ მოვრჩი."

1894 წელს მამა პეტრეს საქართველო-იმერეთის სინოდალურმა კანტორამ დაავალა ბიბლიის თარგმანთა შესწორება. მისმა თავდადებულმა მუშაობამ საზოგადოების დიდი მოწოდება დაიმსახურა, თუმცა მოშურნენიც განუმრავლა, რომელთაც იმდროინდელ პრესაში სცადეს მამა პეტრეს ღვაწლის განქიქება, ილია ჭავჭავაძის "ივერიამ"დაიცვა მამა პეტრე და მისი ნაღვაწი: "მამა კონჩუევი (კონჭოშვილი) შემკულია სამაგალითო შრომისმოყვარეობით, ღრმა სარწმუნოებით, კეთილ-სვინდისიერებით და საღვთო წერილი და ღვთისმეტყველება მშვენივრად აქვს შესწავლილი 30 წლის მოღვაწეობის დროს, საღმრთო სჯულის მასწავლებლის ასპარეზზედ და ამიტომ, მისი შესწორებანი უნდა იყვნენ სრულიად სანდონი და შესაწყნარებელი." (51, 29). 1899 წელს პეტრე კონჭოშვილმა იმოგზაურა იერუსალიმში. სამშობლოში დაბრუნებულმა გამოაქვეყნა "მოგზაურობა" 1901 წელს, რომელშიც აღწერილია იერუსალიმის ქართული სიძველენი. "მოგზაურობას" არაერთი დადებითი გამოხმაურება მოჰყვა ქართულ საზოგადოებაში. იაკობ ფხაკაძემ აღნიშნა: "მელნით კი არა ცრემლითა და სისხლით დაწერილი ყოფილა კონჭოშვილის წიგნი. დეკანოზი პეტრე დიდი მცოდნე ყოფილა დაბადებისა და საეკლესიო წიგნებისა. წიგნს შესაფერისი გარეგნობაც აქვს... ამისთანა საუცხოო სუფთა გამოცემა მარტო ორიოდე მოიპოვება ჩვენს ენაზედ. ეს წიგნი, ყოველ ჩვენებურ შეგნებულ მღვდლის ბიბლიოთეკაში უნდა მოიპოვებოდეს."

1908 წელს მამა პეტრეს რედაქტორობით გამოიცა სამღვდელმთავრო კონდაკი. შესავალში რედაქტორი აღნიშნავდა: "ჯერ არს უწყებად, ვითარმედ "სამღვდელმთავრო კონდაკი", ქართველთა შორის შემოვიდა ხმარებაში, ცალკე წიგნად. რუსთა ეკლესიის ზედმიხედვით, მხოლოდ მეთორმეტე საუკუნეში, ვინაიდგან წიგნი ესე, აღსავსე თუალსაჩინო შეცდომებითა, არ დაბეჭდილა, რაისა გამო, ქართულნი მწყემს-მთავარნი განიცდიდნენ მრავალგუარ დაბრკოლებათა, ამისათვის შევასწორე იგი ჯეროვნად, დეკანოსის კორნილიოს კეკელიძისა და მღუდლის კალისტრატე ცინცაძისაითა, ბერძნულ-სლოვენურ ტექსტთა ქართულ ხელნაწერთა თანა შედარებით და აღუბეჭდე, საფასითა და წარსაგებელითა ჩემითა. უნებლიეთ შეცდომათთვის, ვითხოვ მკითხველთაგან შენდობასა."

1905 წლის 26 აგვისტოს პეტრე კონჭოშვილი ეპისკოპოსად აკურთხეს. 17 ნოემბერს "ივერიაში" დაიბეჭდა განცხადება "გუშინ 16 ნოემბერს იმერეთის ეპისკოპოსმა ლეონიდემ (ოქროპირიძე), გურია-სამეგრელოსამ გიორგიმ (ალადაშვილი), გორისამ ექვთიმემ (ელიაშვილი), ალავერდისამ პეტრემ (კონჭოშვილი) საქართველოს ეგზარქოსს თავიანთ მიერ ხელმოწერილი განცხადება წარუდგინეს და აუწყებდნენ, რომ უკეთუ უწმიდესი სინოდი დროზე არ გასცემს პასუხს საქართველოს სამღვდელოების სამართლიანს მოთხოვნილებაზე ივერიის ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ, სამღვდელოება შეიკრიბება და მთავრობის დაუკითხავად კათოლიკოსს ამოირჩევსო." (51, 72) ეპისკოპოსი პეტრე დიდ პატივს სცემდა ავტოკეფალური მოძრაობის გამოჩენილ მოღვაწეს ეპისკოპოს კირიონს და განიცდიდა მის  დევნა-შევიწროებას, რომელსაც რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლება უწყობდა ამ გამორჩეულ სასულიერო მოღვაწეს. 1906 წლის იანვარში ეპისკოპოსი პეტრე იმერეთის ეპარქიის მმართველად გადაიყვანეს, სადაც სამწყსოზე ზრუნვის გარდა მან გასცა ნებართვა მელიტონ კელენჯერიძის პოლიტიკურ წიგნზე "სიმართლე ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ." რომელშიც ავტორი მეცნიერულად ასაბუთებდა საქართველოს ეკლესიის ისტორიულ ავტოკეფალიას, რუსეთის ხელისუფლების მიერ მისი გაუქმების არაკანონიკურობას და აცხადებდა, რუსების ხელში "ქართული ეკლესია მოჩვენებას დაემსგავსა, ხოლო საღვთისმეტყველო მეცნიერება, პირდაპირი მნიშვნელობით გაილია ისე, რომ მისი კვალიც აღარ დარჩა... ასეთია ქართული ეკლესიისა და ხალხის წინაშე რუსული სკოლისა და რუსული გავლენის დამსახურება... რაღა უნდა ითქვას ამის შემდეგ იმ საცოდავ კაცუნებზე, რომლებიც უსინდისოდ და სიამაყით უცხადებენ ქართველებს, რუსი ხალხის რაღაც დიდ დამსახურებაზე ქართველი ერის  წინაშე." (51, 73). ასეთი პათოსის წიგნზე მეუფე პეტრეს ნებართვა ოფიციალური ხელისუფლებისათვის მიუღებელი იყო, მაგრამ წყენას არ იმჩნევდნენ. 1907 წლის აპრილში ეპისკოპოსი პეტრე გორის ეპარქიის მმართველად გადმოიყვანეს. 1907 წლის სექტემბერში იგი აირჩიეს იმ კომისიის თავმჯდომარედ რომელსაც ევალებოდა ბიბლიის ქართულად გამოცემა, ხოლო 8 ნოემბერს საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოების წევრად.

ეპისკოპოსი პეტრე კირიონ საძაგლიშვილს ქართული ეკლესიის ელისეს, ეზრას, ნეემიას, სვიმონს, შარავანდედს, სვეტსა და ანგელოზს უწოდებდა. იგი განიცდიდა ეპისკოპოსის კირიონის სამშობლოდან გადასახლებას და მისადმი გაგზავნილ წერილებში გამოხატავდა ღრმა თანაგრძნობასა და სიყვარულს.. "ღმერთმა გვაღირსოს თქვენი მშვიდობით და კეთილწარმატებით მობრუნება სამშობლოს, გაუფრთხილდით თქვენს თავს." თავის მხრივ კირიონი ძალიან აფასებდა მას და როდესაც შეიტყო პეტრეს ეპისკოპოსად აკურთხებენო, საჩუქრად გამოუგზავნა მიტრა, პანაღიები, საეპისკოპოსო კვერთხი. ეპისკოპოს პეტრეს ღვაწლს პატივს სცემდნენ და აფასებდნენ: იაკობ გოგებაშვილი, ექვთიმე თაყაიშვილი, ალექსანდრე ხახანაშვილი, ვასილ და პოლიევქტოს კარბელაშვილები, სოფრომ მგალობლიშვილი, კორნელი კეკელიძე, კალისტრატე ცინცაძე.

"სანუგეშებელი არ მოიპოვება არა რაიმე, ჩვენს ბედკრულს სამშობლოში~ ხშირად აღნიშნავდა მეუფე პეტრე. 1909 წლის 5 თებერვალს იგი გარდაიცვალა. იოსებ ჩიჯავაძე გადასახლებაში მყოფ ეპისკოპოს კირიონს ატყობინებდა: "5 თებერვალს მიიცვალა მოხუცი ეპისკოპოსი პეტრე. ამბროსი ხელაიას გადაყვანამ დიდი გავლენა იქონია მასზე, სულ დაეცა სულით. მეტადრე შენი შელახვა, ხომ რა თქმა უნდა, ძალიან სწუხდა. კვირას დაასაფლავეს ანუ ანდერძი აუგეს და ალავერდში გაისტუმრეს." (51, 115).

8 თებერვალს სიონის ტაძარში იმერეთისა და გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსებმა ლეონიდემ (ოქროპირიძე) და დავითმა (კაჭახიძემ) გადაიხადეს წირვა გორის ეპისკოპოსის პეტრე კონჭოშვილის სულის მოსახსენებლად. განსვენებულის ღვაწლზე ¬ვრცლად ისაუბრა დეკანოზმა კორნელი კეკელიძემ. მისი ანდერძისამებრ ნეშტი დაიკრძალა ალავერდის ტაძარში. ანდერძის თანახმად მის მიერ დატოვებული თანხა გადანაწილდა "ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების," "საქართველოს საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოების," ეკონომიურად შეჭირვებული ნიჭიერი მოსწავლეების, საეკლესიო მუზეუმის საჭიროებისათვის. ეპისკოპოსი პეტრე კონჭოშვილი იყო გულანთებული ქართველი პატრიოტი მღვდელმთავარი, რომლის ფიქრი, მოქმედება თავის ბედკრულ სამშობლოს დასტრიალებდა. იგი მოუწოდებდა ქართველობას გამოეღვიძათ და ფხიზლად ედარაჯათ სამშობლოსათვის. "სამწუხარო იქნება, თუ საქართველოს მიწა-წყალი გადავა სხვა ტომთა ხელში და ჩვენი ერი კი დარჩება ბოგანოდ... უკეთუ ჩვენმა ერმა დაიცვა თავისი არსებობა აქამდის, ეს სხვათა მიზეზთა შორის იმისათვის, რომ თავის მამულზედა, მის წინაპართა სისხლით მორწყულზედ, იყო იგი მტკიცედ დამკვიდრებული." (51, 123).

ეპისკოპოსი პიროსი (ოქროპირიძე)

ეპისკოპოსი პიროსი, ერისკაცობაში მათე იოანეს ძე ოქროპირიძე, დაიბადა 1874 წლის ნოემბერს სოფელ დისევში (გორის მაზრა). 7 წლის ასაკში მამამ მიაბარა ალავერდის მონასტერს, სადაც მიიღო დაწყებითი სასულიერო განათლება თავისი პაპის მღვდელ-მონაზონ სილვესტერის მიერ (ცნობილი თავისი მკაცრი ცხოვრებით), რომელიც იყო ალექსანდრე ეპისკოპოსის ძმა. მალე ის შეიყვანეს თბილისის სასულიერო სასწავლებელში, ხოლო კურსის დასრულების შემდეგ, 1890 წელს, გადაიყვანეს თბილისის სასულიერო სემინარიაში; 1893-94 სასწავლო წლებში გადავიდა სტავროპოლის სასულიერო სემინარიაში და დაამთავრა 1896 წელს სემინარიის სტუდენტის ხარისხით, იმავე წელს შევიდა კიევის სასულიერო აკადემიაში, 1900 წელს დაამთავრა კიევის სასულიერო აკადემია ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხით, 1900 წლის სექტემბერში აღიკვეცა ბერად და ეწოდა სახელად პიროსი, ამავე დროს აკურთხეს ჯერ იერო-დიაკვნად, შემდეგ - მღვდელმონაზვნად; 1900 წლის 14 ნოემბერს დაინიშნა კავკასიაში მართლმადიდებლუ¬რი ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოების სკოლის ინსპექტო¬რად, 1902 წლის 10-17 მაისს სინოდის დადგენილებით დაინიშნა გორის სასულიერო სასწავლებლების უფროსის თანაშემწედ, 1905 წლის 9 ივლისს - მოწამეთის მონასტრის წინამძღვრად, 1907 წელს აიყვანეს არქიმანდრიტის ხარისხში, 1909 წლის 29 მაისის წმ. სინოდის დადგენილებით დაინიშნა საქართველოს-იმერეთის სინოდალური კანტორის წევრად და დავითგარეჯის უდაბნოს წინამძღვრად; 1915 წლის 10 დეკემბრის ბრძანებით დაინიშნა ალავერდის ეპისკოპოსად, 1916 წლის 15 იანვარს მოხდა კურთხევა ეპისკოპოსად პეტროგრადის წმ. ალექსანდრე ნეველის ლავრაში ალავერდის ეპისკოპოსად, ეპისკოპოსმა პიროსმა მღვდელმთავრად კურთხევის დროს წარმოთქმულ სიტყვაში აღნიშნა: "ლმობიერად თავს მოვიდრეკ რა წინაშე ღვთის განგებისა, მე მთელი ჩემი არსებითა ვმადლობ უფალსა, რომ მან გადამიწყვიტა შევწირო ჩემნი დღენი დიდსა სამღვდელმთავრო ხარისხში ამ კათედრასა, რომელიც სახელგანთქმულია ქრისტიანული, თავდადებულ ღვაწლთა ჩემის სამშობლოს მოსაქმე ადამიანთა. ჭეშმარიტად კათედრა იგი მდიდარია ბრწყინვალე მშრომელებითა, რომელნიც სხივმოსილ გზა მაჩვენებელ ვარსკვლავივით მიუძღოდნენ ჩემს თანამემამულეებს სასუფევლისაკენ ღვთისა. აი ჩემს თვალწინ დიდების ბრწყინ¬ვით მეხატებიან ღირსი მამა იოსებ ალავერდელი, რომელმაც მეექვსე საუკუნეში განამტკი¬ცა ქრისტიანობა კახეთში, ასაფლავია ალავერდის ტაძარში. ეპისკოპოსი იოანე, რომელმაც მიიღო მოწამებრივი სიკვდილი ლეკთაგან 1480 წელს, ეპისკოპოსი ვარსანოფი, რომელმაც მეთხუთ¬მე¬ტე საუკუნეში უქადაგა ქრისტიანული სარწმუ-ნოება ლეკთა, რომელთაგან ბევრი მოაქცია ქრისტიანობაში, ეპისკოპოსი ზენონი, რომელმაც მოიარა ადგილი მაცხოვრის ვნებათა და ჯვარზე სიკვდილისა და რომელიც უკან დაბრუნებისას თურქებმა დაატყვევეს, მაგრამ მაინც ღირს იქმნა ამავე ტაძარში დასაფლავებისა.

ეპისკოპოსი გაბრიელი, რომელიც მეთექვსმეტე საუკუნეში ცხოვრობდა და რომელმაც მოიტანა ალავერდის ტაძარში რუსეთის პატრიარქის იობისაგან შეწირული წმიდა ხატები და საეკლესიო სამკაული. ჩემსავე თვალთა წინა მე მეხატებიან მოწამებრივი გვირგვინებით გასხივოსნებულნი კეთილმორწმუნე დედოფალი კახეთისა ქეთევანი, რომელიც აწამა შაჰ-აბასმა სპარსეთში 1624 წელსა ქრისტეს სარწმუნეობის მტკიცედ დაცვისათვის, მეფე ალექსანდრე, ძე ღვთისა, რომელიც ვერაგობით მოჰკლეს კახეთში, რუსის ელჩის ტატიშჩევის თვალწინ და სხვა. ვიგონებ რა იმ დიდებულ და ღვაწლშემოსილებს, დიდებულთ სარწმუნოებით, თავდადებით და ვადარებ რა ჩემ თავს იმათ, მე ცხადად ვგრძნობ ჩემ უძლურებას და უღირსებას, მე ვგრძნობ, რომ ჩემი მცირე ძალთა და მცირე ცხოვრების გამოცდილებით, ვერ შევძლებ იმ დიდს და საპასუხისმგებლო საქმეს, რომელსაც მავალებს მე ჩემი ახალი სამსახური. მე ვიცი, რომ ამ სამსახურის გზაზე  გადამეღობებიან ის ბოროტი ვერაგობანი, რომელიც გაშლილია და კვლავ გაიშლება ამ გზაზე ბოროტი სულისა და სიბნელისაგან დასაღუპავად ეკლესიის შვილთა. ვითვალისწინებ რა ყველა ამას და სხვაგვარ დაბრკოლებათა ჩემი სამსახურის ასპარეზზე, წყნარად გევედრებით თქვენ, ღვთივგაბრძნობილნო, აღვსილნო ცხოვრების გამოცდილებით მწყემსმთავარნო ეკლესიისა ღვთისა, აღავლენთ უმაღლესი მწყემსმთავარ უფლისა იესო ქრისტესადმი წმიდა ლოცვანი თქვენნი, რათა გამაბრნოს მე და გამხადოს მე, უღირსი მსახური მისი, ძლიერი, სამართლიანი და წყნარი სადიდებლად წმიდისა მართლმადიდებელ ეკლესიისა და სასარგებლოდ აწ ტანჯულის ჩემი ძვირფასი სამშობლოსი." (29, 119).

მსახურობდა იმერეთის ეპარქიაშიც, დაინიშნა მონასტრების კეთილმოწესედ და იმ პირთა გამოსაცდელი კომისიის თავმჯდომარედ, რომელთაც ეკავათ მღვდელმსახურებისა და მედავითნეთა ადგილები, ხოლო საქართველოს ეპარქიაში გადასვლის შემდეგ სხვადასხვა დროს ეკავა შემდეგი თანამდებობები: საეკლესიო მუზეუმის თავმჯდომარის ამხანაგის და ქართულ ენაზე საეკლესიო და საღვთისმეტყველო წიგნების გამოცემის კომიტეტის თავმჯდომარე, სინოდალურ კრებასთან არსებული ღვთისმშობლის საძმოს თავმჯდომარე "საქართველოს საეგზარხოსოს მოამბის" რედაქტორი და სხვა. 1916 წლის 24 მარტს დაინიშნა საქართველოს ეპარქიაში მესამე ქორეპისკოპოსად; 1917 წლის სექტემბერში სრულიად საქართველოს საეკლესიო კრებამ აირჩია ალავერდის საეპარქიო კათედრაზე სახელწოდებით "ალავერდელი"; 1922 წლის 23 აპრილს დაემართა დამბლა. გარდაიცვალა 1922 წლის 28 აპრილს თელავში, დაკრძალეს 30 აპრილს ალავერდის საკათედრო ტაძარში, ეპისკოპოს პეტრეს საფლავის მარცხნივ, წესი აუგო ეპისკოპოსმა ქრისტეფორემ, რომელიც ალავერდში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსის ლოცვა-კურთხევით იქნა გაგზავნილი.

მიტროპოლიტი გიორგი (ალადაშვილი)

მიტროპოლიტი გიორგი, ერისკაცობაში დავით გიორგის ძე ალადაშვილი, დაიბადა 1848 წლის 8 დეკემბერს ქიზიყის სოფელ არბოშიკში. პირველდაწყებითი განათლების მისაღებად პატარა დავითი ნათესავის შემწეობით ქ. ნუხაში იქაურ საქალაქო სასწავლებელში მიაბარეს. ერთი წლის შემდეგ გადმოიყვანეს თბილისის სასულიერო სასწავლებელში, რომლის დამთავრების შემდეგ 1869-1875 წლებში სწავლობდა თბილისის სასულიერო სემინარიაში, რომლის წარჩინებით დამთავრების შემდეგ დანიშნულ იქნა თბილისის სასულიერო სასწავლებელში უმაღლესი განყოფილების მოსამზადებელი კლასების მასწავლებლად. 1876 წლის 9 იანვარს დაინიშნა მართლწერის გაკვეთილების მასწავლებლად. 1876 წლის 2 მარტს სასწავლებლის ზედამხედველად. 1877 წლიდან დავით ალადაშვილი იმავე სასწავლებელში გეოგრაფიას და არითმეტიკას ასწავლიდა, იმავე წლის 15 ნოემბრიდან დაინიშნა სასწავლებლის ეკონომოსად. ორი წლის შემდეგ პირადი განცხადებით დატოვა ყველა თანამდებობა და სწავლის გასაგრძელებლად გაეშურა კიევის სასულიერო აკადემიაში, რომელიც ღვთისმეტყველების მაგისტრის წოდებით დაამთავრა 1883 წელს და დაბრუნდა საქართველოში. 1884 წლის მარტიდან იგი მუშაობდა ოზურგეთის სასწავლებლის ზედამხედველად და ქართული ენის მასწავლებლად. 1885 წლის 5 სექტემბერს იგი გადაყვანილ იქნა სამეგრელოს სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველის თანაშემწედ. 1898 წლის 22 აპრილს მიენიჭა"სტატსკი სოვეტნიკის" წოდება. 1898 წლის 5 ივლისს დაინიშნა სამეგრელოს სასულიერო სასწავლებლის დროებით ზედამხედველად. 1899 წლის 3 თებერვალს პედაგოგიური მოღვაწეობის 14 წლისთავზე წმიდა ანას III ხარისხის კავალერის ორდენით დააჯილდოვეს.

1899 წლის 25 სექტემბერს დავით ალადაშვილი ბერად აღიკვეცა და სახელად გიორგი ეწოდა. მეორე დღეს აკურთხეს დიაკვნად, 1 ოქტომბერს - მღვდლად, 3 ოქტომბერს არქიმანდრიტის ხარისხში აიყვანეს. 1900 წლის 20 იანვარს გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსის ალექსანდრეს (ოქროპირიძე) ლოცვა-კურთხევით თეკლითის დედათა მონასტერში მშენებარე ქალთა სამრევლო-საეკლესიო სკოლის მშენებლობის მეთვალყურეობა დაევალა. 1902 წლის 16 მარტს რუსეთის სინოდის განკარგულებით არჩეულ იქნა იმერეთის სინოდალური კანტორის წევრად და დაინიშნა დავით გარეჯის წმიდა იოანე ნათლისმცემლის სახელობის მამათა მონასტრის წინამძღვრად. 1902 წლის 6 მაისს წმიდა ანას II ხარისხის ორდენით დაჯილდოვდა, იმავე წლის 7 ივლისს სინოდალური კანტორის შენობის სარემონტო კომისიას ხელმძღვანელობდა, 27 ივნისს სასულიერო ჟურნალ "მწყემსის" ცენზორად, ხოლო 24 აგვისტოს ქართული "მარხვანის" შესწორებული კომისიის ჯგუფში კორექტორად დანიშნეს. 1903 წლის 4 მარტს თბილისის სასულიერო სემინარიის ახალი შენობის აშენების სარევიზიო კომისიის თავმჯდომარედ აირჩიეს, არქიმანდრიტი გიორგი შეთავსებით მუშაობდა საქართველოს საეგზარქოსოს სამხარეო სასწავლებლების კომიტეტის წევრად, საეკლესიო მუზეუმის თავმჯდომარედ. 1905 წლის 6 მაისს წმიდა ვლადიმერის IV ხარისხის ორდენით დააჯილდოვეს. 1905 წლის 29 აგვისტოს რუსეთის სინოდის გადაწყვეტილებით არქიმანდრიტი გიორგი გამორჩეულ იქნა ეპისკოპოსად. 25 სექტემბერს სიონის საპატრიარქო ტაძარში შესრულდა მისი კურთხევა. ეპისკოპოსმა გიორგიმ გურია-სამეგრელოს ეპარქია ჩაიბარა, რომელიც ანტიქართული, რეაქციული საქმიანობის გამო ხალხისაგან შერისხულმა რენეგატმა ეპისკოპოსმა დიმიტრიმ (აბაშიძე) მალულად მიატოვა და რუსეთში გადაიხვეწა.

1908 წლის 1 თებერვალს მეუფე გიორგი იმერეთის ეპისკოპოსად გადაიყვანეს. 1912 წლის 11 აპრილიდან იგი შეთავსებით გელათის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის შობის სახელობის მამათა მონასტრის წინამძღვრად დაინიშნა. რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლება აფასებდა ეპისკოპოს გიორგის ღვაწლს. ამიტომ იგი დაჯილდოვდა წმიდა ანას I და II ხარისხის ორდენებით. ეპისკოპოსი გიორგი აქტიურად მონაწილეობდა საქართველოს საზოგადოებრივ-კულტურულ საქმიანობაში. საქმიანი მიმოწერა ჰქონდა აკაკი წერეთელთან, გრიგოლ რობაქიძესთან, ივანე ჯავახიშვილთან. 1913 წლის ივლისში გაზეთი "ერი" ეპისკოპოს გიორგი ალადაშვილზე წერდა: "იგი ფრთხილია, მშვიდი. მისი აზრით ჩვენს დროში დაკარგვა რამისა ადვილია, პოვნა ძნელი. ზოგიერთებისათვის მისი ასეთი გადაჭარბებული სიფრთხილე შეიძლება ნაკლებ მოსაწონია. მაგრამ რა გაეწყობა."

ეპისკოპოს გიორგის სიფრთხილე და თავშეკავებულობა განსაკუთრებით გამჟღავნდა 1905 წლის საეკლესიო საკითხების განხილვის დროს. ეპარქიის სამღვდელოება თავისი მღვდელმთავრისაგან მოითხოვდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის ბრძოლაში მეტ აქტიურობას. ეპისკოპოსი გიორგი იძულებული გახდა შეერთებოდა ეპისკოპოსების პეტრე, ლეონიდეს, ექვთიმეს ხელმოწერით რუსეთის იმპერატორ ნიკოლოზ II-სადმი გასაგზავნი წერილის სულისკვეთებას, მაგრამ ავტოკეფალიის საკითხში მაინც ყოყმანობდა. 1917 წლის 12(25) მარტს მართალია მცხეთაში ჩავიდა, სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში დაესწრო საგანგებო წირვას, ხელი მოაწერა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აქტს, მაგრამ იქიდან პირდაპირ ეგზარქოსის სასახლისაკენ გასწია და მოახსენა სხვა გამოსავალი არ მქონდაო. მისმა ასეთმა ნაბიჯმა იმერეთის ეპარქიის სამღვდელოებისა და მორწმუნეთა განრისხება გამოიწვია, საქმე იქამდე მოვიდა, რომ ეპარქიამ სრული უნდობლობა გამოუცხადა მას. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითმა მმართველობამ მას მღვდელმთავრობა შეუჩერა, ხოლო 1917 წლის 8-17 სექტემბერს გამართულმა I საეკლესიო კრებამ გადააყენა იმერეთის ეპისკოპოსის თანამდებობიდან. უწმიდესი და უნეტარესი კირიონ II-ის ტრაგიკულად აღსრულების შემდეგ კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრე თბილელმა მიტროპოლიტმა ლეონიდემ 1918 წლის 1 აგვისტოდან წილკნის ეპარქიის მმართველად დაადგინა, მცხეთა-თბილისის ეპარქიის გაერთიანების შემდეგ (1919 წ.) 1920 წლიდან ჭყონდიდისა და ბათუმ-შემოქმედის ეპარქიის მმართველად გადაიყვანეს. ეპისკოპოსი გიორგი გახდა მიტროპოლიტი.

1921 წლის 25 თებერვალს ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლების შემოსვლამ კიდევ უფრო დაამძიმა მიტროპოლიტი გიორგი. მან 20 სექტემბერს განცხადებით მიმართა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს, გაეთავისუფლებინათ ეპარქიის წინამძღოლობიდან და გაეშვათ პენსიაზე. 1922 წლის 17 ოქტომბერს ეპისკოპოსი გიორგი ალადაშვილი ხირსის წმიდა სტეფანეს სახელობის მამათა მონასტრის წინამძღვრად დაინიშნა. 1922 წლის 14 ნოემბერს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსის მიერ ეკლესიაში ერთგული სამსახურისათვის დააჯილდოვდა სკუფიაზე ბრილიანტის ჯვრის ტარების უფლებით. უმძიმესი პოლიტიკური ვითარება იყო XX საუკუნის 20-იანი წლების საქართველოში, ბოლშევიკურმა საოკუპაციო ხელისუფლებამ საქართველოს ეკლესია კანონგარეშე ორგანიზაციად გამოაცხადა, დაიწყო სასულიერო პირების დევნა-შევიწროება, ეკლესია-მონასტრების ნგრევა, საეკლესიო ქონების დატაცება, სიწმინდეთა შეურაცხყოფა. 1924 წელს დაარბიეს ხირსის მონასტერი. მიტროპოლიტი გიორგი იძულებული გახდა თავის სოფელ არბოშიკში ნათესავებთან გადასულიყო. 1925 წლის 28 თებერვალს იგი გარდაიცვალა, დაკრძალეს სოფელ არბოშიკის ეკლესიის გალავანში, დაკრძალვას მხოლოდ ნათესავები და ახლობლები ესწრებოდნენ, თბილისიდან ვერავინ ჩამოვიდა მხცოვანი მიტროპოლიტის ხსოვნისათვის პატივის მისაგებად. ამ დროს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი და საკათოლიკოსო საბჭოს წევრთა უმრავლესობა მეტეხის ციხეში ისხდნენ... შიშისა და ტერორის ატმოსფერო სუფევდა ყველგან. ძველი თაობის კიდევ ერთმა განათლებულმა მღვდელმთავარმა დატოვა ამქვეყნიური ცხოვრება და მისმა სულმა მარადისობაში გადაინაცვლა.

"თქვენო მეუფებავ,

ყოვლად სამღვდელო გიორგი!

მოგეხსენებათ, ამ ჟამად ტფილისში იმყოფება უწმინდესის სინოდის ობერპროკურორი ბ-ნი ვოლუინი. ეს გარემოება თურმე ქართველიძემ შესაფერად სცნო, რათა თათბირი გაიმართოს საქართველოს ეკლესიის ვითარების გამო. უაღრესად საჭიროა მონაწილეობა თქვენის მეუფებით ამ თათბირში და ამიტომ ვბედავ და გაწუხებთ დიდის თხოვნით _ კეთილ ინებოთ და ჩამობრძანდეთ თბილისს ამა წლის ივლისის 26-თვის. მოგეხსენებათ, რომ თქვენ დაუსწრებლად ხსენებული თათბირის გამართვა ყოვლად შეუძლებელი იქნება, საჭიროდ ვსთვლი მოგახსენოთ, რომ ფოთიდან მოწვეული ბრძანდება აგრეთვე ყოვლადსამღვდელო ლეონიდი.

დავშთები თქვენის ლოცვა-კურთხევის მთხოვნელი თქვენი მეუფების უმორჩილესი მონა ნ. კ. აფხაზი.

24 ივლისი 1916 წ. ქ. ტფილისი." (23, 34).

იმერეთის ეპისკოპოსის გიორგის (ალადაშვილი) წერილი აკაკი წერეთელს.

"დიდებულო მამულიშვილო ბატონო აკაკი!

ჩემი და ჩემდამი რწმუნებული სამღვდელოების სახელით მოგილოცავთ თქვენს ბრწყინვალე დღესასწაულს. დღე ესე ქმნა ღმერთმან თქვენდა სადიდებლად და მშობელი ერის ჭკუის მასწავლებლად. ორმოცდაათი წელი აღვიძებდი შენს სატრფო სამშობლოს, იქნება ეჭვიც შეგეპარა მის გაღვიძებაში. და იგი წარმოიდგინე მომაკვდავათ. არა, თქვენ ამას ვერ იფიქრებდით, რადგან თქვენ სამშობლოს მომავალს ამყარებთ დიდებულ წარსულზედ. რაც უნდა გავკაფოთ ხე, იგი იშოვის დროს და გამოიღებს ახალ შტოებს, რადგან ფესვები თავიდანვე საღი და მაგრად გაბმული აქვს. ღმერთმა შენ თვითონ გაგხადა იმის ღირსი, შენი თვალით დაგენახა და შენი ყურით გაგეგონა ბრწყინვალე შედეგი შენი ორმოცდაათი წლის მოღვაწეობისა. ბედნიერი ხარ შენ უკუნისამდე, უფრო კი ბედნიერია შენი ერი, რომელმაც ისმინა შენი და მოგდევს უკან, როგორც გონიერი შვილი თავის მასწავლებელს და მამას. დიდებულო ადამიანო, შენ შეგიძლიან უშიშრად მიუგო შენი ერის ძველ გმირთა სახარების სიტყვებით: აი მე და ისინი, ვინც მე ჩამაბარეთ არც ერთი მათგანი არ დამიღუპნია - შეხედე შენი შორს გამჭვრეტელის თვალით ამ წმიდა ტაძრის კედლებს, აქ არიან ჩვენდა მასწავლებლად ხატები ჩვენთა წმიდათა მოციქულთა და ღმერთშემოსილთა მამა ჩვენთა. დიდი და ურიცხვია გუნდი მათი. მწამს და ვაღიარებ, რომ ამ წუთში იგინი ნეტარების სიხარულით აღტაცებულნი დაგყურებენ ზეციდან და უხილავად გადგამენ თავზედ ზეციურ დაფნის გვირგვინს, როგორც მათ მისაბაძ ერის შვილს. ბედნიერი ვარ დღეს მეც, რომელსაც, განგებით ღვთისა, მხვდა წილად მოგილოცოთ დიდებული დღესასწაული. არა თუ მე, უღირსი მღვდელმთავარი, არამედ დიდებულნი გაენათელნი და ქუთათელნიც დიდ ჯილდოდ ჩათვლიდნენ თავიანთ თავს, რომ შეეძლოთ ამ წუთში ჩემი ადგილის დაჭერა, ლოცვითა მათითა გლოცავ, სამშობლოს საყვარელო შვილო და დიდებავ, ხატით მაცხოვრისა ჩვენის იესო ქრისტესითა, რომლის სიყვარული შენ შთაგინერგა ნეტარმა მშობელმა შენმა და რომლის იდეალებით ბავშობიდანვე განმსჭვალული ხარ." 1908 წ. (23, 34).

 

გრიგოლ რობაქიძის წერილი იმერეთის ეპისკოპოს გიორგისადმი.

"დიდად პატივცემულო მეუფეო გიორგი

პირველად ბოდიშს ვიხდი თქვენს წინაშე, რომ ბორჯომში ვერ გნახეთ, ამის მიზეზი უმთავრესად ის იყო, რომ თქვენს გარშემო ყოველთვის ბევრი ვინმე იყო, მე კი მსურდა მარტო მენახეთ. იმედია ამ დანაშაულს მომიტევებთ. ახლა კი კიდევ უნდა შეგაწუხოთ ერთი თხოვნით. ეპარქიალურ სასწავლებელში ადგილი განთავისუფლდა და ჩემს დას უნდა იშოვოს იგი. მე მგონია, ღირსიც არის იგი ამ ადგილის. თუ ეს ადგილი იშოვა, მაშინ მე გავთავისუფლდები მისი ოჯახის დახმარებისაგან, და მთელს თავისუფალ დროს იმ საზოგადო საქმეს მოვახმარ, რომლისთვისაც თავგამოდებულ ვარ...

იმედია, ახლო ხანში მოგიძღვნით ღირსეულ მადლობას იმ აურაცხელი დახმარებისათვის, რომლითაც თქვენ დაგივალებათ ჩემი ოჯახი."

გრიგოლ რობაქიძე 1912 წ. 4/IX (23, 25).

მიტროპოლიტი დავითი (კაჭახიძე)

"ერთ დროს იქნება ვინმემ დაიწყოს ქექვა სინოდის საქმეებში და გადაფურცლოს ჩემი ნაწერებიც და ვიქნე მის თვალში გაშავებული" (მიტროპოლიტი დავითი. 1928 წ. 11 იანვარი). როგორც ჩანს მას სერიოზულად აწუხებდა ფიქრი "რას იტყვის ჩემზე შთამომავლობა." და ეს არც იყო გასაკვირი. მიტროპოლიტ დავითის (კაჭახიძე) პიროვნების პირუთვნელად შეფასების გარეშე. XX საუკუნის I ნახევრის საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორიის სრულყოფილად წარმოჩენა შეუძლებელია.

მიტროპოლიტი დავითი, ერისკაცობაში ექვთიმე ოქროპირის ძე კაჭახიძე, დაიბადა 1872 წლის 15 ოქტომბერს ქ. ქუთაისში. ქუთაისის სასულიერო სასწავლებლის წარჩინებით დამთავრების შემდეგ ჩაირიცხა თბილისის სასულიერო სემინარიაში. როგორც იპოლიტე ვართაგავა შენიშნავდა, "იგი ბავშვობიდანვე განმარტოებული იყო, სემინარიაში განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებდა ეკლესიურ, რელიგიურ საკითხებზე. ყველა ამხანაგი დარწმუნებული იყო, რომ ის ანაფორას ჩაიცვამდა. სემინარიაში მასწავლებლები მას ავალებდნენ ქადაგების დაწერას თბილისის ეკლესიებში წარმოსათქმელად... მას მიეცა რეკომენდაცია ყაზანის სასულიერო აკადემიაში. მასთან ერთად სწავლობდნენ სერგი გორგაძე, ბესარიონ ხელაია (კათოლიკოსი ამბროსი). მან პატრისტიკაში აღებული სადიპლომო ნაშრომი მაღალ დონეზე შეასრულა. 1899 წელს დაამთავრა ყაზანის სასულიერო აკადემია. 1898 წლის 8 მაისს ეკურთხა მღვდელ-მონაზონად. 1899 წელს დაინიშნა კავკასიაში ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოების მასწავლებლად. 1902 წელს სამეგრელოს სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველის თანაშემწეა. 1903 წლიდან სოლოკამსკის, ხოლო შემდეგ პოლოცკის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველია, 1905 წელს დონის სემინარიის რექტორია. 1907 წლის 4 ნოემბერს დავით კაჭახიძე საქართველოს ეგზარქოსმა ნიკონმა ალავერდელ ეპისკოპოსად აკურთხა. 1907 წლიდან იგი ეგზარქოსის სინოდალური კანტორის წევრი იყო. როგორც იპოლიტე ვართაგავა იხსენებდა: "1912 წელს ეპისკოპოსი დავითი წერილს მიგზავნის და მთხოვს შეხვედრას. გავოცდი. მასზე განსაკუთრებული გავლენა მოუხდენია ჩემს წერილებს, რომელიც ჟურნალ "განათლებაში" იბეჭდებოდა... ეგზარქოსი ინოკენტი შეეცადა გურია-სამეგრელოსა და იმერეთის ეპისკოპოსის უფლებების შემცირებას, მაგრამ ყველასათვის მოულოდნელად ეპისკოპოსი დავითი გამოვიდა მათ დამცველად. განრისხებულმა ეგზარქოსმა იგი პიატიგორსკში გადაიყვანა 1912 წელს, სადაც მან გამოსცა ბროშურები, რომელშიც აკრიტიკებდა ინოკენტის პროექტს, რომელსაც"საქართველოს ეკლესიის დამცირების მიზნით გაკეთებულ ოინებს უწოდებდა." (5, 87).

1914 წლიდან 1917 წლამდე იგი ვინიცის ეპისკოპოსი იყო. საქართველოს მართლმადიდებლი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, 1917 წელს, იგი დაბრუნდა საქართველოში. პირველი საეკლესიო კრების გადაწყვეტილებით ეპისკოპოსი დავითი დაინიშნა ურბნისის ეპისკოპოსად, 1921 წლიდან 1923 წლამდე იყო ჭყონდიდელი, 1923 წელს ბათუმ-შემოქმედელი, 1924 წელს მცირე ხნით ალავერდელი, ხოლო ქუთათელ-გაენათელი. მიტროპოლიტ ნაზარის ტრაგიკული აღსრულების შემდეგ გახდა ქუთათელ-გაენათელი ეპისკოპოსი. მიუხედავად იმისა, რომ მიტროპოლიტი ნაზარი ჯერ კიდევ ეპარქიის ხელმძღვანელი იყო, ეპისკოპოსმა დავითმა ქუთაისში დაიწყო სამღვდელოებაში საქართველოს სამოციქულო ეკლესიაში "რეფორმებისა და განახლების" აუცილებლობაზე საუბრები და მხარდამჭერნიც მოიპოვა.

უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსისა და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს წევრების დაპატიმრების შემდეგ (დაპატიმრებულთა შორის იყო ქუთათელი მიტროპოლიტი ნაზარიც ს.ვ.). 1923 წლის 14 აგვისტოს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებით მმართველს ეპისკოპოს ქრისტეფორეს შეატყობინა, რომ ელოდებოდა მთავრობის ნებართვას ქუთაისის სამღვდელოების კრების მოწვევაზე. დეკანოზ პლატონ ცქიტიშვილისადმი გაგზავნილ წერილებში ეპისკოპოსი დავითი აღნიშნავდა: "დრო არის განახლება შეტანილ იქნას ჩვენს საეკლესიო ცხოვრებაში თანახმად თანამედროვე კულტურის, სახელმწიფოებრივი წეს-წყობილების. ამიტომ გევალებათ გამოითხოვოთ მთავრობისაგან ნებართვა სარეფორმო კომისიის შედგენისა და საჭირო კრებების გამართვისა, რათა გამომუშავებულ იქნას რეფორმის პროექტები." (30,  1523, 7) ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლებისათვის ქრისტიანული სარწმუნოება და მისი დამცველი საქართველოს სამოციქულო ეკლესია მიუღებელი იყო. მათი ახალი "დიადი" ექსპერიმენტებისათვის - სოციალიზმის, კომუნიზმის ასაშენებლად აუცილებელი იყო ახალი საბჭოთა ადამიანის აღზრდა, რომელიც თავისი მენტალობით არავითარ კავშირში არ იქნებოდა წარსულთან, სულიერებასთან, ეროვნულ ღირებულებებთან. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიაში რეფორმების აუცილებლობაზე საუბარი და ასეთ სასულიერო პირებისათვის მხარდაჭერა მიზნად ისახავდა მრავალსაუკუნოვანი მართლმადიდებელი ეკლესიის შიგნიდან რღვევას, დაპირისპირებათა ინსპირირებას და მისი ავტორიტეტის გაცამტვერებას. ეკლესიის რეფორმების აუცილებლობა არ იყო მარტო ქართული მოვლენა, იგივე პროცესები ვითარდებოდა რუსეთში "ობნავლენცები", "ცოცხალი ეკლესიის" წარმომადგენლები და "განახლებისა და რეფორმებისა" ჯგუფი საქართველოში მიზნად ისახავდა სარწმუნეობისა და სოციალიზმის მორიგებას, ეს შეუძლებელი იყო. ახალ იდეოლოგიას ახალი ადამიანი სჭირდებოდა, რომლის ცნობიერება არ უნდა დაბრკოლებულიყო სამშობლოს, მოყვასის სიყვარულით. ასეთ ვითარებაში როგორ მოხერხდებოდა ეკლესიისა და ახალი ბოლშევიკური იდეოლოგიის თანაცხოვრება? საოკუპაციო ხელისუფლების მიზანი იყო მწერლობის, ინტელექტუალური საზოგადოების, ეკლესიის მოთვინიერება. ეკლესიის სფეროში რეფორმების მხარდაჭერა იყო, სამშობლოსა და მოყვასზე თავდადებული ეკლესიის მოთვინიერების მცდელობა.

1923 წლის 2 სექტემბერს საეკლესიო რეფორმების ჯგუფის მოწოდებით შედგა სამღვდელოების კრება ქუთაისში, რომელიც გახსნა ეპისკოპოსმა დავითმა. მისი აზრით, აუცილებელი იყო საქართველოს ეკლესიაში შესულიყო ცვლილებები თანამედროვე ცხოვრების მიხედვით. კრებაზე გამოსულმა მთავრობის ადგილობრივმა წარმომადგენელმა ისაუბრა იმის შესახებ, რა ცვლილებების შემთხვევაში ითანამშრომლებდა ხელისუფლება ეკლესიასთან. კრებაზე აირჩიეს საქართველოს ეკლესიაში გასატარებელი რეფორმების საინიციატივო კომიტეტი, რომლის შემადგენლობაში შევიდნენ: ეპისკოპოსი დავითი, არქიმანდრიტი ნესტორ (ყუბანეიშვილი), დეკანოზები: გ. ცაგარეიშვილი, ა. ფოფხაძე, საერო პირნი: ს. ყიფიანი, ტრ. ჯაფარიძე, თ. ხუსკივაძე, მ. კანდელაკი, ვ. წერეთელი, ე. ნიკოლაძე, დ. დგებუაძე. კრების მონაწილეების აზრით "მემორანდუმმა, (იგულისხმება უწმიდესი ამბროსის მოწოდება გენუის საერთაშორისო კონფერენციაზე ს. ვ.) კონტრრევოლუციურმა გამოსვლებმა ეკლესია უხერხულ მდგომარეობაში ჩააყენა, ხელისუფლებამ იგი თავის მტრად მიიჩნია და ამიტომ დაარბია ეკლესიები, დაქსაქსა სამღვდელოება. მთავრობა უნდა დარწმუნდეს, რომ ეკლესიას პოლიტიკასთან საერთო არაფერი აქვს, თუ ამას დავამტკიცებთ, მაშინ ხელისუფლება შეწყვეტს ეკლესიის საწინააღმდეგო კამპანიას. ამიტომ მოვითხოვთ ჩვენს ეპარქიაში შეჩერებულ იქნას ეკლესიისა და სამღვდელოების წინააღმდეგ ბრძოლა, აღდგენილ იქნას ტაძრები, თუ მაინც ვინმე შეინიშნა ანტისამთავრობო გამოსვლებში, ისინი სასტიკად დასაჯონ." (30, 1523,9). ორი დღის შემდეგ ჩატარებულ სხდომაზე უკვე ბოლშევიკური ხელისუფლების წარმომადგენლები, ქუთაისის მაზრის პარტიული კომიტეტის თავმჯდომარე ვალია ბახტაძე და დასავლეთ საქართველოს პროკურორი ამბროსი ურუშაძე აქტიურობდნენ. მათი წინადადებით კრებამ ასეთი დადგენილება მიიღო: "დღეს საქართველოში არსებული საბჭოთა ხელისუფლება არის ერთადერთი კანონიერი ხელისუფლება, რომელიც ქართველი ხალხის ინტერესების გამომხატველია. ჩვენ მოვუწოდებთ ყველა მორწმუნეთ მხარი დაუჭირონ მას. ვაცხადებთ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის გამოსვლას შემცდარად და არაკანონიკურად, საჭიროდ მიგვაჩნია იგი გადაყენებულ იქნას თანამდებობიდან. იქნებ თვითონაც გადადგეს. მოლაპარაკება ამაზე იქონიონ ეპისკოპოსმა დავითმა და დეკანოზმა პლატონ ცქიტიშვილმა." (30,  1523, 20).

ეპისკოპოსი დავითი და დეკანოზი პლატონ ცქიტიშვილი (მიტროპოლიტ ნაზარის საეპარქიო სახლში გადამალული სიონის საპატრიარქო ტაძრის განძეულობის ადგილსამყოფელი ხელისუფლების წარმომადგენლებს დეკანოზმა პლატონ ცქიტიშვილმა შეატყობინა და მათი ნდობაც დაიმსახურა ს.ვ.) თბილისში დაუბრკოლებლად შევიდნენ მეტეხის ციხეში და კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის მოსთხოვეს გადადგომა. უწმიდესმა ამბროსიმ ყურადღებით მოუსმინა მათ და უპასუხა: "თუ ჩვენი ეკლესიისათვის საჭიროა, მაშინ იძულებით უნდა ვიქნე გადაყენებული," ჩემი ნებით მე არ გადავდგები." (30, 1523, 17). ქუთაისში დაბრუნებულმა ეპისკოპოსმა დავითმა კვლავ შეკრიბა სარეფორმო კომიტეტის წევრები და განიხილა კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსისადმი მიმართვის ტექსტი, რომელშიც აღნიშნული იყო: "საქართველოს ეკლესიის მდგომარეობა მეტად მძიმე სურათს წარმოადგენს, პატრიარქი, მიტროპოლიტი, არქიმანდრიტი, ზოგიერთი დეკანოზი დაპატიმრებულნი არიან, ეპარქიის მართვა-გამგეობა შეჩერებულია. ტაძრები გამონაკლისის გარდა დაკეტილია, სამღვდელოება დაქსაქსულია, მორწმუნე ერი შეწუხებულია. ყოველივე ეს შედეგია ეკლესიასა და საბჭოთა ხელისუფლებას შორის მომხდარი კონფლიქტებისა, რაც გამოიწვია თქვენს მიერ გადადგმულმა ნაბიჯმა (მემორანდუმმა). ქუთაისის სამღვდელოებისა და მორწმუნეთა ნაწილმა მთავრობასთან შეთანხმებით შეადგინა სანიციატივო ჯგუფი, რომლის მიზანია ეკლესიის საკითხების მოგვარება პროგრესულ ნიადაგზე, რომ ეკლესიამაც თავისი ადგილი დაიჭიროს მთავრობისადმი და თავისი არსებობაც ადმინისტრაციულ სფეროში მთავრობის მხრივ უზრუნველყოფილ იქნას. ეს შეუძლებელია, თუ მემორანდუმით გამოწვეული კონფლიქტი არ ამოიწურა. ამიტომ გთხოვთ უარყოთ მემორანდუმი, რომლის შინაარსაც მთავრობის დღევანდელ სახელმწიფოებრივ მოქმედებას არ შეესაბამება და არ შესწიროთ მას ეკლესიის კეთილდღეობა." (5, 134).

განახლებისა და რეფორმების ჯგუფის მიერ შედგენილი პროექტის შესახებ უკვე ვისაუბრეთ, დავსძენთ, რომ მისი ცხოვრებაში გატარება ნიშნავდა მართლმადიდებელი ეკლესიის მრავალსაუკუნოვანი კანონიკის მოშლას, ეკლესიის მოსპობას. მართალია, ისინი აცხადებდნენ, რომ: "მიზანი რეფორმებისა საეკლესიო მოძღვრების გაწმენდა-გაფაქიზება, ღვთისმსახურების რთული ფორმის გამარტივება ეკლესიის საქმიანობის გამოცოცხლება-გაფართოება და პროგრესის გზაზე დამყარება იყო," (5, 134) მაგრამ საქმე სულ სხვას აჩვენებდა. ეკლესიაში სკამები, გალობის თანამედროვე მუსიკით ჩანაცვლება, სასულიერო საბორის გაუქმება, ბერობის ინსტიტუტის მოსპობა ვერაფერი პროგრესული იყო.

1925 წლის მარტში კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი და საკათალიკოსო საბჭოს წევრები პატიმრობიდან გაათავისუფლეს. უწმიდესმა ამბროსიმ შექმნა კომისია, რომელსაც უნდა გამოეძიებინა ეპისკოპოს დავითის საქმიანობის კანონიერება. საკათალიკოსო საბჭოს დავალებით კომისიის სათავეში ჩაუდგა ალავერდელი ეპისკოპოსი მელქისედეკი (ფხალაძე). ქუთაისში ჩასულმა ეპისკოპოსმა მელქისედეკმა დაინახა როგორი დაძაბული ვითარება და დაპირისპირება იყო ეპარქიაში. 1925 წლის 16 დეკემბერს საკათალიკოსო საბჭოს სახელზე შედგენილ მოხსენებაში ეპისკოპოსი მელქისედეკი აღნიშნავდა: "1925 წლის 11-15 დეკემბერს ვარკვევდი ყოვლადსამღვდელო დავითის საქმეს. ყოვლადსამღვდელო დავითის წინააღმდეგ რომე ბრალდების წამოყენება ბოროტმოქმედებაში არავის არ ძალუძს: იგი უმწიკვლო ადამიანია დღესაც და წარსულშიც. მიუხედავად ამისა, ქუთაისის სამღვდელოების უმრავლესობა მოითხოვს მის ქუთაისიდან გადაყვანას, უმაყოფილების მიზეზად ასახელებენ მის გაუწონასწორებულობას, მის მომხრეებსა და მოწინააღმდეგეთა შორის ხშირია დაპირისპირებანი. ყოველივე ზემოთქმულის გამო, ვფიქრობ საჭიროა და სასარგებლოც თვით ეპისკოპოს დავითისათვისაც მისი ქუთაისიდან სხვა ეპარქიაში გადაყვანა. ახალი მღვდელმთავარი უნდა აირჩიოს ეპარქიამ, რომ აღარ ჰქონდეს უკმაყოფილების საფუძველი. ისინი საკათალიკოსო საბჭოდან დანიშნულს მხოლოდ მიტროპოლიტ კალისტრატეს მიიღებენ." (5, 135).

როდესაც ეს ინფორმაცია ეპისკოპოსმა დავითმა მიიღო, წონასწორობა დაკარგა. მან საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოსადმი გაგზავნილ წერილში აღნიშნა: "ვკადნიერდები და მოვახსენებ საკათალიკოსო საბჭოს, რომ ჩემს ცხოვრებაში და ჩემს სამსახურში არაა ისეთი რამ, რომ შეიძლებოდეს ჩემი დათხოვნა ან გადაყვანა დაურღვევლად სამართლიანობისა და წესიერებისა. ცრუ ქრისტიანებს და ცრუ პატრიოტებს რომ არ მოვწონვარ და გზავნიან ჩემს შესახებ საჩივრებს, ამას უმაღლესმა სასულიერო მთავრობამ არავითარი ყურადღება არ უნდა მიაქციოს, მე ხელუხლებელ უნდა ვიქნე ქუთაისში." (30, 1523). დაიწყო ხელმოწერების შეგროვება, როგორც მომხრეთა, ასევე მოწინააღმდეგეთა მიერ. მოწინააღმდეგები მას "ცოცხალი ეკლესიის" (ობნავლენცების) წარმომადგენლად მიიჩნევდნენ, მომხრენი - ყველაზე ღირსეულ მღვდელმთავრად,

საკათალიკოსო საბჭოს 1926 წლის 9 ნოემბრის განჩინებით ეპისკოპოსი დავითი გადაყვანილ იქნა მაწყვერელის კათედრაზე. ამ გადაწყვეტილებას მოჰყვა ეპისკოპოს დავითის პასუხი საკათალიკოსო საბჭოსადმი: "გთხოვთ ერთი თვით შეაჩეროთ განჩინება ჩემი ქუთაისიდან გადაყვანის შესახებ საქმის საფუძვლიან გარჩევამდე. ვთხოვ საკათალიკოსო საბჭოს, გამოიჩინოს "გამჭრიახობა და სიბრძნე," რომელზედაც იგი მიმითითებს ნუ იქნება დარღვეული მშვიდობიანობა... მე სხვა მღვდელ-მთავარს ვერ შემოვუშვებ ქუთაისში, სანამ მე არ ვიქნები დაკმაყოფილებული. მე თითქმის ოცი წლის ეპისკოპოსი თავს არავის გავამასხარავებინებ. მე საგანგებოდ მივწერე კათოლიკოს-პატრიარქს, ახალციხეში მღვდელმთავრის განწესება არ შეიძლება თქო. ჩემი გადაყვანა შეიძლება მხოლოდ თბილისში... წინააღმდეგ შემთხვევაში მე ქუთაისში არ ვიქნები მხოლოდ მაშინ, როცა ეკლესიაში ჩემი სისხლი დაიღვრება ვისმესგან." (30, 1523).

ეპისკოპოს დავითს ბოლშევიკური ხელისუფლების წარმომადგენლებიც წამოეშველნენ. ამან იგი უფრო გაათამამა, "ახალციხეში თუ კარგია, - წერდა იგი 19 ნოემბერს საკათალიკოსო საბჭოს, - იქ მიტროპოლიტი კალისტრატე გაუშვით. აქედან მე არსად წავალ ჯერ ერთი როგორც უდანაშაულო, მეორეც მე სხვა ეპარქიების ჰაერს ვერ ვიტან, ქუთაისიდან ჩემი ადგილი როგორც უხუცესი მღვდელმთავრისა არის თბილელი მიტროპოლიტობა." (30, 1523). ეს იყო აშკარა დაუმორჩილებლობა და გამოწვევა, რასაც საკათალიკოსო საბჭომ ასეთი დადგენილებით უპასუხა: "განმეორებით ეცნობოს ეპისკოპოს დავითს დაუყოვნებლივ შეუდგეს თავის მოვალეობის აღსრულებას მაწყვერის ეპარქიაში, ნუ აიძულებს საკათოლიკოსო საბჭოს მიმართოს მოციქულთა 36-ე კანონს. საკათალიკოსო საბჭოს თავმჯდომარე, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი, საკათალიკოსო საბჭოს წევრები: მიტროპოლიტი კალისტრატე, ეპისკოპოსები: პავლე, მელქისედეკი, დეკანოზები: ი. მირიანაშვილი, გ. გამრეკელი, ივ. რატიშვილი, გ. იმნაიშვილი." (30, 1523). ქუთათელი ეპისკოპოსი დავითი, რომელსაც ოფიციალური საერო ხელისუფლებისაგან სრული მხარდაჭერა ჰქონდა, წავიდა კიდევ უფრო დიდ კონფრონტაციაზე, მან 1926 წლის 8 დეკემბერს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის უმაღლეს ხელმძღვანელობას სრული დაუმორჩილებლობა გამოუცხადა, საკათალიკოსო საბჭოსადმი გაგზავნილ წერილში აღნიშნა: "კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი და საკათოლიკოსო საბჭო ჩემს მიმართ უსამართლოდ და უკანონოდ მოიქეცით... თქვენ დაღუპეთ საქართველოს ეკლესია (მემორანდუმი საბჭოთა მთავრობასთან შეურიგებლობა), თქვენ არავითარ არსებითი ხასიათის ზომებს არ ღებულობთ წაქცეული ეკლესიის აღსადგენად... ამიტომ მე, ქართველ მღვდელმთავართა შორის უხუცესმა, 5 დეკემბერს წირვაზე გამოვაცხადე ჩემი თავი კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსისა და საკათალიკოსო საბჭოსაგან დამოუკიდებლად." (5, 137).

ამ წერილების გაცნობა უთუოდ მძიმე ხასიათზე დააყენებს მკვლევარს. ბოლშევიკურმა ხელისუფლებამ მიზანს მიაღწია, ერთმანეთს დაუპირისპირა სასულიერო პირები, და ეს იმ დროს, როდესაც მღვდლებს აიძულებდნენ განმოსვას, ანგრევდნენ ეკლესია-მონასტრებს, რატომ ვერაფერი ვისწავლეთ ჩვენი წარსულიდან, მტერი ყოველთვის სარგებლობდა ჩვენი დაქსაქსუ¬ლობით. ეპისკოპოსმა დავითმა სამწუ¬ხაროდ, ცუდი როლი შეასრულა, მას დაავიწყდა საქართველოს ეკლესიის ინტერესები, მრევლი, ქრისტიანული შემწყნარებლობა და კეთილშობილება, 1926 წლის 17 დეკემბერს მიტროპოლიტ კალისტრატეს ასეთი დამცინავი წერილი გაუგზავნა: "ცოლიანო მიტროპოლიტო კალისტრატე! შენს თავს დააბრალე რაც მოხდა... შენ თუ ხარ მაგ დიდ ადგილზე, თუ პატენისი (კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი) კათოლიკოსი, ნუთუ მე ქუთათელი არ უნდა ვიყო, წერე პროტოკოლები: მე კი ვერაფერს დამაკლებ." (5, 138). ეპისკოპოსმა დავითმა თავის თავსაც დააკლო და საქართველოს ეკლესიასაც.

1926 წლის 25-28 დეკემბერს ქუთაისში მიმდინარე საეკლესიო კრების ერთ-ერთი ორგანიზატორი ეპისკოპოსი დავითი იყო. მისი ვიწრო პიროვნული შეუთავსებლობა საკათოლიკოსო საბჭოსთან, კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსისთან, კარგად გამოიყენა საბჭოთა საოკუპაციო ხელისუფლებამ და შექმნა ორხელისუფლებიანობა ეკლესიაში. ერთ მხარეზე ხელისუფლებისადმი ლოიალურად განწყობილი განახლებისა და რეფორმების ჯგუფი (მიტროპოლიტი ქრისტეფორე, ეპისკოპოსი დავითი) მეორეზე - საბჭოთა საოკუპაციო ხელისუფლებისადმი შეურიგებელნი უწმიდესისა და უნეტარესის ამბროსის მეთაურობით. ხელისუფლებამ ამ დაპირისპირებაში ისევ სასულიერო პირების მეშვეობით სამოღვაწეო ასპარეზიდან განდევნა უწმიდესი ამბროსი და მისი მომხრეები. ეპისკოპოსი დავითი IV საეკლესიო კრების მიერ მიტროპოლიტად და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ გამოცხადდა?! ახლა უკვე გამარჯვებული გულახდილად აცხადებდა `მე მიმაჩნდა, რომ ჩემს მიმართ გამოტანილი გადაწყვეტილებანი მისი გაკეთებული იყო. სინამდვილეში მე მიტროპოლიტ კალისტრატეს პირველ ადგილზე ვაყენებ. მე მისთვის არავითარი ცუდი არ მინდა, მე პირველი ვეუბნები: "ქრისტე არს ჩვენს შორის." (5, 139). ეს კი განაცხადა, მაგრამ მაინც არ ისვენებდა და ახლა უკვე იმდენად მიუღებელი აღმოჩნდა მისი ქმედებანი, რომ 1928 წლის 22 სექტემბერს საკათოლიკოსო სინოდმა გამოუცხადა საყვედური, რომელსაც ხელს აწერდნენ: უნეტარესი კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე III, ეპისკოპოსები: სიმეონი, პავლე, სტეფანე, ვარლამი, ეფრემი, მელქისედეკი, იოანე. ამ შენიშვნამ მიტროპოლიტი დავითი ახალი შფოთისათვის აღანთო. მან ახლა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ უნეტარეს ქრისტეფორე III-ს შეუტია და როგორც კათოლიკოს-პატ-რიარქის მოსაყდრემ მოითხოვა სინოდის საგანგებო სხდომის ჩატარება. 1930 წლის 12 თებერვალს შედგა საკათოლიკოსო სინოდი, სადაც მიტროპოლიტმა დავითმა ასეთი განცხადება გააკეთა: IV საეკლესიო კრების დადგენილებაში წერია: "კრება გამოსთქვამს თავის ღრმა მწუხარებას, რომ საქართველოს ეკლესიის მესვეურთა შორის ადგილი ჰქონდა უთანხმოებას, რაც ხელს უშლიდა ეკლესიის მდგომარეობის გაუმჯობესებას... გამოთქვამს ღრმა რწმენას და მოითხოვს, რომ ამიერიდან საქართველოს ეკლესიის მესვეურთა შორის მოისპოს შფოთი და უთანხმოება.

ჩვენდა საუბედუროდ ეს არ მოხდა თავიდანვე უნდა გვცოდნოდა რომ ეს ასე არ იქნებოდა, როდესაც კათოლიკოსად ქრისტეფორე ავირჩიეთ, განა კათოლიკოსობა მას გამოცვლიდა, განა ის თავის ანარქიულ მძიმე ბუნებას უარყოფდა, ის ვინც იყო რედაქტორი - სულისჩამდგმელი სამარცხვინო "ახალი სიტყვისა", ის ვინც არ ასვენებდა არც კათოლიკოსებს: კირიონს, ლეონიდს, ამბროსის, განა სამღვდელოებაში მშვიდობას დაამყარებდა... იგი ვერავითარ წინააღმდეგობას ვერ იტანს... ქუთაისის კრების მუშაობაში მანამ არ ჩაერთო, სანამ არ დარწმუნდა, რომ მომავალშიც პირველობა მისი იქნებოდა... როდესაც კათოლიკოსი გახდა მისი მომხრეები გაიძახოდნენ, მოხერხებული კაცია ბევრ რამეს გააკეთებსო, მაგრამ რაში გამოიხატა მისი მოხერხებულობა?... საკათალიკოსო საბჭო შეიცვალა საკათოლიკოსო სინოდით, კათოლიკოსის ტიტულს გამოაკლდა "უწმიდესი". სინოდში ამბობდნენ სასულიერო აკადემიის დაარსებაზე, საღვთისმეტყველო ჟურნალის გამოცემაზე, საეკლესიო წიგნების შესწორებაზე, მაგრამ არაფერი არ შესრულდა. ქრისტეფორე სდევნიდა ეპისკოპოსებს ალექსის (გერსამია), სტეფანეს (კარბელაშვილი), დევნა დაუწყო ეპისკოპოს ეფრემს (სიდამონიძე), რომელიც თვითონ აკურთხა, რომ ყურმოჭრილი მონა ჰყოლოდა, მაგრამ მოტყუვდა, ამიტომ გააძევა სვეტიცხოვლიდან. 1925 წელს, როდესაც ეპისკოპოსმა ნესტორმა ბათუმიდან მოსწერა, მორწმუნენი ახალ კალენდარს არ იღებენო, კათოლიკოსმა ქრისტეფორემ შეუთვალა, სამსახურს თავი დაანებეო. მას ვერავინ ვერაფერს უბედავს, ყველას მისი მუშტების ეშინია. სხვისი მიბეგვა მას ისე ეხერხება ახლაც, როგორც 30 წლის წინათ მან მღვდლობაში ხიდისთავში თავისი დიაკვანი მიბეგვა. 1928 წლის მარტში სინოდის სხდომაზე რომ ვისმენდი მის რიხიან  მეტყველებას დისციპლინისა და მორჩილების საჭიროებაზე, გულში ვიცინოდი - თვითონ არავის არასოდეს არ ემორჩილებოდა... იგი არღვევდა და არღვევს მშვიდობას სამღვდელოებაში, როდემდის უნდა ვუთმინოთ ამ ადამიანს? ვწუხვარ, რომ მე მის გაკათოლიკოსობას ხელი შევუწყე. დროა იგი ეკლესიას მოვაშოროთ. იგი უნდა გადაყენებულ იქნას, დაენიშნოს პენსია და იცხოვროს სურამში, სადაც ასე ხშირად გარბის. თუმცა მე და კალისტრატემ ერთმანეთს ვაწყენინეთ, მაგრამ იგი ჩვენს შორის პირველია, მაგრამ მე არ ვურჩევ კათოლიკოსობას. პირველობა უნდა შევთავაზოთ ან მარკოზ ტყემალაძეს, ან ეპისკოპოს მელქისედეკს. მე იმიტომ შევუწყე ხელი მის გაკათოლიკოსობას, რომ ვიცოდი სხვას არ მოასვენებდა." (5, 139).

მიტროპოლიტ დავითის მოსაწონი არავინ დარჩა საქართველოს ეკლესიაში, საკათოლიკოსო სინოდმა არ დააკმაყოფილა მისი მოთხოვნა და გადაწყვიტა მისი პენსიაზე გაშვება, მაგრამ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქ ქრისტეფორე III-ს განკარგულებით გადაყვანილ იქნა ბათუმ-შემოქმედელად. ახლა იქ დაიწყო დაპირისპირებანი. 1932 წელს, როდესაც გარდაიცვალა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე III, საკათოლიკოსო სინოდის საგანგებო სხდომაზე მიტროპოლიტმა დავითმა წამოაყენა წინადადება მიტროპოლიტი კალისტრატე აერჩიათ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ, დამსწრენი გაოცებულნი უყურებდნენ მას, რომელმაც განაგრძო: "ვინ იყო ის, რომელიც წერდა საქართველოს ეკლესიასა და სამღვდელოების საჭიროებებზე საერო მთავრობაში საბუთიან მოხსენებებს? ვინ არის ის, რომელსაც დიდნი კათოლიკოსნი კირიონი და ლეონიდე ანგარიშს უწევდნენ, ვინ არის, რომელსაც საქართველოს ინტელიგენცია თავიდანვე არჩევდა და დღესაც მაღლა აყენებს ქართველ სამღვდელოებაში? ეს არის კალისტრატე, ინტელექტუალი და მოქმედებითაც უპირატესი, შეიძლება ზოგიერთი ჩვენთაგანი ყველაფერს მის მსოფლმხედველობას არ იზიარებდეს, მაგრამ ცხადზე უცხადესია, რომ იგი ჩვენს შორის პირველია თავისი ჭკუით, ცოდნით, განვითარებით, საქმიანობით, გამოცდილებით." (6, 60). მიტროპოლიტ დავითს ამის შემდეგ აღარ დაუწყია უწმიდესი კალისტრატეს წინააღმდეგ ბრძოლა. იგი 1935 წლის 19 მარტს გარდაიცვალა ბათუმში. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის უწმიდესი კალისტრატეს ლოცვა-კურთხევით დაიკრძალა ქუთაისში პეტრე-პავლეს ეკლესიაში... როგორც მისი ჩანაწერებიდან ჩანს, იგი სერიოზულად ფიქრობდ როგორ შეაფასებდნენ მის საქმიანობას ისტორიკოსები. გვიმძიმს ამის თქმა, მაგრამ მოგვიტეოს მისმა სულმა, ფრიად სამწუხარო იყო, რომ მან სერიოზული შეცდომები დაუშვა... მისი საქმიანობის დაწვრილებით აღნუსხვა ერთ მიზანს ემსახურება, ვისწავლოთ წარსულით მომავლის წინასწარმეტყველება და შევძლოთ ვიწრო პიროვნულ ამბიციებზე ამაღლებულებმა ვემსახუროთ ჩვენს სამშობლოს და მშობელ ეკლესიას.

მიტროპოლიტი ანტონი (გიორგაძე)

მიტროპოლიტი ანტონი, ერისკაცობაში ალექსი ლუკას ძე გიორგაძე, დაიბადა 1866 წლის 17 მარტს ქუთაისში. ხელმოკლე ოჯახში. მისი მშობლები: დედა - ნატალია დიასახლისი იყო, მამა - ლუკა, ქუთაისის ერთ-ერთი ეკლესიის მედავითნე. ოჯახი მართლმადიდებლური ცხოვრების წესით ცხოვრობდა. პატარა ალექსი მშობლებმა ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში შეიყვანეს. ეს სასწავლებელი დაარსებული იყო იმერეთის ეპისკოპოსის გაბრიელის მიერ და მისი ზრუნვა ყველა შეგირდს სწვდებოდა, როგორც დეკანოზი ილია ჭეიშვილი იხსენებდა: "გაბრიელ ეპისკოპოსი ყმაწვილებს ხელს უწყობდა, გაჭირვებულებს სწავლის ქირას უხდიდა, თავის სახლშივე ინახავდა. იგი ისე სიყვარულითა და უბრალოებით ექცეოდა ამ ყმაწვილებს, რომ მათთან სადილობდა და ბაასობდა იმ მიზნით, რომ მათში გაეღვიძებინა ყოველივე კეთილშობილური აზრი, დაუნერგა მათ ნორჩ გულებში სიყვარული სიმდაბლისადმი, სამშობლოსადმი." 1882 წელს ამ სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ ალექსი გიორგაძე მეუფე გაბრიელის რეკომენდაციით სწავლას აგრძელებს თბილისის სასულიერო სემინარიაში. ამ დროს თბილისის სასულიერო სემინარიაში მკაცრად სდევნიდნენ ქართველ პედაგოგებსა და სტუდენტებს. იმპერიულ ინტერესებს ემსახურებოდნენ მეფის ნაცვალი დონდუკოვ-კორსაკოვი, საქართველოს ეგზარქოსი პავლე ლებედევი და კავკასიის განათლების ოლქის მზრუნველი კირილე იანოვსკი, რომელთაც უპირისპირდებოდნენ საქართველოს ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის მესვეურნი ილია ჭავჭავაძის ხელმძღვანელობით. 1886 წლის 24 მაისს თბილისში სემინარიიდან გარიცხულმა იოსებ ლალიაშვილმა ხანჯლით მოჰკლა რეაქციონერი რექტორი ჩუდეცკი... საქართველოს ეგზარქოსმა პავლემ თბილისის ალექსანდრე ნეველის სახელობის ეკლესიაში ჩუდეცკის დაკრძალვაზე საჯაროდ დასწყევლა ქართველი ერი, ხოლო იმპერატორის სახელზე გაგზავნილ წერილში აღნიშნა - თუ გვინდა თბილისის სასულიერო სემინარიაში შფოთსა და არეულობას ბოლო მოეღოს, ყველა ქართველი იქიდან დაუყოვნებლივ უნდა დავითხოვოთ.

ვითარება იყო უკიდურესად დაძაბული, რაც თავის გავლენას ახდენდა ახალგაზრდა ალექსი გიორგაძეზეც. 1888 წელს მან პირველი ხარისხის დიპლომით დაამთავრა სემინარია და დაბრუნდა ქუთაისში, დაოჯახდა. 1889 წლის 12 თებერვალს ეპისკოპოსმა გაბრიელმა ჯერ დიაკვნად, ხოლო ერთი კვირის შემდეგ მღვდლად აკურთხა და განაწესა ქუთაისის მთავარანგელოზის სახელობის ეკლესიის მღვდელმსახურად. 1889 წლის 25 ივნისს ქუთაისის ქალთა სასწავლებელში არსებული ეკლესიის წინამძღვრად გადაიყვანეს. 1889 წლის 2 ნოემბერს მას დაევალა ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში საეკლესიო სლავური გალობის მასწავლებლობა. 1892 წლის 15 იანვარს ეპისკოპოსმა გაბრიელმა საგვერდულით დააჯილდოვა. 1892 წლის 12 თებერვალს ქუთაისის მთავარანგელოზთა სახელობის სასაფლაოს ეკლესიის წინამძღვრად დაადგინეს. ამავე წლის 6 ოქტომბერს ქუთაისის ქალთა წმიდა ნინოს სახელობის გიმნაზიაში არსებული ეკლესიის წინამძღვრად და საღვთო სჯულის პედაგოგად განაწესეს. 1893 წლის 9 დეკემბერს გაბრიელ ეპისკოპოსის სახელობის ქალთა ეპარქიალურ სასწავლებელში გალობის მასწავლებლად დაინიშნა. პარალელურად იგი მუშაობდა სასულიერო გამომძიებლად, იმერეთის საეპარქიო საბჭოს წევრად და მისი განყოფილების თავმჯდომარედ. 1896 წლის 6 მაისს დაჯილდოვდა სკუფიით, 1900 წლის 15 მაისს უბოძეს კამილავკა.

1903 წელს გარდაეცვალა მეუღლე და ოჯახის მოვლის მთელი სიმძიმე მხრებზე დააწვა. ამის მიუხედავად მაინც ჩააბარა კიევის სასულიერო აკადემიაში, საიდანაც 1904 წელს სწავლა განაგრძო პეტერბურგის სასულიერო აკადემიაში, პარალელურად ჩაირიცხა საიმპერატორო არქეოლოგიის ინსტიტუტშიც. 1906 წელს აღიკვეცა ბერად და ეწოდა სახელად ანტონი. 1907 წელს წარჩინებით დაამთავრა აკადემია და მიენიჭა ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხი. 1907 წლის ივლისიდან მოღვაწეობდა ვიატკის სასულიერო სემინარიაში ინსპექტორის თანამდებობაზე. ვიატკაში მრავლად იყვნენ საქართველოდან გადასახლებული ქართველები, რომელთა ერთადერთ ნუგეშად და შემწედ მამა ანტონი იყო. 1907 წლის 10 ნოემბერს გადაყვანილ იქნა სმოლენსკის სასულიერო სემინარიის ინსპექტორად, 1909 წლის 6 მაისს იგი დაჯილდოვდა სამკერდე ოქროს ჯვრით. 1910 წლის იანვრიდან მამა ანტონი დაინიშნა დავით გარეჯის წმიდა იოანე ნათლისმცემლის სახელობის მამათა მონასტრის წინამძღვრად. იმავე წლის 17 თებერვალს აღყვანილ იქნა არქიმანდრიტის ხარისხში და გამოემგზავრა საქართველოში. 1910 წლის 24 თებერვალს დაინიშნა ქართლ-კახეთის მონასტრების მთავარხუცესად. 1910 წლის 7 ივნისიდან 7 დეკემბრამდე დროებით შეუთავსეს რუსული მონასტრების მთავარხუცესობაც და ქვათახევის მონასტრის წინამძღვრობაც. 1911 წლის 7 ივნისს გადმოიყვანეს თბილისის ფერიცვალების სახელობის მამათა მონასტრის წინამძღვრად.

1911 წლის 19 დეკემბერს რუსეთის სინოდის გადაწყვეტილებით არქიმანდრიტი ანტონი ეპისკოპოსად გამოარჩიეს. 1912 წლის 15 იანვარს პეტერბურგის ყოვლადწმინდა სამების სახელობის საკათედრო ტაძრის წმიდა ალექსანდრე ნეველის სახელობის ლავრაში გორის ეპისკოპოსად დაასხეს ხელი და საქართველოს ეგზარქოსის მესამე ქორეპისკოპოსად დანიშნეს. 26 იანვარს საქართველო-იმერეთის სინოდალური კანტორის წევრად აირჩიეს. 1914 წლის 6 მაისს წმიდა ვლადიმირის II ხარისხის ორდენით დაჯილდოვდა. ამავე წელს აირჩიეს სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძრის რესტავრაციის კომიტეტისა და საეკლესიო მუზეუმის წევრად. 1916 წლის 7 აპრილს წმიდა ანას I ხარისხის ორდენით დაჯილდოვდა. ეპისკოპოსი ანტონი გამოირჩეოდა როგორც დამოუკიდებელი  პიროვნება. იყო შემთხვევები, როდესაც პირდაპირ უპირისპირდებოდა საქართველოს ეგზარქოს პლატონის (როჟდესტვენსკი) ანტიქართულ ქმედებებს, როგორც იმდროინდელი პრესა იტყობინებოდა, კონფლიქტი იმდენად გამწვავებულა, რომ ეპისკოპოს ანტონს მთავრობის სახელზე თხოვნაც დაუწერია გადადგომის შესახებ, როგორც ერთ-ერთი მისი თანამედროვე ანონიმი ავტორი წერდა: "ყოვლად სამღვდელო ანტონი როგორც ქართველი მღვდელმთავარი უმეტესად რჩება ქართველი და სადაც რიგი, იგი იქ ქართულად ასრულებს წირვა-ლოცვას. ამის გარდა მხურვალე თანამიმდევარია ქართველი ერის ცხოვრებისა. მისმა მეუფებამ იცის მრევლის დახმარება. იგი არის ქართული მწიგნობრობისა და საქართველოს ისტორიის მცოდნე და ქართულ მწერლობასაც გულმხურვალედ ადევნებს თვალყურს." (8, 254).

ეპისკოპოსი ანტონი იყო საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის თავდადებული მებრძოლი. მისი ინიციატივით 1917 წლის 8 მარტს ფერიცვალების მონასტერში, სადაც იგი ცხოვრობდა, შედგა შეხვედრა, რომელსაც ესწრებოდნენ: ნოე ჟორდანია, სოსიკო მერკვილაძე, იპოლიტე ვართაგავა, ალექსანდრე ლომთაძე, დეკანოზი ნიკიტა თალაკვაძე. ამ შეხვედრაზე გადაწყდა, 1917 წლის 12 მარტს სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში აღსრულებულიყო რუსეთის იმპერიაში მშვიდობისათვის პარაკლისი. დაიგზავნა მოსაწვევები პროვინციებში, ზღვა ხალხი შეიკრიბა სვეტიცხოველში. 12 საათზე გურია-ოდიშის ეპისკოპოსმა ლეონიდემ წაიკითხა ეპისკოპოს ანტონის მიერ შედგენილი "საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აქტი." ეპისკოპოსი ანტონი აქტიურად მონაწილეობდა საქართველოს ეკლესიის დროებით მმართველობაში, საქართველოს ეკლესიის მართვა-გამგეობის დებულების შემუშავებაში. მისი დაჟინებული თხოვნით ეპისკოპოსმა კირიონმა იყარა კენჭი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის არჩევნებში და გაიმარჯვა. ეპისკოპოსი ანტონი ხელმძღვანელობდა საქართველოს ეკლესიის დელეგაციას, რომელმაც დაძაბული მოლაპარაკებები აწარმოა 1917 წლის ივნის-აგვისტოში პეტერბურგში რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლებასთან საქართველოს ეკლესიის უფლებრივი მდგომარეობის შესახებ და მიაღებინა კიდეც დროებით მთავრობას საგანგებო დოკუმენტი ამ საკითხზე.

1917 წლის 16 სექტემბერს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის პირველ საეკლესიო კრებაზე იგი დადგენილ იქნა ქუთათელ მიტროპოლიტად. ქუთაისში მცირე ხნით მოღვაწეობის დროსაც მან მოახერხა თავისი ხელი დაემჩნია ეპარქიისათვის. მიტროპოლიტმა ანტონმა ძლიერ განიცადა 1918 წლის 27 ივნისის ტრაგედია, როდესაც მარტყოფის მონასტერში ვერაგულად მოკლეს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი კირიონ II. მისი ინიციატივით ქუთაისში მოწვეულმა საეპარქიო კრებამ მიიღო ასეთი დადგენილება: "განსაკუთრებული საკითხები კათოლიკოს-პატრიარქის კირიონ II-ის ტრაგიკულად გარდაცვალების გამო." 1. წინადადება იქნას შეტანილი იმერეთის საეპარქიო სახლის სახელით საკათოლიკოსო საბჭოში, რათა ეს უკანასკნელი მთელი თავისი შემადგენლობით და კათოლიკოსის მოსაყდრით დაუყოვნებლივ გადადგეს სამსახურიდან, როგორც ეს არის მიღებული აღმოსავლეთის მართლმადიდებელ ეკლესიებში. მითუმეტეს, საკათოლიკოსო საბჭო მორალურად თანამოაზრეა განსვენებულ კათოლიკოსის ტრაგიკულად და საიდუმლოებით მოცულ გარდაცვალებაში. 2. კათოლიკოსის ამ სახით გარდაცვალების გამო მისი კაბინეტის ანუ ორგანოს _ საკათოლიკოსო სახლის გადადგომის შემდეგ შესდგეს საეპარქიო საბჭოებისაგან დასახელებულ პირთა შემადგენლობით დროებითი მმართველობა საქართველოს ეკლესიის ერთ-ერთ ეპარქიულ მღვდელმთავრის მოსაყდრეობით. 3. დროებითი მმართველობა განიხილავს შექმნილ ვითარებას კათოლიკოს კირიონ II-ის გარდაცვალების გამო. მანამდე კი, საჭიროა, გამოირკვეს, რა ატმოსფერო იყო შექმნილი კათოლიკოზ კირიონ II-ის პიროვნების გარშემო. ამას მოითხოვს ჩვენგან მოქალაქეობრივი მოვალეობის შეგნება განსვენებულის წინაშე. საამისოდ მდიდარ მასალას წარმოადგენს ჟურნალ "ახალი სიტყვის" მიერ უკვე გამოქვეყნებული N7 ნომერი. გაისინჯოს ამ ორგანოს შესახებ საკათოლიკოსო საბჭოს ჟურნალები N103, N109. განხილულ იქნას 144 საბრალდებო მუხლები, რომელნიც მოწინააღმდეგეებს ჩაუბარებიათ კათოლიკოს კირიონისათვის. 1918 წლის 23 მაისს, როგორც ეს გვამცნო საბჭოს წევრმა რაფიელ ივანიცკიმ, კათოლიკოს კირიონის დასაფლავების დღეს გაზეთ "საქართველოში" მოთავსებულ წერილში. განხილულ იქნას ეს განცხადება და მასზე განსვენებული კათოლიკოსის ჯერ არ ცნობილი პასუხი, რომელიც უკვე შედგენილი ყოფილა საეკლესიო კრებისათვის წარსადგენად. შეფასებული იქნას რ. ივანიცკის წერილი, რამდენად ობიექტური და გულწრფელია იგი და შეესაბამება თუ არა ჭეშმარიტებას. პროტესტი გამოეცხადოს რ. ივანიცკის ამ თავხედობისათვის. 4. დაუყოვნებლივ მოისპოს "ახალი სიტყვის" გამოცემა, როგორც პროვოკაციული ორგანოსი. ასეთი საზიზღარი ორგანო არ ახსოვს კაცობრიობის ისტორიას, რომელიც გამოდიოდა კათოლიკოს კირიონის და მისი მომხრეების მოსაშხამავად. (ამ დროს საკათოლიკოსოს ოფიციალური ორგანო"სვეტიცხოველი" უსახსრობის გამო შეაჩერეს.) 5. განხილულ იქნას უმთავრესი საბედისწერო შემთხვევა, რომელმაც უცნაურად იმსხვერპლა კათოლიკოსი კირიონი." (24, 31, 872).

სამწუხაროდ მიტროპოლიტი ანტონ გიორგაძე "უეცრად" გარდაიცვალა 1918 წლის 18 სექტემბერს, როგორც პათანოტომიურმა გამოკვლევამ დაადგინა მიტროპოლიტი ანტონი მოწამლა მისმა სიძემ გვარად რედიგერმა, რომელმაც საჭმელში ვერცხლისწყალი შეურია. რედიგერმა შეასრულა იმ ძალების დაკვეთა, ვინც უწმიდესი და უნეტარესი კირიონ II მოჰკლა. მიტროპოლიტი ანტონის გარდაცვალება დიდი დანაკლისი იყო საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიისათვის. მის დაკრძალვას მრავალრიცხოვანი საზოგადოება დაესწრო. განსვენებულის ღვაწლზე ისაუბრეს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრემ, მიტროპოლიტმა ლეონიდემ, დეკანოზებმა: კალისტრატე ცინცაძემ, ანტონ თოთიბაძემ, ნიკიტა თალაკვაძემ. მიტროპოლიტი ანტონი დიდი პატივით დაკრძალეს ქუთაისის საკათედრო ტაძარში, გავიდა წლები 1924 წელს ბოლშევიკებმა ტაძარი დაანგრიეს. დაიკარგა მიტროპოლიტ ანტონის საფლავიც... სამწუხაროა, ფრიად სამწუხარო, მიტროპოლიტი ანტონის სახელი მიეცა დავიწყებას... მისი გახსენება ჩვენი ზნეობრივი ვალია.

მიტროპოლიტი ამბროსი (ხელაია)

მიტროპოლიტი ამბროსი, ერისკაცობაში ბესარიონ ზოსიმეს ძე ხელაია დაიბადა 1861 წლის 7 ოქტომბერს მარტვილში.

1871-1873 წლებში სწავლობდა ოჩამჩირის პირველ¬დაწყებით სკოლაში, ხოლო 1873-1879 წლებში მარტვილის სასულიერო სასწავლებელში. ეს იყო დრო, როდესაც რუსეთის ხელისუფლება აქტიურად შეუდგა თავისი ვერაგული ზრახვის, ქართველთა დენაციონალიზაციის პოლიტიკის განხორციელებას, ეს ტენდენცია განსაკუთრებით იგრძნობოდა აფხაზეთში. ჭაბუკმა ბესარიონ ხელაიამ თავის თავზე იწვნია რუსეთის ველიკოდერჟავული პოლიტიკის ვერაგობა. უკვე იკვეთებოდა ქართველთა და აფხაზთა შორის გაუცხოების ტენდენცია, ქართველობა საკუთარ სამშობლოშივე დევნილი იყო. შედარებით უკეთესი ვითარება იყო მარტვილის სასულიერო სასწავლებელში, სადაც იყვნენ ისეთი მასწავლებლებიც, რომელნიც მოსწავლეებს გატაცებით უამბობდნენ საზოგადოებაში უკვე დავიწყებულ ქართველ მეფეებზე, ქართველ გმირებზე, ქართველ წმინდანებზე. ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის დიდი წარმომადგენლების: ილია ჭავჭავაძის, აკაკი წერეთლის, იაკობ გოგებაშვილი, ნიკო ნიკოლაძის მიერ დაწყებული ქართველი ერის დიდი გამოღვიძების სიო პროვინციებშიც იგრძნობოდა.

1879 წელს ჭაბუკი ბესარიონ ხელაია ჩაირიცხა თბილისის სასულიერო სემინარიაში.¬ საქართველოს ყოფილ დედაქალაქს, XIX საუკუნეში ამიერკავკასიის ცენტრად წოდებულ თბილისს, უჭირდა ქართული ქალაქის სახის შენარჩუნება. თბილისში 41 ერისა და ეროვნების წარმომადგენელი ცხოვრობდა, მათ შორის 21% ქართველი, 37%-სომეხი, 30%-რუსი, ხოლო დანარჩენი სხვადასხვა ერის წარმომადგენლები. 1866 წელს ქალაქში შემოღებულ იქნა თვითმმართველობა, ქალაქის თავად არჩეულ იქნა გენერალი არწრუნი, მაგრამ თბილისში მოღვაწეობდნენ ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, იაკობ გოგებაშვილი, ნიკო ნიკოლაძე, სერგეი მესხი. აქვე ფუნქციონირებდა "ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება," გამოდიოდა ილია ჭავჭავაძის "ივერია", სერგეი მესხის "დროება", მიმდინარეობდა პოლემიკა ქართული ბანკის გამო. ქართველი სამღვდელოების მოწინავე ნაწილი უკვე აღარ ერიდებოდა საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აუცილებლობაზე საუბარს. თვით სასულიერო სემინარიაში კი სულისშემხუთველი, შოვინისტური ატმოსფერო იყო გამეფებული. ქართველი პედაგოგები განიცდიდნენ დევნას, შეურაცხყოფას, სემინარიელებს ქართულად ფიქრსაც უკრძალავდნენ, მიუხედავად ამისა, ბესარიონ ხელაიამ მტკიცედ გადაწყვიტა მთელი თავისი ცხოვრება ქართველი ხალხისათვის, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ინტერესებისადმი ბრძოლისათვის მიეძღვნა.

როგორც ზაქარია ჭიჭინაძე გადმოგვცემს: "ბესარიონ ხელაია იყო უღრმესად მოყვარე თავის სამშობლო ქვეყნის, თავის ერის, ქართული მწერლობის და საქართველოს ისტორიის... ყოველთვის გულ-ნაკლული იყო ქართველი ერის ასე დაცემასა და დაქვეითებაზედ. სძულდა სასტიკად უგულო ამხანაგები, ნამეტურ ისინი, რომელნიც ხშირად საქართველოსაც წარა-მარად უარჰყოფდნენ." (52, 5). 1887 წელს იგი აკურთხეს სოხუმის ეპარქიის სოჭის ეკლესიის მღვდლად, 1892 წლიდან სოხუმის საკათედრო ტაძრის კანდელაკია, 1890 წლის 30 აპრილს ილია ჭავჭავაძის "ივერიაში" გამოქვეყნდა მამა ბესარიონ ხელაიას წერილი გუდაუთის უბანში მისიონერ ამბროსი კავკასიძის სტუმრობის შესახებ. მისიონერი ამბროსი კავკასიძე კავკასიაში ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოების სკოლების ინსპექტორი იყო და გამოირჩეოდა გულისხმიერებითა და მჭევრმეტყველებით. ეხებოდა რა მის ქადაგებას გუდაუთის თემის ლიხნის ეკლესიაში, მამა ბესარიონ ხელაია დასძენდა: "შემდგომ წირვისა არქიმანდრიტმა ხალხს უთხრა ქადაგება, სწორედ რომ ვთქვათ, უფრო დარიგება იყო მისი სიტყვა, ვიდრე საეკლესიო ქადაგება და ხალხზე ამიტომაც დიდად იმოქმედა მისმა მდაბიო, გასაგონის ენით წარმოთქმულმა სიტყვამ. შემდგომად ასეთის სწავლა-მოძღვრებისა აუხსნა ხალხს შვილების სწავლების სარგებლობა და უთხრა, რომ თქვენს საზოგადოებაშიც სკოლა გამართეთო... წირვის შემდეგ ხალხმა ერთხმად გადაწყვიტა იქონიონ სკოლა, შეადგინა განაჩენი, რომ მოამზადონ სახლი სკოლისა და მასწავლებლებისათვის. არქიმანდრიტი დაჰპირდა, როდესაც სკოლის შენობა მზად იქნება, მასწავლებელსაც გამოგიგზავნით, სკოლის საჭირო წიგნებსაც და ნივთებსაცო, მასწავლებელსაც ჯამაგირს ჩვენ მივცემთო. ასეთმა მამობრივმა დარიგებამ და შემწეობის აღმოჩენამ და დახმარებამ ძალიან ასიამოვნა ხალხი, თითქოს გულიო მოულბაო ყველას და თბილი სხივი ჩაუფინა. ვიდრე არქიმანდრიტი ცოტას დაისვენებდა და ისადილებდა, საზოგადოებამ ნიშნად პატივისცემისა ფეხი აღარ მოიცვალა იმ ადგილიდან. მერე ყველა წარმომადგენელნი საზოგადოებისა გამოეთხოვნენ, დიდი მადლობა გადაუხადეს ასეთის თანაგრძნობისათვის და გაისტუმრეს... ღმერთმა ინებოს, რომ ამისთანა კაცები ხშირად დაჰხედავდნენ ხოლმე ჩვენს მივიწყებულს მხარეს და ათასში ერთხელ მაინც გაგვაგონებდნენ კაცობრიულსა და კეთილს სიტყვა-პასუხსა." (4, 8) ბესარიონ ხელაია დასძენდა. სოხუმში მოღვაწეობამ კიდევ უფრო განუმტკიცა აზრი, რომ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მომავლისათვის ბრძოლაში სასულიერო პირისათვის აუცილებელი იყო მრავალმხრივი განათლება, ამიტომ იგი 1897 წელს სწავლის გასაგრძელებლად ყაზანის სასულიერო აკადემიაში შევიდა. მამა ბესარიონის სოხუმის საკათედრო ტაძრიდან ყაზანში სწავლის გასაგრძელებლად წასვლას ასე გამოეხმაურა გაზეთი ცნობის ფურცელი "კეთილი მოძღვრის წასვლა."

"მამა ბესარიონ ხელაიას მრევლის განუსაზღვრელი სიყვარული ჰქონდა დამსახურებული თავისი მამაშვილურისა და სათნო ქცევით. ყველას გული დაწყვიტა საყვარელის მოძღვრის მოშორებამ."

1897 წლის 30 დეკემბერს სერგი გორგაძემ ჟურნალი "მწყემსის" რედაქტორს დეკანოზ დავით ღამბაშიძეს ასეთი შინაარსის წერილი გაუგზავნა "ვიცი, თუ რა დიდათ სასიამოვნოა ჩვენი შეგნებული საზოგადოებისათვის უმაღლესი სწავლა-განათლების მქონე სასულიერო პირთა შემომატება, ვიცი აგრეთვე როგორი სიხარულით ეგებებოდით თქვენ და თქვენი პირით მთელი ჩვენი სამღვდელოება ლეონიდის, დიმიტრის, კირიონის, ექვთიმეს ბერად აღკვეცას. ამისათვის ვესწრაფი ვაცნობო პატივცემულ "მწყემსის" მკითხველებს ერთი ფრიად სასიხარულო ამბავი, რომელიც ჭეშმარიტად ამართლებს იმ აზრს, რომ ეს უკანასკნელი ათი წელი საქართველოს ეკლესიის ცხოვრებაში შავი სამღვდელოების განახლების ხანად უნდა ჩაითვალოს, რომ ქართველებს მტკიცე სარწმუნოება ქრისტესი და მართლმადიდებელი ეკლესიის პატივისცემა არც ისე გაქრობიათ გულში, როგორც ეს ზოგიერთ ერებს ეგონათ - ამის უტყუარ მაგალითს, ზემოთაღნიშნულ პირთა გარდა, წარმოგვიდგება კიდევ მამა ბესარიონ ხელაია, რომელიც წელს ჩვენთან ერთად მიიღეს ყაზანის სასულიერო აკადემიაში. ამის გადაწყვეტილება სინოდისაგან 31 ოქტომბერს მოგვივიდა. მამა ბესარიონს თბილისის სასულიერო სემინარია დაუმთავრებია... ამ ოთხი წლის წინათ დაქვრივებულა და ხელზე დარჩენია ობლად სამი შვილი. საბედოდ მამა ბესარიონს მამა (მღვდელი - ზოსიმე) ცოცხალი ჰყავს და სწორედ ამ გარემოებას შეუწყვია მისთვის ხელი, თორემ შეიძლება ვერც კი გაებედნა ყმაწვილების დატოვება... ვისურვებთ სხვა ახალგაზრდა მღვდლებსაც მიებაძოთ მამა ბესარიონის მაგალითისათვის და არ დაზარებოდეთ უმაღლესი სწავლის მიღება სამშობლო ეკლესიის სამსახურად და სასახელოდ."

ამ დროს ყაზანის სასულიერო აკადემიაში არაერთი ქართველი სწავლობდა, მათ შორის გამოირჩეოდნენ: ექვთიმე კაჭახიძე (შემდგომში მიტროპოლიტი დავითი), მიხეილ ფხალაძე (სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი მელქისედეკ III), სერგი გორგაძე (ისტორიკოსი), იპოლიტე ვართაგავა (მწერალი, კრიტიკოსი). როგორც ეს უკანასკნელი გადმოგვცემს: "ვინც ბესარიონს ახლოს გაეცნობოდა, დარწმუნდებოდა, რომ ის უსათუოდ ნიჭიერი, განვითარებული, უაღრესად პატიოსანი, კეთილი, სათნო, უერთგულესი ამხანაგი და ადამიანი იყო... აღმოჩნდა, რომ არამც თუ ჩვენზე ნაკლებ, უმეტესად ყოფილა ქართული ეროვნული და საზოგადოებრივი საკითხებით დაინტერესებული, ისიც გაფაციცებით თვალყურს ადევნებდა სამშობლოში წარმოებულ პოლიტიკურ ლიტერატურულ-კულტურული ბრძოლის მსვლელობას, ჩვენი ისტორიის პირველწყაროებზე მუშაობდა და დაემზადებინა რამდენიმე ისტორიული თუ სხვა ხასიათის ნარკვევი. რუსი სტუდენტებიც მალე დარწმუნდნენ, რომ ბესარიონი იყო დიდად მომზადებული და განვითარებული პიროვნება: ორ სასემესტრო თხზულებებში მან სასტიკ პროფესორთა უაღრესად საპატიო დაფასება მიიღო." (4, 10).

1900 წლის 11 თებერვალს ბესარიონი ბერად აღიკვეცა და სახელად ეწოდა ამბროსი. 1900 წლის 11 თებერვალს, საღამოს 6 საათზე, ყაზანის სასულიერო აკადემიის ეკლესიაში ათამდე ქართველი შეიკრიბა. დანიშნული იყო მღვდელ ბესარიონ ხელაიას ბერად აღკვეცა. წესი რექტორმა, ეპისკოპოსმა ანტონმა შეასრულა და გულშიჩამწვდომი სიტყვა წარმოსთქვა. იგი ღმერთს ბესარიონის სახელით შეევედრა, აიღო ხელში მაკრატელი, შეიკვეცა თმის ღერი და ამის მერე "ბესარიონი" აღარავის გაუგონია: მას უწოდეს ამბროსი." მღვდელმთავარს უთქვამს: "საბერო სათნოებათა შორის სიმდაბლე ყველაზე უფრო მაღალი და ძნელი სათნოებაა. იგი შველის კაცს, მოთმინებით აიტანოს ყოველგვარი გაჭირვება... ჭეშმარიტი სიმდაბლით აღჭურვილი მოძღვარი თვით გულქვა და ამპარტავან ადამიანებზეც კი ძლიერ ზნეობრივ გავლენას იქონიებს ხოლმე... სიმდაბლის მქონე კაცი იმითაა კიდევ ძლიერი, რომ მას თვით სიკვდილის მოახლოებაც კი ვერ შეაშფოთებს, იმ სიკვდილისა, რომლის წინაშეც ასე ხშირად თრთიან ხოლმე თვით უძლეველი და გულმაგარი გმირები. ასეთია სიმდაბლის უაღრესობა, მაგრამ რამდენადაც ძლიერია იგი, იმდენად უფრო ძნელია მისი მოპოვება; განსაკუთრებით ძლიერ უჭირთ ეს ახალგაზრდა და გამოუცდელ ბერებს." (4, 11).

აკადემიის დამთავრების შემდეგ მამა ამბროსი დაბრუნდა საქართველოში. 1901 წელს მცირე ხნით მოღვაწეობდა სოხუმში, მაგრამ მისი იქ ყოფნა ხელს არ აძლევდა ანტიქართულ ძალებს, იგი მოურიდებლად ამხელდა რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლების შოვინისტურ პოლიტიკას. ამიტომ 1902 წელს იგი გადმოყვანილ იქნა რაჭაში, ჭელიშის მონასტრის წინამძღვრად. აქ მან თავისი თავდადებული საქმიანობით მოსახლეობის გულწრფელი სიყვარული და პატივისცემა დაიმსახურა. 1903 წელს მარიამობის დღესასწაულზე ჩასულ ცნობილ ქართველ მწიგნობარს სოსიკო მერკვილაძეს წირვის შემდეგ მოუსმენია მისი ქადაგება, იგი იმდენად შთამბეჭდავი ყოფილა, რომ მსმენელთა უმრავლესობას სიხარულის ცრემლები ჰქონდა. "მამა ამბროსი სულ წელიწადი არ არის, რაც წინამძღვრად გამოამწესეს, მაგრამ ღვთისა და კაცის მოყვარე ადამიანისათვის ეს მოკლე დროც საკმარისი ყოფილა, რომ წრფელის გულით შეეყვარებია ხალხს. ახლო მახლო სოფლებში ჩვენ იმისთანა კაცს არ შევხვედრივართ, რომელიც წრფელის გულით არ იყოს განმსჭვალული მამა ამბროსისადმი ღრმა პატივისცემით და სიყვარულით. სოსიკო მერკვილაძე არქიმანდრიტ ამბროსის გულთაზრიან ღვთსისმსახურს უწოდებდა." (4, 11).

მამა ამბროსიმ თითქმის გაუკაცრიელებული მონასტერი კვლავ ააღორძინა. მან დაწვრილებით შეისწავლა რაჭა-ლეჩხუმის სიძველენი. საქართველოს ისტორიის, ქართული ხელნაწერების შესწავლის ინტერესი ჯერ კიდევ ყაზანის სასულიერო აკადემიაში სწავლის დროს გამოავლინა. მან სასულიერო აკადემიაში დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია "Борьба Христианства с Исламом в Грузии". ამის შესახებ 1901 წლის 14 ივლისს გაზ. "ივერია" აუწყებდა საზოგადოებას. ამის შემდეგაც არ შეუწყვეტია ამ მიმართულებით საქმიანობა. არქიმანდრიტმა ამბროსიმ ჟურნ. "განთიადსა" და "ცხოვრებაში" 1915-1917 წ.წ. "ამბერის" ფსევდონიმით გამოაქვეყნა "მოგზაურობა რაჭა-ლეჩხუმში." რომელშიც საინტერესოდ აღწერა ჭელიშის მონასტრის ხელნაწერების ისტორია. "უმრავლესობა ჭელიშის მონასტერში დაცულ ხელნაწერებისა გადმოუტანიათ სხვავიდან, სხვავის ან ველტყევის უდაბნოს გაუქმების შემდეგ, მაგრამ ახლა ძნელია დანამდვილებით ითქვას, რომელი, ან რამდენი მათგანი ეკუთვნოდა სხვავის უდაბნოს. ამის მიზეზი იყო დაუდევრობა, ან უკეთ ვთქვათ, შეუგნებლობა მონასტრის მმართველობისა, რომელნიც ამ ხელნაწერებს არ აძლევდნენ არავითარ მნიშვნელობას და ამის გამო, ეკლესიის ქონებათა აღწერილობაში არ შეუტანიათ... ბევრი ძვირფასი ხელნაწერი სამუდამოდ დაკარგულა მეცნიერებისათვის. ხოლო დანარჩენი მიუყრიათ ეკლესიის კუთხეში სხვა უხმარ და უვარგის ნივთებთან, რომელთაც მონასტერი არ საჭიროებდა, ამის გამო ხელნაწერები იმდენად დამპალ-დანესტიანებული აღმოჩნდა, რომ საჭირო შეიქმნა მათი გამომზეურება და თითო ფურცლობით შრომა, რასაც მოუნდა მთელი ერთი თვე. გაშრობა-გამომზეურების შემდეგ შეძლებისდაგვარად გადავათვალიერეთ ხელნაწერები და ამის შედეგია მათი მოკლე აღწერა." (4, 134). არქიმანდრიტმა ამბროსიმ აღმოაჩინა ქართული მეცნიერებისათვის მანამდე უცნობი "ქართლის მოქცევის" ჭელიშური ვარიანტი, რომელიც მისივე გამოკვლევით შევიდა ექვთიმე თაყაიშვილის რედაქტორობით გამოცემულ "ძველი საქართველოს" პირველ ტომში, ხოლო ცალკე გამოიცა 1911 წელს.

არქიმანდრიტმა ამბროსიმ 1907 წლის 28 დეკემბერს საისტორიო საზოგადოებაში წაიკითხა სპეციალური გამოკვლევა "ქართლის მოქცევის" ჭელიშური ვარიანტის შესახებ, მისი აზრით "ხელნაწერის პირველი ნაწილი უნდა ეკუთვნოდეს XIII-XIV საუკუნეს. ჩვენ შესაძლებლად ვთვლით, - განაგრძობდა იგი, - ამ ხელნაწერის დედნის გადაწერა დავსდოთ არა უგვიანეს XI საუკუნისა და თუ ეს უკანასკნელი აზრი მივიღეთ, მაშინ უთუოდ იმაშიც უნდა დავრწმუნდეთ, რომ ჩვენი ვარიანტი ქართლის მოქცევისა უძველესი დედნიდან უცვლელად არის გადაწერილი." (4, 12). - არქიმანდრიტი ამბროსი კარგად იცნობდა წმ. ნინოს ცხოვრების სხვადასხვა ხელნაწერ ვარიანტებს. ტექსტოლოგიური ანალიზის საფუძველზე აკეთებდა სერიოზულ მეცნიერულ დასკვნებს, თუმცა ქრისტიანული თავმდაბლობით შენიშნავდა: "ჩვენ, როგორც არასპეციალისტს ისტორიულ კითხვებში, არ შეგვეძლო უფრო საბუთიანად შეგვედგინა ეს ჩვენი მოხსენება და ამისათვის შეიძლება ვერ დავაკმაყოფილეთ საზოგადოების ცნობისმოყვარეობაო." (4, 13). არქიმანდრიტ ამბროსის ამ აღმოჩენას მაღალ შეფასებას აძლევდნენ: ექვთიმე თაყაიშვილი, ივანე ჯავახიშვილი, პავლე ინგოროყვა.

არქიმანდრიტი ამბროსი სიამაყით აღნიშნავდა: "საქართველოს ეკლესია მდიდარი იყო სარწმუნოებრივი რელიქვიებით, არქეოლოგიური მნიშვნელობის მქონე ძვირფასი ნივთებით, რომელთაც სამღვდელოება და ხალხი დიდი მზრუნველობით ინახავდნენ. ისინი გადაურჩა განადგურებას და მხოლოდ მშვიდობიანობის დროს, XIX საუკუნის განმავლობაში დაიკარგა იმდენი საეკლესიო სიმდიდრე, რამდენიც მთელი შვიდი საუკუნის განმავლობაში მაჰმადინათა მძლავრობის დროს არ დაკარგულა." (54).

XIX საუკუნის ბოლოს ქართველმა თერგდალეულებმა ილია ჭავჭავაძის ხელმძღვანელობით მოახერხეს ქართული ეროვნული ცნობიერების გამოღვიძება და გამთლიანება. სახელმწიფოებრივი და ეროვნულ-სარწმუნოებრივი თავისუფლება - ეს იყო ქართველი ხალხის საუკეთესო ნაწილის იდეალი, ამ იდეალის ერთგული იყო არქიმანდრიტი ამბროსი ხელაიაც. რუსეთის ხელისუფლება გრძნობდა მოსალოდნელ უსიამოვნებას და თვითონაც ემზადებოდა ღირსეულ მამულიშვილთა თვალთვალისა და დევნისათვის. ამის დასტურია ქუთაისის გუნერნიის ჟანდარმთა სამმართველოს უფროსისა და სოხუმის ეპისკოპოს არსენის საიდუმლო  მიმოწერა სოხუმის ოლქში ბესარიონ ხელაიას და  სხვათა მონაწილეობით არსებული ქართული  მოძრაობის შესახებ.

"ვიძიებ რა საქმეს სოხუმის ოლქის ქართველების შესახებ, რომელთაც თავის მიზნად დაუსახავთ აფხაზეთისა და სამურზაყანოს სრულიად გაქართველება ქართულის სკოლების დახმარებით და წირვა-ლოცვის და ყოველივე მღვდელმსახურების ქართულს ენაზედ შესრულებით, რაიც სრულიად უცნობია აფხაზთათვის. ამიტომ გთხოვთ კეთილი ინებოთ და შემდეგი დამატებითი ცნობები მომაწოდოთ.

1) იცნობთ თუ არა, რომ სოხუმის ოლქში არსებობს მკვიდრი ორგანიზაცია ქართველთა, რომელთაც დაუსახავთ აფხაზთა გაქართველება და მით რუსეთის ინტერესებს მათი ჩამოშორება;

2) სდევნის თუ არა ქართველთა პარტია იმ მღვდლებსა და მასწავლებლებს, რომელნიც თქვენს განკარგულებას ასრულებენ და მათ არ თანაუგრძნობენ და არ ემორჩილებიან მათ უკანონო მოქმედებას, ე.ი. ქართული ენის სწავლებას სკოლებში და ჩუმათ მაინც წირვა-ლოცვის აღსრულებას ქართულად;

3) სცდილობენ თუ არა აფხაზეთის გაქართველებას შემდეგნი პირნი: თედო სახოკია, ანთიმოზ ჯუღელი, მღვდელნი: მაჭავარიანი, კერესელიძე, ჩხენკელი და ხელაია ვისარიონი;

4) გჯერათ და უწყით, რომ ქ. სოხუმის მცხოვრები თედო სახოკია პრესაში და საზოგადოებაში კრიტიკას იწვევს და მასხრად იგდებს ყოველივე თქვენს განკარგულებას;

5) მართალია, რომ მღვდელმა მაჭავარიანმა პანაშვიდი გადაიხადა ქართულს ენაზედ გარდაცვალებულის მწერლის წერეთლის გამო და ქართულადვე სიტყვა წარმოსთქვა თედო სახოკიასა და ანთ. ჯუღელის თხოვნით;

6) მართალია თუ არა, რომ მღვდელმა ბესარიონ ხელაიამ, რომელიც ქართულ ენაზედ წირვა-ლოცვის შემოღებას მოითხოვდა, განგიცხადათ, რომ აქ საქართველოა და არა რუსეთი და ამიტომ წირვაც ქართულად უნდა იყვესო;

7) მართალია თუ არა, რომ მღვდელი კერესელიძე წინააღმდეგობას უწევდა თქვენს განკარგულებას და როცა მოინდომეთ მისი გაძევება, სინოდალურის კანტორამ წინააღმდეგობა გაგიწიათ;

8) რადგანაც უტყუარი ცნობები მაქვს, რომ ნაცნობობა აქვთ არასაიმედო და წარმართი მიმართულების ხალხთან (აფხაზებთან) თედო სახოკიას, მღვდლებს - ჩხენკელს, კერესელიძეს, მაჭავარიანს და ბესარიონ ხელაიას, ამიტომ გთხოვთ აღნიშნულნი პირნი დამიხასიათოთ ზნეობრივის მხრივ თითო მათგანი კერძოდ და დაწვრილებით გამაცნოთ მათი მოღვაწეობა;

9) მართალია, რომ კორესპონდენტი თედო სახოკია განგებ, წინდაწინვე განზრახულის მიზნით ამახინჯებდა ფაქტებს და ყალბ სტატისტიკურ ცნობებს ათავსებდა გაზეთებში მეგრელებისა და ქართველების შესახებ, რათა დაემტკიცებინა აუცილებელი საჭიროება ქართული ენის საჭიროებისა სასწავლებლებში;

10) რით აიხსნება სინოდალური კანტორისაგან მხარის დაჭერა მღვდელ კერესელიძისა და სრულიად უდანაშაულო მღვდელის კავკასიძის გაძევება;

11) სცნობთ თუ არა, რომ მღვდელნი: მაჭავარიანი, ჩხენკელი, კერესელიძე და ხელაია მავნებელნი და საშიშნი არიან იმპერიის ინტერესებისათვის;

12) მართლმადიდებელ ეკლესიისათვის მავნებელნი არის თუ არა მოღვაწეობა თედო სახოკიასი და ჯუღელისა.

პასუხს გთხოვთ გამოაყოლოთ დედანი იმ განცხადებისა, რომელიც სამურზაყანოელებმა მიართვეს თქვენს მაღალკურთხევას, რათა მათის შვილებისათვის არ ესწავლებინათ ქართული ენა. ამ წერილობით მათს გაცხადებას უაღრესი მნიშვნელობა აქვს, რადგანაც ეპარქიალურ საბჭოს ვითომ 1895 წელს მღვდელის მაჭავარიანის და პოლკოვნიკის ქორქაშვილის ძალდატანებით გაუგზავნია მოწოდება სამურზაყანოელებისათვის, გინდათ თუ არა ქართული ენის სწავლება, რაის შედეგიც ყოფილა ზემოხსენებული განცხადება, რომელშიც სამურზაყანოელები აშკარად ამბობენ, არა გვსურს ქართული ენის სწავლებაო...

საიდუმლო შეკითხვებზედ, რომელიც 12 მუხლისაგან შესდგება და რომელიც ქართველთა მოძრაობას შეეხება ოლქში, შემიძლიან შემდეგი გიპასუხოთ:

1) პირველივე დღეებიდან ჩემის სოხუმის ოლქში დანიშვნისა, შევნიშნე, რომ ეპარქიაში მცხოვრებნი ქართველები ყოვლის ღონისძიებით სცდილობენ დანერგვას სამურზაყანოსა და აფხაზეთში ქართველთა მოქალაქეობრიობის, რაშიაც სრულ დახმარებას უწევს მას სამღვდელოება, რომელნიც განსაკუთრებით ქართველთა და მეგრელთაგან შედგება. ამის დამამტკიცებელი საბუთი მრავალი მომეპოვება. 1895 წელს სამასწავლებლო საბჭოში ქართველებმა აღძრეს შუამდგომლობა ქართულის ენის სწავლებისა აფხაზეთ-სამურზაყანოში და წარმოადგინეს განჩინებაც სოფლების საზოგადოებითგან, რომელნიც ითხოვდნენ ქართულის სწავლებას სკოლებში. მე წინ აღვუდექი ამას, რის გამოც ჟურნალ "Русский Труд"-ში მოათავსეს წერილი, რითაც უკმაყოფილებას მიცხადებდნენ, როცა 14 იანვარს წმ. ნინოობას ნება არ მივეცი ქართულს ენაზე წირვისა სოხუმის საკრებულო ტაძარში, მაშინ ხომ მათი უკმაყოფილება აშკარა იყო და ნათლად დავრწმუნდი, რომ ქართველები აღარა ხუმრობდნენ აფხაზეთის გაქართველებას. ქართველების მოძრაობა დიდათ აბრკოლებს აფხაზების გარუსების და გადაგვარების საქმეს.

2) რაც შეეხება ქართველთაგან დევნას რუსეთისათვის თავდადებულ სამღვდელოებისა და მასწავლებლებისას, დანამდვილებით არაფრის თქმა არ შემიძლიან, მაგრამ თუ მივიღებთ მხედველობაში ოქუმუს მღვდელის მამა ქავჟარაძისას, რომელიც მარჯვე დამცველი იყო და გამტარებელი ცხოვრებაში რუსულის მოქალაქეობრიობისა და რომელსაც ათასი ცოდო დასწამეს, რათა გაეძევებინათ ის სამურზაყანოდგან, უნდა ვთქვათ, რომ ასეთი დევნა არსებობს.

3) რამე დადებითი საბუთები თედო სახოკიასა ან ჯუღელისა, მღვდლების - მაჭავარიანისა, კერესელიძისა და ხელაიას მოქმედებისა და მეცადინეობის შესახებ ქართული ენის გასავრცელებლად და დასამკვიდრებლად აფხაზეთში არ მომეძებნება, მხოლოდ პირველის შესახებ შემიძლიან ვთქვა, რომ თუ ის ავტორია გაზეთებში მოთავსებულ ყალბ ცნობებისა, მაშასადამე, იგი ყოფილა გამავრცელებელი და დამამკვიდრებელი ქართული ენისა და მოქალაქეობისა აფხაზეთში, ხოლო რაც შეეხება მღვდელს კერესელიძეს, თვით დირექტორიც კი სახალხო სკოლებისა, სთვლის მას არაკეთილსაიმედო პირათ, რომელსაც შეუძლიან ცუდი გავლენა იქონიოს მოსწავლე ახალგაზრდობაზედ, როგორც სამღთოს სჯულის მასწავლებელს ოჩამჩირეში.

4) დეკანოზმა მაჭავარიანმა მართლა გადაიხადა პანაშვიდი გარდაცვალებულის მწერლის წერეთლის სულის მოსახსენებლად და ქართულადვე სთქვა სიტყვა ჩემ ნებადაურთველად, მაგრამ ვის ჩაგონებითა და განძრახვებით ჩაიდინა ეს საქმე, არ ვუწყი.

5) მღვდელმა ხელაიამ კერძო ლაპარაკში, როდესაც მიმტკიცებდა და მთხოვდა ქართული წირვა-ლოცვის შემოღებას, მითხრა, რომ "აქ საქართველოა და არა რუსეთი და წირვა-ლოცვაც ქართულად უნდა იყვესო".

6) მღვდელის - კერესელიძის სხვა მრევლში გადაყვანა ჩემის განკარგულებით მოხდა, რადგანაც თავის უხასიათობის გამო ვერა რიგდებოდა მრევლთან და უვარგისი იყო მასწავლებელი საღმრთო სჯულისა.

7) რაც შეეხება მღვდლებს - ჩხენკელსა და მაჭავარიანსა, არაფერს ცუდ საქმეში შემჩნეულნი არა მყოლიან და არც მათს მიმართულებაში შეიმჩნევა სამარცხვინო რამ, რაც შეეხება მღვდელს ბესარიონ ხელაიას, აკადემიაში შესვლამდის არაფერი ცუდი არ შემიმჩნევია და რაც შეეხება მის მიმართულებას, ეს ხომ უკვე ზემონათქვამიდამ მის შესახებ ნათლად სჩანს.

8) თედო სახოკია განგებ ყალბ ცნობებს ათავსებდა გაზეთებში ქართველთა და მეგრელთა სოხუმის ოლქში მოსახლეობის შესახებ, რადგანაც მას როგორც სოხუმის ოლქში მცხოვრებს, კარგად  უნდა სცოდნოდა ნამდვილი სტატისტიკური ცნობები, მაგრამ იგი წინად განზრახვით ამახინჯებდა ყოველივე ცნობას.

9) მღვდლის კერესელიძის გამოქომაგება სინოდალურ კანტორისაგან და ჩემის გადაწყვეტილების გაბათილება ამის სხვა მრევლში გადაყვანის გამო, აიხსნება იმ გარემოებებით, რომ მისი საქმე გაარჩია კანტორამ მაშინ, როდესაც ეგზარქოსი არ იყო თბილისში და მის მაგივრობას ასრულებდა ქართველთ ეპისკოპოსი ალექსანდრე. მისი, ე. ი. კერესელიძის, მოშორებას მოითხოვდა დაჟინებით ქუთაისის სამხედრო გუბერნატორი. დარწმუნებული ვარ, კერესელიძის საქმე რომ გაერჩია ეგზარქოსს და არა ქართველ ეპისკოპოსს, ჩემს გადაწყვეტილებას კერესელიძის გადაყვანის შესახებ დაადასტურებდა.

10) თუ რომ მღვდლები მაჭავარიანი, კერესელიძე და ხელაია მოქმედებენ აფხაზეთ-სამურზაყანოს გასაქართველებლად, მაშინ, რასაკვირველია, მავნეთ უნდა ჩაითვალოს მათი მოღვაწეობა, რადგანაც ამით ისინი წინააღუდგებიან რუსეთის იმპერიის მიზანსა და მისწრაფებასა.

11) მოქმედება თედო სახოკიასა და ჯუღელისა მავნებლად უნდა ჩაითვალოს მართლმადიდებელ ეკლესიისათვის, რადგანაც გაქართველებული მათგან ახალგაზრდობა მტრად გაუხდება რუსეთის ეკლესიას, რომელიც სულ სხვა მიზნით მოქმედებს აფხაზეთში.

ამასთანავე ვადგენ განცხადების პირს სამურზაყანოელებისას, რომლითაც ისინი უარყოფენ ქართული ენის საჭიროებას თავიანთს სკოლებში და დასძენენ, რომ თუმცა ამ განცხადების წინედ წარმოდგენილი იყო რამდენიმე განჩინება სამურზაყანოელებისა ვითომ ქართულის ენის სწავლება შემდეგის საჭიროების შესახებ, მაგრამ ყველა ესენი განზრახ შედგენილი იყო სამღვდელოებისაგან და მრევლი აქ არაფერს მონაწილეობას არ იღებდა." (49, 144-146).

მამა ამბროსი ხელაია, რომელმაც შესანიშნავად იცოდა რუსეთის იმპერიის საეკლესიო პოლიტიკის მიზნები აფხაზეთში, ამხელდა ამ პოლიტიკის რეაქციულობას და ქართველ პატრიოტებთან ერთად მედგრად იცავდა ქართულ პოზიციებს. იგი სიხარულით შეხვდა ეპისკოპოს კირიონის (საძაგლიშვილი) სოხუმის ეპარქიის მმართველად დანიშვნას. კირიონისადმი გაგზავნილ წერილებში ეხებოდა როგორც სოხუმის ეპარქიის, ასევე საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის ბრძოლის პრობლემებს. 1906 წლის 14 თებერვალს მამა ამბროსი ეპისკოპოს კირიონს ატყობინებს: "ღმერთს ვთხოვ თქვენს მშვიდობით დაბრუნებას სამშობლო მხარეში და გამარჯვებას იმ საქმეში, რომლის გადასაწყვეტადაც თქვენ ხართ მიწვეული ჩრდილოეთის სატახტო ქალაქში. მართალია, ცუდად დატრიალებულია ჩვენი ეკლესიის ავტოკეფალიის ბედ-იღბალი, მაგრამ რა ვქნათ, როდის ვიყავით ბედნიერნი, რომ ახლა ვიქმნეთ. მაგრამ ვიქონიოთ მომავლის იმედი... ჩემი და რამდენიმე აქაური მღვდლის აზრი უკეთუ საინტერესოა თქვენთვის, ეს არის: დათმობა არაფრისა და რასაც ძალით მოგვცემენ, ვემორჩილებით მხოლოდ დროებით; როდესაც მოხერხებულ დროს ვნახავთ, ვეცდებით განვახორციელოთ, რაც პეტიციებშია ნათხოვნი. მომავალი კრება, ჩემის აზრით, ჩვენ არას მოგვცემს და არც უნდა დავთანხმდეთ ჩვენი საქმის იქ გადაცემაზე. კრებას არ წაურთმევია ჩვენთვის ავტოკეფალური წეს-წყობილება ჩვენი ეკლესიისა და არც შეუძლია იმის მოცემა, რაც "დე იურე" უკვე გვაქვს, მხოლოდ ფაქტიურად ძალმომრეობამ წაგვართვა. ამიტომ წართმეულის დაბრუნება შეუძლია წამრთმეველს. ან ჩვენ თვითონ რუსეთის ეკლესიასთან ურთიერთობის მოსპობით... საზოგადოება ძალიან დაინტერესებულია ამ საქმის (ავტოკეფალიის) მსვლელობით, მთხოვენ, თქვენი რეზოლუცია გამოაქვეყნოთ. ხალხის გამოსაღვიძებლად საჭიროდ მიაჩნიათ ეს." (55, 92-93).

1906 წლის 8 მარტს არქიმანდრიტი ამბროსი ეპისკოპოს კირიონს წერდა: "თქვენი სოხუმში დაბრუნებამ სოხუმის სამღვდელოება და მთლად ქართველობა მეტად გახარა, მაგრამ არა ქართველებს, პოლიტიკანებს, როგორც ეტყობა, ლახვრად დაესო გულში. ეტყობა ვერ მოუნელე¬ბიათ¬ ის გარემოება, რომ ბოლო მოეღება სოხუმის ეპარქიაში იმ უსამართლობას, რომელიც მეფობდა იქ ქართველების შესახებ. თქვენ, დარწმუნებული ვარ, უსამართლოდ არც ერთი ერის წარმომადგენელს არ მოექცევით. ამის თავდებია თქვენი წარსული მოღვაწეობა რუსეთში. მაგრამ ამას ბნელი ძალების წარმომადგენელნი ვერ შეიგნებენ და აკი კიდეც "ხულიგნურად" გამოილაშქრეს თქვენს წინააღმდეგ გაზეთ "კოლოკოლში". იმედია ღირსეულ პასუხს გასცემთ. შეიძლება, თქვენს შემდეგ მეც რამე მოვახსენო ამ ხულიგნური წერილის ავტორს... სწერონ რაც უნდათ, სიმართლემ უნდა გაიტანოს თავისი. ჩვენი ხსნა ეკლესიის თავისუფლებაშია, რომელსაც თქვენ მედგრად იცავთ." (21, 1319).

არქიმანდრიტმა ამბროსიმ უპასუხა "კოლოკოლში" ფსევდონიმს ამოფარებულ დეკანოზ ივანე ვოსტორგოვს. "ხმა სოხუმიდან" - ეს არ იყო უბრალო პასუხი შავრაზმელი მჯღაბნელის გამოხდომაზე, ამ წერილში კარგად ჩანდა რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლების დამოკიდებულება ქართველი ხალხის მიმართ. არქიმანდრიტი ამბროსი აღნიშნავდა: "ყველას ემახსოვრება შეუწყნარებლობა და სიძულვილი ყოველივე ქართულისადმი... ამითგან დასნებოვნებულნი იყვნენ ცნობილი მოღვაწენი კავკასიაში: ეპისკოპოსი არსენი, დეკანოზები-ვოსტორგოვი, იასტრებოვი და სხვანი... საკუთარი ეროვნული ფიზიონომიის შენარჩუნებისაკენ სწრაფვის გაძლიერება, ამ მიმართულებით ხალხის გამოღვიძება არის ზემოხსენებულთა და მათ მსგავს კაცთა მოღვაწეობის შედეგი და სამართლიანობა მოითხოვს ითქვას, რომ ამ აზრით მათ ხალხს დიდი სამსახური გაუწიეს... აღნიშნეულ პირთა მოღვაწეობის მიზანი უნდა ყოფილიყო ქართველი ხალხის რუსებთან დაახლოება... მაგრამ ისინი ამით როდი შემოიფარგლნენ, მათ მეტი მოინდომეს - მხარის რაც შეიძლება სწრაფი გარუსება, რაც შეუძლებელი აღმოჩნდა." არქიმანდრიტი ამბროსი ამხელდა იმ სასულიერო პირთა საქმიანობას, რომელნიც ჩართულნი იყვნენ დაუნდობელ რუსიფიკაციის პოლიტიკაში, რომელნიც ქართულ ენას "ძაღლების ენას", ქართულ საეკლესიო გალობას "ძაღლების ყეფას" უწოდებდნენ, ცდილობდნენ აფხაზეთის ქართველობის შეურაცხყოფას, უკრძალავდნენ მათ მშობლიურ ენაზე წირვა-ლოცვებს. იგი კონკრეტული მაგალითებით აჩვენებდა თუ რამდენად უარყოფითია რუსეთის საეკლესიო პოლიტიკა აფხაზეთში და როგორ უწყობდა იგი ხელს ქრისტიანობის საწინააღმდეგოდ, მაჰმადიანობის გავრცელებას, იხსენებდა ეპისკოპოს გაბრიელს (ქიქოძე), რომელიც ცდილობდა აფხაზებს მშობლიურ ენაზე შეესწავლათ ქრისტიანული სარწმუნოების არსი, ჰქონდათ ღვთისმსახურება. წერილის დასასრულს არქიმანდრიტი ამბროსი აღნიშნავდა: "დარწმუნებული ვართ, რომ ყოვლადსამღვდელო კირიონი თავისი მოღვაწეობით სოხუმის ეპარქიაში აღდგენას, ძმობას და ერთობას ყველა ეროვნებათა შორის, ხოლო ამიერკავკასიიდან გაქცეული ანაფორიანებისა და ზოგადად ბ. "რუსიის" მსგავსი ქართველოფობების ღვარძლითა და კაცთსიძულვილით სავსე სიტყვები ვერ გამოიღებენ იმ შედეგს, კერძოდ აფხაზეთში ძმათმძულვარებისა და ძმათამკვლელ სისხლის ღვრას, რასაც ლამობენ." (45, 121-122).

1905-1907 წლების რევოლუციური გამოსვლებისათვის ალიხანოვ-ავარსკის რაზმებმა ცეცხლის  ალში გაახვიეს დასავლეთ საქართველოს სოფლები და დაბები. საქართველოს ეგზარქოსის წინადადებით იმპერატორმა ნიკოლოზ II-მ გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ალექსანდრე (ოქროპირიძე) გადააყენა თანამდებობიდან საყვედურის გამოცხადებით. ხელისუფლების აზრით, ეპისკოპოსი ალექსანდრე ხელს უშლიდა სამეგრელოს სკოლებიდან ქართული ენის განდევნის გეგმის განხორციელებას. ეს ამოცანა დააკისრეს რენეგატ ქართველს, ეპისკოპოს დიმიტრი აბაშიძეს, რომელიც გულმოდგინედ შეუდგა თავისი მისიის შესრულებას.

ამავე დროს სოციალ-დემოკრატების ბოლშევიკურმა ფრთამ გააძლიერა ცილისწამება და შეურაცხყოფა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის წარმომადგენლებზე. "კოსმოპოლიტიზმი თუ პატრიოტიზმი?" "კლასობრივი და სოციალური საკითხები," აი ყველაზე აქტუალური თემები, რომელმაც გადაფარა ყველა და ყველაფერი. "პროლეტარებო ყველა ქვეყნისა, შეერთდით!" - გაჰკიოდა დიდი და პატარა. ასეთ ეგზალტირებას თან ახლდა ვერაგული შურისძიებაც. 1907 წლის 30 აგვისტოს წიწამურთან მოკლეს ილია ჭავჭავაძე, მოხდა გადაგვარებული ქართველი სოციალ-დემოკრატების და რუსეთის რეაქციული ძალების ინტერესთა თანხვდომა, ბრძოლა ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი და ეკლესიური თავისუფლების იდეების წინააღმდეგ კიდევ უფრო გაძლიერდა. 1907 წლის ნოემბერში გარდაიცვალა ეპისკოპოსი ალექსანდრე ოქროპირიძე. მისი გარდაცვალება დიდი დანაკლისი იყო ქართველი ხალხისათვის. მეუფე ალექსანდრე გარდაცვალება ძლიერ განიცადა არქიმანდრიტმა ამბროსიმ, რომელმაც 1907 წლის 16 ნოემბერს შიომღვიმის მონასტერში თავისი გამოსათხოვარი სიტყვა ასე დაიწყო:

"ესრეთ ჰბრწყინევდინ ნათელი თქუენი წინაშე კაცთა, რათა იხილნენ საქმენი თქუენი კეთილნი და ადიდებდენ მამასა თქუენსა ზეცათასა" (მათეს სახ. თ. 5, 16).

ესეც კიდევ ერთი მსხვერპლი ამ მოკლე დროში. გაუმაძღარმა და შეუბრალებელმა სიკვდილმა საქართველოს მოსტაცა ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრე. თუმცა კაცი ღვთისაგან დაწესებულ კანონს ვერ გადაუვა და ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრემ კიდევაც გარდააცილა თავის ხანგრძლივ სიცოცხლით იმ ზომას, რომელიც დადებულია რჩეულთათვის (ფსალმ. 89,10). მაგრამ ამ ნაირ ზეგარდმო მადლით ცხებულ ადამიანთა მიცვალებას კაცის გული მაინც ვერ ურიგდება, მას უნდა ყოველთვის ჰყავდეს იგი სამშობლო მხარის ნუგეშად.

ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრეს თავდადებული მოღვაწეობა მშობლიურ ეკლესი¬ის და სამშობლო მხარის აღორძინებისათვის უდიდესი მისაბაძი მაგალითია ჩვენ ქართ¬ველთათვის, მისი სხივოსანი სათნოებიანი სახე მუდმივი საუკეთესო გზის მაჩვენებელია.

"ესრეთ ბრწყინავდიან ნათელი თქვენი წინაშე კაცთა, რათა იხილნენ საქმენი თქვენნი კეთილნი და ადიდებდნენ მამასა თქუენსა ზეცათასა"-ო, - გვიბრძანებს ქრისტეს წმიდა მოძღვრება და გვითითებს ამ ღირსეულ ცხედარზე - განსვენებულის ხანგრძლივ, სათნოებიან და სახელოვან მოღვაწეობაზე.

რომელი ერთი განსვენებულის სათნოებით სავსე, ხანგრძლივ, ნამდვილი ქრისტიანული ცხოვრების მხარეს უნდა მივაქციოთ ყურადღება?! ჩვენ არ ძალგვიძს ამ მოკლე სიტყვაში სავსებით დავახასიათოთ მისი ღირსაღსანიშნავი ცხოვრების ყველა მხარეები, ამისათვის საჭიროა მეტი დრო და მეტი ნიჭი და მჭევრმეტყველება.

განსვენებულმა ყოვლად სამღვდელომ გვასწავლა ჩვენ, რამდენათ შეიძლება ამ უკუღმართ დროშიაც ვიყოთ ნამდვილი ქრისტიანენი, - ქრისტიანული იდეალების მატარებელნი, როგორც მატარებელი ჭეშმარიტი ქრისტიანული სიყვარულისა, - იმ სიყვარულისა, რომელიც ყველას ერთ რიგათ უნდა ეფინებოდეს, - არ არჩევდეს ახლობელს არა ახლობელისაგან, - რომელიც უნდა ავიწყებინებდეს პირად ინტერესებს და აბედვინებდეს სიცოცხლის შეწირვას მოყვასისათვის, - როგორც მატარებელი ამნაირი სიყვარულისა, ის თავის ცხოვრებით გვიმტკიცებს, რომ ეს ქრისტესაგან მის მიმდევართათვის დახატული იდეალი ამ ქვეყნად შესაძლებელია განხორციელდეს. ჯერ ისევ სტუდენტობის დროს, როდესაც ყაზანის მხარეში ხოლერა მძვინვარებდა, განსვენებული უშიშრად და თავგანწირულად ემსახურებოდა ამ საშინელი სენით შეპყრობილთ განურჩევლად მათი ჩამომავლობისა და სარწმუნოებისა, მისი თავგანწირულობა მოძმეთათვის, მისი მოურიდებლობა ამ საშინელი და მეტადრე მაშინ თავზარდამცემ სენისა ანცვიფრებდა ყველას, რაც ხაზგასმით აღნიშნულია თვით ყაზანის აკადემიის ისტორიაში. ეს ერთი ფაქტიც მშვენიერად ახასიათებს ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრეს ქრისტიანულს ცხოვრებას. ასეთივე დარჩა განსვენებული უკანასკნელ წუთამდის. ის თავის ხანგრძლივ ცხოვრებაში ამ ქვეყნად მრავალფერად ასრულებდა ამ დიად მცნებას, - მცნებას მოძმეთა სიყვარულისათვისას.

მისი ქველმოქმედება, მისგან აღდგენილნი ქართველთა კულტურის მაჩვენებელი ნაშთები, მისგან გამოცემული საღვთისმეტყველო და სამეცნიერო ჩვენ წინაპართა ნაწარმოებნი, მისის საფასით აღდგენილნი, მშობლიური გალობა, მისი შრომა და სიქველე მამულის შვილთა აღზრდაში და მრავალი სხვა მისი ამნაირი ღვაწლი ყველასაგან ცნობილია. მისი ღრმა სარწმუნოება ცხოვრებაში განხორციელებული, სიყვარული სამშობლო ქვეყნისა თვით მის ქრისტიანულ სარწმუნოებასთან მჭიდროდ შეკავშირებული, მისი პირუთვნელობა, უშიშრობა ამ სოფლის უფალთა და ძლიერთა მხილებაში და მრავალი სხვა მისი სათნოებიანი სულის თვისებანი ხდიდა მას ნამდვილ წარმომადგენლად იმ ძველი ჩვენი წმიდა მამათა, რომელთა მრავალმხრივმა ღვაწლმა დაიცვა ჩვენი სარწმუნოება, ენა და ეროვნება მოზვავებულ-აუარებელ მტერთაგან. ყველა ამაებზე უკვე ბევრი თქმულა და დაწერილა და მეც აქ არას ვიტყვი.

ვიტყვი ორიოდე სიტყვას მხოლოდ იმაზე, რაც აქ არ თქმულა, - განსვენებულის მოციქულებრივ მოღვაწეობაზე აფხაზეთში. ღმერთმა პირველ ხანებში მას არგუნა სამსახური და მოღვაწეობა ამ საქართველოს განაპირა მხარეში, ჯერ როგორც აფხაზთა შვილების აღმზრდელს, შემდეგ როგორც მისიონერ-მქადაგებელს და ბოლოს როგორც მწყემსთ-მთავარს. ის მუდამ თავგანწირულად ემსახურებოდა აფხაზთა მოქცევის საქმეს, არ ზოგავდა საკუთარ საშუალებას სკოლათა დაარსებისათვის,  თავის ხარჯით ზრდიდა  აფხაზთა შვილებს და ამზადებდა მათ მღვდლობის ხარისხში სამოღვაწეოდ, მედგრად იცავდა სამღვდელოების და სამწყსოს ინტერესებს, უხვად ეწეოდა ქვრივ-ობოლთა. მის და სამწყსოს შორის არსებობდა მამაშვილური კავშირი, დაფუძნებული ჭეშმარიტ ქრისტიანულ სიყვარულზე. მას არ უყვარდა მდიდრული ცხოვრება, ცხოვრობდა თითქმის ეგრეთვე სადათ, როგორც ერთი უკანასკნელი ღარიბი მის სამწყსოთაგანი. ეს სადა ცხოვრება, ეს ხალხთან სიახლოვე ხდიდა მას ნამდვილ ძველ მშობლიურ ეკლესიის მწყემსთ-მთავართა მსგავსად.

მოვიყვან ერთს მაგალითს იმისას, თუ რანაირი გავლენა ჰქონდა განსვენებულის ამნაირ ცხოვრებას ხალხზედ, რანაირი უზომო ნდობა ჰქონდა დამსახურებული თვით მაჰმადიან აფხაზთა შორის. 1866 წლის ამბოხების ჩაქრობის შემდეგ აფხაზების უმრავლესობა იძულებული გახდა გადასახლებულიყო ოსმალეთში.

ამ უბედურ დროს, როცა აფხაზთათვის ყველა ქრისტიანის სახელის მატარებელი საზიზღარი იყო, მხოლოდ ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრეს ჰქონდა აფხაზებთან კავშირი, მხოლოდ მას უზიარებდნენ თავიანთ ჭირ-ვარამს, მას ენდობოდნენ.

აი, ამ ხანებში მწყემსთ-მთავართან შემოდის ერთი მაჰმადიანი აფხაზი, სახელად ურუსი, თავისის თორმეტი წლის შვილით. როდესაც ყოვლად სამღვდელომ ჩვეულებრივი ალერსიანი კილოთი ჰკითხა ურუსს მოსვლის მიზეზი, უკანასკნელმა მოახსენა შემდეგი: "შენთან მოვედი, კეთილო მწყემსო და მამაო! მე სამუდამოდ ვეთხოვები სამშობლოს, მივდივარ ოსმალეთში საცხოვრებლად და ჩემი ვაჟი დავსტოვო შენთან, მეტი არა გამაჩნია რა, ცოლი და სხვა შვილები ადრე დავკარგე, არ ვიცი რა მომელის უცხო მხარეში, მაგრამ მაინც ვსტოვებ ჩემს საყვარელ სამშობლოს. არ მინდა ჩემი უბედურება გავუზიარო ჩემს ერთადერთ შვილს და შენთან მოვიყვანე, მოწყალეო მამაო, ვიცი მიიღებ, აღზრდი ქრისტიანულად და იქნება ბედნიერი"-ო.

თვალცრემლიანი მამა გამოეთხოვა საყვარელ შვილს, რომელიც განსვენებულის მეოხებითა და საფასით აღიზარდა და მღვდელობაში დიდი სარგებლობა მოუტანა ქრისტიანობას აფხაზეთში.

ამ ფაქტს განმარტება არ სჭირია. ამნაირ განწყობილებას სამწყსოსთან დიდი ნაყოფი მოჰქონდა. იწყეს აფხაზთა ქრისტიანობის მიღება, რომელიც კიდეც დამთავრდა თითქმის 80-იან წლებში ნეტარ ხსენებული აფხაზეთის მეორე  მოციქულის ეპ. გაბრიელის დროს. ამის შემდეგ განვლო საკმარისმა დრომ, ქრისტიანული საქმე პროგრესულად დენის ნაცვლად რეგრესიულად მიმდინარეობს. უკანასკნელი ცნობებით, რამდენიმე სოფელმა უკვე უარყო ქრისტიანობა. მიზეზი ცხადია: არ არიან ალექსანდრე-გაბრიელისებრი მოციქულნი.

ნეტარხსენებულო მწყემსთ-მთავარო, სხვა შენი მრავალ მხრივ ღვაწლთან ერთად ამასაც არ დაივიწყებს ქართველი ერი, აფხაზეთის ქრისტიანი ნაწილი და იქაური სამღვდელოება.

განისვენე, ქართველთა მამაო და კეთილო მწყემსთმთავარო, ზეგარდმო მადლით ცხებულო მოღვაწევ, აღმაშენებლად წოდებულო, - განისვენე ამ შენგან განახლებულ-გამშვენებულ ტაძარში. ეს წმ. ტაძარი იქნება საუკუნო შენგანვე შექმნილი ნივთიერი ძეგლი შენს საფლავზე და ყოველ ქართველის გულში კი გედგმება სამუდამო უხილავი ძეგლი.

ილოცე, ჩვენო ახალო ღვთის წინაშე შუამდგომელო, - ილოცე სხვა ჩვენ წმ. მამებთან ერთად სამშობლო მხარის ქრისტიანულად და კულტურულად აღყვავებისათვის. ამინ." (49, 9-13).

არქიმანდრიტი ამბროსი საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის ერთ-ერთი დაუცხრომლად მებრძოლი სასულიერო პირი იყო. 1811 წელს რუსეთის იმპერატორმა ალექსანდრე I-მა მართლმადიდებლური საეკლესიო კანონიკის უხეში დარღვევით გამოსცა ბრძანებულება საქართველოს უძველესი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შესახებ.სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, უწმიდესი და უნეტარესი ანტონ II რუსეთში გადაასახლეს. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის კათოლიკოს-პატრიარქის სახელო გააუქმეს. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია რუსეთის ეკლესიის ნაწილად გამოაცხადეს, რომელსაც სათავეში რუსეთის სინოდს დაქვემდებარებული ეგზარქოსი ჩაუყენეს. რუსი ეგზარქოსები გახდნენ რუსული ველიკოდერჟავული და შოვინისტური იდეოლოგიის მთავარი დასაყრდენნი საქართველოში. რუსი ეგზარქოსების ანტიქართული, ანტიქრისტიანული საქმიანობის შესახებ არაერთი საყურადღებო ნაშრომი თუ მოგონებაა გამოქვეყნებული. ამ მხრივ განსაკუთრებით საინტერესოა ცნობილი რუსი სლავოფილის ნ. დურნოვის, უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ კალისტრატეს ჩანაწერები.

ქართველი ხალხი არასოდეს შეგუებია სახელმწიფოებრივი და საეკლესიო დამოუკიდებლობის დაკარგვას.

XIX საუკუნის I ნახევარში, 1802 წლის კახეთის აჯანყებით დაიწყო ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა. 1819-20 წლების იმერეთის საეკლესიო ამბოხი მიმართული იყო საქართველოს ეგზარქოსის თეოფილაქტე რუსანოვის მძარცველური პოლიტიკის წინააღმდეგ.

იმერეთის აჯანყების მოთავეთა - დოსითეოზ ქუთათელის და ექვთიმე გენათელის რუსეთის ხელისუფალთაგან სამაგალითოდ დასჯამ საქართველოში საბოლოოდ დამსხვრია ერთმორწმუნეობის დოგმებზე აღმოცენებული რომანტიკული მეგობრობისა და ქრისტიანული სათნოების ილუზიები.

ქართველი ერი მკაცრი რეალობის წინაშე აღმოჩნდა, ან უნდა დაევიწყებინა ყოველივე ქართული და გარუსებულიყო, ან ებრძოლა რუსეთის კოლონიური პოლიტიკის წინააღმდეგ. ქართველმა ხალხმა არჩევანი მეორის სასარგებლოდ გააკეთა.

XIX საუკუნის II ნახევარში ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობას სათავეში ჩაუდგა ილია ჭავჭავაძის თაობა. პირველი ნაბიჯები გადაიდგა ეროვნული ცნობიერების გამოღვიძებისაკენ, ამას მოჰყვა აღმსარებლობით და ცნობიერებით დაქუცმაცებული ქართველობის გამთლიანების რთული პროცესი. ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის მესვეურებმა ქართველ სამღვდელოებასთან ერთად დღის წესრიგში დააყენეს საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აუცილებლობა. საზოგადოების ინფორმირებისა და მომზადების მიზნით ქართულ და რუსულ პრესაში, სამეცნიერო ჟურნალებში დაიწყო პოლემიკური სტატიების ბეჭდვა, რომელიც ეხებოდა საქართველოს ეკლესიის ისტორიას, მის ავტოკეფალიას, რუსი ეგზარქოსების ანტიქართული საქმიანობის მხილებას. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის მოთხოვნა თუ XIX საუკუნის 60-70-იან წლებში სალონური შეკრებების მთავარი თემა იყო, XIX საუკუნის 80-90-იან წლებში უკვე თამამ, პოლემიკურ ხასიათს ატარებდა. ამ მოძრაობის მესვეურთ "ავტოკეფალისტებს" უწოდებდნენ. ავტოკეფალურ მოძრაობას მხარს უჭერდნენ: ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, იაკობ გოგებაშვილი, პროფ. ალ. ცაგარელი, პროფ. ალ. ხახანაშვილი, პროფ. ი. ჯავახიშვილი, პროფ. ზ. ავალიშვილი, ს. გორგაძე, ნ. მარი. სასულიერო პირებიდან - ეპისკოპოსები: გაბრიელ ქიქოძე, ალექსანდრე ოქროპირიძე, ლეონიდე ოქროპირიძე, კირიონ საძაგლიშვილი, ანტონ გიორგაძე, არქიმანდრიტი ამბროსი ხელაია, დეკანოზები: ნიკიტა თალაკვაძე, კალისტრატე ცინცაძე, ქრისტეფორე ციცქიშვილი და სხვები.

რუსეთის ხელისუფლება პირველ ხანებში არასერიოზულად აღიქვამდა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის მოთხოვნას და ფიქრობდა, ეს მოძრაობა მეცნიერულ პოლემიკას არ გასცდებოდა, მაგრამ, 1905 წელს თბილისში ქართველი სამღვდელოების საგანგებო ყრილობაზე მიღებულ იქნა შემდეგი პეტიცია: "ქართველმა სამღვდელოებამ მხედველობაში მიიღო ზემოთქმული, აგრეთვე ის, რომ ჯერ ერთი, ივერიის ეკლესია კანონიკურად გახლავთ ავტოკეფალური, ვინაიდან არ ყოფილა კრების დადგენილება მისი ავტოკეფალიის გაუქმებისა და არც შეიძლებოდა ყოფილიყო: მეორეც, მხოლოდ ეკლესიას, რომელსაც თავისუფლად შეუძლია თვითშეგნების სრულიად აღსარება, თავისუფალი შინაგანი წყობილებით, თავისუფლად ძალუძს თავისი სიტყვითმსახურება, ყველა თავისი საქმისა და მისადმი რწმუნებული ყოველივეს თავისუფლად მართვა, მხოლოდ თავისუფლად თვითმმართველ ეკლესიას შესწევს უნარი დაიცვას თავისი სრული დიდებული წმიდა რწმენა და სავსებით ფლობდეს ღვთაებრივი მოწოდების განსახორციელებლად აუცილებელ ხმას, რომელიც ადამიანის გულს აღანთებს; და ბოლოს ეკლესიის დამოუკიდებლად არსებობისათვის მეტად საჭიროა მატერიალური საშუალებები. ამიტომ ითხოვს: I ივერიის ეკლესიას დაუბრუნდეს ავტოკეფალური უფლებები და თავისი კათოლიკოსითურთ აღდგეს მცხეთა-ივერიის საკათალიკოსო ადრინდელ საზღვრებში.

II. აღდგეს წესი, როცა ღვთისმსახურთა განთავისუფლებულ ადგილებს არჩევნების შედეგად იკავებდნენ.

III. კათოლიკოსთან დაფუძნდეს წმიდა სინოდი, ხოლო ეპარქიის მღვდელმთავრებთან საბჭოები, შედგენილი გარკვეული ვადით არჩეული სასულიერო და საერო პირთაგან.

IV. კათოლიკოსთან არსებული წმიდა სინოდის ხელში მოექცეს ყველა ეკლესიის, მონასტრის, სამღვდელოების, სასწავლო-სასულიერო დაწესებულების და საქველმოქმედო დაწესებულებების უმაღლესი მართვა-გამგეობა.

V. ივერიის ეკლესიას დაუბრუნდეს სახელმწიფოსათვის გადაცემული საეკლესიო მამული." (49, 27-28).

პეტიციას ხელი მოაწერა 412 ღვთისმსახურმა. მოვლენების ასეთ განვითარებას არ ელოდა საქართველოს ეგზარქოსი ალექსი, რომელმაც საერო მთავრობას ჯარი მოსთხოვა "მეამბოხე" და "ურჩი" სამღვდელოების დასაშლელად. რუსმა ჯარისკაცებმა სიამოვნებით შეასრულეს ხელისუფლების სურვილი და მათრახებით სცემეს გოლოვინის გამზირზე საეკლესიო დროშებით და ხატებით გამოსულ ქართველი სამღვდელოების წარმომადგენლებს. რუსეთის ხელისუფლების ასეთმა ქმედებამ არათუ შეანელა, არამედ კიდევ უფრო გაამძაფრა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის მოთხოვნა. ასეთ ვითარებაში ხელისუფლება იძულებული გახდა პეტერბურგში 1906 წელს სინოდის საგანგებო სხდომა დაენიშნა, სადაც უნდა გაერკვიათ რამდენად კანონიერი იყო ქართველი სამღვდელობის მოთხოვნა. სინოდის სხდომაზე საქართველოს ეკლესიის ინტერესებს იცავდნენ ეპისკოპოსები: კირიონი, ლეონიდე, პროფ. ნ. მარი, პროფ. ალ. ცაგარელი, პროფ. ალ. ხახანაშვილი. რუსეთის ხელისუფლებამ ქართველებს ისევ ქართველი რენეგატები დაუპირისპირა, ეპისკოპოსი ექვთიმე ელიაშვილი - ეპისკოპოსი დიმიტრი აბაშიძე. ამ უკანასკნელმა ასე გაახმოვანა ხელისუფლების პოზიცია -"დაიჭირეთ ეპისკოპოსები კირიონი და ლეონიდი... საქართველოში ავტოკეფალია აღარავის გაახსენდებაო." ხელისუფლებამ დაიწყო ქართველი ავტოკეფალისტების დევნა, დაწესდა მათზე საიდუმლო თვალთვალი, ჭორების გავრცელება. ეპისკოპოს კირიონს ეგზარქოს ნიკონის მკვლელობაში დასდეს ბრალი (მიუხედავად იმისა, რომ არავითარი სამხილი არ არსებობდა) და გადაასახლეს რუსეთში, რეპრესიების მსხვერპლი გახდა არქიმანდრიტი ამბროსი ხელაია, როგორც იგი წერდა: "1908 წლის დამლევს უწმიდესი სინოდის განკარგულებით სასტიკად ვიქენი დასჯილი: აღმეხადა მღვდელ-მსახურების უფლება და გაგზავნილ ვიქენი რიაზანის სამების მონასტერში, სადაც გავატარე ერთ წელიწადზე მეტი სასტიკი რეჟიმის ქვეშ. 1910 წელს დამიბრუნეს მღვდელმსახურების უფლება და მომცეს წინამძღვრის ადგილი. ჩემი გადმოსახლების შემდეგ გადის თითქმის რვა წელიწადი, მაგრამ ყოველ ჩემ თხოვნას სამშობლოში დაბრუნებაზე უწმიდესი სინოდი უყურადღებოდ ტოვებდა. უკანასკნელი პირადადაც გამომიცხადეს, რომ ჩემზე ითვლება რაღაც ძველი ცოდვები, მაგრამ როდესაც მოვითხოვე ამ ცოდვების დასახელება, მითხრეს, რომ ამის თქმა უხერხულია და ვერც გაიგებ როდისმეო. სჩანს მათ არა აქვთ კონკრეტული ფაქტები ჩემს წინააღმდეგ და მხოლოდ მათი პოლიტიკა უნდა თხოულობდეს ჩემი სამშობლოს გარე ყოფნას, როგორც მათი შეხედულებით, არასაიმედო პირისას. ამის გამო ახლაც, როდესაც სხვა გადმოსახლებულებს აჰხადეს არასაიმედო პირების სახელი, როდესაც, როგორც გაზეთებმაც გვამცნეს, მოხდა მათი რეაბილიტაცია, ჩემს მდგომარეობას არ ეშველა რა და ახლაც სიტყვიერად მაგებინებენ, რომ ჩემი მდგომარეობის გაუმჯობესება მოუხერხებელია, რადგან ძველი ცოდვები ამის წინააღმდეგს გვიკარნახებსო, მაგრამ მწამს, რომ დრო მალე გამოიცვლება. საზოგადოდ, მე ყოველთვის წინააღმდეგი ვიყავი და ვიქნები იმისა, რომ ქართველმა კაცმა ნებით მიატოვოს თავისი სამშობლო მხარე, თუნდაც სხვაგან მას მოელოდეს პირადი წარმატება და ბედნიერება." (52, 30).

არქიმანდრიტი ამბროსი 1909 წლის 1 იანვრიდან იმავე წლის დეკემბრამდე რიაზანის ეპარქიის სამების მონასტრის პატიმარი იყო, აკრძალული ჰქონდა ღვთისმსახურება, მასაც ეგზარქოს ნიკონის მკვლელობა დააბრალეს. რადგან წარმოდგენილი აბსურდული ბრალდება ვერ დაუმტკიცეს, აღუდგინეს ღვთისმსახურების უფლება და ნოვგოროდის ეპარქიის სტარაია რუსას მონასტრის წინამძღვრად დანიშნეს. უშედეგოდ დასრულდა მისი სამშობლოში დაბრუნების მცდელობა.

1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ არქიმანდრიტ ამბროსის საშუალება მიეცა სამშობლოში დაბრუნებულიყო. იგი აქტიურად ჩაერთო ავტოკეფალურ მოძრაობაში. 1917 წლის 12(25) მარტს ქართველმა სამღვდელოებამ სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალია გამოაცხადა. არქიმანდრიტი ამბროსი აქტიურად მონაწილეობდა ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველობის საქმიანობაში. მოსაგვარებელი იყო რუსეთის დროებით მთავრობასთან და საქართველოში მის ფილიალ - ამიერკავკასიის განსაკუთრებულ კომიტეტთან ურთიერთობა, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სახელმწიფოსთან სამართლებრივი ურთიერთობის, რუსეთის ეკლესიის სინოდთან დამოკიდებულების საკითხები. ასევე რთული იყო ქონებრივი დავის საკითხების მოგვარება.

რუსეთის სასულიერო იერარქებს გაგონებაც არ სურდათ იმისა, რომ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასთან რაიმე ურთიერთობა დაემყარებინათ. ისინი თვლიდნენ, რომ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა იყო არაკანონიკური, რევოლუციური აქტი და უარს ამბობდნენ ქართველ სასულიერო პირებთან ყოველგვარ მოლაპარაკებაზე, რაც შეეხებოდა რუსეთის დროებით მთავრობას, დიდი სიხარულით არც ისინი შეხვედრიან საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენას, ამგრამ მაინც თანახმანი იყვნენ ეწარმოებინათ მოლაპარაკება საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წარმომადგენლებთან ქართული ეკლესიის უფლებრივი მდგომარეობის საკითხებზე რუსეთის სახელმწიფოში.

1917 წლის 9 ივნისიდან 2 აგვისტომდე პეტროგრადში რუსეთის დროებით მთავრობასთან საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სახელით მოლაპარაკებებს აწარმოებდნენ ეპისკოპოსი ანტონი (გიორგაძე), არქიმანდრიტი ამბროსი (ხელაია) და დეკანოზი კალისტრატე (ცინცაძე). ქართველ სასულიერო პირებს იმედი ჰქონდათ იმხანად პეტროგრადში მოღვაწე ქართველების დახმარებისა და არც შემცდარან, კარლო ჩხეიძე, ირაკლი წერეთელი, ზურაბ ავალიშვილი, ნინო გელოვანი, რომელთაც დიდი გავლენა ჰქონდათ რევოლუციურ პეტროგრადში ყოველნაირ დახმარებას უწევდნენ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დელეგაციას. ქართველი სასულიერო პირები შეხვდნენ რუსეთის სინოდის ობერპროკურორ ლვოვს, სარწმუნოების მინისტრ კარტაშევს, რუსეთის დროებითი მთავრობის თავმჯდომარეს კერენსკის. დაძაბული მოლაპარაკების დროს გამოიკვეთა რუსეთის მთავრობის პოზიცია, ისინი მხოლოდ იმ შემთხვევაში დაამტკიცებდნენ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მართვა-გამგეობის დებულებას, თუ საუბარი იქნებოდა არა ტერიტორიალურ, არამედ ეროვნულ ავტოკეფალიაზე.

ასეთ ვითარებაში საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დელეგაციამ მიიღო გადაწყვეტილება სამშობლოში გამომგზავრების შესახებ.

1917 წლის 14 აგვისტოს თბილისში საეკლესიო კრების წინასწარ სხდომაზე მოისმინეს ეპისკოპოს ანტონის, არქიმანდრიტ ამბროსისა და დეკანოზ კალისტრატეს ინფორმაციები პეტროგრადში გამართული მოლაპარაკებების შესახებ და მიიღეს გადაწყვეტილება ემოქმედათ საკუთარი სინდისისა და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ინტერესების შესაბამისად.

1917 წლის 8-17 სექტემბერს თბილისში სიონის საპატრიარქო ტაძრის ეზოში მიმდინარეობდა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის პირველი კრება, რომელმაც მიიღო ეკლესიის მართვა-გამგეობის დებულება, დაამტკიცა 13 ეპარქია, გამოარჩია მმართველი მღვდელმთავრები. აირჩია სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, პირველად ეს პატივი წილად ხვდა ეპისკოპოს კირიონს, რომელსაც ეწოდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი და მცხეთის მთავარეპისკოპოსი, უწმიდესი და უენტარესი კირიონ II. საეკლესიო კრებაზე არქიმანდრიტმა ამბროსიმ წაიკითხა სამურზაყანოდან თავად მიხეილ ანჩაბაძის მისალმება - აფხაზეთის საზოგადოება ძმური სალმით მიესალმება მოძმე ერს, ულოცავს დღესასწაულს და აუწყებს აფხაზეთის საქართველოსთან შეერთებას. სწორედ ის ფაქტი, რომ ბაგრატ III, იწოდებოდა მეფედ აფხაზთა და ქართველთა, დასაფლავებულია ბედიის მონასტერში, მაჩვენებელია იმ სულიერი კავშირისა, რომელიც არსებობს აფხაზეთსა და საქართველოს შორის.

საეკლესიო კრებამ ჭყონდიდელ ეპისკოპოსად დაამტკიცა ამბროსი ხელაია, რომელიც უწმიდესმა და უნეტარესმა კირიონმა იმავე დღეს მიტროპოლიტის ხარისხში აიყვანა. ეს იყო უიშვიათესი შემთხვევა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიაში, მაგრამ ამ გადაწყვეტილების სამართლიანობას ყველა აღიარებდა. მეუფე ამბროსიმ ჩაიბარა ჭყონდიდის ეპარქია და შეუდგა საქმიანობას. 1917 წლის 2 ნოემბერს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს სხდომაზე, რომელსაც თავმჯდომარეობდა კათოლიკოს-პატრიარქი კირიონ II, იმსჯელეს ცხუმ-ბედიელის კათედრის აღდგენის აუცილებლობაზე. საკათალიკოსო საბჭომ მიტროპოლიტ ამბროსის ასეთი შინაარსის  მიმართვა გაუგზავნა:" სრულიად საქართველოს საკათალიკოზო საბჭომ ამა წლის 2 გიორგობისთვეს თავის სხდომაზე იქონია მსჯელობა ცხუმის (აფხაზეთის) კათედრის აღდგენის შესახებ.

ეს კათედრა ძველად იყო ცხუმ-ბედიის ეპარქიებისა (ტერიტორია ძველი ეპარქიების: დრანდის - იმავე ცხუმის, ბედიისა, მოქვისა და ბიჭვინთისა) - ეხლანდელი სოხუმის ოლქი გაგრის უბნის მიმატებით, კათედრა მღვდელმთავრისა იყო ცხუმში (სოხუმში), რეზიდენცია იქვე.

ცხუმის კათედრას ძველად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. სარწმუნოებრივი-საეკლესიო კავშირი აერთებდა მრავალ საუკუნეთა განმავლობაში ქართველ ერს აფხაზებთან ძმურის კავშირით.

სამწუხაროდ, მრავალ მიზეზებისა გამო, ეს კავშირი ქართველთა და აფხაზთა შორის, შესუსტდა.

საკათალიკოზო საბჭოს აზრით, საქართველოს ეკლესიის აღდგენა და მომავალი უეჭველი აღორძინება მისი თავდებია, რომ შესაძლებელი უნდა იყოს კვლავ გაძლიერება ქართველთა და აფხაზთა შორის ძმური კავშირისა და სარწმუნოებრივ-საეკლესიო ერთობისა.

ვინაიდგან დღეს აფხაზეთი არის მიწერილი ჭყონდიდის ეპარქიაზე, საკათალიკოზო საბჭო მოგმართავთ თქვენ მაღალყოვლადუსამღვდელოესობას და გთხოვთ მიმოვლიოთ ეს მხარე (აფხაზეთის) და გააცნოთ ადგილობრივნი მკვიდრნი თუ რაოდენად მოუცილებელი საჭიროება არის, როგორც ქართველთათვის, ისე კიდევ უფრო აფხაზთათვის განახლება იმ სარწმუნოებრივ-საეკლესიო კავშირისა, რომელიც საუკუნეთა მანძილზე აერთებდა ამ ღვიძლ ძმებს." (32, 539).

1917 წლის 12 დეკემბერს სამურზაყანოს სამღვდელოებამ ასეთი შინაარსის ოქმი გაუგზავნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს, უწმიდეს კირიონს და მიტროპოლიტ ამბროსის.

"1917 წელსა დეკემბრის 12 დღესა. ამ რიცხვს შედგა დაბა გალში სამურზაყანოს ნაწილის და სოფელ ილორის, სამღვდელოების და სამრევლოთა წარმომადგენლების შეერთებული კრება. თავმჯდომარედ იქმნა ამორჩეული მღვდელი სამსონი სვანიძე, ხოლო მდივნად მღვდელი ბართლომე ხარებავა, ამის შემდეგ კრება შეუდგა დღევანდელი მომენტის მიერ გამოწვეული სხვადასხვა საკითხების გარჩევას, საკითხების, რომლებიც ხელს შეუწყობენ ადგილობრივი საეკლესიო ცხოვრების მოწესრიგებას. ვინაიდან სამურზაყანო შესულია საქართველოს საკათალიკოსოში, კრებამ ერთხმად დაადგინა:

1) სანამდე გამოირკვეოდეს, სამურზაყანო-აფხაზთა ურთიერთ შორის დამოკიდებულება ეკლესიური ცხოვრების მხრივ, დროებით მიეკედლოს ჭყონდიდელის სამიტროპოლიტოს და დღეის რიცხვიდან მოსპოს ყოველივე დამოკიდებულება სოხუმის ეპისკოპოზი სერგის და მისი კანცელარიასთან.

2) კრებამ დაადგინა, დაარსდეს სამურზაყანოში სამი საეკლესიო საოლქო საბჭო: ა) დ. გალში, სადაც შედის შემდეგი მრევლები: ა) პირველი და მეორე გალი, ბ) ხუმუშქური, გ) რებჩხი, დ) პაპიჩონი, ე) რეფი, ვ) შეშელეთი, ზ) ბარღები, თ) ქვემო ბარღები, ი) ნაბაკევი, ი) თაგილონი პირველი და მეორე, იბ) ოტობაია პირველი და მეორე, იგ) ნაჭკადუ და ივ) ზემო ცხირი; ბ) დ. აჩიგვარში, სადაც შედის შემდეგი მრევლები: ა) ილორი, ბ) ბედია პირველი და მეორე, დ) სანავარდო, ვ) მუხური, ზ) წარჩე, ც) გუდავა პირველი და მეორე, ი) ოქუმი, ია) ღუმურიში და იბ) ჩხორთოლი; გ) ს. ჭუბურხინჯი, სადაც შედის შემდეგი მრევლები: ა) ფახულანი, ბ) საბერიო პირველი, მეორე და მესამე, ე) დიხაზურგა, ვ) ჭუბურხინჯი პირველი და მეორე და ზ) ცხირი.

3) დაარსდეს ყოველივე ეკლესიასთან სამრევლო საბჭო.

4) საოლქო საბჭოში წევრებად ამოირჩეს დაბა გალში მღვდელნი სამსონი სვანიძე, ალექსანდრე რურუა და აბელი ჩეხერია, მთავარი დიაკონი ნიკანდრე ანჯაფარიძე, მედავითნე დიმიტრი კაკუბავა და ავქსენტი ჭანტურია, ხოლო ერის კაცთაგან ზოსიმე ქეცბაია და სოსრანი ქორქია. დ. აჩიგვარაში მღვდელნი კონსტანტინე მანჯგალაძე, ბართლომე ხარებავა და ხარიტონი შელია, მედავითნენი ანტონი შარანგია, ალექსანდრე ხოჭავა და კონსტანტინე გეგეჭკორი, ხოლო ერის კაცისაგან მიხა თარბაია, დედორე გვილავა და ნიკო ბენია.

ს. ჭუბურხინჯში - მღვდელნი ნიკოლოზი ჭედია, ავქსენტი რურუა და სამსონი მაჯგანაძე, დიაკონი ეგნატე შონია, მედავითნე მელიტონი ანჯაფარიძე, ერის კაცთაგან - გიორგი ჯახია და კოსტა პატარაია და 5) ოქმის დედანი დარჩეს დ. გალში, ხოლო ასლი გაუგზავნოს კათოლიკოს-პატრიარქ კირიონ მეორეს და ჭყონდიდელ მიტროპოლიტ ამბროსის. თავმჯდომარე მღვდელი სამსონ სვანიძე. მდივანი მღვდელი ბართლომე ხარებავა." (32, 689).

ეპარქიაში დიდი ძალისხმევა იყო საჭირო, რათა მოსახლეობის უმრავლესობა კვლავ ეკლესიისაკენ შემობრუნებულიყო. ეკონომიკური სიდუხჭირე, ნაკლებ მორწმუნეობა, რთული პოლიტიკური ვითარება, ყოველივე ეს თავის დაღს ასვამდა საეპარქიო ცხოვრებას. ამას დაემატა ყოვლად მახინჯი მოვლენა _ ე.წ. კუთხურობის წინ წამოწევა ეკლესიაში, დაპირისპირებანი, ინტრიგები ყველაზე მეტად მედროვეებს აწყობდათ. დაპირისპირებისა და მუხანათობის მსხვერპლი გახდა 1918 წლის 27 ივნისს მარტყოფის მონასტერში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი კირიონ II. ასეთ რთულ ვითარებაში დიდი სულიერი სიმტკიცე და მშობელი ეკლესიის სიყვარული იყო ის ძალა, რამაც გააძლებინა მეუფე ამბროსის, იგი კვლავ ჩვეული გულმოდგინებით ემსახურებოდა თავის საქმეს.

საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიას დიდი წინააღმდეგობები ხვდებოდა თავისი იურისდიქციის მთელი საქართველოს ტერიტორიაზე განვრცობისას, განსაკუთრებით დიდი სირთულეები იყო აფხაზეთში. რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლებამ XIX საუკუნის II ნახევრიდან სერიოზული სამუშაოები ჩაატარა აფხაზებში, რომელთა მუსლიმანური ნაწილი სწორედ რუსების მიერ იქნა გასახლებული XIX საუკუნის 70-80-იან წლებში. მათ უნერგავდნენ იმ აზრს, რომ თითქოს მათი ერთადერთი მტრები ქართველები იყვნენ. აფხაზეთის ტერიტორიაზე დემოგრაფიული ვითარების შეცვლის მიზნით რუსეთის ცენტრალური გუბერნიებიდან ასახლებდნენ ათასობით რუსს, ხოლო საქართველოს სხვადასხვა პროვინციებიდან ქართველებს იქ ჩასახლების უფლება არ ჰქონდათ. რუსეთის ხელისუფლებამ სცადა XX საუკუნის დასაწყისში სოხუმის ეპარქიის საქართველოდან ჩამოშორებაც, მაგრამ ადგილობრივი მოსახლეობის წინააღმდეგობის გამო ეს ვერ მოხერხდა.

1918 წლის 26 მაისს, როდესაც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა გამოცხადდა, რუსეთის ბოლშევიკური ხელისუფლების წაქეზებით აფხაზმა ბოლშევიკებმა მიზნად დაისახეს აფხაზეთის საქართველოდან ჩამოშორება. რუსი ეპისკოპოსი სერგი ამ დროს სოხუმში იმყოფებოდა და რუსულენოვან მრევლს მოუწოდებდა, არ დამორჩილებოდნენ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის იურისდიქციას. აფხაზმა ბოლშევიკებმა შექმნეს სამხედრო-რევოლუციური კომიტეტი, ჩამოაყალიბეს წითელი რაზმები, დაიკავეს სოხუმი და აფხაზეთში საბჭოთა ხელისუფლება გამოაცხადეს. საქართველოს მთავრობას სხვა გზა არ დარჩენოდა, გარდა შეიარაღებული ჩარევისა, რათა დაეცვა ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობა. "1918 წლის ივნისში სახალხო გვარდიამ გენერალ გიორგი მაზნიაშვილის სარდლობით დაამარცხა აფხაზ სეპარატისტთა და მათ დასახმარებლად ყუბანიდან შემოსული კაზაკთა წითელი რაზმები, დაიკავა სოხუმი. 22 ივნისს სახალხო გვარდია შევიდა გაგრაში, 2 ივლისს აღებულ იქნა ადლერი, 6 ივლისს სოჭი, 26 ივლისს ტუაფსე." (74, 67).

საქართველოს ხელისუფლების მიერ აფხაზეთის ტერიტორიაზე თავისი იურისდიქციის აღდგენის შემდეგ საეკლესიო სეპარატიზმის სულისჩამდგმელებსაც ფრთები შეეკვეცათ. 1919 წლის ოქტომბერში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი ლეონიდი, ჭყონდიდელ მიტროპოლიტ ამბროსისა და დეკანოზ კალისტრატე ცინცაძის თანხლებით სოხუმს ესტუმრა, შეხვდა მოსახლეობას და წარუდგინა ცხუმ-ბედიელი მიტროპოლიტი ამბროსი ხელაია. მიტროპოლიტი ამბროსი თავის მოღვაწეობას შეუდგა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ყველაზე რთულ ეპარქიაში. საყოველთაოდ ცნობილი იყო მისი ტაქტი, ქრისტიანული შემწყნარებლობა, ადგილობრივი პირობების კარგად ცოდნა, პატრიოტიზმი. მან თავის გარშემო შემოიკრიბა სოხუმის ქართველობა. თავადმა ვ. შერვაშიძემ სოხუმში უკანონოდ მყოფ რუს ეპისკოპოს სერგის ასეთი წერილი გაუგზავნა "საკათალიკოსო საბჭოს მიერ სოხუმის ეპარქიის კანონიერ მმართველად დანიშნულია მიტროპოლიტი ამბროსი. თქვენი ადგილი აქ აღარ არის." (8, 164).

მიტროპოლიტმა ამბროსიმ დაიწყო ეპარქიაში ქართული წირვა-ლოცვების აღდგენა. ქადაგებებში აფხაზეთის მცხოვრებთ მოუწოდებდა ურთიერთსიყვარულის, მეგობრობისა და ქრისტიანული სათნოებისაკენ.

1918 წლის 1 სექტემბერს მიტროპოლიტმა ამბროსიმ სოხუმის საკათალიკოსო ტაძარში შეკრებილ ქართველ მორწმუნეებს ამ სიტყვებით მიმართა

"მადლი თქვენდა მშვიდობა ღვთისა
მიერ მამისა და უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტესა" (გალატ. 1,3)

მოციქულის ამ სიტყვებით მოგმართავთ თქვენ, მართლმადიდებელნო ქართველნო, წევრნო საქართველოს ეკლესიისანო! სიყვარულით მოგესალმებით.

მე დიდი ხანია ვეძებდი შემთხვევას, მენახა ამ ღვთივდაცულ ქალაქის ქართველობა, მინდოდა გამეგო აქაური მდგომარეობა, თქვენი ქრისტიანული მისწრაფებანი, თქვენი მშობლიური, აწ უკვე თავისუფალი ეკლესიის ინტერესების დაცვის სურვილი, ამ მისწრაფებისა და სურვილის სიღრმე-სიდიადის რაოდენობა. ჰქონდა სხვა საბუთიც ამ ჩემს სურვილს. სოხუმი ჩემთვის განსაკუთრებით დაუვიწყარია. აქ აღმეხილა მე პირველად გონების თვალი, აქ ვმსახურობდი როგორც მოძღვარი და, კიდეც თქვენშიც ვხედავ ნაცნობ პირებს, რომელთანაც მქონია სულიერი კეთილი განწყობილება. აქ გავიგე და შევიგნე ჩვენი ეკლესიის მონობაში ყოფნის აუტანლობა, მდგომარეობის სიმწვავე, - ის, რომ მორწმუნე ერი გამეფებული არაქრისტიანული რეჟიმის გამო ჩქარის ნაბიჯით მიექანებოდა გაურწმუნოების გზაზე. აქ გადაგვარება-გარუსების პოლიტიკა უკიდურესად იყო გამეფებული. აქ ჩამესახა პროტესტის გამოცხადების აუცილებლობა. აქედან - სოხუმიდან იწყება ჩემი ეკლიანი გზით სიარული, აქ იყო დასაბამი ჩემი ტანჯვა-დევნულობა-ვაება-უბედურებისა. მაგრამ იმასაც ვგრძნობ, რომ სოხუმი იყო აგრეთვე დასაბამი ჩემის ახლანდელის შედარებით ბედნიერებისა, ვინაიდან მე ბედნიერათ მიმაჩნია ჩემი თავი, რომ ვიხილე ის, რასაც ელტვოდნენ ბევრნი მამულიშვილნი, მაგრამ ვერ იხილეს, ე.ი. მაქვს საშუალება თქვენთან ერთად გავიზიარო ბედნიერება ეკლესიურად და ეროვნულად თავისუფლებაში ყოფნისა. მაშ, ჩემთვის ყოველთვის სასიხარულო იყო და იქნება ნახვა, თქვენთან ყოფნა, რომ დავრწმუნდე თქვენს სარწმუნოებრივად და ეროვნულად განმტკიცების გზაზე დადგომაში.

დიახ, ჩვენი ეროვნული ეკლესია ახლა თავისუფალია, მისი ბედ-იღბალი ახლა ჩვენს ხელშია და ვისაც აინტერესებს სარწმუნოებრივი კითხვები, ვინც მის აუცილებელ საჭიროებაში დარწმუნებულია, მისი გამაგრებას ხელი უნდა შეუწყოს. ვისაც სწამს ჩვენი ეკლესიის ამაგი წარსულში, - ის, რომ მან - დედა ეკლესიამ - მრავალ საუკუნეების განმავლობაში დაიცვა ჩვენი ეროვნება, შეგვანახვია ჩვენი ვინაობა, გვიხსნა გადაგვარება-განადგურებისაგან, - რომ მის შვილთა და მის წიაღში შექმნეს მდიდარი ლიტერატურა, ხუროთმოძღვრება, მოგვცა ის მდიდარი საგანძური ლიტერატურულ ნაწარმოებთა, რომლის მცირე ნეშტი, რაც ბარბაროს მტერთა ხელს გადაურჩა, - შენახულია ჩვენს და სხვა ქვეყნების მუზეუმებში და რომელთაც განცვიფრებაში მოჰყავთ უცხო ქვეყნების მეცნიერები, - ვისაც სწამს ყველა ეს და შეგნებული აქვს, უსათუოდ ისიც უნდა იწამოს, რომ ამნაირი ეკლესია პატივსაცემია, ის სამომავლოშიაც შეძლებს მოუტანოს სარგებლობა მშობლიურ ერს.

ამ ერთწელიწად ნახევრის წინ ჩვენმა ეკლესიამ მიიღო თავისუფლება, დააღწია თავი ასი წლის მონობას, აიყარა მონობის ბორკილები. მაშინ ჩვენ ვამბობდით, რომ ყველამ ხელი უნდა მოვუმართოთ ეროვნულ ეკლესიას, გავამაგროთ მისი თავისუფლება, რადგან ეს მოპოვებული თავისუფლება ჩვენ  მიგვაჩნდა ეროვნულ თავისუფლების საფუძვლად,  ქვაკუთხედად. აკი მართალიც გამოდგა. ამ ორი-სამი თვის წინათ ჩვენ ვეღირსეთ პოლიტიკურ-ეროვნულ თავისუფლებასაც. ეკლესიის მოღვაწენი და თვით ეკლესიაც გამოდგნენ პიონერებად ხალხის ეროვნულ-პოლიტიკური განთავისუფლების საქმისათვის. მაშ, ღირსია ჩვენი ეკლესია ყურადღებისა.

ჩვენი ეკლესია წააგავს ახლადგანკურნებულ ავადმყოფს, რომელსაც ფეხები იმდენათ არ გამაგრებია, რომ მას საშიშროება არ მოელოდეს დაუხმარებლად სიარულის დროს. საჭიროა მხარში ამოდგომა, დახმარება, რომ მთელი საუკუნის განმავლობაში სიდამბლეში მყოფი და ახლადგანკურნებულ და ფეხადგმული ეკლესიამ შეიძლოს გამოიჩინოს ის ცხოველმყოფელი ძალა და უნარი მოქმედებისა, რომლითაც ის განთქმული იყო ძველად. იოანე კესარიელი იტყვის თავის "ფიზიოლოგიაში" იმ ერთნაირ ხვლიკზე, რომელიც დაბერდება და კბილებ ჩაცვინული ხდება და მღვიმეში სძინავს. ასი წლის შემდეგ ის გამოდის მზეზე, მისი ყვითელი კანი ლურჯად აბრწყინდება, კბილები ამოუდის და ახალგაზრდავდება. საქართველოს ეკლესიაც ასი წელიწადი დამწყვდეული იყო, მოუძლურებული, მოქმედების უნარისაგან გაძარცული, მაგრამ ახლა მას მოხვდა მზის სხივები და ისიც გადახალისდება-გაბრწყინდება. ეს მოხდება მხოლოდ ჩვენის მეოხებით და ხელშეწყობით."

ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიაში არსებული რთული ვითარების  სრული სურათია მიტროპოლიტ ამბროსის მოხსენებაში, რომლითაც მან მიმართა საქართველოს ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს 1918 წლის 26 დეკემბერს." სოხუმის ეპარქიის 56 ეკლესიის კრებულთა ჯამაგირები გადმორიცხულ იქმნა მთავრობისაგან ჩემს განკარგულებაში. ამასთან 36 კრებულისათვის ჩემ მიერ გახსნილი იქმნა კრედიტი სენაკის და ფოთის ხაზინებში, ხოლო ხუთი ეკლესიის კრებულთათვის - სოხუმის ხაზინაში. დანარჩენთათვის არ გამიხსნია კრედიტი, რადგან ისინი არ გადმორიცხულან ჯერაც ჩემს ეპარქიაში. ამ უკანასკნელთაგან ათი კრებულისათვის, არ ვიცი რა უფლებით, კრედიტი გაუხსნია სოხუმის ეპისკოპოსს.

რაც შეეხება სოხუმის სობორის კრებულს, მისთვის უკანასკნელად (გაუციათ) ჯამაგირი ჩემდა დაუკითხავად და ამისთვის შევაჩერე. ეს კრედიტი გადმორიცხულია ჩემს განკარგულებაში იქაურ ქართველთა სარწმუნოებრივი მოთხოვნილებათა დასაკმაყოფილებლად და არა რუსთათვის, რადგან ქართველთა რიცხვი ქ. სოხუმში თითქმის თვრამეტი ათასამდეა, რუსების კი არ აღემატება შვიდი-რვა ათასს, ხოლო საკრებულო ტაძარში წირვა-ლოცვა სრულდება მხოლოდ რუსულ ენაზე, რადგანაც ჯერ-ჯერობით ვერ მოხერხდა სოხუმის ქართველთათვის ქართველი მღვდლის დანიშვნა და წელიწადიც თავდება. მე შემეძლო გამეხსნა ეს კრედიტი სოხუმის ეპისკოპოსის განკარგულებაში, მაგრამ ამას ხელს უშლიდა ის გარემოება, რომ სოხუმის საკრებულო-ტაძარში ქართველთათვის წირვა-ლოცვა არ სრულდება დრო გამოშვებით მაინც და ჩემს მიმართვას სოხუმის ეპისკოპოსმა სერგიმ ერთხელაც არ ინება ჩემთვის პასუხი გაეცა. როგორც ჩემთვის შემდეგში ცხად იქმნა, ამისი მიზეზი ის იყო, რომ იგი ჩვენს ეკლესიას და მის იერარქიას არ სთვლის მართლმადიდებლურ ეკლესიათ და კანონიერ იერარქიად. ამის გარდა ისიც მისაღებია მხედველობაში, რომ სოხუმის ეპისკოპოსი არ სცნობს საქართველოს რესპუბლიკას და მის მთავრობას და სოხუმის საკრებულო ტაძარში მისი ბრძანებით აღავლენენ ღვთისადმი ვედრებას არა საქართველოს, არამედ რუსეთის მეუფეებისათვის. ეპისკოპოსის სერგის რუსეთის ბოლშევიკურ მთავრობის მომხრეობაზე საკათალიკოზო საბჭომ უკვე იცის ჩემის მოხსენებიდან. მე არ მიმაჩნია სამართლიანად ჩვენი რესპუბლიკის ხაზინამ აძლიოს კრედიტი იმ ეკლესიას, რომელიც საქართველოს რესპუბლიკის ფარგლებში მყოფი, არ იწყნარებს მის ქვეშევრდომობას.

ეპ. სერგი განაგებს ეკლესიურად შავი ზღვის სანაპიროების იმ ნაწილს, რომელიც მდებარეობს ანაპიდან საქართველოს საზღვრამდის. მაშასადამე, ის უნდა ითვლებოდეს ეპისკოპოსად რუსეთის ტერიტორიის მცხოვრებთათვის და არა საქართველოს რესპუბლიკის ნაწილის მცხოვრებთათვისაც და, თუ ითვლება ორ სახელმწიფოში მოსამსახურეთ, ცხადია, რომ ეს ხდება არა კანონიერად, და საქართველოს რესპუბლიკის ხაზინამ არც უნდა აძლიოს ამნაირი მღვდელმთავრის საკათედრო ტაძრის კრებულს ჯამაგირები, მით უმეტეს, რომ ამ ტაძარში ქართველთათვის არ სრულდება წირვა-ლოცვა ქართულ ენაზე.

ამისთვის, ჩემის აზრით, როგორც სოხუმის, ისე აფხაზეთის იმ მრევლების კრედიტები, რომელიც გახსნილია ჩემს განკარგულებაში იქაური ქართველების სარწმუნოებრივი მოთხოვნილებათა დასაკმაყოფილებლად, შემდეგშიაც უნდა დარჩეს ჩემს განკარგულებაში და ამის თაობაზე ვთხოვ საკათალიკოზო საბჭოს მოახდინოს სათანადო განკარგულება

ჭყონდიდელი მიტროპოლიტი ამბროსი." (4, 55-56).

ცხუმ-ბედიელმა მეუფე ამბროსიმ 1918 წლის 26 დეკემბერს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოსადმი გაგზავნილ წერილში დააყენა საკითხი სოხუმის საკათედრო ტაძარში ღვთისმსახურების ქართულ ენაზე შემოღების აუცილებლობის შესახებ.

"ქალაქ სოხუმში ქართველ მცხოვრებთა რიცხვი აღწევს თვრამეტ ათასამდე და ამდენი მართლმადიდებელი ხალხი დარჩენილია უეკლესიოდ და უწირვა-ლოცვოდ მშობლიურ ენაზე. სოხუმის საკათედრო ტაძრის კრებულში არის ერთი ქართველი მღვდელი, მაგრამ მას უფლება არა აქვს ამ ტაძარში შეასრულოს წირვა-ლოცვა ამ ენაზე. სამართლიანობა მოითხოვს, რომ საქართველოს ფარგალში მყოფ ქალაქში საქართველოს რესპუბლიკის ქვეშევრდომების სარწმუნოებრივი მოთხოვნილებაც იქმნეს დაკმაყოფილებული და სოხუმის ქართველობაც მოითხოვს, რომ მისი უფლებებიც აღდგენილ იქმნეს და იმ საკრებულო ტაძარში, რომელშიც მასაც უდევს წილი, სრულდებოდეს მორიგეობით ქართულ-რუსულ ენებზე წირვა-ლოცვა.

ამისთვის ვთხოვ საკათალიკოზო საბჭოს, აღძრას შუამდგომლობა ვისთანაც ჯერ არს, მიეწეროს სოხუმის ეპისკოპოს სერგის, დაკმაყოფილებულ იქმნას სოხუმელ ქართველების ეს კანონიერი სურვილი და ქართველ მღვდელს და წიგნის მკითხველ-მგალობლებს, რომელნიც სოხუმის ტაძარში შეასრულებენ წირვა-ლოცვას ქართულ ენაზე, ჯამაგირი მიეცეს იმ კრედიტიდან, რომელიც გახსნილია ჩემს განკარგულებაში სოხუმელ ქართველთათვის." (4, 56).

ბევრ საინტერესო ინფორმაციას შეიცავს მიტროპოლიტ ამბროსის მოხსენება საქართველოს საკათალიკოსო საბჭოსადმი 1919 წ. 21 მაისს გაგზავნილი წერილის გამო. "30 აპრილიდან N2106-თა, პატივი მაქვს მოვახსენო ზემოხსენებულ საბჭოს შემდეგი: სოხუმის ქართველობა შუამდგომლობდა, რომ საკათალიკოზო საბჭოს გაეგზავნა სოხუმში ვინმე წევრთაგანი იქაური საეკლესიო საქმეების მოსაწესრიგებლად. ამ გადაწყვეტილებამდის მივიდნენ სოხუმელები იმ მოსაზრებისა გამო, რომ ჩემი, როგორც მღვდელ-მთავრის, გარევა იმნაირ საქმეში, სადაც საჭირო იყო გადამწყვეტი ნაბიჯების გადადგმა, არ მიაჩნიათ სასურველად. ამავე აზრის იყო თვით საკათალიკოზო საბჭოც სოხუმელთა შუამდგომლობის გარჩევის დროს, რის გამო სოხუმში წასვლა და საქმის მოგვარება დაეკისრა ერთ თავის წევრთაგანს. ახლა კი ზემოხსენებული წერილით მეცნობა, რომ დანიშნულ წევრს სოხუმში გამგზავრებაზე უარი განუცხადებია და ამ მიზეზისა გამო საბჭო იძულებული გამხდარა თავისი უწინდელი დადგენილება და შეხედულება გამოეცვალა და დაედგინა, რომ სოხუმის საეკლესიო საქმეები მოწესრიგდნენ ჩემი ხელმძღვანელობით და, რომ ჩემდა დასახმარებლად თავის წევრს გაგზავნის სოხუმში მხოლოდ მაშინ, როდესაც მე იქ გავემგზავრები. ამის გამო პატივი მაქვს მოვახსენო საკათალიკოზო საბჭოს, რომ თუ მას სასურველად მიაჩნია ჩემი ამ საქმეში გარევა და თუ ეს არ გამოიწვევს რაიმე უხერხულობას, მაშინ მე თვითონ სხვის დაუხმარებლად ვიტვირთებ საქმის მოწესრიგებას აქტიურ ნაბიჯების გადაუდგმელად, რადგან ეს არ უნდა შეეფერებოდეს მღვდელ-მთავრის ხარისხს, და რადგან სხვისგან გადადგმული მოსალოდნელი აქტიური ნაბიჯებში მე თანაზიარი და პასუხისმგებელი არ შემიძლია ვიყო.

დამოუკიდებლად ამისა, მოვახსენებ საკათალიკოზო საბჭოს, რომ ზემოხსენებული წერილის მიღების შემდეგ ამ თვის პირველ ნახევარში გავემგზავრე სოხუმში და უკვე გავმართე მოლაპარაკება სოხუმელ ქართველობასთან და აფხაზთა საბჭოს თავმჯდომარე და წევრებთან ამ საკითხის გამო, აგრეთვე მოვამზადე ნიადაგი სოხუმის ეპისკოპოსთან ამ საქმეზე მშვიდობიან მოლაპარაკებისათვის, რომლის გამართვა გადაიდო სხვა დროისათვის, რადგანაც ეპისკოპოსი სერგი ამ ხანად სოხუმში არ იმყოფება. ამ დღეებში მივემგზავრები სარევიზიოდ სამურზაყანო და აფხაზეთში - სოხუმში ჩავაღწევ, ალბათ, ერთი თვის შემდეგ და მაშინ მოვახსენებ საკათალიკოსო საბჭოს, რა შედეგი ექნება ჩემს იქ ყოფნას." (4, 57).

1920 წლის 28 თებერვალს დამფუძნებელი კრების მოწვევის წლისთავთან დაკავშირებით მიტროპოლიტმა ამბროსიმ შემდეგი სიტყვა წარმოთქვა: "თქვენ აზნაურებისა (თავისუფლებისა) ჩვენებულ ხართ, ძმანო, განა ხოლო აზნაურობა ნუ მიზეზად ხორცთა, არამედ სიყვარულისა, მისთვის ჰმონებდით ურთიერთარს" (გალატ. 5, 13).

ამ სიტყვებით მოგვმართავს მოციქული პავლე და ამით გვიმტკიცებს, რომ თავისუფლება არის ნიჭი ღვთისა. ეს სიტყვები საუკეთესოდ შეეფერება დღევანდელ დღესასწაულს, წლისთავს ამ თავისუფლების დაბრუნებისა. ვამბობთ "დაბრუნებისა", ვინაითგან ეს ნიჭი ღვთისა წაგვერთვა ამქვეყნიურის უსამართლობით და ძალმომრეობით. 28 თებერვლის აქტმა დაგვიბრუნა ეს თავისუფლება და, რასაკვირველია, ეს დღე მათთვის, ვინც მოტრფიალეა თავისუფლებისა, ვინც მას მოელოდა და მისთვის იბრძოდა, არის დიდი სიხარულის დღე.

დიახ, ახლა დამყარდა იმნაირი წესწყობილება, როდესაც ხალხის სინდისმა თვალ-ყური უნდა ადევნოს მათ მოქმედებას, ვისაც ცხოვრება აყენებს მართვა-გამგეობის სათავეში. ახლა პიროვნება თავისუფალი უნდა იყოს უფლებამოსილთა თვითნებობისაგან, ვინაითგან დაიმსხვრა ბორკილები, რომლითაც მრავალი საუკუნოების განმავლობაში შებოჭილი ვიყავით, თვითეული ჩვენგანი პასუხისმგებელია მხოლოდ ღვთის და სინდისის წინაშე, წინაშე მართლმსაჯულებისა და კანონისა. საქართველოს რესპუბლიკისათვის დიდმნიშვნელოვანია ეს დღე, როგორც დღე დამფუძნებელი კრების მოწვევის და ამ გზით თავისუფლების გამაგრებისა და კანონიერების გზაზე დადგომისა. დიდი ბედნიერებაა, უდიდესი მონაპოვარია ხალხის კეთილდღეობისათვის.

ამისთვის, მამულიშვილნო, წრფელის გულით გილოცავთ ყველა ამას. ეკლესია და ქრისტეს სწავლა დამცველია თავისუფლებისა ამ სიტყვის ჭეშმარიტი მნიშვნელობით. ერთი რუსეთის მეცნიერი, რომელმაც შესწირა თავი თავისუფლებისათვის ბრძოლას, ამბობს: "ქრისტიანობას სწამს შეერთება იესო ქრისტეს პიროვნებაში ღვთისა და კაცისა, შეერთება მიწიერის და ზეციერისა, ღვთაებრივის და კაცობრიულისა და მოითხოვს ამნაირსავე შეერთებას, ამნაირსავე ღმერთკაცობას ყველა მორწმუნისაგან, ყველა ჩვენგანმა უნდა თავის არსებაში განასახიეროს ღმერთი სიტყვით და საქმით." ჩვენ უნდა ჩვენს ცხოვრებაში განვახორციელოთ ზნეობრივი მხარე, რომელიც აძლევს სიმაგრეს და ძალას ჩვენს მოქმედებას. თავისუფლება უნდა გამოიხატოს მოძმეთადმი სიყვარულში, პატივისცემაში მოძმის პიროვნებისა, მისი რწმენისა და მისწრაფებისა. თუ ჩვენ სიტყვით ვქადაგებთ თავისუფლებას და საქმით მას ვარღვევთ და ვსცდილობთ მხოლოდ პირადი თავისუფლებისათვის, მაშინ ეს იქნება არა თავისუფლება, არამედ თვითნებობა.

რას ვხედავთ ახლა? არის განხორციელებული ჩვენში პიროვნების დაფასება? საუბედუროთ, არა. პიროვნების დაფასება გარეშე პარტიული თვალსაზრისისა არ არსებობს.

ჩვენში ძველ წესწყობილების დროს ზიზღს იწვევდა დიდების მოყვარეობა იმათი, ვინც მთავრობის მაღალ საფეხურებზე მსახურობდა, მაგრამ ახლაც არ ვხედავთ ამ დიდებისმოყვარეობას დემოკრატიულ არისტოკრატიის, ახალ მოდის თავადობას?

მექრთამეობა უწინდელის მოხელეებისა განსაცვიფრებლად მიგვაჩნდა, მაგრამ ამაში ახლა ჩამოვრჩებით ძველ მოხელეებს?

უწინ გვეჯავრებოდა სისხლისღვრა, ახლაც განა კაცი კაცისათვის მგელი არ არის? განა ერთმანეთის შეუბრალებლობა ახლაც იმნაირად არ მეფობს, როგორც ძველად?

რა არის ამის მიზეზი? რისთვის არ განგვკურნა ჩვენ თავისუფლებამ? მიზეზი იმაშია, რომ ჩვენ მოღვაწეობაში და მოქმედებაში ნამეტანათ შევამცირეთ ზნეობრივი ელემენტი. განვდევნეთ შკოლიდან და ცხოვრებიდან ქრისტეს სარწმუნოებრივი და ზნეობრივი სწავლა, ურომლისოდ ჩვენი მოღვაწეობა ცალმხრივია, მას არ ასულიერებს ღვთის სასოება ჩვენში, ერთმანეთის სიყვარული, ურომლისოდ თავისუფლება იღებს არასასურველ მიმართულებას... უამისოდ თავისუფლება ორივე გვერდით მჭრელი მახვილია, რომელმაც შეიძლება მოგვიტანოს სარგებლობის წილ მავნებლობა, გაამეფოს ანარქია, ამისთვის თავისუფლება, პეტრე მოციქულის თქმით, არა საფარველად უკეთურებისა უნდა გვქონდეს, არამედ ძმათა სიყვარულისათვის (პეტრე, I, 2, 1-7), ხოლო ასვლებით "არა მიზეზად ხორცთა," არამედ სიყვარულით ურთიერთარს მორჩილებისათვის (გალატ. 5, 13), მშვიდობა და ძმურის სიყვარულის დაბრუნებისათვის ამქვეყნად. "უკეთუ ურთიერთარს იკბინებოდეთ და შეიჭმებოდეთ იხილეთნვე უკვე ურთიერთარს განილინეთ." ვიმეორებ, დაუდვათ ჩვენს თავისუფლებას საფუძვლად ქრისტეს ზნეობრივი სწავლა, მისი იდეალების ცხოვრებაში განხორციელება და მაშინ, მხოლოდ მაშინ შეგვიძლია ვიყოთ სასარგებლო წევრნი სახელმწიფოსი. შევევედროთ უფალს მოგვცეს მან ამნაირი მიმართულება და მაშინ გვექნება ნამდვილი თავისუფლება, მაშინ გაიფურჩქნება ჩვენი სამშობლო მხარე და ვიქნებით ბედნიერნი." (49, 297-300).

1920 წლის 26 მაისს სოხუმში ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტმა ამბროსიმ წარმოსთქვა სიტყვა საქართველოს დამოუკიდებლობის დღის აღსანიშნავად:

მოგილოცავთ ამ დიდ და დიდმნიშვნელოვან დღეს საქართველოს განთავისუფლება-გათვითცნობიერებისას, მის დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ გამოცხადებისას. ეს დღე სასიხარულოა ყველა ერთგული მამულისშვილისათვის; მათთან ერთად მშობლიური დედა-ეკლესიაც ხარობს, ვინაითგან ის მომხრეა თავისუფლებისა, მანაც ბრძოლით მოიპოვა ეს თავისუფლება ერის თავისუფლებაზე ადრე; ხარობს, რომ ეკლესიური თავისუფლება დაედვა საფუძვლად სახელმწიფოებრივ თავისუფლებას. ეს გარემოება გვეუბნება, რომ ჩვენი ეკლესია არ არის ღირსი დევნისა, რომ ის არ არის კლერიკალობის მიმდევარი და რომ უსამართლობა და მავნებელია ტრაფარეტულად მივსდიოთ საფრანგეთის მაგალითს ეკლესიასთან ურთიერთობის დამყარების საქმეში. ჩვენში ეკლესიის თავისუფლებას მოყვა ერის თავისუფლება და დედა-ეკლესიაც თავის შვილთ უგზავნის ლოცვა-კურთხევას, ულოცავს თავისუფალ განვითარების გზას.

საქართველოს ისტორია გვიმტკიცებს, რომ ეკლესიამ დიდი ამაგი დასდო ჩვენს სამშობლოს, იხსნა ის გადაგვარება-განადგურებისაგან; მრავალი საუკუნოების განმავლობაში აუარებელ მძლავრ მტრების წინააღმდეგ ბრძოლის დროს სარწმუნოება ამაგრებდა და აძლევდა სიმხნეს ქართველ ერს და ეს მრავალმოწამე ერი, ეს იობი ხალხთა შორის, გამოვიდა გამარჯვებული და შეინახა თავისი ენა, ზნე, ჩვეულება და ეროვნული ელფერი. ესეც ცოტაა, აი, აუარებელი სიმრავლე მონუმენტალურ ნაშთებისა, რომელთა გარეგნული ხუროთმოძღვრული მოხაზულობა, მეცნიერთა სიტყვით, მისულა უმწვერვალეს განვითარებამდის. აი, სიმრავლე ხელთნაწერებისა, გონების ნაწარმოებებისა, რომელთა მეოხებით ჩვენ გვიცნობენ საზღვარგარეთ კულტურულ წინაპართა შვილებად. აი, დღეს წმ. ეკლესია იხსენიებს ექვთიმე ათონელს - მთარგმნელს და მწერალს XI საუკუნისას, რომლის ნაწარმოებთა სიმრავლე განსაცვიფრებელია. ყველა ამას აზის ბეჭედი სარწმუნოებრივ-ეკლესიური.

ეს ასეც უნდა ყოფილიყო. ჩვენი ქვეყანა ღვთისმშობლის წილხვდომილია და მუდამჟამ იფარავდა მას. მაგრამ თქვენ იტყვით, რისთვის ახლა არ გვეხმარება დედა ღვთისა ძველებურადო? რისთვის მოგვაკლდა მისი მფარველობაო?

არა, ახლაც არა ვართ მოკლებული ღვთისმშობლის მფარველობას და ღვთის მოწყალებას, მაგრამ ჩვენ ჩვენის მცირე მორწმუნეობისა გამო არ ვხედავთ მას, არ გვინდა დავინახოთ. მოიგონეთ უკანასკნელი სამი წელიწადი. რა საშიშროება არ მოელოდა ჩვენს სამშობლოს? ფრონტიდან დაბრუნებული ჯარი გვემუქრება წალეკით, მაგრამ აგვცდა, გადავრჩით უვნებლად. ანარქიამ და სამოქალაქო ომმა მოიცვა მთელი რუსეთი, ჩვენში კი, თუმცა იყო ნიადაგი, ცდილობდნენ შინაური და გარეული მტრები, მან ვერ მოიკიდა ფეხი; ამხედრდნენ ჩვენს წინააღმდეგ მეზობლები: ოსმალენი, სომხები და რუსის მოხალისენი, მაგრამ მოგვეცა ძალა; მოგვადგა დიდი გრიგალი ბოლშევიზმისა, მაგრამ ესეც აგვცდა; ბოლოს ახლაც გვეომება სხვისგან ზურგმომაგრებული ყოფილი ჩვენი მოკავშირე სახელმწიფო (აზერბაიჟანი), მაგრამ სირცხვილეულ იქმნება ეს მოღალატეც... ვისი ხელი მოქმედებს ამ შემთხვევაში? ვინ გვიფარავს?

თვით სათავეში მყოფნი და პასუხისმგებელნი პოლიტიკაში გვეუბნებიან "გარემოება ხელს გვიწყობსო", მაგრამ რაა ეს გარემოება? განა ეს ყველა ბრმა შემთხვევაა? განა მასში არ არის აზრი და წესრიგს არ ექვემდებარება? ვინ არის ამ მიზანშეწონილობის, კანონიერების მიზეზი? ვინ აძლევს ამ შემთხვევა-გარემოებებს აზრს, თუ არა ღმერთი. ამ დასკვნამდე მიდის მორწმუნე ადამიანი და მართალიცაა ის.

იესო ქრისტეს მოწაფენი ერთხელ გენისარეთის ზღვაზე ნავით მიდიოდნენ; იყო შუა ღამეს გადაცილებული. ამოვარდა ქარი, დაიწყო ღელვა, მათ საშიშროება მოელისთ, შეშინებულნი არიან. ამ დროს ხედავენ ზღვის ზედაპირზე მოდის ქრისტე, მათ მიიღეს მოჩვენებათ და უფრო შეშინდნენ. ქრისტე მაცხოვარმა უთხრა მათ: "ნუ გეშინისთ, მე ვარო" და დამშვიდდა ბუნება. ახლაც ჩვენთანაა ქრისტე.

როდესაც პეტრე იხრჩობოდა, ზღვაში მომავალ ქრისტეს შესთხოვა: "უფალო, მიხსენ მეო"; მან გაუწოდა ხელი და უთხრა: "ნუ გეშინის, მე შენთანა ვარო."

მაშ, თავისუფალო სამშობლოვ, ნუ შეგეშინდება ცხოვრების ტალღების. ჩვენთან არს ღმერთი და როდესაც პეტრესაებრ შევსთხოვთ მას "უფალო, გვიხსენ ჩვენო," ის გვეტყვის: "გამხნევდით, ნუ გეშინისთ, მე თქვენთანა ვარო." მაშინ ჩვენ მარტონი არ ვიქნებით: ჩვენი შემწე იქნება ღვთისმშობელი და ქრისტე მაცხოვარი.

მაშ, მოვიკრიბოთ, აღვიჭურნეთ სარწმუნოებით და ღვთისადმი სასოებით და ამას შეუერთოთ თავგანწირული სიყვარული სამშობლოსადმი. მაშინ მტრები სირცხვილეულ იქმნებიან და ჩვენი ერის თავისუფლებაც განმტკიცდება. მაშინ ჩვენი სიხარულიც იქნება სრული და სამარადისო.

"უკეთუ ღმერთი ჩვენი კერძო არს, ვინა არს ძვირის მყოფელ ჩვენდა" (რომ. 8, 31). (28, 46).

უჭირდა ეპარქიას, უჭირდა ეპარქიის წინამძღოლს. ამას ადასტურებდა ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტ ამბროსის წერილი სრულიად საქართველოს საკათოლიკოსო საბჭოსადმი ეპარქიის გადარჩენის მიზნით დაფინანსების საჩქაროდ აღდგენის აუცილებლობის შესახებ გაგზავნილი 1920 წ. 26 ოქტომბერს.

"აგერ მეშვიდე თვეა ჩვენი კრედიტი არ გახსნილა. უსახსრობის გამო იძულებული შევიქენი კანცელარიის მოხელენი დამეთხოვა. მე გავხდი მდივანი, რეგისტრატორი და გადამწერიც. ამას ვუნდები და ეპარქიაში სიარულზე ლაპარაკიც მეტია, თუ საკათალიკოსო საბჭოს ნებავს იარსებოს სოხუმის ეპარქიამ და რამე კეთდებოდეს აფხაზეთში, საჭიროა მეტი ყურადღება და მზრუნველობა ამ სამისიონერო ეპარქიისათვის.

ამისთვის ხელახლა და უკანასკნელად ვთხოვ საკათალიკოზო საბჭოს, მიიღოს ზომები, აღგვიდგეს ყველა თვეების კრედიტები და დაჩქარებით.

მიტროპოლიტი ამბროსი."(49, 463).

1921 წლის 14 იანვარს ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი ამბროსი სიტყვით გამოვიდა სოხუმის სამხედრო რაზმის მესამე წლისთავთან დაკავშირებით:

"მამულისშვილნო! გილოცავთ სამი წლის თავს თქვენის რაზმის არსებობისას. ამ სამი წლის წინ ის იყო ჯერ კიდევ სუსტი, როგორც ახალშობილი ჩვენი მხედრობა იყო ჩვილი, გამოუცდელი, მაგრამ ის მოინათლა ომების ქარცეცხლში, გაიზარდა, დავაჟკაცდა, გაძლიერდა. ის გახდა მამულის იმედი, მისი მედგარი მცველი, მტერთა მძლე.

მის გაძლიერებას, მის ძლევამოსილებას ხელს უწყობდა სარწმუნოება. ყოველ საქმეში დიდია მნიშვნელობა რწმენისა. ის საქმე, რომლის დაძლევა სწამს კაცს, დაწყებისთანავე ნახევრად გათავებულია გამარჯვებით. ხოლო როდესაც ჩვენ დარწმუნებულნი ვართ, რომ ღმერთი ჩვენ კერძო არს, ჩვენი დამხმარეა, მაშინ მხედრობაც უძლეველია. როდესაც მამულის დაცვას ვუკავშირებთ სარწმუნოების დაცვასაც, მაშინ მხედრობა გალომებულია. ამ სარწმუნოების და მამულის დაცვის მისწრაფებით ძლიერ იყო ძველად ჩვენი სამშობლო, ამით ლომგულობდა ქართველი მხედარი. ეს იყო მიზეზი, რომ ის ადვილად იგერიებდა უთვალავ მტრებს, რომელნიც პატარა საქართველოს რკინის რკალივით გარსშემორტყმოდა და იყო მათთვის საშიში; ამით შეინახა მან თავისი ვინაობა, თავისი ელფერი, ნაციონალური ზნე-ჩვეულება.

დიდი თემური, რომელიც ამბობდა, რომ ქვეყნების დაპყრობა ჩემთვის არის გართობა აგეთივე, როგორც ჭადრაკის თამაში, თემური, რომლის ომებს ადარებდნენ ქარიშხალს ყოვლის გამანადგურებელს, ჩააფიქრა საქართველომ. მან მიიპყრო მთელი მისი ყურადღება.

მეორე არაუნაკლულესი აღმოსავლეთის საშიშროება - შაჰაბასი - მარტყოფში...

მე დიდი მადლობელი ვარ, რომ თქვენი რაზმის თუ ათასეულის არსებობის სამი წლისთავი დაუკავშირეთ სარწმუნოებას, რომ გაიხსენეთ ღმერთი, მას სწირავთ მადლობას. ეს ჩვენი მხედრობის ზრდაში დიდი სანუგეშო მოვლენაა.

რამ იხსნა საქართველო იმ ქარიშხალებისაგან, რომლებმაც მას უვნებლად თავს გადაუარეს ან, უკეთ ვსთქვათ, მოულოდნელად განზე გაუარეს. ამ სამი წლის განმავლობაში, თუ არა ღვთის განგებულებამ, რომელიც ჩვენ გვეწევა. მისი შემწეობით ჩვენ, ვით პატარა დავითმა, ვსძლიეთ გოლიათები.

გისურვებთ თქვენ დღეგრძელობას, ღვთის მფარველობას, სიმხნევეს და მტერთა ზედა ძლევას." (25, 38).

1921 წლის 25 თებერვალს თბილისში ბოლშევიკური საოკუპაციო ჯარები შემოვიდნენ, საქართველოს დამოუკიდებელი დემოკრატიული რესპუბლიკა ფეხქვეშ გათელეს, ბოლშევიკებმა შექმნეს საოკუპაციო მმართველობა საქართველოს რევოლუციური კომიტეტის _ რევკომის სახით. მათთვის სრულიად მიუღებელი იყო საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია. რევკომის 1921 წლის 15 აპრილის N22 დეკრეტის მე-14, მე-15 მუხლებში ნათქვამი იყო: "არცერთ საეკლესიო და სარწმუნოებრივ საზოგადოებას არ აქვს უფლება, იქონიოს საკუთრება. მათ არ აქვთ იურიდიული პიროვნების უფლება, საქართველოს რესპუბლიკაში არსებული საეკლესიო და სარწმუნოებრივ საზოგადოებათა მთელი ქონება გამოცხადებულია სახალხო კუთვნილებად." (8, 59).  საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიას ჩამოართვეს იურიდიული პირის სტატუსი. დაიწყო საეკლესიო ქონების მიტაცება. კიდევ უფრო გაუსაძლისი გახდა ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიაში საეპარქიო ცხოვრება. ადგილობრივი სეპარატისტული ძალები ახლა უკვე ბოლშევიკური იდეოლოგიით შეფერილნი კიდევ უფრო გააფთრებით უტევდნენ ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიაში ქართული ორიენტაციის ძალებს. მეუფე ამბროსი ამ რთულ ვითარებაშიც ახერხებდა საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ინტერესების ღირსეულ დაცვას.

1921 წლის 11 ივლისს თბილისში გარდაიცვალა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ლეონიდე. პატრიარქი 17 ივლისს დაკრძალეს სიონის საპატრიარქო ტაძარში. საგანგებოდ შეიკრიბა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს სხდომა, რომელსაც ესწრებოდნენ ეპისკოპოსები: პიროსი, დავითი, მიტროპოლიტი ნაზარი, დეკანოზები: კალისტრატე, ეპიფანე, ნაუმი. საკათალიკოზო საბჭომ მიიღო გადაწყვეტილება საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ აერჩიათ ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი ამბროსი. 19 ივლისს საგანგებო დეპეშა გაიგზავნა სოხუმში მიტროპოლიტ ამბროსის სახელზე, რომელშიც აღნიშნული იყო საკათალიკოზო საბჭოს გადაწყვეტილება და მესამე საეკლესიო კრების ჩატარების სავარაუდო თარიღი. მეუფე ამბროსიმ საპასუხო დეპეშით მადლობა გადაუხადა საკათალიკოზო საბჭოს ნდობისათვის და დასძინა, ეპარქიაში შექმნილი ურთულესი ვითარების გამო იმხანად ვერ ახერხებდა თბილისში ჩამოსვლას. "რადგანაც, როგორც მეცნობა საქართველოს საკათალიკოსოს კანცელარიისაგან (19 ივლისი 1921 წ. N1578) მორიგი კრება დანიშნულია გელათის მონასტერში 1 სექტემბრისათვის ახალი სტილით, მე ამჟამად არ მიმაჩნია მიზანშეწონილად ახლავე ჩამოსვლა თბილისში, ვინაიდან ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიაშიც საქმეები მოსაწესრიგებელია. ამისათვის აგვისტოს თვის მეორე ნახევარში გავემგზავრები ქალაქ ქუთაისში საეკლესიო კრებაზე დასასწრებად, რასაც პატივისცემით ვაცნობებ საკათალიკოსო საბჭოს." (8, 61).

საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის მესამე საეკლესიო კრება ჩატარდა 1921 წლის 1-5 სექტემბერს, გელათში. კრებას ესწრებოდა 212 დელეგატი. კრების პრეზიდიუმი განისაზღვრა შემდეგი შემადგენლობით, თავმჯდომარე სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრე მიტროპოლიტი ამბროსი, მიტროპოლიტი ნაზარი, ეპისკოპოსი დავითი, მოქალაქენი: დავით ნიჟარაძე, რაფიელ ივანიცკი (ინგილო).

სამდივნო: დეკანოზები ერასტი თუთბერიძე, გიორგი ინაშვილი, ეპიფანე ჯაოშვილი, ნაუმ შავიანიძე.

მესამე საეკლესიო კრება გაიმართა ქართველი ერისათვის უდიდესი განსაცდელის ჟამს, შვიდი თვე იყო გასული ბოლშევიკური რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციიდან. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის კრებას ან დუმილით უნდა აევლო გვერდი იმ ურთულესი პოლიტიკური და ეროვნული პრობლემებისათვის, რომელიც ახალი საოკუპაციო ხელისუფლების პირობებში შეიქმნა, ან უნდა ემხილებინა მისი ანტიეროვნული და ანტიხალხური ხასიათი. საეკლესიო კრებაზე გულისტკივილით აღინიშნა, თუ ოფიციალური ხელისუფლება არ გადახედავდა თავისსავე დეკრეტს, რომლითაც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია იურიდიული სტატუსის არმქონე ორგანიზაციად ცხადდებოდა, მაშინ იძულებულნი გახდებოდნენ გამოაცხადებინათ მართლმადიდებელი ეკლესია დევნილად. საეკლესიო კრებამ მოუწოდა სასულიერო პირებს, წინ აღდგომოდნენ საერო ხელისუფლების წარმომადგენლების იმ ზრახვებს, რომელიც მიზნად ისახავდა საეკლესიო განძის ხელყოფას. საეკლესიო კრებამ აღნიშნა, რომ საქართველოში შექმნილი ურთულესი ვითარების ჟამს მხოლოდ მკაცრი დისციპლინით, მართლმადიდებლობის დაცვით და ერთიანობით იყო შესაძლებელი ეკლესიის და ერის ინტერესების დაცვა.

კრებამ რეკომენდაცია მისცა გრიგოლ ფერაძეს, რათა იგი უცხოეთში გამგზავრებულიყო სწავლის გასაგრძელებლად.

საეკლესიო კრებამ იმსჯელა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის თანამდებობაზე წარმოდგენილი კანდიდატების - ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტ ამბროსისა და ქუთათელ-გაენათელი მიტროპოლიტ ნაზარის შესახებ. ფარული კენჭისყრით სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად არჩეულ იქნა ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი ამბროსი. 1921-27 წლებში უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი იყო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი. გარდაიცვალა 1927 წლის 29 მარტს. დაიკრძალა 3 აპრილს სიონის საპატრიარქო ტაძარში.

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა სინოდმა 1995 წლის 18 სექტემბერს იგი წმინდანად შერაცხა და მის მოსახსენებელ დღედ დაწესდა 29 მარტი.

მიტროპოლიტი ნაზარი (ლეჟავა)

მიტროპოლიტი ნაზარი, ერისკაცობაში იოსებ ანდრიას ძე ლეჟავა, დაიბადა 1872 წელს ქუთაისის გუბერნიის სოფელ დიდ ჯიხაიშში, სასულიერო პირის ოჯახში. პატარა იოსები მამამ ქუთაისში გაბრიელ ეპისკოპოსის მიერ დაარსებულ სასულიერო სასწავლებელში მიაბარა, რომლის დამთავრების შემდეგ სწავლა განაგრძო თბილისის სასულიერო სემინარიაში. ამ დროს საქართველოს ეგზარქოსი იყო მთავარეპისკოპოსი პალადი, რომელმაც შეცვალა ქართველთა მაწყევარი ეგზარქოსი პავლე ლებედევი. მას სძულდა ქართველები და სასულიერო სემინარიიდან აძევებდა ქართული გვარსახელის პედაგოგებსა და მოსწავლეებს. ასეთ რთულ პერიოდში სწავლობდა თბილისის სასულიერო სემინარიაში იოსებ ლეჟავა, რომელმაც 1892 წელს წარჩინებით დაამთავრა სემინარია და დაიწყო სამღვდელმსახურო საქმიანობა დიაკვნის ხარისხში, 1893 წლის 22 თებერვალს მამა იოსები ხონის ფერისცვალების ეკლესიაში აკურთხეს მღვდლად. 1894 წელს დაჯილდოვდა საგვერდულით, 1897 წლის 14 მაისს სკუფიით. ამ დროს მას ოჯახური ტრაგედია დაატყდა თავს, გარდაეცვალა მეუღლე და შვილები.

1900 წელს მამა იოსები ჩაირიცხა კიევის სასულიერო აკადემიაში, სადაც გაიცნო თავისი თანამემამულენი: კორნელი კეკელიძე, კალისტრატე ცინცაძე. 1904 წლის 1 იანვარს მამა იოსები ბერად აღიკვეცა და ეწოდა სახელად "ნაზარი" (ღვთისათვის შეწირული). 1905 წელს მან დაამთავრა სასულიერო აკადემია მაგისტრის ხარისხით. მისი სადიპლომო ნაშრომი იყო "კაბადოკიური საღვთისმეტყველო სკოლა." 1905 წლის 8 ნოემბერს მღვდელ-მონაზონი ნაზარი დაინიშნა ველინსკის სასწავლებლის ჰომილეტიკის პედაგოგად, ხოლო 1907 წლის 7 ოქტომბერს გადაყვანილი იქნა კლევანსკის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველად.

1910 წელს მღვდელ-მონაზონი ნაზარი აღყვანილ იქნა იღუმენის ხარისხში. 1911 წელს იგი იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს წინამძღვრად დაინიშნა. იმავე წლის 1 დეკემბერს დადგენილ იქნა არქიმანდრიტად და ქართლ-კახეთის კეთილმოწესედ. 1912 წლის 12 მაისს ნაზარი არჩეულ იქნა საქართველოს ეპარქიების მუზეუმების კომიტეტის წევრად. 1913 წელს არქიმანდრიტი ნაზარი დაჯილდოებულ იქნა წმიდა ანას I ხარისხის ორდენით. 1916 წლის 19 იანვარს საქართველოს ეგზარქოსის პლატონის წარდგინებით დაინიშნა სინოდის კანტორის წევრად. არქიმანდრიტი ნაზარი აქტიურად მონაწილეობდა 1917 წლის 12(25) მარტიდან 1917 წლის 17 სექტემბრამდე საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის ბრძოლაში, საქართველოს ეკლესიის დროებით მმართველობაში, პირველი საეკლესიო კრების მუშაობაში. 1918 წლის 17 ნოემბერს არქიმანდრიტი ნაზარი აღყვანილ იქნა ეპისკოპოსის ხარისხში და დადგენილ იქნა ქუთათელ მიტროპოლიტად. სვეტიცხოველში მის მღვდელმთავრად დადგენის მსახურებას ესწრებოდნენ: საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრე მიტროპოლიტი ლეონიდე (ოქროპირიძე), ჭყონდიდელი მიტროპოლიტი ამბროსი (ხელაია), ალავერდელი ეპისკოპოსი პიროსი (ოქროპირიძე), ეპისკოპოსი გიორგი (ალადაშვილი).

რთულ, წინააღმდეგობრივ დროში მოუხდა მიტროპოლიტ ნაზარს ქუთათელ მიტროპოლიტად ყოფნა. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობა ათეისტური იყო და არ უწევდა ანგარიშს ეკლესიის ინტერესებს. მთავრობის დეკრეტით საკათოლიკოსო საბჭოსა და ადგილობრივ ეპარქიასთან შეუთანხმებლად გელათის მონასტრიდან გამოიტანეს საეკლესიო სიწმინდენი და გადაიტანეს მუზეუმში. ხელისუფლების ასეთმა ქმედებამ კიდევ უფრო დაძაბა ურთიერთობა ეკლესიასთან. ყოველივე ამის შესახებ მიტროპოლიტ ნაზარს დაუფარავად უქადაგია 1921 წლის 27 იანვარს ქუთაისის საკათედრო ტაძარში. 1921 წლის 25 თებერვალს რუსეთის საოკუპაციო ჯარები თბილისში შემოვიდნენ, მანამდე ორი დღით ადრე საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭომ საგანგებო სხდომაზე მიიღო დადგენილება საეკლესიო სიწმიდეთა ქუთაისში გადატანის შესახებ, რომელიც ქუთაისში მიტროპოლიტ ნაზარის საეპარქიო სახლის სარდაფში დამალეს. ამის შესახებ ინფორმაცია ჰქონდათ კათოლიკოს-პატრიარქ ლეონიდეს, ეპისკოპოს დავითს (კაჭახიძე), არქიმანდრიტ პავლეს (ჯაფარიძე), დეკანოზ დიმიტრის (ლაზარიშვილს) და მიტროპოლიტ ნაზარს. ბოლშევიკურმა ხელისუფლებამ დაიწყო ეკლესია-მონასტრების დარბევა, საეკლესიო განძეულობის დატაცება. 1923 წელს ქუთაისის მაზრაში დაიკეტა 160-ზე მეტი ეკლესია-მონასტერი. 1923 წლის თებერვალში ქუთაისში ორი კვირის მანძილზე მიმდინარეობდა წმიდა დავითისა და წმიდა კონსტანტინეს (მხეიძეთა) სასამართლო პროცესი. ბოლშევიკი აქტივისტები ამტკიცებდნენ, რომ ისინი არავითარი წმინდანები არ იყვნენ და ხალხს ატყუებდნენ. სასამართლომ დაადგინა, მათი წმიდა ნაწილები ამოსვენებინათ მოწამეთის ეკლესიიდან და გადაეყარათ. ცნობილმა მხარეთმცოდნე პეტრე ჭაბუკიანმა მოახერხა წმიდა ნაწილების ქუთაისის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმში გადატანა და ასე გადაარჩინა ისინი ვანდალების ხელით განადგურებას.

მიტროპოლიტმა ნაზარიმ გასცა განკარგულება ქუთაისის ეპარქიის სამღვდელოებას არ გადაეცა საეკლესიო საკუთრება ხელისუფლების წარმომადგენლებისათვის. სამწუხაროდ, დეკანოზმა პლატონ ცქიტიშვილმა ქუთაისის სამაზრო კომიტეტის მდივანს ვალია ბახტაძეს მოახსენა სად ინახებოდა საქართველოს საპატრიარქოს, მცხეთისა და სიონის საეკლესიო განძი. 1923 წლის 25 აპრილს შედგენილი აქტით, რომელსაც ხელს აწერდნენ ქუთაისის აღმასკომის თავმჯდომარე ლორთქიფანიძე, პასუხისმგებელი მდივანი ბახტაძე, პოლიტბიუროს უფროსი კუჭუხიძე, რწმუნებულები: ცირეკიძე, კეთილაძე, თოდუა ქუთაისში ნაზარ მიტროპოლიტის სახლის სარდაფიდან დღის 12 საათზე ამოიღეს საეკლესიო განძი. დააპატიმრეს ქუთათელი მიტროპოლიტი ნაზარი. გამოძიებამ დაადასტურა, რომ მან ამ განძის შესახებ არ აცნობა საქართველოს ხელისუფლების წარმომადგენლებს. მაშინ, როდესაც ეს განძი გამოცხადებული იყო ხალხის საკუთრებად და უნდა მოხმარებოდა დამშეულთა გამოკვებას. წინასწარ პატიმრობაში მყოფმა ქუთათელმა მიტროპოლიტმა ნაზარმა 1924 წლის 4 თებერვალს სასამართლოს თავმჯდომარეს ასეთი განცხადებით მიმართა: "1924 წლის 31 იანვარს მე ჩამაბარეს საბრალდებო ოქმი. იმის შესახებ, რომ სისხლის სამართლის კოდექსის N10, 15, 16-ე მუხლების ძალით მე მიცემული ვარ სასამართლოში, ვგრძნობ რა ჩემს სრულ უდანაშაულობას" არ ვთვლი საჭიროდ მოწმეების დანიშვნას. რადგან უსახსრობის გამო არ შემიძლია ვექილის მოწვევა, ვთხოვ უმაღლეს სასამართლოს მოახდინოს სათანადო განკარგულება, რათა ჩემი საქმეების დამცველად მოწვეულ იქმნეს რომელიმე დამცველი კოლეგიიდან." (14, 516,3).

მას არ აძლევდნენ ბრალდების საქმის გაცნობის საშუალებას. სასამართლომ ვერ დაუმტკიცა მიტროპოლიტ ნაზარს დანაშაული და იძულებული გახდა იგი გაეთავისუფლებინათ წინასწარი პატიმრობიდან, დაბრუნდა ქუთაისში, სადაც უმძიმესი ვითარება დახვდა, მღვდელმთავრის რეზიდენცია კომკავშირელებს დაუკავებიათ. 1924 წლის 30 იანვარს ქუთაისის სამაზრო კომიტეტის დადგენილებით გადაწყდა: "დაირღვეს საკათედრო ტაძარი, მასალა გამოყენებულ იქნას ძმათა სასაფლაოს შემოსაღობად, იმ ადგილზე კი გაფართოვდეს მოედანი და ტაძრის ადგილზე დაიდგას ამხანაგ ვ. ი. ლენინის ძეგლი." ამ დროს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, უწმიდესი ამბროსი და საკათოლიკოსო საბჭოს წევრთა ნაწილი დაპატიმრებულნი იყვნენ.

მიტროპოლიტმა ნაზარმა 22 მაისს შემდეგი განცხადებით მიმართა საქართველოს ცენტრალურ აღმასრულებელ კომიტეტს: "ეს სამი დღეა ქუთაისში მორწმუნეთათვის თავზარდამცემი ხმა გავრცელდა: ადგილობრივი ხელისუფლების შუამდგომლობით და ცენტრალური მთავრობის დასტურით გადაწყვეტილია ქუთაისის საკათედრო ტაძრის დანგრევა და მიწასთან გასწორება. ამის გამო მაქვს პატივი მოგახსენოთ შემდეგი: 1. საერთოდ ყოველი საკათედრო ტაძარი და კერძოდ, ქუთაისის, ემსახურება არა მარტო რომელიმე რელიგიურ საზოგადოებას, არამედ მთელი ეპარქიის მორწმუნეებს, რადგან იმერეთის ეპარქიაში მხოლოდ აქ სრულდებოდა სამაგალითო და საზეიმო სამღვდელმთავრო ღვთისმსახურება, მღვდლის, დიაკვნისა და იპოდიაკვნის კურთხევა. ქუთაისის საკათედრო ტაძრის დაკეტვამ ძაძებით შემოსა მორწმუნეები, ხოლო მისი დანგრევა უეჭველად სასოწარკვეთილებაში ჩააგდებს და სარწმუნოებრივ აღშფოთებას გამოიწვევს არათუ ქუთაისის მორწმუნეთა შორის, არამედ მთელს იმერეთში. ასეთი სარწმუნოებრივი გრძნობების შელახვა არ მომხდარა არა თუ ჩვენს მეზობელ სომხეთსა და აზერბაიჯანის რესპუბლიკაში, არამედ არც რუსეთში, სადაც სარწმუნოებრივი ცხოვრება დუღს. სრული იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ სამართლიანობის საფუძველზე არ უნდა მოხდეს არც საქართველოში. 2. ეს ტაძარი ისტორიული ძეგლია და აგებულია იმერეთის ნახევარმილიონიან მორწმუნეთა მიერ... 3. გაუგებარია, რა უნდა შესძინოს ვინმეს მორწმუნე ხალხის ოფლითა და სისხლით აშენებული სალოცავის დანგრევამ? ყველასათვის ცხადია, რომ ამ ტაძრის დარღვევა იმერეთის ყველა მაზრებში მორწმუნეთა შორის დიდ მითქმა-მოთქმას, უკმაყოფილებას და სულიერ აღშფოთებას გამოიწვევს, რატომ უნდა ვცდილობდეთ ხალხში უკმაყოფილების გაძლიერებას და განვითარებას... ყველა ამის მიხედვით მაქვს პატივი უმორჩილესად ვთხოვო საქართველოს რესპუბლიკის უმაღლეს მთავრობას, რათა მან კეთილი ინებოს, გააუქმოს და სისრულეში არ მოიყვანოს ქუთაისის საკათედრო ტაძრის დანგრევის შესახებ გადაწყვეტილება, რომელი ტაძარიც არის დიდი ისტორიული ძეგლი." (14, 516, 3).

მიტროპოლიტ ნაზარის მოთხოვნა არ გაითვალისწინა ხელისუფლებამ, 1924 წლის 3 ივნისს დაიწყო ტაძრის ნგრევა და 2 აგვისტოსათვის დასრულდა.

27 აგვისტოს მიტროპოლიტ ნაზარს სოფელ როდინოულიდან ეწვია დელეგაცია თხოვნით ეკურთხებინა სოფლის ეკლესია. მიტროპოლიტი ნაზარი სასულიერო პირებთან ერთად ჩავიდა სოფელში 28 აგვისტოს და აკურთხა ეკლესია. იმ ღამით დარჩნენ მღვდელ პოლიევქტოს ვარდოსანიძის ოჯახში, სადაც მათ მიაკითხეს ადგილობრივი მილიციის უფროსმა მაღლაკელიძემ და როდინაულის თემსაბჭოს თავმჯდომარემ სერაპიონ ხაჭაპურიძემ და დააპატიმრეს ისინი. როგორც ჩანს, ადგილობრივმა ბოლშევიკებმა "პოლიტიკური სიფრთხილე" გამოიჩინეს. ამ დღეს ხომ შეიარაღებული აჯანყება დაიწყო ჭიათურაში და გავრცელდა მთელ დასავლეთ საქართველოში, საოკუპაციო ხელისუფლებამ დაიწყო ბარბაროსული ანგარიშსწორება. ამ ანგარიშსწორებაში მოჰყვნენ მიტროპოლიტი ნაზარი და მისი თანმხლები სასულიერო პირები. დაპატიმრებულები ხელფეხშეკრულები ურმით წაიყვანეს ქუთაისში. მათი საქმე გამოძიებისათვის გადაეცა ქუთაისის მაზრის პოლიტბიუროს პასუხისმგებელი რწმუნებულის თანაშემწეს გ. შონიას, რომელსაც 30 აგვისტოს ასეთი დადგენილება გამოუტანია: "მე ქუთაისის მაზრის პასუხისმგებელი რწმუნებულის თანაშემწემ გ. შონიამ, განვიხილე რა საქმე N590 ბრალების გამო ქუთათელი მიტროპოლიტ ნაზარ ლეჟავასი, დეკანოზ გერმანე ჯაჯანიძის, მღვდელ სიმონ მჭედლიძის, მღვდელ იეროთეოზ ნიკოლაძის, დიაკონ ბესარიონ კუხიანიძის, სვირის თემსაბჭოს სოფელ რიდინოულის ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლებისათვის წინააღმდეგობის გაწევის გამო დავადგინე: ისინი ეწეოდნენ კონტრევოლუციურ საქმიანობას მიმართულს საბჭოთა ხელისუფლების წინააღმდეგ."

ამიტომ "განსაკუთრებული სამეულის" გადაწყვეტილებით დაპატიმრებულნი გამოიყვანეს საფიიჩხის ტყეში და დახვრიტეს. მიტროპოლიტ ნაზარს დახვრეტის წინ ამ სიტყვებით დაუმშვიდებია დასახვრეტად განწირული მოძღვრები: "ქართველი ხალხი ყოველთვის დაუზოგავად იბრძოდა სარწმუნოებისათვის, თავისუფლებისათვის და ამ ჩემს წვალებასაც არ დატოვებს უყურადღებოდ.~ მიტროპოლიტი ნაზარი იყო ღრმადგანსწავლული ინტელექტუალი სასულიერო პირი, მისი დახვრეტა იყო იმ საშინელი დროის ყველაზე თვალნათელი მაგალითი, თუ როგორ დევნიდა ხელისუფლება სამშობლოსა და ეკლესიის ინტერესებისათვის მებრძოლ პატრიოტებს. საბჭოთა ისტორიოგრაფია ხელისუფლების დაკვეთით მას"ანტისაბჭოელ სასულიერო იერარქად მოიხსენიებდა."

1995 წლის 19 სექტემბერს საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის გაფართოებულმა კრებამ სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში ღვთისა და ერის წინაშე მოწამებრივი ღვაწლისათვის მიტროპოლიტი ნაზარი და მასთან ერთად მღვდელნი: სიმონ მჭედლიძე, გერმანე ჯაჯანიძე, იეროთეოზ ნიკოლაძე, პროტოდიაკონი ბესარიონ კუხიანიძე და საბჭოთა რეჟიმის დროს ყოველნი უღმერთოთგან წამეულნი წმინდანებად შერაცხა.

აქვე გთავაზობთ მიტროპოლიტ ნაზარის ქადაგებას 1921 წლის 26 იანვარს ქუთაისის დავით აღმაშენებლის სახელობის საკათედრო ტაძარში.

"ჩვენი ქუთაისის საკათედრო ტაძარი, რომელიც უკვე კარგა ხანია, ნაცვლად ალექსანდრე ნეველისა, ატარებს დავით აღმაშენებლის სახელს, დღეს პირველად დიდის ბრწყინვალებით დღესასწაულობს თავის ტაძრის დღეობას.

ეს გარემოება გვავალებს ჩვენ აღვავლინოთ ჩვენს გრძნობა-გონებაში საქართველოს სახელოვან ბუმბერაზ მეფე დავით აღმაშენებლის წმინდა ხსენება.

გუშინ და დღეს ეკლესიაში წაკითხული ანტონ კათოლიკოსის მიერ შედგენილი საკითხავ-საგალობლები მჭევრმეტყველურად აქებ-ადიდებენ ჩვენი ქვეყნის და ერის XI საუკუნის ბოლოს და XII საუკუნის დასაწყისის დიდ მესვეურ-მოამაგეს, მოჭირნახულე მეფეს, ჩვენს ეროვნულ წმინდანს, დავით აღმაშენებელს.

დღეს, როდესაც გაერთიანებული, თავისუფალი, დამოუკიდებელი საქართველო ზეიმობს თავის მკვდრეთით აღდგომას და იწყებს ახალ სახელმწიფოებრივ ცხოვრებას, მიზანშეწონილი იქნება ჩვენს ხსოვნაში, ჩვენთვის მარად სათაყვანო აღმაშენებლის წმიდა სახე, ნიშნად ჩვენი განუსაზღვრელი სიყვარულისა, შევამკოთ დაფნის ფოთლებით და მის წინაშე საღვთო მოწიწებით მუხლი მოვიყაროთ და მხურვალედ შევთხოვოთ, რომ მან მამობრივი გრძნობით და სიყვარულით აკურთხოს და დალოცოს თავისი დიდნაჭირნახულევი საქართველო და მისი ახლად დაწყებულ-განახლებული დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრივი ცხოვრება.

ვისაც დაკვირვებით გადაუკითხავს მსოფლიო სამოქალაქო ან საეკლესიო ისტორია, ის უსათუოდ შეიგნებდა ისტორიული პიროვნების დიდ მნიშვნელობას სხვადასხვა ეროვნებათა ცხოვრებაში. ისტორიული პიროვნება შეიძლება ითქვას, რომ თვით ქმნის ისტორიას. მას აქვს ღვთისაგან ნიჭი, აუღოს ალღო ცხოვრების მიმდინარეობას და მისცეს მას თავისი ბუნებრივი მსვლელობა.

ხშირად ისტორიულ პიროვნებას ადარებენ იმ წყლის წვეთს, რომელიც აუზის ავსების შემდეგ თვით იკაფავს, იკვლევს გზას და შემდეგ ამ მიმართულებას აძლევს დიდ ნაკადულს. ამგვარი უკვდავი ისტორიული პიროვნებები ჰყავს ყოველ ერს. ჩვენთვის, ქართველებისათვის, ამისთანა დიდმნიშვნელოვანი ისტორიული პირია სხივმოსილი, გენიოსი მეფე დავით აღმაშენებელი, რომელიც თავის რკინის ენერგიით, გამჭრიახი გონებით და უხვი შემოქმედებითი ნიჭით ქმნიდა და სჭედდა საქართველოს მაღალ კულტურას, მის დიდებასა და უკვდავებას.

საქართველოს ტახტზე ასვლისთანავე მან გაათავისუფლა სამშობლო თურქ-სელჩუკთა ველური თარეშისაგან, დაიპყრო მთელი ამიერკავკასია, სომხეთი, მცირე აზიის ნაწილები, გამოსჭედა ძლიერი და დიდებული საქართველო შავი ზღვიდან კასპიამდე, დერბენდიდან - არზრუმამდე.

გარეშე მტერზე გამარჯვებულმა მეფემ ხელი მიჰყო შინაური საქმეების გაწმენდა-მოწესრიგებას, მშვიდი და წყნარი მოქალაქეობრივი ცხოვრების დამყარებას!" განავსო და აღაშენა ყოველი ოხერქმნილი და გადაემატა ყოველთა ჟამთა მშვიდობითა და სიმდიდრითა სამეფო ჩვენი," - ამბობს დავითის ბიოგრაფია. მის დროს შესდგა ფეხი საქართველომ მსოფლიო ისტორიაში. დავით აღმაშენებელმა დადგა განათლების აკვანი სამეფოს ყოველ კუთხეში, რომელთა შორის მეტად შესანიშნავი იყო იყალთოს სასწავლებელი მთავარეპისკოპოსის, არსენ იყალთოელის ხელმძღვანელობით. განათლებულმა მეფემ დააკანონა ყოველ წლივ 40 ახალგაზრდა, სწავლა-ცოდნის მოსიყვარულთა საბერძნეთში გაგზავნა განათლების მისაღებად. ღრმად მორწმუნე მეფემ შეამკო, გაამშვენა, გაამდიდრა ტაძარ-მონასტრები არამცთუ სამშობლოში, არამედ საზღვარგარეთაც. ქართული მონასტრები პალესტინა-სირიისა, ეგვიპტე-ათონისა, საქართველოს ნაწილები დაახლოვა, შეაერთა ჩატეხილი ხიდების აღდგენით და კარგი გზების გაყვანით, მოაწყო წესიერი და მტკიცე ადმინისტრაციული მართვა-გამგეობა და მიუდგომელი მართლმსაჯულება.

დიდი პატივისცემით ეპყრობოდა მეფე უცხოელებს და კეთილი შემწყნარებლობით მუსულმანურ, სომეხთა სარწმუნოებას. იმ დროს, როდესაც ამ ნიადაგზე ევროპა ინკვიზიციებში იხრჩობოდა.

თვითონ პირადად მეფე იყო მეტად ღრმად მორწმუნე და ძვირფასი ქრისტიანული გრძნობებით აღვსილი და, ამავე დროს, ის კარგად იყო ცნობილი როგორც მწერალი. მისი კალმის საუცხოო ნიმუშია მის მიერ შედგენილი შესანიშნავი სინანულის საგალობელი, სადაც წრფელი სარწმუნოება, ანკარასავით წმინდა ქრისტიანული გრძნობა და პოეტური აღმაფრენა თანაბრად არის შეზავებული და შეთანხმებული.

თუმცა ჩვენ რვა საუკუნით დაშორებული ვართ დავით აღმაშენებელზე, მაგრამ მისი საეკლესიო და სამოქალაქო თვალსაჩინო მოღვაწეობა დღესაც ცხადად და ნათლად დგას ჩვენს თვალწინ. ამისათვის არავითარ დროთა ბრუნვას და კატასტროფულ მოვლენას არ შეუძლია მისი შარავანდედით მოსილი მოღვაწეობა ამოშალოს ქართველთა ერის გულიდან, სადაც ის ოქროს ასოებით სამარადისოდ აღბეჭდილია.

დავით აღმაშენებლის სახელი შთამომავლობისათვის ღვთაებრივი სიყვარულია. დავით აღმაშენებელი და საქართველო სამუდამოდ ისტორიულად შესისხლხორცებულ არიან ერთმანეთთან, გადაბმულ-შედუღებულნი. დავით აღმაშენებლის ისტორია თვით საქართველოს ისტორიაა.

დავით აღმაშენებელმა მეტად ბევრი გააკეთა საქართველოს კეთილდღეობა-ბედნიერებისათვის. მაგრამ, სხვათა შორის, მან დაუტოვა სამშობლოს ეგვიპტის პირამიდებრივი ხელთუქმნელი ძეგლი _ გელათის მონასტერი - ეს იმისთანა მშვენება, სიამაყე, დიდება და ბრწყინვალება. დავით აღმაშენებლის მოღვაწეობიდან რომ მეტი არაფერი არ დარჩენილიყო, ესეც სრულიად საკმარისი იქნებოდა მისი სამარადისო უკვდავებისათვის ქართველთა გრძნობაში.

ეს შესანიშნავი, ძლევამოსილი, საქართველოს მაშინდელი მეფე გარდაიცვალა 1125 წლის 26 იანვარს. ქართულმა ეკლესიამ საეკლესიო მოღვაწეობისათვის ის წმინდანთა შორის ჩარიცხა. მადლიერმა ეკლესიამ, ქართველმა ერმა მას სახელად აღმაშენებელი უწოდა. ქართველმა ერმა მისი უკვდავი საქმეები ღრმად გულში სამარადისოდ დაიმარხა. ის, თანახმად მისი სურვილისა, დამარხულია მის საყვარელ და დიდად ნაამაგარ გელათში, სამხრეთის შესავალი კარიბჭის ქვეშ. მისი საფლავის ქვაზე არის შემდეგი, მეტად დიდმნიშვნელოვანი წარწერა: "ოდეს მე ნაჭარმაგევს შვიდთა მეფეთა მასპინძელ ვექმენ, თურქნი, სპარსნი და არაბნი საზღვარგარეთგან სამეფოისა ჩემისა ვიოტე, გარდავხსნე თევზნი მდინარეთაგან ამიერისა მდინარეთა იმერისა, ყოველივე ესე აღვასრულე, გულხელი დავიკრიფე."

ღმერთო, ძლიერო და დიდებულო! თავისუფალ, დამოუკიდებელ სამშობლოს ბევრი მოუვლინე დავით აღმაშენებლის მსგავსი სახელმწიფო ისტორიული პირები მის აღსამაღლებელ-ასაყვავებლად. უკუნითი უკუნისამდე, ამინ!"

მიტროპოლიტი ქრისტეფორე (ციცქიშვილი)

მიტროპოლიტი ქრისტეფორე, ერისკაცობაში ქრისტეფორე მურმანიძის ძე ციცქიშვილი, დაიბადა 1875 წლის 15 მარტს შორაპნის მაზრის სოფელ ვერტყვიჭალაში, როგორც ავტობიოგრაფიაში აღნიშნავდა: "ჩემი გენიალოგია პაპა ჩემის მამის, მოსე მღვდლის იქით ჩემთვის უცნობია. მოსე მღვდელი იყო ნიქოზელის ნაკურთხი, რადგან ვერტყვიჭალა ეკლესიურად XIX საუკუნის 60-იან წლებამდე ეკუთვნოდა ქართლის ეპარქიას. დადიოდა მოსე მღვდელი ჩოხა-ახალოხით და თუ ვინმე მისცემდა წესების ასრულებაში სიმინდს, პურს, მოიდებდა ზურგზე და გაუყენებდა სახლისაკენ. ჰყავდა ოთხი ვაჟი, რომელთაგანაც მესამე, ქაიხოსრო იყო პაპაჩემი, ერისკაცი და მეოთხე დავით მღვდელი ეგზარქოს ისიდორესაგან ნაკურთხი. მამაჩემი მურმანი იყო წიგნისმკითხველად ხეფინისხევის სოფელ ლირში, საეკლესიო წიგნების კარგი მცოდნე. ექვსი წლის ვიქნებოდი, მამამ რომ ლოცვები დამაწყებინა ზეპირად, მოასწრო ესწავლებინა ჩემთვის ლოცვანი და "მრწამსის" დასაწყისი. შვიდი წლისას გარდამეცვალა მამა, დავრჩით ოთხი ძმა და ორი და პაპის ამარა სიღარიბეში. მამას გასვენებას დაესწრო ჩემი ბიძა, საყვარელა გაჩეჩილაძე, დედის ძმა, რომელმაც შემისვა ცხენზე, წამიყვანა სოფელ წევაში და მიმაბარა იქაურ სამრევლო სკოლაში, რომელიც იყო გახსნილი რომანოზ გორგაძისაგან, იმასთან დავიწყე ანბანი, მაგრამ მალე გადაიყვანეს მღვდლად სხვაგან. მისი ადგილი, წევის სამრევლო სკოლის მასწავლებლად დაიჭირა მაკარ გაჩეჩილაძემ. ეს სამრევლო სკოლა და მისნი მსგავსნი დასავლეთ საქართველოში გახსნილნი იყვნენ ნეტარხსენებული გაბრიელ ეპისკოპოსის ინიციატივით. მან შემოიღო წესად - ვინც ათ წელიწადს იმასწავლებლებდა, იმათ აკურთხებდა მღვდლად. მეუფე გაბრიელმა დიდი ამაგი დასდო წერა-კითხვის გავრცელების საქმეს იმერეთში, რითაც დაიმსახურა გულისწყრომა იანოვსკისა და მადლობა შეგნებული ქართველებისა. 1882 წელს ჩამიყვანა პაპაჩემმა ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში, მიმიღეს მერვე განყოფილებაში. ერთ წელიწადს ძლივს შემინახა პაპაჩემმა თავისი ხარჯით, მგონია მაშინ ისესხა რვა თუმანი სურამელ სომხისაგან, რაშიაც თორმეტი წლის განმავლობაში ვაძლევდით სარგებელს. მომდევნო წელს პაპაჩემმა ითხოვა ჩემი სახელმწიფო ხარჯზე მიღება, მოსთხოვეს ობლობისა და სიღარიბის მოწმობა. პაპაჩემმა მიართვა კეთილმოწესეს მიერ გაცემული მოწმობა და მიმიღეს სახელმწიფო ხარჯზე. ასე რომ არ მომხდარიყო, უნდა ამეკრიფა ქუთაისიდან გუდა-ნაბადი და ამეღო ხელი სწავლაზე. ყველა კლასებში პირველ მოწაფედ მივდიოდი და წყალობა შევინარჩუნე." (5, 5-6).

მიუხედავად იმისა, რომ სასულიერო სასწავლებელში მკაცრი რუსიფიკაციული რეჟიმი იყო, ქართველი მასწავლებლები: ნიკო მაღრაძე, პოლიევქტოს კვიტირიძე, ანდრო ბენაშვილი მაინც ახერხებდნენ მოსწავლეებში ეროვნულ პრობლემებზე მსჯელობას. 1895 წლის 9 აპრილს ქრისტეფორე ციცქიშვილი აკურთხეს მღვდლად და გაგზავნეს კასპიის ოლქში, 1897 წელს მსახურობდა გორის მაზრის სოფელ ხიდისთავში, 1898 წლიდან - სოფელ იტრიაში. იგი ბევრს მოგზაურობდა, აკეთებდა ჩანაწერებს, მასწავლებლობდა, ფხიზლად ადევნებდა თვალს ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებს. ებრძოდა კოსმოპოლიტებსა და ეროვნული ნიჰილიზმის მიმდევართ. "მესამე დასელთა" მტკიცებას, მშრომელ ხალხს ეროვნული საკითხი არ აინტერესებთო, იპასუხა 1905 წელს თბილისში გამართულ ერთ-ერთ მიტინგზე, რომლის შემსწრეც თვითონ ყოფილა. "მესამე დასელ" ორატორს მკაცრად გაუკრიტიკებია სოციალ-ფედერალისტების პარტია ეროვნული საკითხის წინ წამოწევისათვის, მაგრამ ხალხს იგი ტრიბუნიდან ჩამოუგდია. "ტყუილად ასავსავებდა უმწეოდ ხელებს ბატონი ორატორი ხალხის გასაჩუმებლად, ხალხს იმისი აღარ ესმოდა და რამდენიმე ათასი კაცი გაიძახოდა: "გაუმარჯოს საქართველოსო." (5, 7).

მღვდელი ქრისტეფორე ციცქიშვილი მკაცრად უპირისპირდებოდა იანოვსკისა და ვოსტორგოვის დიდმპყრობელურ შოვინისტურ საგანმანათლებლო პოლიტიკას, რომელიც მიმართული იყო ქართველი ერის დაშლა-დანაწევრებისაკენ. იგი აქტიურ მონაწილეობას იღებდა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიისათვის ბრძოლაში. `ქართული საეკლესიო საქმეების გამო~ შენიშვნებში მისი აზრით აუცილებელი იყო მოეთხოვათ: 1. დამოუკიდებლობა ეკლესიისა კათოლიკოსის მეთაურობით. 2. ძირითადი რეფორმა სკოლისა, რომელიც იქნება ქართულენოვანი და სადაც აღარ იქნება წოდებრივი პრინციპი. 3. სასულიერო პირთა მომზადებისათვის აუცილებელი ორწლიანი კურსები. 4. სიტყვის, კრების, ბეჭდვის თავისუფლება. 5. სასულიერო პირთათვის სრული სამოქალაქო უფლებების მონიჭება." (5, 23).

მღვდელი ქრისტეფორე ციცქიშვილი თავმჯდომარეობდა 1905 წლის მაისში თბილისში ჩატარებულ ქართველი სამღვდელოების ყრილობას, რომელმაც 412 კაცის ხელმოწერით იმპერატორ ნიკოლოზ II-სადმი გასაგზავნ მოთხოვნაში მკაფიოდ დააყენა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის საკითხი. ამას მოჰყვა დიდი შეხლა-შემოხლა, ავტოკეფალისტების დარბევა. როგორც მამა ქრისტეფორე აღნიშნავდა: "ეგზარქოსმა ალექსიმ როგორც კრების თავმჯდომარე დამიბარა თავის სახლში, მე მღვდელ მარკოზ ტყემალაძის, დეკანოზ დიმიტრი ხახუტაშვილისა და დეკანოზ ავდაშკევიჩის თანდასწრებით განვუცხადე მას, რომ ყაზახების სიმხეცე სულ შენი ბრალია მეთქი, შენ ჩვენთან არავითარი კავშირი არა გაქვს, რომ შენ ხარ დეკანოზ ვოსტორგოვის ყმა, რასაც ის ჩაგძახებდა იმასვე ამოიძახებდი, ისიც გაგექცა და დავრჩით ახლა უეგზარქოსოდ, რადგან ი. ვოსტორგოვი იყო ნამდვილი ეგზარქოსი მეთქი." (5, 28-29). საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისა და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად კირიონ II-ის არჩევის შემდეგ დეკანოზი ქრისტეფორე რედაქტორობდა ოპოზიციურ სასულიერო ჟურნალ "ახალ სიტყვას." მისი აზრით, როგორი ყალბიც არის მოწამებრივი შარავანდედი კირიონ II-ისა, ისეთივეა მისი მეცნიერული შარავანდედიც"...

1921 წლის 1-5 სექტემბერს გელათში გამართულ III საეკლესიო კრებაზე მიიღეს გადაწყვეტილება დეკანოზ ქრისტეფორეს ურბნელ ეპისკოპოსად გამორჩევის შესახებ. ამ აზრს შეეწინააღმდეგენ დეკანოზები იოსებ ჩიჯავაძე, ნიკიტა თალაკვაძე, ვასილ კარბელაშვილი.

1922 წლის 18 მარტს სვეტიცხოველში მისი ეპისკოპოსად ხელდასხმის წესი შეასრულეს უწმიდესმა და უნეტარესმა ამბროსიმ, ეპისკოპოსებმა იოანემ (მარღიშვილი), დავითმა (კაჭახიძე). წირვის დამთავრების შემდეგ ახლადნაკურთხმა ეპისკოპოსმა ქრისტეფორემ ამ სიტყვებით მიმართა საკათალიკოსო საბჭოს წევრებს, საზოგადოებას: "უწმიდესო მეუფეო, თქვენო ყოვლადუსამღვდელოესობავ, მოწყალენო ხელმწიფენო! ღვთის განგებით, ნებითა სრულიად საქართველოს მესამე (გელათის) კრებისა და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქისა და მღვდელმთავართა, მე მოწოდებულ ვარ უმაღლეს სამღვდელო ხარისხის, ეპისკოპოსობის მისაღებად. ვმადლობ პირველ ყოვლისა ღმერთსა და ზეციურ მღვდელმთავარსა, უფალსა ჩვენსა იესო ქრისტესა, რომელმაც ღირსმყო ასეთსა დიდსა პატივსა, გმადლობთ. თქვენ, უწმიდესო მეუფეო, სრულიად საქართველოს ეკლესიის მწყემსო კეთილო, ვმადლობ მესამე საეკლესიო კრების წევრ-მღვდელმთავართა, სხვათა სასულიერო და საგარეო პირთა, რომ არ მიჰხედეთ ჩემს უღირსებას და მიცანით ღირსად ეპისკოპოსის ხარისხის მიღებისა: ცხადია ჩემთვის - თქვენმა ლმობიერებამ დაჰფარა აურაცხელნი ნაკლოვანებანი ჩემნი. "არა არს უფლება, გარნა ღმრთისაგან", (რომ. 13.1) - ამბობს მოციქული პავლე, მაგრამ არა ყოველი უფლებით მოსილი არს საამო ღვთისათვის, არიან უფლებამოსილნი, ღვთისაგან რისხვად მოვლენილნი, როგორც ფარაონი მოსეს დროს, იროდი, ანნა და კაიფა და სხვანი მრავალნი ძველად და დღეინდელსა დღესაც, მაგრამ მე ვსასოებ, რომ თქვენს არჩევანში ჩემს შესახებ უფალს ჰნებავს გამოაღებინოს კეთილი ნაყოფი ჩემს მოღვაწეობას ერისათვის. თქვენ ნუ გეუცხოებათ, მე ვიტყვი, რომ მე ამ ბოლო დრომდე ფიქრადაც არ მომსვლია ეპისკოპოსის ხარისხის მიღება, არც არავინ შემიწუხებია ამისათვის. ვიცოდი რომ არ შემიძლია ღირსეულად ვატარო ეს მძიმე ტვირთი. მართალია, სიყრმითვე მქონდა ჩანერგილი გულში ღვთისა და ერის სამსახური, მაგრამ მე ჩემის ცხოვრებით ვგავდი უფრო სახარების იგავის იმ შვილს, რომელმაც მამის ბრძანებას, რომ წასულიყო და ემუშავნა ვენახში, ხალისით უპასუხა, ახლავე წავალო, მაგრამ დაპირება არ შეასრულა.

და სრულიად ბუნებრივად ვეკითხები ჩემს თავს, ვარ ღირსი ეპისკოპოსობის ხარისხის მიღებისა, თუ არა? მოსეს სიტყვები რომ გავიმეორო: "უფალო, მიავლინე სხვა იგი, რომლისა მივლინება ძალგიძს," თუ ისაიასი: "აჰა, უფალო, მიმავლინე მე!" უკეთუ გავიხსენებ პავლე მოციქულის სიტყვებს: "ჯერ არს ეპისკოპოსისა უბიწო ყოფა (ტიტეს მიმ. 1.7) და სხვა, უკეთუ წარმოვიდგენ გონებით, თუ ვითარ შეაძრწუნებდა წმიდათა მამათა: ბასილი დიდსა, გრიგოლ ღვთისმეტყველსა, იოანე ოქროპირსა, ამბროსი მედიოლანელსა და სხვათა მრავალთა ეპისკოპოსის ხარისხის მიღება, უნებლიეთ დავეთანხმები მათ, ვისაც უღირსად მივაჩნივარ ეპისკოპოსის ხარისხის მიღებისათვის. მაგრამ ვსასოებ ყოვლად შემძლებელი ღმერთი განკურნებს სულიერთა და ხორციელთა უძლურებათა ჩემთა და მომცემს შეძლებას გავამართლო მათი იმედი, ვინც არ დაჰხედა ჩემს უძლურებას და მომიწოდა ამ დიდ თანამდებობისათვის.

ძნელია დღეს ღვთისა და ერის სამსახური. მსოფლიო ომმა სრულიად გადაატრიალა ტრადიციული შეხედულებანი. ძლიერნი ტახტნი მეფეთანი დაიმსხვრენ. ძველი ტირანია მოისპო, მაგრამ, `შეკრებასა ღვარძლისასა აღმოჰფხვრეს იფქლიცა." (მთ. 13,29) და იფქლი უფროს, ვიდრე ღვარძლი. განსაკუთრებით ეკვეთნენ სარწმუნოებას. დღეს სარწმუნოება მიაჩნია ნასწავლსა და უსწავლელს ადამიანის დამამცირებელ და უკან ჩამომრჩენ ფაქტორად. ასეთი გარემოება გვაძლევს ჩვენ, სასულიერო მოღვაწეთ, შესაფერისად აღვიჭურვოთ და ისე ვიმოქმედოთ. მართალია, ეკლესია ქრისტესი ურყევია თავის საფუძვლებით, მაგრამ ეკლესიის მოქმედება ხან მარტივდება, ხან კი რთულდება და ფართოვდება, ცხოვრებისდა გვარად. გონებრივი, ზნეობრივი, პოლიტიკური, ეკონომიური და სოციალური ცვალებადობა აღიბეჭდების ეკლესიის ცხოვრებაზეც. ასეთი საზოგადოებრივი ცვლილებანი მოითხოვენ ეკლესიისა და მის მსახურთაგან ცხოვრებასთან შეფარდებულ მოქმედებას, ერთგვარ შეგუებას და ალღოს აღებას. ერთ წერტილზე გაჩერება ნიშნავს უკან ჩამორჩენას და ერთგვარ სიკვდილს.

თუ დავაკვირდებით ახლა ჩვენს გარშემო ცხოვრების დუღილს, შევნიშნავთ, რომ საზოგადოების სხვა და სხვა წრეებმა თავისებურად, მაგრამ ყველამ უარყოფითად განიცადეს განვლილი ამბები. ჩვენი ინტელიგენცია სხვა და სხვა მიზეზებისა გამო ამ უკანასკნელ საუკუნეებში არ ყოფილა პატივისმცემელი ეკლესიისა, ამ ბოლო დროს კი ამ ინტელიგენციაში გაიმარჯვა და სათავეში მოექცა ცხოვრების ის ნაწილი, რომელიც ეკლესიისადმი გულგრილობას კი აღარ სჯერდება, არამედ ეკლესიას სასტიკ ომს უცხადებს. მართალია, ხალხის დახმარებით მან დაამხო ტირანია თვითმპყრობელობისა, მაგრამ თვით უიმედოდ დასნეულდა უტოპიზმით. საიქიო სამოთხის უარისმყოფელებმა მოინდომეს ღვთისა და სარწმუნოების გმობით სააქაო სამოთხის დამყარება. მაგრამ ცხადი შეიქნა, ურელიგიოთ ზნეობის დამყარება ფუჭი ოცნებაა. სარწმუნოების დამცირებას მოჰყვება ამ ქვეყნადვე ჯოჯოხეთი. ადამიანი - ადამიანისთვის მგელიაო, იტყოდნენ რომაელები. ეს სიტყვები დღეს ალეგორიას კი აღარ შეიცავენ, ალაგ-ალაგ ადამიანი ისე დაეცა, რომ კაცის მჭამელად იქცა.

ინტელიგენციის ასეთმა ქადაგებამ ის ნაყოფი გამოიღო, რომ მდაბიო ხალხი, ზნეობრივად დაეცა, ვერც უფლებრივად მოიპოვა რამე: ისეთივე დაბეჩავებულია, როგორც უწინ. ვერც ეკონომიურად გაღონიერდა, პირიქით, მისი კეთილდღეობა დიდს განსაცდელშია.

როგორ შეხვდა ახალ ცვლილებებს სამღვდელოება? მღვდლები არიან ეპისკოპოსის თანამშრომელნი და მის განზრახვათა აღმასრულებელნი. სამწუხაროდ სამღვდელოების უმრავლესობას დავიწყებული აქვს სახარება ქრისტესი, იმას შემუშავებული აქვს თავისი სახარება და მორალი. არამც თუ უნაკლულოდ არ ასრულებს იგი თავის მოვალეობას, არამედ მრავალი მღვდელი თვეში ერთხელაც არ შეიხედავს ეკლესიაში. ლოთობა, გარყვნილება, გაუტანლობა, უმცროს თანამოძმის დაჩაგვრა, მის კუთვნილ შემოსავლის მითვისებით - ძალიან ხშირი მოვლენაა სამღვდელოებაში, კერძოთ ქართლში. საჭიროა უღირს მწყემსთა გასწორება, ჯიუტთა ჩამოშორება ეკლესიისაგან და საერთოდ - სამღვდელოებაში შეტანა თავის ღირსების შეგნების და დაცვისა, საჭიროა მისი მოდუნებული ენერგიის ამოძრავება.

როდესაც ჩვენის ეკლესიის ჩამოთვლილ წყლულებს გავითვალისწინებ, უნებლიეთ შემიპყრობს შიში და სასოწარკვეთილება წინამდებარე სარბიელზე გამოსვლის ჟამს. მაგრამ დიდ არს უფალი და განუზომელია მოწყალება მისი ჩვენდა მიმართ! მე მრწამს: თვინიერ სარწმუნოებისა არ არის ერის კეთილდღეობა და ხსნა. ყოველი სასიცოცხლო ნიშნების მატარებელი ერი უნდა ეყრდნობოდეს სარწმუნოებას. ჩვენთვის, ქართველებისათვის ხომ ქრისტიანული სარწმუნოება არის ცხოველსმყოფელი სვეტი, რომელსაც ეყრდნობა მისი საიქიო და სააქაო ბედნიერება. ქრისტიანების შესუსტებამ დააუძლურა საქართველო. დროთა უკუღმა ტრიალმა გაამაჰმადიანა მესამედზე მეტი ქართველობა. ვერავითარმა პროპაგანდამ ვეღარ მოაქცია მათი გული საქართველოსკენ. ამის მოწამენია საინგილო, აფხაზეთი, მესხეთი, ტაო-კლარჯეთი, ბორჩალო. მაინც ქრისტიანული სარწმუნოება არის ცხოველი სვეტი ქართველი ერის არსებობისა. ამიტომაც უწოდა ქართველმა ერმა თავის ქრისტიანობის აკვანს, ემბაზს, პირველსა და უმთავრეს საყდარს მცხეთაში "სვეტიცხოველი". ეს "სვეტი ცხოველი" უძღოდა ჩვენს მამა-პაპათ მრავალ საუკუნეთა განმავლობაში წინ, როგორც ღრუბლის სვეტი უძღოდა და უნათებდა გზას უდაბნოში ეგვიპტის მონობისაგან თავდაღწეულ ისრაელს. დღეს ეს სვეტი ისე ვეღარ ბრწყინავს, როგორც დავით აღმაშენებლის და თამარის დროს, მას ნისლი გადაეფარა და ვეღარ სწვდება მისი სხივები საქართველოს ყოველ კუთხეს. ამ სვეტს ებრძოდა სპარსეთის და შემდეგ ოსმალეთის მუსულმანობა, მას ებრძოდა და დღესაც ებრძვის ვითომდა ქრისტიანულ რუსეთის უხეში ძალა, ძველი და ახალი, მაგრამ ძალუმია ქართველ ერის ძველი კულტურა, რომელიც გაღვიძებული იყო, ჯერ კიდევ I საუკუნის უწინარეს ქრისტეს მოსვლისა და გაკეთილშობილდა ქრისტიანობის ზედგავლენით. დღესაც მაგრადა სდგას ჩვენი სასოება "სვეტიცხოველი" - ეკლესია ქრისტესი. "სვეტი-ცხოველი" მიაფენს თავის შარავანდედს საქართველოს ყოველ კუთხეს და შეჰკრებს მთლიან საქართველოს. ისევ "სვეტმა ცხოველმა" უნდა ადინოს და აწვეთოს ქართველთა გულში მირონი დაუშრეტელი და მისცეს მას ძალი და სიმხნე ღვთისა და სამშობლოს სიყვარულისა და სამსახურისა.

ამ რწმენით და სასოებით მივიღებ მღვდელმთავრობის ხარისხს. მივანდობ უფალს ჩემს თავს და შევთხოვ მას, მომცეს ძალი და სიმხნე ურცხვენელად ვიღვაწო სადიდებლად მისდა და სასარგებლოდ ერისა ჩვენისა. ვსასოებ, რომ მადლი სულისა წმიდისა, რომელიც მოვლინებულ იქნება ჩემზედა, უწმიდესო მეუფეო და თქვენო ყოვლადუსამღვდელოესობავ, ლოცვითა და ხელდასხმითა თქვენისათა, შეავსებს ნაკლოვანებათა ჩემთა. ილოცეთ ჩემთვის თქვენცა, მამანო და ძმანო, რათა განამტკიცოს უფალმა ძალნი ჩემნი, რათა წარემათებოდნენ სულიერითა ჰასაკითა  ჩემ მიერ ძღვანებულნი პირმეტყველნი ცხოვარნი და მწყემსნი, რათა არა წარვიწყმიდო სული ჩემი და არცა წარვსწყმიდო სულნი სულიერთა შვილთა ჩემთანი." (14, 2100, 11).

მეუფე ქრისტეფორეს ეს სიტყვა ზუსტად ასახავდა XX საუკუნის 20-იანი წლების საქართველოს სოციალურ-პოლიტიკური და სულიერი ცხოვრების სურათს. ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლება როგორი ნათელი ფერებითაც არ უნდა შეფუთულიყო, გონიერი ადამიანებს ვერ მოატყუებდა. მოდიოდა ნგრევისა და წარსულის უარყოფის მძიმე პერიოდი... სასულიერო წოდება მომზადებული უნდა შეხვედროდა მოსალოდნელ განსაცდელს...

1922 წლის აპრილში გენუის საერთაშორისო კონფერენციაზე წაკითხულ იქნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის მემორანდუმი, რომელშიც პატრიარქი სთხოვდა ევროპის ქვეყნებს, დახმარებოდნენ პატარა საქართველოს და არ დაეტოვებინათ იგი მარტოდმარტო რუსეთის პირისპირ. განრისხებულმა საოკუპაციო ხელისუფლებამ მიიღო გადაწყვეტილება 1923 წლის 12 იანვარს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს წევრების ნაწილისა და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესი ამბროსის დაპატიმრების შესახებ. დაპატიმრებამდე რამდენიმე საათით ადრე უწმიდესი ამბროსის წერილობითი განკარგულებით შეიქმნა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველობა ურბნელ ეპისკოპოს ქრისტეფორეს თავმჯდომარეობით. ეპისკოპოსი ქრისტეფორე კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის წერილს შეცდომად აფასებდა და მომხრე იყო ხელისუფლებასთან ლოიალობისა და თანამშრომლობისა. მან ეპისკოპოს დავით კაჭახიძესთან ერთად 1924 წლის 16 ოქტომბერს მეტეხის ციხეში გამომწყვდეულ კათოლიკოსს მოსთხოვა მონანიება და გადადგომა, რაც საზოგადოების დიდი ნაწილისათვის მიუღებელი აღმოჩნდა. ეპისკოპოს ქრისტეფორეს სახელს უკავშირდება საეკლესიო დღესასწაულის ახალ სტილზე გადასვლის მცდელობა, განახლებისა და რეფორმების ჩატარება საქართველოს ეკლესიაში. იგი ივანე ჯავახიშვილისადმი გაგზავნილ წერილში კიდევ ერთხელ უბრუნდება გენუის კონფერენციაზე უწმიდესი ამბროსის მიერ გაგზავნილ მემორანდუმს "აბა თქვენ გაგეგზავნათ მემორანდუმი ევროპაში, რა მოუვიდოდა ქართულ უნივერსიტეტს, მას სრულიად გაანადგურებდნენ, თქვენ ფრთხილობთ, ჩვენ ეს სიფრთხილე ვერ გამოვიჩინეთ და საქართველოს ეკლესია განადგურდა." (5, 57).

მიუხედავად იმისა, რომ ეპისკოპოსი ქრისტეფორე ბოლშევიკურ ხელისუფლებასთან დამოკიდებულებაში სიფრთხილეს იჩენდა, 1924 წლის 15 მაისს იგი იძულებული გახდა აგრესიული ანტირელიგიური ისტერიის პირობებში, როდესაც ანგრევდნენ ან ადმინისტრაციული წესით ხურავდნენ ეკლესიებს, დევნიდნენ სასულიერო პირებს, მკაცრად დაპირისპირებოდა ხელისუფლებას. `მიუხედავად იმისა, _ წერდა იგი მთავრობის თავმჯდომარეს, - რომ ხელისუფლება აქვეყნებს ინსტრუქციებს რელიგიურ საზოგადოებათა დაარსებისა და თავისუფლად მოქმედების შესახებ, იგი ცხოვრებაში არ ტარდება, ფაქტიურად ხალხს აკრძალული აქვს სარწმუნოებაზე ხმის ამოღება. საქართველოში დაკეტილია 1000-ზე მეტი ეკლესია. ეს გარემოება ვერ აიხსნება ვერც ჩვენი ხალხის ვითომდა დაწინაურებით, ვითომც სარწმუნოებისადმი გულგრილობით... არსად საკავშირო რესპუბლიკების ტერიტორიაზე არ წარმოებს სარწმუნოების ისე შევიწროება, როგორც საქართველოში... მიმდინარეობს დაცინვა, გამასხარავება სასულიერო პირებისა, საზოგადოდ და ნამეტნავად ქუჩაში, ეს უფრო ამცირებს მათ, ვინც დაცინვას აწარმოებს, ხოლო სამღვდელოებას მოსახლეობის თვალში მოსავს შარავანდედითა და მოწამებრივი გვირგვინით. ასეთ დაცინვას აწარმოებენ ახალგაზრდები, ასე იქცევიან განსაკუთრებით რუსები, სომხები, ებრაელები. შეგიძლიათ მთლიანად დაკეტოთ ეკლესიები, სარწმუნოება ისევ დარჩება უმრავლესობის გულში."[5,59] ეპისკოპოსმა ქრისტეფორემ მოითხოვა დაპატიმრებული კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსისა და საკათალიკოსო საბჭოს წევრების საპყრობილიდან განთავისუფლება. 1926 წლის 26-27 დეკემბერს ეპისკოპოსმა ქრისტეფორემ ქუთათელ ეპისკოპოს დავითთან ერთად სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესი ამბროსის გვერდის ავლით ქუთაისში მოიწვია საეკლესიო კრება, სადაც მიიღეს გადაწყვეტილება საქართველოს ეკლესიის დროებითი მმართველობის დაარსების, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს დათხოვნის, მორწმუნე მრევლისადმი მიმართვის ტექსტი IV საეკლესიო კრების დანიშვნის შესახებ. ყოველივე ეს საეკლესიო მართვა-გამგეობის სფეროში გადატრიალებას მოასწავებდა. მართალია, უწმიდესმა და უნეტარესმა ამბროსიმ ქუთაისის საეკლესიო კრება და მისი გადაწყვეტილებები უკანონოდ გამოაცხადა, მაგრამ დროებითმა მმართვე-ლობამ შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატის დახმარებით პატრიარქ ამბროსის ჩამოართვა საპატრიარქო კანცელარია, ბეჭედი და რეალურად ხელში აიღო ეკლესიის მართვა-გამგეობა. უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის გარდაცვალების შემდეგ (1927 წ. 29 მარტი) მიტროპოლიტი ქრისტეფორე IV საეკლესიო კრების მიერ (1927 წლის 21-27 ივნისი) არჩეულ იქნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად. გარდაიცვალა 1932 წლის 10 იანვარს, დაკრძალულია თბილისში, სიონის საპატრიარქო ტაძარში.

მიტროპოლიტი კალისტრატე (ცინცაძე)

მიტროპოლიტი კალისტრატე, ერისკაცობაში კალისტრატე (ბიჭიკო) მიხეილის ძე ცინცაძე, დაიბადა 1866 წლის 12 აპრილს ქუთაისის გუბერნიის სოფელ ტობანიერში, სასულიერო პირის ოჯახში. წერა-კითხვა ოჯახში შეასწავლეს. როგორც იგი თავის მოგონებებში აღნიშნავდა: ეჩვენს სოფელში გარდაიცვალა სოლომონ შარაშენიძის დედა, ანდერძის ასაგებად მოიწვიეს გაბრიელ ეპისკოპოსი, წირვის დროს საკურთხეველში ვტრიალებდი, ეგანიცადესე რომ გალობდნენ, მიმიხმო, ლოცვები გამომკითხა, ჯვარი მაჩუქა და მამას უბრძანა სასწავლებელში თავის დროზე შეიყვანეო.ე (26, 70). ამ შეხვედრამ განსაზღვრა ჭაბუკი კალისტრატეს მომავალი. 1875-1882 წლებში კალისტრატე ცინცაძე სწავლობდა ქუთაისის სასულიერო სემინარიაში, რომლის წარჩინებით დამთავრების შემდეგ ეპისკოპოს გაბრიელის რეკომენდაციით ჩაირიცხა თბილისის სასულიერო სემინარიაში. სემინარიაში იმ დროს მკაცრი რეჟიმი და ანტიქართული განწყობილება სუფევდა, მაგრამ ქალაქში გამოდიოდა ჟურნალები: "ივერია," "დროება". აქ მოღვაწეობდნენ: ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, იაკობ გოგებაშვილი. ეროვნული სულისკვეთების მაცოცხლებელი სიო სემინარიელებთანაც აღწევდა. აქ იგი მეგობრობდა ალექსი გიორგაძესთან (მიტროპოლიტი ანტონი), იეროთეოზ აივაზაშვილთან, პეტრე ჭარაიასთან, სილიბისტრო ჯიბლაძესთან. 1886 წლის 24 მაისს მისმა თანაკურსელმა იოსებ ლალიაშვილმა სიცოცხლეს გამოასალმა რექტორი ჩუდეცკი. საქართველოს ეგზარქოსმა პავლემ თბილისის ალექსანდრე ნეველის სახელობის ეკლესიაში საჯაროდ დაწყევლა ქართველი ერი. დიმიტრი ყიფიანმა ეგზარქოსისადმი გაგზავნილ ღია წერილში მოითხოვა ეგზარქოსს დაუყოვნებლივ დაეტოვებინა საქართველო. დიმიტრი ყიფიანი იმპერატორმა გაკიცხა, გადააყენა ქუთაისის თავადაზნაურთა წინამძღოლის თანამდებობიდან და გადაასახლა სტავროპოლში, სადაც იგი 1887 წელს მუხანათურად გამოასალმეს სიცოცხლეს... მისი საქართველოში გადმოსვენება და მთაწმინდაზე დაკრძალვა ქართველი ხალხის ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობისათვის მძლავრი ბიძგი აღმოჩნდა.

ბუნებრივია, ახალგაზრდა სემინარიელი კალისტრატე ცინცაძე ამ მოვლენების შუაგულში ტრიალებდა და სამშობლოს ინტერესების ბრძოლა მის სამოქმედო გეგმად იქცა. 1888-1892 წლებში კალისტრატე ცინცაძე სწავლობდა კიევის სასულიერო აკადემიაში, სადაც თავი გამოიჩინა როგორც ნიჭიერმა სტუდენტმა. მისი ავტორიტეტი კიდევ უფრო აამაღლა სადიპლომო ნაშრომმა ეივერიის ეკლესია სასანიდების პერიოდშიე. 1892 წელს დაამთავრა აკადემია და ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხით დაბრუნდა საქართველოში, 1893 წლის 11 აპრილს აკურთხეს დიდუბის ეკლესიის დიაკვნად, 18 აპრილს - მღვდლად. ქართველი საზოგადოების ყურადღება მიიქცია 1893 წელს განჯიდან თბილისში გადმოსვენებული ნიკოლოზ ბარათაშვილის ნეშტთან ახალგაზრდა მღვდლის კალისტრატე ცინცაძის სიტყვამ. აქედან მოყოლებული საქართველოს პოლიტიკურ თუ საეკლესიო ცხოვრების სფეროში არ მომხდარა რაიმე მნიშვნელოვანი, რომელშიც კალისტრატე ცინცაძეს მონაწილეობა არ მიეღოს. მის არქივში ინახება საინტერესო ჩანაწერები საქართველოს ეგზარქოსებზე 1898-1917 წლებში, საიდანაც ნათლად ჩანს რუსი ეგზარქოსების ანტიქართული პოლიტიკის მიზნები და საქმიანობა, რამაც ხალხსა და მწყემსმთავრებს შორის სრული გაუცხოება გამოიწვია. მამა კალისტრატე მიიჩნევდა, რომ აუცილებელი იყო საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიას დაბრუნებოდა რუსეთის საერო ხელისუფლების მიერ უკანონოდ წართმეული ავტოკეფალია. 1894 წელს ჟურნალ ეპასტერშიე გამოქვეყნებულ ნარკვევში ესაქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიაე, მეცნიერულად ასაბუთებდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის კანონიერებას. დეკანოზი კალისტრატე ისტორიკოს სერგო გორგაძესა და დეკანოზ ანტონ თოთიბაძესთან ერთად იყო ავტორი საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისა და მართვა-გამგეობის პროექტისა, რომელიც განიხილა და მოიწონა 1906 წელს თბილისში შეკრებილმა ქართველმა სამღვდელოებამ.

1917 წლის 12(25) მარტს ქართველმა სამღვდელოებამ სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში საზეიმოდ გამოაცხადა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა. დეკანოზი კალისტრატე ჯერ საქართველოს ეკლესიის დროებით მმართველობაში აირჩიეს, ხოლო 17 სექტემბერს - საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მმართველობის უმაღლეს ორგანოში, საკათალიკოსო საბჭოში. იგი  მონაწილეობდა ყველა იმ მოლაპარაკებაში, რომელიც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღიარების პრობლემებს ეხებოდა. 1923 წლის იანვარში დეკანოზი კალისტრატე საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს წევრებთან ერთად ანტისაბჭოთა საქმიანობის ბრალდებით დააპატიმრეს, მან მეტეხის ციხეში გაატარა 3 წელი. 1925 წლის 31 ოქტომბერს უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსის ლოცვა-კურთხევით დეკანოზი კალისტრატე აღყვანილ იქნა ნინოწმინდელი ეპისკოპოსის ხარისხში. მის ეპისკოპოსად კურთხევას დაესწრნენ ეპისკოპოსები: მელქისედეკ ალავერდელი, სტეფანე ბოდბელი, პავლე წილკნელი.

უწმიდესმა და უნეტარესმა ამბროსიმ ამ სიტყვებით მიმართა მას: ედღეს შენ მიიღე უმაღლესი ღირსება და ხარისხი, გუშინ კი მიეცი ღმერთს აღქმა, რომ იშრომო და იმოღვაწეო ამ ხარისხში თავგანწირულად. მოგილოცავ ამ ხარისხს და გისურვებ ზიდო იგი აღთქმისამებრ ღირსეულად, მოგეტანოს ჩვენი დედა ეკლესიისათვის ის სარგებლობა, რომელსაც ის მოელის შენგან. ამის გარანტია გვაქვს ჩვენ წარსულს შენ საქმიანობაში. შენი მოღვაწეობა დაიწყო ჩვენი ეკლესიის მონობის ჟამს, მაშინ, როდესაც მის ბედ-იღბალს განაგებდნენ რუსეთის სინოდი და მისგან დაყენებულნი ქართული ენის არამცოდნე ეგზარქოსები. შენ იმ მონობის ჟამს ემსახურებოდი ეკლესიურ ავტოკეფალური უფლებების აღდგენას, წერდი ავტოკეფალიის შესახებ წერილებსა და წიგნებს. მივაღწიეთ ეკლესიის თავისუფლებას და ამ დღიდან შენი შრომა და ღვაწლი ეკლესიის საკეთილდღეოდ ყველამ კარგად იცის... დღიდან საკათალიკოსო საბჭოს დაარსებისა შენ იყავი მისი მუდმივი, სამივე კრების მიერ არჩეული წევრი და უმთავრესი პასუხისმგებელი მუშაკი, რისთვისაც ბევრი დაუმსახურებელი უსიამოვნებებიც განგიცდია. ბოლო ხანებში, როცა ჩემი ჯანმრთელობა შეირყა იმდენად, რომ ინტენსიური მუშაობა აღარ შემეძლო, იძულებული შევიქენ მომეძებნა საიმედო თანაშემწე, ჩემი ყურადღება შენ მიიპყარი, როგორც ეკლესიის ერთგულმა და მისთვის თავდადებულმა მუშაკმა, ხოლო თხოვნა, რომლითაც მოგმართე, იყო არაჩვეულებრივი, მიგეღო მღვდელმთავრის ხარისხი, უარგეყო ოჯახური სიამოვნება... ბოლოს ავღნიშნავ იმას, რომ მშობელი ეკლესია თქვენ გაჯილდოებს მიტროპოლიტის პატივით. აქ გმართებს კეთილგონიერება, თავმდაბლობა, განდიდების სურვილის უარყოფა. დიდია შენგან მიღებული ღირსება და პატივი, მაგრამ კიდევ უფრო დიდია ის იწროება, შრომა, ვაება და წყენა, რომელიც შენ მოგელის. აქ საჭიროა მოთმინებით ატანა ყველა იმისა, რაც ეკლესიის კეთილდღეობისათვის უსიამოვნება შეგხვდება ცხოვრებაში. რამდენად ამაღლდები იმდენად უფრო მეტად უნდა დამდაბლდე, აქ არის ნამდვილი სულიერი სიმაღლე.ე (26, 20).

ეპისკოპოსმა კალისტრატემ აღნიშნა: "მოგეხსენებათ, რომ წესი მღვდელმთავრად განმზადებულის განცხადებისა შეიცავს საჯაროდ თქმულს აღსარებას, მიბოძეთ, მეც აღვიარო სამღვდელო და საერო დასთა წინაშე გულისა ჩემის ზრახვანი! ვინც მიცნობს, უეჭველად იცის, რომ მღვდელმთავრობაზედ აზრი არც თავში მომსვლია და არც გულში გამივლია: ჩემი მოღვაწეობის სარბიელი ჩემი ძალღონისთვის საკმაო და ფრიად ვრცელიც იყო. მიუხედავად ამისა, უკანასკნელი ნახევარი წლის განმავლობაში ჩვენი ეკლესიის გულშემარტკივართაგან, რომელთა შორის პირველი თქვენ ბრძანდებით, უწმიდესო მამამთავარო, თითქმის ყოველდღე მესმოდა, იტვირთე ჯვარი მძიმე მღვდელმთავრისაო, ყველას მოკრძალებითა და უარით გისტუმრებდით. რათა, რისთვის?.. დიდი მოციქული პავლე ხომ ბრძანებს: უკვე ვინმე ეპისკოპოსობის უნდეს, კეთილ საქმეს გული ეტყვისო. დიახ, ამას ბრძანებს წმიდა მოციქული, მაგრამ თვითვე დასძენს, ჯერ არს ეპისკოპოსისა, რათა უბრალო იყოს, ფრთხილ, წმიდა, შემკულ... სწავლულ... მყუდრო, უღალველ... აღნიშნული თვისებები განა ამშვენებენ წინაშე თქვენსა მდგომარესა?.. განა ამ თვისებათა უქონლობას არ უჩიოდნენ და ამის გამო არ ერიდებოდნენ მღვდელმთავრობას კაცთა შორის ბუმბერაზნი. ათანასე ალექსანდრიელი და ბასილი კესარიელი, გრიგოლ ღვთისმეტყველი და იოანე ოქროპირი?... მათთან შედარებით რას წარმოადგენს თქვენს მიერ მღვდელმთავრად განმზადებული?.. მტვერს, ფერფლს და ნაცარს... იყო მეორე მიზეზიც: ბევრმა აქა მყოფმა იცის, რომ 33 წლის განმავლობაში ჩემი უერთგულესი მეგობარი და ცხოვრების განუყრელი თანამგზავრი უცხო და შორეული ერის შვილია, რომ ჩემი გულისათვის, მან დასთმო დედა და მამა, დანი და ძმანი, სამშობლო მხარე და მეგობარი, მომენდო მე, შეიყვარა და შეითვისა ჩემი ერი და ჩემი ეკლესია, საუკუნის მესამედის მანძილზე იზიარებდა ჩემს ლხინსა და უფრო ხშირად ჭირს და ერთხელაც არ მოუყენებია ჩემთვის უსიამოვნების აჩრდილიც კი... ნუთუ შემეძლო მე განვშორებოდი ასეთ ადამიანს, რასაც მოითხოვს საეკლესიო კანონმდებლობა, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ის უკვე შესულია მოხუცებულობაში და დღედაღამ თავს დასტრიალებს ბოროტის სენით შეპყრობილ ჩემს ასულს? არა, და არა ათასჯერ: იყო სხვა მიზეზიც - როგორ შეხვდებოდა ჩემს მღვდელმთავრობას საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ეპისკოპოსთა კრებული, თბილისის სამღვდელოება, რომელთანაც ისე ვარ არსებითად დაკავშირებული, რომ მის გარეშე ვერც კი წარმომიდგენია ჩემი თავი, თბილისის მორწმუნე ერი, რომელთა შორის ვიქცეოდი სამი ათეული წელიწადი, და ჩვენი ეკლესიის უზენაესი ორგანო საკათოლიკოსო საბჭო?... ეს ჩემთვის გამორკვეული არ იყო... მაშ, რამ, ან ვინ გამაბედვინა მოსვლა წინაშე თქვენსა? ერთის მხრივ, მოციქულთა შორის თავმა, რომელიც იტყვის: ძალი უფლისა უძლურებას შინა სრულ იქნებისო, მეორეს მხრივ, ჩემი ცხოვრების თანამგზავრის საქართველოს სამოციქულო ეკლესიისადმი სიყვარულმა და უზომო პატივისცემამ - გაიგო თუ არა ჩვენი ეკლესიის გულშემატკივართა ბეჯითი სურვილი, მან გადმომცა: თუ მშობელი ეკლესია მოითხოვს შენგან ახალ პირობებში სამსახურს, შენ, თანახმად მაცხოვრის მცნებისა, უნდა დაუტოვო ცოლიცა და შვილიც, აღიღო ჯვარი თვისი და შეუდგე უფალსა: რომელი არა ივიწყებს ცის მფრინველს და ველის შროშანთა, არა მოგვაკლებს თავის მოწყალებას ჩვენ... ამასთან ერთად გამოირკვა, რომ საქართველოს ეპისკოპოსთა კრებული, მორწმუნე ერი და საკათალიკოსო სახლი ჩემ მიერ დაუმსახურებელი თანაგრძნობით შეეგებენ თქვენი უწმიდესობის სურვილს, ხოლო თბილისის სამღვდელოება სრულ ნდობასა და თავდადებულ თანამშრომლობას აღუთქვამს ჩემს უღირსებას. რა უნდა მექნა ყოველივე ამის შემდეგ თუ არა მოვსულიყავი წინაშე თქვენსა და სიმდაბლით მომეხსენებინა: მორჩილ ვარ ბრძანებას თქვენისა და არა რას მცირესა წინააღმდეგობასა ვიტყვი, გარნა ეს კიდევ არ ნიშნავს, რომ ჩემს თავს ვთვლიდე სავსებით განმზადებულად მღვდელმთავრობისათვის: მე კიდევ ვსასოებ თქვენს ბრძნულ რჩევასა და დარიგებას, ხელმძღვანელობასა და განსაკუთრებით ლოცვა ვედრებასა. ამისთვის კადნიერებით გთხოვთ: აწ და მარადის ევედრენით მას, რომელი უძლურთა ჰკურნებს და ნაკლულოვანთა აღავსებს გარდამოავლინოს ჩემზედა მადლი სულისა წმიდისა და მომანიჭოს ძალი და სიმხნე წინამდებარისა მსახურებისათვის." (6, 48-50).

უწმიდესისა და უნეტარესის ამბროსის გადაწყვეტილებით 1925 წლის 11 ნოემბრიდან ნინოწმინდის მიტროპოლიტი კალისტრატე დაინიშნა კათოლიკოს-პატრიარქის მუდმივ მოსაყდრედ, მიენიჭა ბარტყულზე ჯვრის ტარების უფლება და მღვდელმთავართა შორის ღვთისმსახურების დროს უპირატესობა. ამ გადაწყვეტილებამ წონასწორობა დააკარგვინა ე.წ. ეგანახლებისა და რეფორმების" ჯგუფის ხელმძღვანელებს, ეპისკოპოსებს დავითს (კაჭახიძე) და ქრისტეფორეს (ციცქიშვილი). მათ ახლა იერიში მიტროპოლიტ კალისტრატეზე მიიტანეს. 1926 წლის 9 ნოემბრის საკათოლიკოსო საბჭოს განჩინებით ქუთათელი ეპისკოპოსი დავითი გადაყვანილ იქნა მაწყვერელად. მან იქ წასვლაზე უარი განაცხადა, "ახალციხეში თუ კარგია, იქ მიტროპოლიტი კალისტრატე გაუშვით, ხოლო 17 დეკემბერს მიტროპოლიტ კალისტრატეს ასეთი წერილი გაუგზავნა: "ცოლიანო მიტროპოლიტო კალისტრატე, შენ თავს დააბრალე რაც მოხდა... შენ თუ მაგ დიდ ადგილზე ხარ, თუ პატენისი (უწმიდესი ამბროსი რ. მ.) კათოლიკოსია, ნუთუ მე ქუთათელი არ უნდა ვიყო, წერე პროკოლები: მე კი ვერაფერს დამაკლებ." (5, 137).

"განახლებისა და რეფორმების" ჯგუფის წევრებმა ბოლშევიკური ხელისუფლების დახმარებითა და წაქეზებით 1926 წლის 26-27 დეკემბერს ქუთაისში მოიწვიეს საეკლესიო კრება და მიიღეს გადაწყვეტილება უწმიდესი ამბროსისა და მისი მომხრე სასულიერო იერარქების გადაყენების შესახებ. 1926 წლის 30 დეკემბერს მიტროპოლიტმა კალისტრატემ უარი განაცხადა კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრეობაზე, "ვინაიდან დავრწმუნდი, რომ ის არევა-დარევა, რომელიც დღეს სუფევს ჩვენს ეკლესიაში, გამოწვეული ყოფილა უმთავრესად ჩემს მიერ მოსაყდრის მოვალეობის აღსრულებით, პატივისცემით ვთხოვ საკათოლიკოსო საბჭოს, აირჩიოს მოსაყდრედ სხვა მღვდელმთავარი და მე გამათავისუფლოს ხსენებული მოვალეობის აღსრულებისაგან." (6, 52).

1927 წლის 12 იანვრიდან იგი გაათავისუფლეს ნინოწმინდელობიდანაც და დატოვეს ქაშუეთის ეკლესიაში რიგით მღვდლად. "ჯერ ამიკრძალეს საკათოლიკოსო საბჭოში მუშაობა, IV საეკლესიო კრებაზე კი მიწვეულ ვიყავი სათათბირო ხმით. "გაკრეჭილ" მღვდლებთან თანაბრად. ამ კრებამ მიიღო მართლმადიდებელ ეკლესიაში უპეცედენტო კანონი, ეპისკოპოსი, თუ იგი ასრულებს მხოლოდ სამრევლო მღვდლის მოვალეობას, წირავს ფილონში, პანაღის გარეშე" - წერდა იგი.

XX საუკუნის 30-იან წლებში შიდასაეკლესიო დაპირისპირებაც რომ არ ყოფილიყო, ისედაც ძალიან რთულ პირობებში უხდებოდათ ქართველ სამღვდელოებას, მაღალ იერარქებს საქმიანობა. 1931 წლისათვის 1450 მოქმედი ეკლესიიდან დახურული იყო 1100-ზე მეტი, 1600 სასულიერო პირიდან რეპრესიებს, დევნა-შევიწროებას გადარჩენილი იყო 300-მდე სასულიერო პირი. ამ ურთულეს პერიოდს ეხება მიტროპოლიტ კალისტრატეს უბის წიგნაკის ჩანაწერი: "ძველად სამღვდელოება იყო ინტელეგენცია, მაღალი შეგნებული მოწინავე წრე, იგი ხელმძღვანელობდა ხალხს განათლების საქმეშიც და სხვა საზოგადოებრივ საქმეშიც... ჩვენ ახლა ხალხს ვესაჭიროებით მხოლოდ საეკლესიო წესის აღსრულებისათვის... მთავარია როგორმე სიცოცხლე შევინარჩუნოთ, როგორმე ეკლესიები დანგრევას გადავარჩინოთ, როგორმე სარწმუნოება შევინარჩუნოთ." (6, 53). კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე III გრძნობდა, რომ მიტროპოლიტ კალისტრატეს დაუმსახურებლად მოექცნენ ამიტომ იგი მას წერდა: "ძმაო და მეუფეო კალისტრატე, ძალიან უხერხულია, რომ თქვენ მხოლოდ სამრევლო მღვდლის თანამდებობაზე გსურთ დარჩენა ქაშუეთში. გთხოვთ შემატყობინოთ თქვენი აზრი, დათანხმდებით თუ არა მიიღოთ მართვა-გამგეობაში რომელიმე ეპარქია?" (6, 54). მაგრამ მიტროპოლიტმა კალისტრატემ უარი განაცხადა, ასევე არ მიიღო საკათალიკოსო სინოდის მიერ გამოყოფილი ფინანსური დახმარება. ერთი სიტყვით, იგი განზე გადგა (იძულებით). მიტროპოლიტმა დავითმა 1928 წლის 14 მაისს ბოდიში მოიხადა კალისტრატეს წინაშე. "კალისტრატეზე გაჯავრებული ვიყავი და ასე იმიტომ ვიქცეოდი, სინამდვილეში მღვდელმთავართა შორის პირველ ადგილზე ვაყენებ, მე მისთვის ცუდი არ მინდა პირველი ვეამბორევი "ქრისტე არს ჩვენ შორის" განაცხადა ქუთათელმა მიტროპოლიტმა დავითმა.

კალისტრატე ცინცაძე იყო ერთ-ერთი ინიციატორი ქაშუეთის წმიდა გიორგის ეკლესიის აშენებისა. 1906 წელს გამოქვეყნდა მისი მონოგრაფია "Историч. справка по вопросу об автокефальности Грузин. церкви." რომელიც ქართველი ავტოკეფალისტების მეცნიერულ მტკიცებულებად იქცა. მასვე ეკუთვნის "შენიშვნები საქართველოს ეკლესიის ისტორიიდან," "ვეფხისტყაოსნის ისტორიული ღირებულებანი," "ნიკიფორე ჩოლოყაშვილი," "ქაშუეთის წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესია," "ივერიის საეკლესიო წესი." "ქართული ოდიკისათვის," მისი შედგენილი იყო საქართველოს ეკლესიის კალენდრები 1930-1952 წლებში. მრავალმხრივი განათლება, კვლევის ნიჭი და ორიგინალური წერის და დასაბუთების სტილი ყველასგან გამოარჩევდა მის ნაშრომებს. ამიტომ იყო, რომ მას დიდ პატივს სცემდნენ პროფესორები ივანე ჯავახიშვილი, აკაკი შანიძე, კორნელი კეკელიძე, გიორგი ჩუბინაშვილი, სიმონ ჯანაშია, ქართული შემოქმედებითი ინტელიგენციის თვალსაჩინო წარმომადგენლები.

1932 წლის 10 იანვარს, როდესაც გარდაიცვალა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი ქრისტეფორე III, წმიდა სინოდის საგანგებო სხდომამ მიიღო გადაწყვეტილება კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ მიტროპოლიტ კალისტრატეს გამორჩევის შესახებ. მისმა შეურიგებელმა ოპონენტმა მიტროპოლიტმა დავით კაჭახიძემ განაცხადა: "შეიძლება ზოგიერთი ჩვენგანი ყველაფერს მისი მსოფლმხედველობისას არ იზიარებდეს, მაგრამ ცხადზე უცხადესია, რომ იგი ჩვენ შორის პირველია თავისი ჭკუით, ცოდნით, განვითარებით, საქმიანობით, გამოცდილებით." (6, 61) 1932 წლის 21 ივნისს საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის VI კრებამ მიტროპოლიტი კალისტრატე სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩია. მას პატრიარქის მძიმე ტვირთის ზიდვა მოუხდა 1932-1952 წლებში. აღესრულა 1952 წლის 3 თებერვალს 86 წლის ასაკში. დაკრძალულია თბილისში, სიონის საპატრიარქო ტაძარში.

ეპისკოპოსი პავლე (ჯაფარიძე)

ეპისკოპოსი პავლე, ერისკაცობაში პახუმ პლატონის ძე ჯაფარიძე, დაიბადა 1888 წლის 1 მაისს იმერეთის სოფელ ხრეითში (შორაპნის მაზრა). იგი ბავშობიდანვე გატაცებული იყო სასულიერო წიგნებით, ღვთისმსახურებაში მონაწილეობის სურვილით, სხვადასხვა მონასტრებში იყო მორჩილი, წიგნის მკითხველი. ქუთაისის საქალაქო სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ, 1906 წელს, გაემგზავრა ათონზე, სადაც 1907 წლის 18 აგვისტოს აღიკვეცა ბერად და ეწოდა სახელად პავლე. 1910 წელს დაბრუნდა საქართველოში, სადაც გურია-ოდიშის ეპისკოპოსმა ლეონიდემ ხელი დაასხა მღვდელმონაზვნად შიომღვიმის მონასტერში.

1918 წლის 26 იანვარს წმიდა დავით აღმაშენებლის ხსენების დღეს თბილისში გაიხსნა პირველი ქართული უნივერსიტეტი. ახალგაზრდა მღვდელმონაზონმა პავლემ საბუთები შეიტანა უნივერსიტეტის სიბრძნისმეტყველების ფაკულტეტზე. მისი მასწავლებლები იყვნენ: ივანე ჯავახიშვილი, კორნელი კეკელიძე, გრიგოლ წერეთელი, შალვა ნუცუბიძე, აკაკი შანიძე, გიორგი ჩუბინაშვილი. 1921 წლის 25 თებერვალს ბოლშევიკური რუსეთის საოკუპაციო ჯარები თბილისში შემოვიდნენ, საქართველომ დაკარგა სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა. ბოლშევიკებმა დაიწყეს ეკლესია-მონასტრების ნგრევა, საეკლესიო სიწმიდეების შეურაცხყოფა. მღვდელმონაზონმა პავლემ მიატოვა უნივერსიტეტი და სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში წინამძღვრის მოადგილედ დაბრუნდა. იგი ამხნევებდა მრევლს და ცდილობდა მათში სამშობლოსა და სარწმუნოების სიყვარულის შენარჩუნებას. ბოლშევიკური საოკუპაციო ჯარების თბილისში შემოსვლამდე საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს საგანგებო სხდომაზე გადაწყდა, საეკლესიო განძი და სიწმინდეები სასწრაფოდ განერიდებინათ თბილისიდან. კათოლიკოს-პატრიარქმა ლეონიდემ არქიმანდრიტ პავლეს და ეპისკოპოს დავითს (კაჭახიძე) დაავალა ქუთაისში გაჰყოლოდნენ განძს და დაებინავებინათ იგი ქუთათელი მიტროპოლიტის ნაზარის საეპარქიო სახლის სარდაფში. ბოლშევიკებმა ერთი სულმოკლე ადამიანის მეშვეობით მიაგნეს განძს, ამოიღეს და დაიტაცეს. არქიმანდრიტი პავლე 1924 წლის მარტში საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს სხვა წევრებთან ერთად გასამართლებულ იქნა. ბრალდების შინაარსი ასეთი იყო - რატომ არ აცნობა მან საბჭოთა ხელისუფლებას განძეულის ადგილსამყოფელის შესახებ. არქიმანდრიტმა პავლემ სასამართლოზე განაცხადა, რომ იგი ასრულებდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესი ლეონიდეს ლოცვა-კურთხევას და იცავდა პატრიარქისათვის მოცემულ სიტყვას განძეულის ადგილსამყოფელის საიდუმლოდ შენახვის შესახებ. სასამართლომ მას პირობითი სასჯელი შეუფარდა.

1924 წლის 18 აპრილს შეიკრიბა დაპატიმრებს გადარჩენილი საკათალიკოსო საბჭო, რომელსაც თავმჯდომარეობდა საქართველოს¬ მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველი, ურბნელი ეპისკოპოსი ქრისტეფორე. ესწრებოდნენ ეპისკოპოსები: დავითი (კაჭახიძე), ნესტორი (ყუბანეიშვილი), სიმეონი (ჭელიძე), მიტროპოლიტი ნაზარი (ლეჟავა). მსჯელობის შემდეგ ერთხმად მიიღეს გადაწყვე¬ტილება არქიმანდრიტი პავლეს ეპისკოპოსად გამორჩევის შესახებ. მას ჩაბარდა წილკნის ეპარქია. ეპისკოპოსი პავლე იყო გაწონას¬წორებული, მიუკერძოებელი სასულიერო პირი.  ის არ იზიარებდა იმ სასულიერო პირების პოზიციას, რომელნიც აკრიტიკებდნენ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის და საკათალიკოსო საბჭოს დაპატიმრებულ წევრებს ბოლშევიკურ ხელი¬სუფლებასთან კონფრონტაციის გამო. ეპისკოპოსი პავლე არაერთხელ დაასახელეს უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსის მოვალეობის შემსრულებლად, მაგრამ ხშირი ავადმყოფობის გამო მას არ შეეძლო¬ ამ დიდი ტვირთვის ზიდვა. 1926 წლის 11 ივლისს იგი ნინოწმინდელ მიტროპოლიტ კალისტრატეს მიმართავდა: "უმორჩილესად გთხოვთ, საავადმყოფოდან განთავისუფლებამდე უპატრონოთ წილკნის ეპარქიას." მართალია, იგი საავადმყოფოდან გამოსვლის შემდეგ კვლავ ჩვეული გულმოდგინებით შეუდგა საქმიანობას, მაგრამ ავადმყოფო¬ბამ კვლავ იმძლავრა და 1927 წლის ივნისში კათოლიკოს-პატრიარქ ქრისტეფორე III-ს კვლავ სთხოვა სამი თვით შვებულება.

1928 წლის 26 მარტს საკათოლიკოსო სინოდმა მიიღო გადაწყვეტილება ეპისკოპოსის პავლეს ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის მმართველად გამწესების შესახებ. სოხუმის ნოტიო ჰავამ უარყოფითად იმოქმედა მასზე. 1928 წლის 24 სექტემბერს ეპისკოპოსმა პავლემ განცხადებით მიმართა კათოლიკოს-პატრიარქ ქრისტეფორე III-ს. "რადგან აქაური ჰავა ჩემს სხეულში დაბუდებულ მალარიას თანდათანობით პროგრესულ ხასიათს აძლევს, ასეთ მდგომარეობაში ნათელია, რომ მე ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიაში ენერგიულად შრომას მოკლებული ვიქნები. ამას ვერ შეურიგდება აღნიშნული ეპარქიის ფრიად რთული მდგომარეობა. უმორჩილესად გთხოვთ წილკნელად დაბრუნებას თუ ამაზე თანახმა იქნება სვეტიცხოვლის ტაძრის წინამძღვრის მოადგილე, ეპისკოპოსი ეფრემი." (33, 1549). საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო სინოდი ყველაფერს აკეთებდა ეპისკოპოს პავლეს მდგომარეობის შემსუბუქებისათვის. დააბრუნა სვეტიცხოველში, სადაც იგი ჯანმრთელობის მდგომარეობის მიუხედავად ახერხებდა თავისი მრევლისათვის გაეწია სულიერი შემწეობა. მრევლს განსაკუთრებით უყვარდა იგი, აფასებდა მის სიწმინდესა და უბრალოებას. 1928 წლის მარტში, როდესაც მრევლმა შეიტყო მეუფე პავლეს სოხუმში გადაყვანის ამბავი, საგანგებო წერილით მიმართა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს. "ყოვლადსამღვდელო ტაძრის მნახველთა დარბაისელი მიმღებია და სიძველეთა საუცხოო ამხსნელი, რითაც ძვირფასი შთაბეჭდილებებით ბრუნდება ხალხი. იგი მრევლისათვის ჭეშმარიტი მოძღვარია. მეუფე პავლე თავისი წმინდა ცხოვრებითა და მამაშვილური მოქცევით ყველასათვის თანასწორად ნუგეშის მომცემია... ჩვენთვის წარმოუდგენელია სვეტიცხოვლის ტაძარი მის გარეშე, უმორჩილესად გთხოვთ, იგი უკან დააბრუნოთ, რადგან ეს დიდებაა სვეტიცხოვლისა, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ჩვენ უკანასკნელად ვეტყვით მეუფე პავლეს, რომ იგი უკანვე დაუბრუნდეს მისგან დაობლებულ მცხეთას და იქ დაამთავროს დღენი თვისი ცხოვრებისა, თუ ამაზე უარს იტყვით, ჩვენ ყველანი სასოწარკვეთილებას ვეძლევით." (33, 1549). კითხულობ ამ წერილს და ფიქრობ, თუ რა დიდი ძალა აქვს ღვთის სამსახურში პირნათელ ცხოვრებას, მისი მადლი დამამშვიდებლად განეფინება მრევლს. ბოლშევიკური ტერორის, შიშის ატმოსფეროში მათთვის სვეტიცხოველი, მეუფე პავლე იმედის, რწმენის და სიმშვიდის მომნიჭებელი იყო. მართალია, ეპისკოპოსი პავლე დაბრუნდა სვეტიცხოველში, მაგრამ მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობა კიდევ უფრო გაუარესდა. 1929 წლის თებერვალში იგი სამკურნალოდ ალექსანდრეს საავადმყოფოში მოათავსეს, სადაც 1929 წლის 3 ნოემბერს გარდაიცვალა. 4 ნოემბერს შეიკრიბა საკათოლიკოსო სინოდი, რომელსაც თავმჯდომარეობდა უნეტარესი კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე III, სინოდმა განაჩინა: 1. ეცნობოს ეპარქიებს ეპისკოპოს პავლეს გარდაცვალების შესახებ. 2. ეთხოვოს მის უნეტარესობას დამკრძალავი კომისიის შედგენა. 3. აღიძრას შუამდ-გომლობა ხელისუფლების წინაშე განსვენებულის ანდერძის თანახმად, სვეტიცხოველში დაკრძალვის შესახებ. 4. წილკნის ეპარქიის მართვა დროებით შეითავსოს მიტროპოლიტმა კალისტრატემ.

1929 წლის 10 ნოემბერს სიონის საპატრიარქო ტაძარში კათლიკოს-პატრიარქმა ქრისტეფორე III-მ წესი აუგო განსვენებულ ეპისკოპოს პავლეს, რომელიც დაიკრძალა სვეტიცხოვლის ეზოში, როგორც მიტროპოლიტმა კალისტრატემ აღნიშნა: "ეპისკოპოსი პავლე გამოირჩეოდა ქადაგების ნიჭით მოექცია ხალხი ეკლესიაში, განუსხვავებლად წლოვანებისა, სქესისა, განათლებისა და განუსხვა-ვებლად რჯულის მიმდევრობისა, იგი იყო სულში ჩამწვდომი მქადაგებელი, შეუბღალავი სუფთა ცხოვრების ადამიანი." განსვენებულის საფლავის ქვა წესრიგში მოიყვანა წილკნელმა ეპისკოპოსმა ალექსიმ (გერსამია). მის საფლავის ქვაზე ყოველთვის ეწყო ცოცხალი ყვავილები მრევლისაგან არდავიწყებისა და სიყვარულის ნიშანი.
----------------------------------------------------------------------------

დამოწმებული ლიტერატურა

1. სერგო ვარდოსანიძე "ქართული ეროვნული ცნობიერების პრობმელები", თბილისი, 2004 წ.

2. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი კირიონ II", თბილისი, 1994 წ.

3. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ლეონიდე", თბილისი, 2000 წ.

4. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი", თბილისი, 2009 წ.

5. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე III", თბილისი, 2009 წ.

6. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე", თბილისი, 2009 წ.

7. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ეფრემ II", თბილისი, 2007 წ.

8. სერგო ვარდოსანიძე "საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია 1917-1952 წლებში", თბილისი, 2001 წ.

9. სერგო ვარდოსანიძე "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, უწმიდესი და უნეტარესი ილია II", თბილისი, 2008 წ.

10. სერგო ჯორბენაძე "ცხოვრება და ღვაწლი ივანე ჯავახიშვილისა", თბილისი, 1984 წ.

11. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამართლებრივი აქტების კრებული, თბილისი, 1990 წ.

12. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის კალენდარი, თბილისი, 2009 წ.

13. გიორგი ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, "დეკანოზ ნიკიტა თალაკვაძის მოგონებები."

14. საქართველოს უახლესი ისტორიის ცენტრალური საისტორიო არქივი.

15. საქართველოს საპატრიარქო არქივი.

16. ავთანდილ ნიკოლეიშვილი "გაბრიელ ეპისკოპოსი", ქუთაისი, 1990 წ.

17. მელიტონ კელენჯერიძე "გაბრიელ _ ეპისკოპოსი იმერეთისა", თბილისი, 2006 წ.

18. ილია ჭავჭავაძე "თხზულებანი", თბილისი, 1984 წ.

19. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ალექსანდრე ეპისკოპოსის ფონდი.

20. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, მელიტონ კელენჯერიძის ფონდი.

21. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ეპისკოპოს კირიონის ფონდი.

22. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, თედო ჟორდანიას ფონდი.

23. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ფონდი სხვადასხვა.

24. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ვასილ კარბელაშვილის ფონდი.

25. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ამბროსი ხელაიას ფონდი.

26. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, კალისტრატე ცინცაძის ფონდი.

27. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, კორნელი კეკელიძის ფონდი.

28. საქართველოს საპატრიარქო არქივი.

29. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ეპისკოპოს პიროს ოქროპირიძის ფონდი.

30. საქართველოს საპატრიარქო არქივი. ეპისკოპოს დავით კაჭახიძის საქმე.

31. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ეპისკოპოს დიმიტრი აბაშიძის საქმე.

32. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის ფონდი.

33. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ეპისკოპოს პავლე ჯაფარიძის ფონდი.

34. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ალავერდის ეპარქიის ფონდი.

35. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, მიტროპოლიტ იოანე მარღიშვილის ფონდი.

36. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, მთავარეპისკოპოს იოანე ანანიაშვილის ფონდი.

37. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, მიტროპოლიტ შიო ავალიშვილის ფონდი.

38. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ ლეონიდეს ფონდი.

39. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ეპისკოპოს ტარასი კანდელაკის საქმე.

40. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, მიტროპოლიტ ილიას ფონდი.

41. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ დავით V-ის ფონდი.

42. საქართველოს ცენტრალური საისტორიო არქივი.

43. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, უწმიდესი და უნეტარესი ილია II. "ეპისტოლენი, სიტყვანი, ქადაგებანი", ტ: I, II, III, თბილისი, 1997 წ. 2008 წ.

44. ჯემალ გამახარია "წმიდა მღვდელმოწამე კირიონ II და აფხაზეთი", თბილისი, 2006 წ.

45. ნუგზარ პაპუაშვილი "ამბროსი ხელაია რუსეთის საეკლესიო პოლიტიკის შესახებ აფხაზეთში", თბილისი, 2005 წ.

46. ეპისკოპოსი კირიონი "ივერიის კულტურული როლი რუსეთის იმპერიის ისტორიაში", თბილისი, 2009 წ.

47. იოსებ მეგრელიძე "ექვთიმე თაყაიშვილი", თბილისი, 1989 წ.

48. სარგის კაკაბაძე "ქართველი ხალხის ისტორია 1783-1921 წ.წ.", თბილისი, 1997 წ.

49. ჯემალ გამახარია "წმიდა ამბროსი აღმსარებელი და აფხაზეთი", თბილისი, 2006 წ.

50. კალისტრატე ცინცაძე "ქაშუეთის წმიდა გიორგის ეკლესია ტფილისში", თბილისი, 1994 წ.

51. ვაჟა კიკნაძე "ცხოვრება და ღვაწლი პეტრე კონჭოშვილისა", თბილისი, 2003 წ.¬

52. კათოლიკოსი ამბროსი, კრებული შეადგინა ედიშერ გიორგაძემ, თბილისი, 1999 წ.

53. ჟურნალი "მწყემსი".

54. ამბერი "მოგზაურობა რაჭა-ლეჩხუმში", ჟურნ. "განთიადი", 1916 წ. 5. IX.

55. გოჩა საითიძე "წამებული მშობელი ქვეყნისა და ეკლესიისათვის", "ისტორიანი", თბილისი, 2000 წ.

56. ზინობი ჟვანია "საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქნი და მღვდელმთავარნი 1917 წლიდან", ქუთაისი, 1994 წ.

57. იაკობ გოგებაშვილი "თხზულებანი", ტ. II, თბილისი, 1954 წ.

58. ჟურნალი "საღვთისმეტყველო კრებული", თბილისი, 1987 წ. N3.

59. მარინა შავიანიძე "მიტროპოლიტი ნუემი", ქუთაისი, 2006 წ.

60. ჟურნალი "ჯვარი ვაზისა".

61. გაზეთი "მადლი".

62. კრებული "მიტროპოლიტი კონსტანტინე მელიქიძე", თბილისი, 2000 წ.

63. გაზეთი "ქიზიყი".

64. მთავარეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე "დედა ეკლესია", თბილისი, 1996 წ.

65. კრებული "მეცნიერება და სარწმუნოება", თბილისი, 2005 წ.

66. დეკანოზი კონსტანტინე კაჭარავა "სუჯუნის ეკლესია", 2009 წ.

67. ჟურნალი "კრიალოსანი".

68. გაზეთი "საქართველოს საპატრიარქო უწყებანი".

69. ხობისა და ფოთის ეპარქიის საეპარქიო საბჭოს სხდომათა ოქმები.

70. ეპისკოპოსი ზოსიმე "ვაქებდე უფალსა ცხოვრებასა ჩემსა", თბილისი, 1997 წ.

71. მთავარეპისკოპოსი ზოსიმე "მოგონებანი", თბილისი, 2006 წ.

72. ჟურნალი "ფუძნარი".

73. საქართველოს ეკლესიის კალენდარი 1976 წ.

74. საქართველოს ისტორია XX საუკუნე. პროფ. ვახტანგ გურულის რედაქციით, თბილისი, 2003 წ.

75. ფოთისა და ხობის მიტროპოლიტ გრიგოლის არქივი.

სერგო ვარდოსანიძე
"ქართველი მღვდელმთავრები" (XX-XXI საუკუნეები), თბილისი, 2010 წ.

1. ბიოგრაფიული მატიანე

სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ქრისტეფორე III, ერისკაცობაში ქრისტეფორე მურმანის ძე ციცქიშვილი დაიბადა 1873 წლის 15 მარტს შორაპნის მაზრის სოფელ ვერტყვიჭალაში, მის მიერ შედგენილ ავტობიოგრაფიაში ვკითხულობთ: "ჩემი გენიალოგია პაპა ჩემის მამის, მოსე მღვდლის იქით ჩემთვის უცნობია. მოსე მღვდელი იყო ნიქოზელის ნაკურთხი (რადგან ჩვენი სოფელი რუსეთთან შეერთებამდე ეკუთვნოდა ქართლის, ხოლო ეკლესიურად XIX საუკუნის 60-იან წლებამდე ქართლს ეპარქიას) დადიოდა ჩოხა-ახალოხით და, თუ ვინმე მისცემდა წესების ასრულებაში სიმინდს, პურს ან ღვინოს, მოიდებდა ზურგზე და გაუყენებდა სახლისაკენ. ჰყავდა ოთხი ვაჟი, რომელთაგანაც მესამე, ხოსია (ქაიხოსრო) იყო პაპაჩემი ერისკაცი, და მეოთხე - დავით მღვდელი, საქართველოს ეგზარქოს ისიდორესაგან ნაკურთხი.

მამაჩემი მურმანი იყო წიგნისმკითხველად ხეფინისხევის სოფელ ლირში, საეკლესიო წიგნების კარგი მცოდნე, ექვსი წლის ვიქნებოდი, მამამ რომ ლოცვები დამაწყებინა ზეპირად, მოასწრო ესწავლებინა ჩემთვის ლოცვანი და "მრწამსის" დასაწყისი. შვიდი წლისას გარდამეცვალა მამა, დავრჩით ოთხი ძმა და ორი და პაპის ამარა სიღარიბეში. მამის გასვენებას დაესწრო ჩემი ბიძა, საყვარელა გაჩეჩილაძე, დედის ძმა, რომელმაც შემისვა ცხენზე წამიყვანა სოფელ წევაში და მიმაბარა იქაურს სამრევლო სკოლაში, რომელიც იყო გახსნილი რომანოზ გორგაძისაგან, იმასთან დავიწყე ანბანი, მაგრამ მალე გადაიყვანეს მღვდლად სხვაგან. მისი ადგილი, წევის სამრევლო სკოლის მასწავლებლად დაიჭირა მაკარ გაჩეჩილაძემ. ეს სამრევლო სკოლა და მისნი მსგავსნი დასავლეთ საქართველოში გახსნილნი იყვნენ ნეტარხსენებული გაბრიელ ეპისკოპოსის ინიციატივით. მან შემოიღო წესად ვინც ათ წელიწადს იმასწავლებლებდა იმათ აკურთხებდა მღვდლად. მან დიდი ამაგი დასდო ქართული წერა-კითხვის გავრცელების საქმეს იმერეთში, რითაც დაიმსახურა გულისწყრომა იანოვსკის და მადლობა შეგნებული ქართველობისა. 1882 წელს ჩამიყვანა პაპაჩემმა ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში, მიმიღეს მესამე განყოფილებაში. ერთ წელიწადს ძლივს შემინახა პაპაჩემმა თავისი ხარჯით მგონია მაშინ ისესხა რვა თუმანი სურამელ სომხისაგან, რაშიაც თორმეტი წლის განმავლობაში ვაძლევდით სარგებელს, ოცდაოთხ ჩაფ ღვინოს ტკბილობაზე. ითხოვა ჩემი სახელმწიფო ხარჯზე მიღება, მოსთხოვეს ობლობისა და სიღარიბის მოწმობა. პაპაჩემმა მიართვა კეთილმოწესეს მიერ გაცემული მოწმობა და მიმიღეს სახელმწიფო ხარჯზე. ასე რომ არ მომხდარიყო, უნდა ამეკრიფა ქუთაისიდან გუდა-ნაბადი და ამეღო ხელი სწავლაზე. ყველა კლასებში პირველ მოწაფედ მივდიოდი და წყალობა შევინარჩუნე.[1]

ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში რუსიფიკატორული რეჟიმის პირობებში იდევნებოდა ყოველივე ქართული, მაგრამ იყვნენ ისეთი პედაგოგებიც, რომელნიც ახერხებდნენ მოქალაქეობრივ და ეროვნული ღირსების შენარჩუნებას და მოსწავლეებს კარგ მაგალითს აძლევდნენ. უწმიდესი ქრისტეფორე სიყვარულით იხსენებდა: ნიკო მაღრაძეს, პოლიევქტოს კვიცარიძეს, ქართულის მასწავლებელს ანდრო ბენაშვილს.

XIX საუკუნის 90-იან წლებში საქართველოში ერთგვარი პოპულარობით სარგებლობდა სალიტერატურო წრეები, რომელნიც შემდეგ სოციალ-დემოკრატიულ ორგანიზაციად გადაკეთდა. ქრისტეფორე ციცქიშვილი ჩაერთო ნოე ჟორდანიას ლიტერატურული წრის საქმიანობაში, მაგრამ როგორც აღნიშნავდა: "მას შემდეგ, რაც ამ წრეში ჩაერთნენ მიხა ცხაკაია, ეგნატე ნინოშვილი წრემ პოლიტიკური ხასიათი მიიღო, ფრთხილად ვიქცეოდი, მაგრამ ერთხელ სპენსერის "აღზრდის" კითხვაში დამიჭირეს და მეორედ "სევერნი ვესტნიკის", ამ უკანასკნელი დანაშაულისათვის ყოფა-ქცევაში დამისვეს "სამი" და ერთ წელიწადს გამინახევრეს "სახელმწიფო ხარჯი".[2] სემინარიის დამთავრების შემდეგ ოცი წლის ქრისტეფორე ციცქიშვილი იმერეთის ეპისკოპოსის გაბრიელთან მივიდა და მღვდლად კურთხევა ითხოვა. მეუფე გაბრიელმა  უპასუხა, ჯერ მასწავლებლად იმუშავე და მღვდლად კურთხევაზე შემდეგ იფიქრეო, როგორც ჩანს მას ეს წინადადება არ მოეწონა და განცხადებით მიმართა საქართველოს ეგზარქოს ვლადიმირს, რომელმაც 1895 წლის 9 აპრილს ქრისტეფორე აკურთხა მღვდლად და ¬გაგზავნა კასპიის ოლქში წელიწადნახევრის შემდეგ მან თხოვნით მიმართა ეგზარქოსს გადმოეყვანა საქართველოში. 1897 წელს ჯერ გორის მაზრის სოფელ ხიდისთავში, ხოლო 1898 წლიდან სოფელ იტრიის ეკლესიის წინამძღვრად იქნა გადაყვანილი. ახალგაზრდა განათლებულმა სასულიერო პირმა იტრიაში თავისი საქმიანობა სამრევლო სკოლის გახსნით დაიწყო. პირველ ხანებში სკოლას არ ჰქონდა შენობა, მაგრამ 1900-1901 წლებში მისი ღვაწლით აშენდა კაპიტალური შენობა 5 ოთახით. სკოლაში მრავლად მოვიდნენ ბავშვები მეზობელი სოფლებიდან. მამა ქრისტეფორე საღვთო სჯულთან ერთად ასწავლიდა ქართულ ენასა და ლიტერატურას, საქართველოს ისტორიას. ამავდროულად იგი იყო სკოლის გამგეც. ამავე პერიოდში იგი ბევრს მოგზაურობდა ქართლის სოფლებში, იწერდა ხალხურ თქმულებებს, ლეგენდებს. მამა ქრისტეფორე ფრთხილ, მაგრამ ცხოველ ინტერესს იჩენდა რუსეთის იმპერიაში მიმდინარე სოციალურ-პოლიტიკური პროცესებისადმი. ამ მხრივ საინტერესოა მისი უბნის წიგნაკის პირადი ხასიათის ჩანაწერები, პატარ-პატარა შენიშვნები. 1899 წლის თებერვალში თბილისის სასულიერო სემინარიის რექტორი ისიდორე გადაყვანილ იქნა რუსეთში, იგი გამორჩეული იყო თავისი ანტიქართული პოლიტიკით, ლანძღავდა ქართველ ხალხს და ველურებს უწოდებდა მათ. სემინარიის ქართველი სტუდენტები პროტესტის ნიშნად არ დაესწრნენ მის გამოსამშვიდობებელ საღამოს და სწორადაც მოიქცნენო - შენიშნავს მამა ქრისტეფორე. საინტერესოა მამა ქრისტეფორეს ჩანაწერები "ეკლესიასტე", "ტბეთობა", "ლეგენდა თამარზედ", "ჩვენი ახლანდელი მოღვაწენი" - ჩანაწერები დათარიღებულია 1893-1900 წლებით. "პატრიოტიზმი - აღნიშნავდა იგი - ჯანსაღი გრძნობაა, ამშვიდებს ადამიანს და ხელს უწყობს ობიექტური წარმოდგენის შექმნას, იგი განსხვავდება ფსევდოპატრიოტიზმისაგან, პატრიოტიზმი საბავშვო ასაკიდან ყალიბდება და ამდენად დიდი მნიშვნელობა აქვს მის აღზრდას, გარემოს, რომელიც მასზე გავლენას ახდენს და რომელიც სათავეს იღებს მშობლების, ნათესავების, მეგობრების, კუთხის, სოფლის, ქალაქის სიყვარულიდან და შემდეგ მასში ნივთდება სამშობლოს სიყვარული, მაგრამ იმისათვის, რომ ადამიანი ნამდვილად პატრიოტად ჩამოყალიბდეს საჭიროა ბავშობიდანვე მიეჩვიოს კარგისა და ცუდის გარჩევას, რადგან ბავშვს თავდაპირველად ყველაფერი დადებითად ეჩვენება. პატრიოტულ აღზრდაში დიდი მნიშვნელობა აქვს სხვა ერების პატივისცემის ჩანერგვას"[3]. წერილში "ტბეთობა" საუბარია შორაპნის მაზრის სოფელ _ ტბეთის წმიდა გიორგის ეკლესიაზე - ავტორი ცდილობდა იმის გარკვევას, თუ რატომ უნდა დარქმეოდა შავშეთში მდებარე ტბეთის სახელი ამ ადგილს, იგი იქიდან გადმოსახლებული ხალხის მიერ არის დაარსებული, თუ ეკლესიის ახლოს მდებარე პატარა ტბის გამო დაერქვა ეს სახელი. ხალხური გადმოცემით ეკლესია თამარ მეფეს აუშენებია. მშენებლობის პროცესში ეკლესია თამარის თვალწინ რამდენჯერმე დანგრეულა... სიზმარი უნახავთ, რომ საძირკვლის ქვები ურმებზე უნდა გადაეტანათ და იმდენ ხანს ეტარებინათ სანამ მიწაზე არ დაეცემოდნენ და ბოლოს ასე შეურჩევიათ ეს ადგილი, სადაც აუგიათ კიდეც ეს ეკლესია. მამა ქრისტეფორეს დაკვირვებით წმიდა გიორგის დღესასწაულზე მრავალრიცხოვანი მრევლის მოსვლა და წმიდა თამარ მეფის თქმულების ასეთი სახით გადმოცემა ხალხში ეროვნულ სულისკვეთებას ამტკიცებსო. საინტერესოა მამა ქრისტეფორეს მიერ იმერეთში ჩაწერილი "ლეგენდა თამარზედ", გადმოცემის თანახმად თამარი იყო ულამაზესი და უწმიდესი, რომელიც სარკმელში მზის სხივებზე კიდებდა ტანსაცმელს, თუ სხივი ტანსაცმელს არ დაეცემოდა ქვეყანაში რთული ვითარება იქნებოდა ეს იყო ღვთიური ნიშანი".[4]

საყურადღებოა მამა  ქრისტეფორე ციცქიშვილის "ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ნარკვევი "დღეობები და ხატობები ხეფნისხევში". ავტორი დაწვრილებით აღწერს სურამის ახლოს მდებარე ხეფნისხევის გეოგრაფიულ მდებარეობას ამ ხეობაში გაშენებულ სოფლებს: წაქვა, ხევისჯვარი, გრიგალათი, ხუნევი. ყურადღებას აქცევს აქაურთა ჩაცმულობას - შარვალი, ჩოხა, პაიჭები, მოკლე ახალუხი, რომელიც ქართლის სხვა კუთხეთა ჩაცმულობიდან თითქმის არ განსხვავდება. მეტყველებაში დიდია ზემო იმერული კილოს გავლენა, რაც განპირობებულია იმერეთიდან მოსახლეობის ამ ადგილებში გადმოსვლის გამო. ქრისტეფორე ციცქიშვილის დაკვირვებით აქ გავრცელებულ დღესასწაულები "კვირაცხოვლობა", "ოქონობა", "ხალარჯობა", "ტბეთობა", "ვარდობა" იმავე დროს აღინიშნება იმერეთში. მისი აზრით ზოგიერთი დღეობა წინაქრისტიანულ პერიოდში იღებს სათავეს. ის ფაქტი, რომ უქმედ ცხადდება არა კვირადღე, არამედ ორშაბათი, ამაში წარმართობის დროინდელი კვალი უნდა იკითხებოდეს. გარდა ამისა თვით რიტუალური მხარეც შეიცავს წინაქრისტიანული პერიოდის ქცევის ფორმებს, მაგალითად "ვარდობა", სადღაც ბუნების ზეიმისა და ღვთისმშობლობის ნარევს მოგვაგონებს. "ალბათ ვარდობა, ვარდის დღე წარმართობის დროინდელი დღეობაა და შემდგომში მისცემია მას ცოტაოდენი ქრისტიანული ელფერი."[5] ნარკვევში აღწერილია ამ დღესასწაულების ჩატარების წესები, სუფრა, ლხინი, რომელნიც თითოეულს თან სდევდა.

ამ ჩანაწერებიდან კარგად ჩანდა ქრისტეფორე ციცქიშვილის ინტერესთა სფერო, ქართული ზნე-ჩვეულებათა, ტრადიციათა შესწავლის და ღრმად გააზრების სურვილი.

ქრისტეფორე ციცქიშვილის მსოფლმხედველობა ყალიბდებოდა XIX საუკუნის 80-90-იან წლებში. იმ დროს საქართველო იყო რუსეთის კოლონიური უღლის ქვეშ. ერთის მხრივ საოკუპაციო ხელისუფლება ცდილობდა ქართული ეროვნული ცნობიერების მოსპობას და ამისათვის არ იშურებდა არც ფულს, არც ძალას და რუსულ საგანმანათლებლო სასწავლო სისტემას, რომელიც განათლების მინისტრ გრაფ ტოლსტოის მიერ იყო შემუშავებული და ქართველი ხალხის დაჩქარებულ ასიმილაციას გულისხმობდა, მეორეს მხრივ ესაა პერიოდი, როდესაც ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა ილია ჭავჭავაძის მეთაურობით ყველაფერს აკეთებდა ქართველი ხალხის ეროვნული ღირსების გრძნობის ასამაღლებლად, ქართული ენის, საქართველოს ისტორიის, საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ინტერესების დასაცავად. XIX საუკუნის 90-იან წლებში ნოე ჟორდანიას ლიტერატურულ წრეში მონაწილეობა თავის გავლენას მოახდენდა ახალგაზრდა ქრისტეფორე ციცქიშვილზე. იგი არ აჰყვა ახალგაზრდა მარქსისტების კოსმოპოლიტიზმს. წერილში "ცივილიზაცია", საუბრობდა რა ახალგაზრდა მარქსისტების მიერ მოწონებულ ო. რეკტის მოსაზრებაზე ძველის უარყოფა ცივილიზაციის ნიშანიაო, აღნიშნავდა - ცივილიზაცია და ის მასშტაბები, რომელსაც მან სადღეისოდ მიაღწია საფუძველს იღებს წინა კულტურებიდან და არ გულისხმობს მის უარყოფას, განადგურებას. კაცობრიობის განვითარება ხდება მიღებული მემკვიდრეობის ათვისების გზით და თავის თავში მოიცავს ახალი სოციალური, ეკონომიკური კულტურული ფორმების შექმნას".[6]

მამა ქრისტეფორე ციცქიშვილისათვის მიუღებელი იყო თეორიული პატრიოტიზმი, თუ იგი საქმით არ არის განმტკიცებული. იგი მკაცრად აკრიტიკებდა იმ ქართველებს, რომელნიც რუსეთში ყოფნის დროს სამშობლოზე წუწუნებდნენ სიტყვით, ხანდახან პოეზიითაც, მაგრამ სამშობლოში დაბრუნებულებს დიდი არაფერი გაუკეთებიათ. მას საინტერესო ჩანაწერები აქვს XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში საქართველოში არსებულ პოლიტიკურ მიმდინარეობათა შესახებ. იგი ვრცლად ეხებოდა "სოციალ-დემოკრატების~ საქმიანობას და ამ მოძრაობაში მწერალ გიორგი წერეთლის როლს. თერგდალეული გიორგი წერეთელი XIX საუკუნის 90-იანი წლებიდან მკაცრად დაუპირისპირდა ილია ჭავჭავაძეს და თავმომწონედ განაცხადა "ოთარაანთ ქვრივისა" და "ლუარსაბ თათქარიძის" აზროვნება წარსულს უნდა ჩაბარდეს და მარქსიზმის მიხედვით უნდა ავაწყოთ ჩვენი ცხოვრებაო. მან ჟურნალი "კვალი" დაუთმო ახალგაზრდა მარქსისტებს. ილია ჭავჭავაძემ გიორგი წერეთელი საახალწლო, სალაღობო ლექსში ასე დაახასიათა: "ბებერსა სარძლოთ მორთულსა, უფრთხილდით განერიდეთო". გიორგი წერეთელს დაუპირისპირდნენ: აკაკი წერეთელი, იაკობ გოგებაშვილი, ვაჟა-ფშაველა. ქრისტეფორე ციცქიშვილი მათ პოზიციას იზიარებდა და კრიტიკულად აფასებდა გიორგი წერეთლის შემოქმედებას. მისი აზრით - გიორგი წერეთლის ნაწერებში არ იგრძნობოდა დიდი შემოქმედებითი ნიჭი, ასევე გაზვიადებულად ეჩვენებოდა მის ისტორიკოსობაზე საუბარი. ქრისტეფორე ციცქიშვილის აზრით გიორგი წერეთლს პიროვნული ამბიცია ამოძრავებდა, როდესაც გაუცნობიერებლად ახალი მოძრაობის (სოციალისტურის) სათავეში მოქცევას და მისი საჭიროების მიუხედავად პოპულარიზაციას უწევდა სოციალისტურ იდეებს. ქრისტეფორე ციცქიშვილი თვლიდა, რომ სოციალიზმი შესაძლოა მართლაც წარმოადგენდეს დიდს, მნიშვნელოვანს მოძღვრებას, მან შეიძლება მართლაც არამცირედი როლი შეიტანოს ევროპის სახელმწიფოთა განვითარებაში, მაგრამ მისი გავრცელებისათვის საქართველოში არ არსებობდა აუცილებელი პირობები. მისთვის მიუღებელი იყო სოციალ-დემოკრატთა მომხრეების მიერ ეროვნული იდეების უარყოფა. მისი მტკიცებით სოციალიზმის იდეა იმ ქვეყნებისათვისაა განკუთვნილი, სადაც მრეწველობა და მასთან დაკავშირებული შესაბამისი საზოგადოებრივ-სოციალური ინფრასტრუქტურაა შექმნილი, აქედან გამომდინარე მისი გავრცელება ევროპის ქვეყნებში შესაძლებელია, მაგრამ საქართველოში, სადაც არც მრეწველობაა ფეხზე დაყენებული და თვით საზოგადოებაშიც ეკონომიკურ დიფერენცირებას მძაფრი ხასიათი არ მიუღი, სოციალიზმის იდეები ხელოვნურია და არა ბუნებრივი.

გამოუქვეყნებულ წერილში "ქართველი ხალხის ნაციონალიზმი" კიდევ ერთხელ უბრუნდება XIX საუკუნის 90-იანი წლების კოსმოპოლიტთა კრიტიკას და აღნიშნავს - ბოლო დროს ღირსების მტკიცებად იქცა, იმის აღნიშვნა, რომ ქართველი ერი ნაციონალური გრძნობებისაგან თავისუფალიაო, სინამდვილეში ნაციონალური გრძნობების დეფიციტი სამწუხარო ფაქტია, ვინაიდან შეგნებული ნაციონალიზმი კულტურას ნიშნავს, მართალია ეს გრძნობა ქართველობაში მოკოჭლობს, მაგრამ არც მთლად განდევნილ-უარყოფილია.

ქრისტეფორე ციცქიშვილი მკაცრად აკრიტიკებდა "მესამე დასის" პროგრამის იმ დებულებებს, რომელნიც ეროვნულ საკითხს ეხებოდა, მესამე დასელთა მტკიცებით მშრომელი ხალხი მტრულად ეკიდება ეროვნულ საკითხს და მისი მოწესრიგება არ წარმოადგენს მშრომელთა სასიცოცხლო ინტერესებს. სოციალ-დემოკრატთა აზრის საწინააღმდეგოდ მას მოჰყავდა ერთი მაგალითი, რომლის შემსწრეც თვითონ ყოფილა. 1905 წელს თბილისში გამართულ ერთ-ერთ მიტინგზე ორატორს ეროვნული პრობლემების წინ წამოწევისათვის მკაცრად გაუკრიტიკებია სოციალ-ფედერალისტების პარტია, მაგრამ შეკრებილ ხალხს არ მიუღია სოციალ-დემოკრატის სიტყვები და "გაუმარჯოს საქართველოს" სკანდირება დაუწყიათ, ორატორი ძირს ჩამოუგდიათ. "ტყუილად ასავსავებდა უმწეოდ ხელებს ბატონი ორატორი ხალხის გასაჩუმებლად, ხალხს იმის აღარ ესმოდა და რამდენიმე ათასი კაცი თითქოს ერთი კაციაო გაიძახოდა: "გაუმარჯოს საქართველოსო".[7] ქრისტეფორე ციცქიშვილი არ იზიარებდა სოციალ-დემოკრატების იდეებს, იგი უფრო ხალხოსნური სოციალიზმის გავლენის ქვეშ იყო. ამის დასტურია მისი წერილები: "გლეხკაცის ხვედრი ტურგენევისა და ნეკრასოვის ნაწარმოებების მიხედვით", "ნეკროლოგი ანთიმოზ ჯუღელის გარდაცვალების გამო", "ექიმის სიზმარი". მისი აზრით ტურგენევისა და ნეკრასოვის ნაწარმოებების როლი და მნიშვნელობა განსაკუთრებულია ანტიბატონყმური იდეოლოგიის ჩამოყალიბების პროცესში. მათ ნაწარმოებებში დიდი მხატვრული ძალით აისახა ბატონყმობის მთელი სისასტიკე, რომელიც რუსეთის სინამდვილეში ვლინდება და უმძაფრესი ხასიათით უკიდურესად ზღუდავდა, ავიწროებდა გლეხობას. ქრისტეფორე ციცქიშვილის აზრით ტურგენევი და ნეკრასოვი საკუთარი მსოფლმედველობრივი პოზიციიდან გამომდინარე მძაფრად უპირისპირდებოდნენ ბატონყმობას და მიიჩნევდნენ მას როგორც ბოროტებას. ბატონყმობის კრიტიკა მათ შემოქმედებაში უკავშირდება რუსეთის იმპერიის მმართველობით სისტემას, საერთოდ გამეფებული რეჟიმის გმობას. ბატონყმობა და თვითმპყრობელობა ერთმანეთისაგანვე გამომდინარეობენ. ქრისტეფორე ციცქიშვილის აზრით, საგლეხო რეფორმას, ბატონყმობის გაუქმებას არ მოუტანია რუსეთის სინამდვილეში სოციალური პრობლემატიკის სიმძაფრის შესუსტება. საიმპერატორო ხელისუფლებამ და გაბატონებულმა ფენებმა ხელიდან არ გაუშვეს გლეხობის უკიდურესი ექსპლოატაციის ბერკეტები.

მისი წერილი "ექიმის სიზმარი" ეძღვნებოდა ივანე გომართელის პიესას და აღნიშნულია პიესა თავისი შინაარსით სოციალური ხასიათისაა. მასში მოქმედი გმირები არიან ღარიბი ხალხის წარმომადგენლები, რომელთაც არ შესწევთ მკურნალობის საფასურის დაფარვა. ახალგაზრდა ექიმს დამრიგებლად დედა გამოუჩნდა, რომელიც შვილს ურჩევს ანგარიში არ გაუწიოს ხალხის მძიმე მდგომარეობას. ექიმის პოზიცია უფრო კეთილშობილურია, უმტკიცებს დედას, რომ ექიმის მოვალეობა მას უფლებას არ მისცემს არ უმკურნალოს ღარიბს, ამავე დროს იაფი ფასის გამო ხალხიც უფრო მიაკითხავს. ქრისტეფორე ციცქიშვილი მიიჩნევდა, რომ წარმოდგენელი პიესა ხელოვნური იყო და ავტორის უნიჭობაზე მეტყველებდა.



2. რუსეთის კოლონიური პოლიტიკის მხილება

XIX საუკუნის დასაწყისში რუსეთის მიერ ქართული სამეფო-სამთავროებისა და საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ ერთმორწმუნე კეთილი მოკავშირე - მფარველის იმიჯი დაიმსხვრა. ქართველი ხალხი არასდროს შერიგებია სახელმწიფოებრივი და ეკლესიური დამოუკიდებლობის გაუქმებას. ამის დასტური იყო 1802, 1804, 1812, 1819-20, 1832, 1841 წლის აჯანყებები. მართალია ისინი მარცხით დამთავრდა, მაგრამ ქართველი ხალხი არ აპირებდა ფარ-ხმალის დაყრას და დამარცხებასთან შეგუებას. რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლება თავიანთი გამომწვევი ქმედებებით კიდევ უფრო აღრმავებდა დაპირისპირებას. XIX საუკუნის 20-იან წლებში მთავარმართებელ ალექსი ერმოლოვს რუსეთის იმპერატორ ალექსანდრე I-სათვის ასეთი შინაარსის წერილი გაუგზავნია. "თქვენო იმპერატორობითო უდიდებულესობავ!

ქართველი ხალხი არ არის თქვენი ქვეშემდგომის ღირსი, თუ კავკასიაში მცხოვრებ სხვა ხალხებს ადამიანობაზე პრეტენზია არ აქვთ და ბედნიერებად მიიჩნევენ რუსეთის იმპერატორის ქვეშემდგომობას, ქართველები, როგორც თანასწორებს ისე გვიყურებენ და არ მიაჩნიათ ბედნიერებად რუსეთის იმპერატორის ქვეშემდგომობა. არ იქნება ქართველი, არ იქნება კავკასიის პრობლემა" - ამიტომ იყო, რომ რუსეთის ხელისუფლებაში შეიმუშავეს ქართველთა გარუსების უფრო დახვეწილი პროექტები და მისი განხორციელება დაავალეს ცბიერ, მოქნილ და დაუნდობელ კოლონიზატორს მიხეილ ვორონცოვს...

XIX საუკუნის 60-იანი წლებიდან თერგდალეულთა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა ილია ჭავჭავაძის მეთაურობით გაერთიანდა "მამული, ენა, სარწმუნოების" დროშის გარშემო. ეს მოძრაობა მიზნად ისახავდა ქართველი ხალხის სახელმწიფოებრივი და ეკლესიური დამოუკიდებლობის აღდგენას. ქართველი სამღვდელოების ინტელექტუალური ნაწილი აქტიურად ჩაერთო ამ მოძრაობაში და მძაფრად დაუპირისპირდა რუსეთის ხელისუფლების საეკლესიო და საგანმანათლებლო პოლიტიკას. მღვდელი ქრისტეფორე ციცქიშვილი, როგორც ქართველი პატრიოტი აქტიურად ჩაება ამ ბრძოლაში. მის ფონდში დაცულია საინტერესო წერილები, რომელიც ეძღვნება საეკლესიო სკოლაში ქართული ენის დევნა-შევიწროების პრობლემებს. იგი სინანულით შენიშნავდა: "საქართველოს ეგზარქოსების მთავარი და ერთადერთი მიზანი იყო შეექმნათ ისეთი სასულიერო სასწავლებელი, სადაც ქართველი მოსწავლეები არა ღვთისმეტყველებასა და სასულიერო განათლებას დაეუფლებოდნენ, არამედ მოხდებოდა მათი გარუსება. XX საუკუნის ათიან წლებში ხელისუფლებამ მოახერხა საეკლესიო სკოლებიდან ქართული ენის განდევნა. თვით ქართულ სასულიერო ნაშრომებიც, რომელთა გაცნობა სემინარიაში ფრაგმენტულად ხდებოდა რუსულად უნდა ესწავლათ. სწავლების ასეთმა მანკიერმა პრაქტიკამ ქართველ ახალგაზრდებს გული აუცრუა სასულიერო სასწავლებლებისადმი, ამან საზოგადოებაში ვერ დაბადა შესაბამისი, ეკლესიასთან, სასულიერო პირებთან უფრო დაახლოების სურვილი, პირიქით მოხდა მათი გაუცხოება."[8] ქრისტეფორე ციცქიშვილმა მხარი დაუჭირა ილია ჭავჭავაძის, იაკობ გოგებაშვილის, აკაკი წერეთლის, დიმიტრი ყიფიანის პოზიციას და დაუპირისპირდა კავკასიის განათლების ოლქის მზრუნველს კირილე იანოვსკის პედაგოგიური თეორიებს. კირილე იანოვსკი უტიფრად აცხადებდა, რომ ქართველი ერი როგორც ერთიანი არ არსებობს და ქართული ენაც არ წარმოადგენს საერთო ენასო, ამიტომ აუცილებელი აღარ არის ქართულ ენაზე სწავლებაო. ქრისტეფორე ციცქიშვილი შენიშნავდა - იანოვსკის ასეთი "არგუმენტები" გარდა იმისა, რომ აბსურდულია, სახიფათოა იმ მხრივაც, რომ ქართველი ერის დაშლის, ეროვნული შეგნების დანაწევრებას, კუთხურობის ზრდას ემსახურებაო. სამეგრელოს სკოლებიდან ქართული ენის განდევნის მცდელობას დაუპირისპირდა გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ალექსანდრე (ოქროპირიძე), რომელიც იმპერატორ ნიკოლოზ II-ის ბრძანებით 1903 წელს გადაყენებულ იქნა თანამდებობიდან და მისი ადგილი დაიკავა ეპისკოპოსმა დიმიტრიმ (აბაშიძე), როგორც ქრისტეფორე ციცქიშვილი შენიშნავდა ოფიციალური ხელისუფლება ეპისკოპოსებს მხოლოდ იმ ნიშნით არჩევდა, თუ რამდებად სანდონი იყვნენ ისინი ხელისუფლებისათვის და რუსული ეკლესიისათვის. ეპისკოპოსი დიმიტრი (აბაშიძე) ერთგულად ემსახურებოდა რუსეთის კოლონიურ პოლიტიკას და გამოირჩეოდა თავისი ანტიქართული საქმიანობით. იგი საიდუმლო წერილებში, რომელსაც პეტერბურგში იმპერატორის სახელზე აგზავნიდა, ხელისუფლებას ურჩევდა უფრო მკაცრად მოქცეოდნენ ეროვნული იდეების დამცველებს და დაეჩქარებინათ მხარის რუსიფიკაცია.

მღვდელი ქრისტეფორე ციცქიშვილი შენიშნავდა, ქართველ მოსახლეობასა და ეგზარქოსებს შორის დაპირისპირების მიზეზი იყო მათი ანტიქართული პოლიტიკა, ისინი არ ერიდებოდნენ ქართველი ხალხის ისტორიული წარსულისა თუ თანამედროვეობის ფალსიფიკაციას და საქმის ვითარებას ცენტრალურ ხელისუფლებას ისე უხატავდნენ, თითქოს მათი სამსახური ურთულესი იყო ველურ, მოურჯულებელ ქართველებში. ქრისტეფორე ციცქიშვილი წერილში "მგზებარე რუსი პატრიოტი" ეხებოდა დეკანოზ ივანე ვოსტორგოვის საქმიანობას. მისი დასკვნით ვოსტორგოვი იყო ვ. ველიჩკოს მოსწავლე, რომელიც ქართველი ხალხის მეგობრად ითვლებოდა, სინამდვილეში ეს იყო ყალბი მეგობრობა, ველიჩკომ დიდი წინააღმდეგობა გაუწია მოწინავე ქართველი საზოგადოების წადილს თბილისში დაარსებულიყო უნივერსიტეტი, ასევე წინააღმდეგი იყო თავის საქართველოში XIX საუკუნის 70-იანი წლების რეფორმებით გათვალისწინებული საერობო და სასამართლო სისტემის განახლებისა. ველიჩკო ქადაგებდა ქართველი ხალხის უპერსპექტივობას, სულიერებისაგან მის დაცლას, მისი მეგობრობა კი იმაში იხატებოდა, რომ ძველ ქართველებს მოიხსენიებდა გმირებად. დეკანოზი ივანე ვოსტორგოვი თავის მასწავლებლების საქმეთა ღირსეულ გამაგრძელებლად იქცა. მას სძულდა ქართველები და სურდა საეკლესიო სკოლებიდან ქართული ენის სრული განდევნა. ქრისტეფორე ციცქიშვილის დაკვირვებით ვოსტორგოვი საკმაოდ ფრთხილი კაცი იყო. 1901 წელს იგი თვლიდა, რომ სკოლებში მშობლიური ლიტერატურის სწავლებას 6 კვირეული საათი უნდა დათმობოდა, მაგრამ როდესაც პოზიციები გაიმყარა 1904 წელს იმ მოტივით, რომ ქართული ენა არ იძლეოდა საშუალებას ღვთისმეტყველების შესწავლისათვის საერთოდ აკრძალა ქართულ ენაზე სწავლება. ვოსტორგოვის მიერ შედგენილი სასწავლო გეგმების ვერაგობა იმაშიც ჩანდა, რომ ის ქართველები, რომლებსაც დავიწყებული ჰქონდათ მშობლიური ენა ვალდებულნი იყვნენ ესწავლათ რუსულად და მათთვის გასაგებ ენაზე. ქრისტეფორე ციცქიშვილი საფუძვლიანად ეჭვობდა, რომ ეს გეგმა მიმართული იყო ქართული ეროვნული ინტერესების წინააღმდეგ, განსაკუთრებით ახლადშემოერთებულ აჭარის პროვინციაში, სადაც სასწავლო გეგმის თანახმად უნდა ესწავლათ თურქულ და რუსულ ენებზე. იქმნებოდა იმის საშიშროებაც, ამ გეგმის განხორციელების შემთხვევაში ქართულ ენაზე მოლაპარაკეებად არ ჩაეთვალათ მეგრელები, სვანები. ეს ყველაფერი რუსეთის შოვინისტური წრეებიდან მოდიოდა და მას თეორიულად ამაგრებდნენ იმპერიული პრესის ფურცლებზე - დასძენდა ქრისტეფორე ციცქიშვილი. მისი აზრით ივანე ვოსტორგოვის საქმიანობა იყო უკიდურესად რეაქციული და მიზნად ისახავდა ქართველი ხალხის გადაგვარებას. მამა ქრისტეფორე ციცქიშვილი ქართველი სასულიერო წრის ერთ-ერთი ღირსეული წარმომადგენელი იყო და მკაცრად უპირისპირდებოდა რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლების ანტიქართულ საგანმანათლებლო პოლიტიკას. იგი მიიჩნევდა, რომ ქართველი ხალხის ეროვნული და რელიგიური ინტერესების დაცვა შესაძლებელი იქნებოდა თუ აღსდგებოდა რუსეთის ხელისუფლების მიერ საეკლესიო კანონიკის უხეში დარღვევით გაუქმებული საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალია.



3. ბრძოლა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღსადგენად

XIX საუკუნის დასაწყისში რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლებამ გადაწყვიტა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმება. მათი არგუმენტით დაუშვებელი იყო ერთ მართლმადიდებელ სახელმწიფოში რამდენიმე ავტოკეფალური ეკლესიის არსებობა. სინამდვილეში რუსეთის ხელისუფლებისათვის ახლადდაპყრობილი ქვეყნის რუსულ  სახელმწიფო სივრცეში ინტეგრაციისათვის ხელისშემშლელი იქნებოდა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია, რომელიც ისტორიულად ერთიანი ქართული სახელმწიფოებრივი და ეროვნული ცნობიერების საყრდენი იყო. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ანტონ II 1811 წელს რუსეთში გადაასახლეს, იმპერატორ ალექსანდრე I-ის ბრძანებით გაუქმდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია, კათოლიკოს-პატრიარქის თანამდებობა და საქართველოს ეკლესიას სათავეში ჩაუდგა რუსეთის წმიდა სინოდს დაქვემდებარებული ეგზარქოსი, 1811-1817 წლებში პირველი ეგზარქოსი იყო ქსნის ერისთავთა შთამომავალი მიტროპოლიტი ვარლამ ერისთავი, 1817 წლიდან 1917 წლამდე საქართველოს ეკლესიას მართავდნენ რუსი ეგზარქოსები, რომელნიც გამოხატავდნენ რა ოფიციალური ხელისუფლების პოზიციას, იბრძოდნენ ქართული ტრადიციების, ეროვნული ცნობიერების წინააღმდეგ. 1819-1820 წლებში დასავლეთ საქართველოში ეგზარქოს თეოფილაქტე რუსანოვის პოლიტიკის გამო  დაიწყო აჯანყება. ხელისუფლებამ აჯანყების მოთავეებად გამოაცხადა ქუთათელი მიტროპოლიტი დოსითეოზი (წერეთელი) და გენათელი მიტროპოლიტი ექვთიმე (შერვაშიძე), რომელნიც დააპატიმრა. ხელფეხშეკრული მოხუცი მღვდელმთავრები რუსეთში უნდა გადაესახლებინათ, დოსითეოზი სურამთან გარდაიცვალა, ექვთიმე პეტერბურგის მახლობლად სვირის მონასტერში გამოკეტეს... დაიწყო ქართველი სამღვდელოების, ქართული წირვა-ლოცვის, ქართული გალობის დევნა. ქართველი ხალხისათვის მოუთმენელი იყო საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ასეთ მდგომარეობაში ყოფნა. მოწინავე ქართველობა მტკიცედ დაუპირისპირდა რუსი ეგზარქოსების რეაქციულ პოლიტიკას. XIX საუკუნის 60-90-იან წლებში თერგდალეულთა ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობაში დიდი ადგილი ეჭირა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის მოთხოვნას. ქართულ და რუსულ პრესაში გამოჩნდა მეცნიერულად არგუმენტირებული წერილები საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აუცილებლობაზე. წერილების ავტორები იყვნენ: ნიკოლოზ დურნოვი, ეპისკოპოსები: კირიონი, ლეონიდე, დეკანოზები: კალისტრატე ცინცაძე, ნიკიტა თალაკვაძე, ქრისტეფორე ციცქიშვილი. მამა ქრისტეფორეს ჩანაწერებში დიდი ადგილი ეთმობა ქართულ ენაზე წირვა-ლოცვისა და გალობის აღდგენის აუცილებლობას. იგი უპირისპირდებოდა მათ, ვინც თვლიდა რომ ქართული გალობა მოსაწყენი და დამღლელია, რომ იგი უფრო წარმართულია, ვიდრე ქრისტიანული, მას მიაჩნდა ასეთი დამოკიდებულება მიმართული იყო არა მარტო ქართული წირვა-ლოცვის, არამედ საერთოდ ქართველობის წინააღმდეგ. ქრისტეფორე ციცქიშვილი აქტიურად მონაწილეობდა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიისათვის წარმოებულ ბრძოლაში. საინტერესოა მისი შენიშვნები "ქართული საეკლესიო საქმეების გამო". ამ შენიშვნებში ჩამოყალიბებულია შემდეგი მოთხოვნები: 1. დამოუკიდებლობა ეკლესიისა კათოლიკოსის მეთაურობით. 2. ძირითადი რეფორმა სკოლისა, რომელიც იქნება ქართულენოვანი და სადაც აღარ იქნება წოდებრივი პრინციპი. 3. სასულიერო პირთა მომზადებისათვის აუცილებელია ორწლიანი კურსები. 4. სიტყვის, კრების, ბეჭდვის თავისუფლება. 5. სასულიერო პირთათვის სრული სამოქალაქო უფლებების მინიჭება."[9]

1905 წელს გამოქვეყნდა რუსეთის იმპერატორ ნიკოლოზ I-ის მანიფესტი, რომელშიც მრავალ დაპირებასთან ერთად საუბარი იყო იმაზე, რომ იმპერიის მცხოვრებთ თავისუფლად შეეძლოთ გამოეთქვათ თავიანთი აზრი ქვეყანაში არსებულ პრობლემებზე და წარმოედგინათ ამ პრობლემათა გადაჭრის გზები. ქართველმა სამღვდელოებამ ისარგებლა შექმნილი ვითარებით და გადაწყვიტა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის საკითხებზე თბილისში სამღვდელოების ყრილობის მოწვევა. გადაუჭარბებლად შეიძლება აღინიშნოს, ამ ყრილობის მოწვევის მთავარი ორგანიზატორი დეკანოზი ქრისტეფორე ციცქიშვილი იყო, რომელმაც ეპარქიებში დაგზავნა შეტყობინებები გამოეგზავნათ დელეგაციები თბილისში, სადაც 28 მაისს ჩატარდებოდა ყრილობა. როდესაც ეს ამბავი საქართველოს ეგზარქოს ალექსის (ოპოცკი) შეატყობინეს, თავზარდაცემულმა სასწრაფოდ რკინიგზის სადგურის უფროსებს მიწერილობები დაუგზავნა 26-დან 30-მაისამდე არცერთი ქართველი მღვდლისათვის თბილისში გამოსამგზავრებელი ბილეთი არ მიეცათ, მაგრამ თუ ისინი უბილეთოდ მატარებელში ჩასხდომას მოინდომებდნენ პოლიციას ძალით ჩამოესვათ. თბილისის პოლიციას ებრძანა 27-30 მაისს თბილისში ჩამოსული მღვდლების დაპატიმრება... ასეთი უკიდურესი ღონისძიებანი კიდევ უფრო დაძაბავდა ვითარებას და ახლადდანიშნულმა მთავარმართებელმა გრაფმა ი. ვორონცოვ-დაშკოვმა ეგზარქოსს აგრძნობინა არ სურდა სერიოზულ სკანდალში გახვეულიყო. ეგზარქოსი ალექსი იძულებული გახდა უკან დაეხია. ქართველი სამღვდელოება შეიკრიბა ვერის წმიდა ნიკოლოზის ეკლესიის გალავანში. ყრილობის თავმჯდომარედ არჩეულ იქნა დეკანოზი ქრისტეფორე ციცქიშვილი მდივნებად მღვდლები: ი. ჯაში და ა. მიქელაძე. თავმჯდომარემ გამოიტანა ავტოკეფალიის საკითხი, წერილობით ტექსტი რომელიც უნდა გაეგზავნათ რუსეთის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარის სახელზე, სინოდის ობერპროკურორისათვის, კავკასიის მეფის ნაცვლისა და უწმიდესი სინოდის თავმჯდომარის მიტროპოლიტ ანტონისათვის. მიღებული ტექსტის შინაარსი ასეთი იყო: "IV საუკუნეში დაფუძნებულ ივერიის ეკლესიას სათავეში ედგა მთავარეპისკოპოსი, რომელიც დამოკიდებული იყო ანტიოქიის პატრიარქზე. ეს დამოკიდებულება ნელ-ნელა შესუსტდა და V საუკუნეში ივერიის ეკლესიის მღვდელმთავრებმა, რომელთაც სრულიად ივერიის კათოლიკოსთა წოდება მიიღეს, თანდათან დაიმკვიდრეს უფლება თავიანთი ეკლესიის დამოუკიდებლად მართვისა. მცხეთა-ივერიის სამთავარეპისკოპოსომ, რომელისაც კათოლიკოს-პატრიარქის ხარისხი მიენიჭა, სრულიად დამოუკიდებლად დაიწყო მართვა, სათავეში კი ედგნენ კათოლიკოს-პატრიარქები, წოდებულნი უწმიდესად და უნეტარესად.

უძველესი დროიდან მოკიდებული XIX საუკუნემდე ივერიის ავტოკეფალური ეკლესია არასდროს ყოფილა ქვრივ-ოხერი, რუსეთთან საქართველოს შეერთების შემდეგაც კი ათი წლის განმავლობაში იგი დამოუკიდებლად განაგრძობდა მართვას კათოლიკოს-პატრიარქ ანტონ II-ის მოთავეობით, სხვაგვარად არც შეიძლებოდა ყოფილიყო. როდესაც ერეკლე მეორემ, ქართლ-კახეთის მეფემ რუსთა იმპერატორის უზენაესი ხელისუფლება და მფარველობა სცნო (1783 წლის 24 ივნისს) ხელშეკრულების VIII-ე მუხლში დათქმული იყო, რომ "საქართველოს ეკლესიის მართვისა და რუსეთის სინოდისადმი მის დამოკიდებულებაზე უნდა შედგეს განსაკუთრებული მუხლი", მაგრამ არ შედგენილა. შედგენას ხელი შეუშალა იმ გარემოებამ, რომ ძველთაგან დადგენილი წეს-ჩვეულებით ქართველი მეფეები ეკლესიის საქმეებში არ ერეოდნენ, თუ ეკლესია თვითონ არ სთხოვდა მათ შემწეობას.

იმპერატორი პავლე I, რომელმაც იცოდა ეს და ვერ პოულობდა გზას, საქართველოს ავტოკეფალური ეკლესია რუსეთის სინოდს როგორ დამორჩილებოდა, გენერალ-ლეიტენატ კნორინგის სახელზე დაწერილ 1801 წლის 20 იანვრის რესკრიპტში სხვათა შორის ამბობდა, ხელს არ ვახლებ საქართველოს ეკლესიის პრივილეგიებსო, მაგრამ, მიუხედავად ყოველივესი, მიუხედავად ქართველი ხალხის სურვილისა შენარჩუნებულიყო კათოლიკოსის თანამდებობა და წოდება, რაც 1801 წლის აპრილში ქართველი ელჩების მიერ საგარეო საქმეთა სამინისტროსათვის წარდგენილ ნოტაში გამოითქვა, აგრეთვე მიუხედავად კათოლიკოს ანტონ II-ის ხელშეკრულებებისა, რომელმაც დაამტკიცა, რომ ივერიის ეკლესია ავტოკეფალურია და არ შეიძლება რუსეთის სინოდს დაემორჩილოს, რუსეთის მთავრობამ კათოლიკოსი ანტონ II აიძულა 1810 წლის 3 ნოემბერს რუსეთში წასულიყო, ხოლო ივერიის ეკლესია რუსეთის ეკლესიას შეუერთა. რუსეთის მთავრობამ სინოდთან ერთად მიუხედავად III მსოფლიო კრებისა 8-ე წესისა და IV მსოფლიო კრების 39-ე წესისა, ივერიის ეკლესიის ავტოკეფალია გააუქმა და საქართველოში ისე დაიწყო ეგზარქოსების დანიშვნა, თანხმობა არ ჰქონდა აღმოსავლეთის პატრიარქებისა და ადგილობრივი მღვდელმთავრებისაც კი. რუსეთის მთავრობამ, როცა ივერიის ეკლესიის დამოუკიდებლობა გააუქმა და იგი სინოდს დაუმორჩილა, სამღვდელოებას საეკლესიო მამულების უშუალო გამგებლობა ჩამოართვა და მის მიერ დანიშნულ სამმართველოს გადასცა. ამ განკარგულებით დაირღვა საქართველოს ეკლესიის ძველისძველი უფლებები, რომელთა მიხედვით საქართველოს ყველა მეფე საერთოდ და კერძოდ უკანასკნელნი მეფენი - ერეკლე II და გიორგი XII იცავდნენ იმ წესს, რომ მეფე საეკლესიო მიწებს არათუ წაართმევდა, ხელსაც ვერ დააკარებდა მათ. მოსალოდნელი იყო, საეკლესიო მამულების სახელმწიფოს ხელში გადასვლის შემდეგ მთავრობას თვითონ ეკისრა სამღვდელოების მატერიალური უზრუნველყოფა და მღვდელმსახურები ამ მხრივ პირდაპირ არ ყოფილიყვნენ დამოკიდებულნი მრევლზე. მაგრამ ასე არ მოხდა. საქართველოს ეკლესიისათვის ავტოკეფალური და ქონებრივი უფლებების ჩამორთმევას, ქვეყანაში, მხარეში ხალხის სულიერებისათვის უცხო საეკლესიო მმართველობის შემოღების ქართველი ხალხის საეკლესიო რელიგიური ცხოვრების სრული დეზორგანიზაცია მოჰყვა. ქართველმა ხალხმა, რომელსაც აღარ ჰყავდა კათოლიკოსი - ქვეყნის "სულიერი მეფე" და მოზიარე მეფის წინაშე, მისი სახით მეოხი და მფარველი დაჰკარგა. გაუქმდა მრავალსაუკუნოვანი კათედრები, დაინგრა არქიტექტურული თვალსაზრისით შესანიშნავი ტაძრები, დაცარიელდა მონასტრები, დაიხურა მათთან არსებული სკოლები, ხოლო სანაცვლოდ გახსნილი წმინდა რუსული სასულიერო-სასწავლო დაწესებულებანი მღვდლობის ისეთ კანდიდატებს გვთავაზობენ, რომლებიც ქართული მრევლისათვის სრულიად მოუმზადებელნი არიან, მშობლიურ ნიადაგს მოწყვეტილ და ბიუროკრატიული სულისკვეთებით აღზრდილ მღვდლებს, ხალხში პოლიტიკური ტენდეციების გამავრცელებლებს საქართველოს ადრინდელ მწყემსთა ხიბლი არ აქვთ. ყოველივე ამის შემდეგ ოდითგან მართლმადიდებელ და ჯვარმოსილ ქართველ ხალხში, რომელიც ცხოვრებას ლოცვასა და ისლამთან ბრძოლაში ატარებდა, არის შემთხვევები ღვთისმსახურთა შეურაცყოფისა, მათი მკვლელობისა, თავისი წრიდან არა მარტო მწყემსთა, არამედ მწყემსმთავრის გაძევებისა, ძველისძველი სალოცავების  წაბილწვისა, გაძარცვისა, გადაწვისა და ა.შ.

ქართველმა სამღვდელოებამ მხედველობაში მიიღო ზემოთქმული, აგრეთვე ის, რომ ჯერ ერთი, ივერიის ეკლესია კანონიკურად გახლავთ ავტოკეფალური, ვინაიდან არ ყოფილა კრების დადგენილება მისი ავტოკეფალიის გაუქმებისა და არც შეიძლებოდა ყოფილიყო: მეორედ, მხოლოდ ეკლესიას, რომელსაც თავისუფლად შეუძლია თვითშეგნების სრულად აღიარება, თავისუფალია შინაგანი წყობილებით, თავისუფლად ძალუძს თავისი სიტყვით მსახურება, ყველა თავისი საქმისა და მისადმი რწმუნებული ყოველთვის თავისუფლად მართვა, მხოლოდ თავისუფლად თვითმმართველ ეკლესიას შესწევს უნარი, დაიცვას თავისი სრული დიდებული წმიდა რწმენა და სავსებით ფლობდეს მისი ღვთაებრივი მოწოდების განსახორციელებლად აუცილებელ ხმას, რომელიც ადამიანის გულს აღანთებს; და ბოლოს, ეკლესიის დამოუკიდებლად არსებობისათვის მეტად საჭიროა მატერიალური საშუალებანი, ამიტომ ითხოვს:

1) ივერიის ეკლესიას დაუბრუნდეს ავტოკეფალური უფლებები და თავისი კათოლიკოსითურთ აღსდგეს მცხეთა-ივერიის საკათოლიკოსო. ადრინდელ საზღვრებში (გუბერნიები: თბილისი, ქუთაისის, ბათუმისა, ნაწილი შავი ზღვის გუბერნიისა - აფხაზეთი, ზაქათალის ოლქი).

2) აღსდგეს წესი, როდესაც ღვთისმსახურთა განთავისუფლებულ ადგილებს არჩევნების შედეგად იკავებენ.

შენიშვნა ა: კრებულის წევრთ ადგილების დასაკავებლად მრევლი ირჩევს. უფლებაუნარიან კანდიდატებს. ხოლო სამღვდელოება და ხალხის წარმომადგენელნი, - კათოლიკოსსა და მღვდელმთავრებს. არჩეულ მღვდელმთავარს ამტკიცებს ივერიის ეკლესიის ყველა მღვდელმთავრის კრება კათოლიკოსის მეთაურობით და კათოლიკოსთან არსებული წმიდა სინოდი, ხოლო კათოლიკოსს უზენაესი საერო ხელისუფლება.

შენიშვნა ბ: მღვდელმთავართან არსებულ საეპარქიო საბჭოზე ამა თუ იმ ადგილზე სასულიერო პირთა კანდიდატების არჩევის საქმის ჯეროვანი განხილვის შემდეგ არსებულს ამტკიცებენ და შესაბამის წოდებას ანიჭებს ადგილობრივი ეპისკოპოსი, რომელსაც ყოველ შემთხვევაში უფლება აქვს დასაბუთებული ვეტოს დადებისა.

3. კათოლიკოსთან დაფუძნდეს წმიდა სინოდი (თავმჯდომარე კათოლიკოსი), ხოლო ეპარქიის მღვდელმთავრებთან - საბჭოები, შედგენილი გარკვეული ვადით არჩეული სასულიერო და საერო პირთაგან.

4. კათოლიკოსთან არსებული წმიდა სინოდის ხელში მოექცეს ყველა ეკლესიის, მონასტრის, სამღვდელოების, სასწავლო-სასულიერო დაწესებულებისა და საქველმოქმედო დაწესებულებების უმაღლესი მართვა-გამგეობა.

5. ივერიის ეკლესიას დაუბრუნდეს სახელმწიფოსათვის გადაცემული ყველა საეკლესიო მამული"[10] პეტიციას ხელი მოაწერა 412 კაცმა. იმისათვის, რომ დაემსხვრიათ რუსეთის ხელისუფლების მტკიცება საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენას ერთი მუჭა ავანტიურისტები მოითხოვენო, ყრილობის მონაწილეები, რომელთაც მრევლიც შეუერთდა დაახლოებით ათასამდე კაცი საეკლესიო დროშებით, ჯვარ-ხატებითა და გალობით ვერის წმიდა ნიკოლოზის ეკლესიიდან გოლოვინის (რუსთაველის) პროსპექტზე გამოვიდა და მეფისნაცვლის სასახლისაკენ დაიძრა. როდესაც ამის შესახებ საქართველოს ეგზარქოს ალექსის შეატყობინეს მან თბილისის პოლიციის უფროსს სთხოვა ჟანდარმებს მეამბოხე სამღვდელოება დარბევა. მოხდა დაპირისპირება და პოლიციამ სასტიკად დაარბია მშვიდობიანი მსვლელობის მონაწილენი, მათრახებით სცემა სამღვდელოება. საქართველოს ეგზარქოს ალექსისა და ქართველ ხალხს შორის ურთიერთობა კიდევ უფრო გართულდა. ილია ჭავჭავაძე საგანგებოდ შეხვდა მეფისნაცვალ ი. ვორონცოვ-დაშკოვს და ესაუბრა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აუცილებლობაზე. ამ ამბების შემდეგ, როგორც ქრისტეფორე ციცქიშვილი აღნიშნავდა: "ეგზარქოსმა ალექსიმ დამიბარა თავის სახლში, მე მღვდელ მარკოზ ტყემალაძის, დეკანოზ დიმიტრი ხახუტაშვილის და დეკანოზ ავდაშკევიჩის თანდასწრებით განვუცხადე. მას, რომ ყაზახების სიმხეცე სულ შენი ბრალია მეთქი, შენ ჩვენთან არავითარი კავშირი არა გაქვს, რომ შენ ხარ დეკანოზ ი. ვოსტორგოვის ყმა, რასაც ის ჩაგძახებდა იმასვე ამოიძახებდი, ისიც გაგექცა და დავრჩით ახლა უეგზარქოსოდ, რადგან ი. ვოსტორგოვი იყო ნამდვილი ეგზარქოსი მეთქი".[11]

ხელისუფლება იძულებული გახდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხებზე ემსჯელა 1906 წელს პეტერბურგში სინოდის საგანგებო სხდომაზე. ქართველი საზოგადოება კარგად აცნობიერებდა, რომ  რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლება საკითხს დადებითად არ გადაწყვეტდა, მაგრამ მნიშვნელოვანი იყო ის გარემოება, რომ საკითხი გაცდა სამეცნიერო კამათის სფეროს, მან საერთაშორისო რეზონანსი შეიძინა. პეტერბურგში სინოდის სხდომაზე დიდი შეხლა-შემოხლა მოხდა. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის იდეას მხარს უჭერდნენ ეპისკოპოსები: კირიონი (საძაგლიშვილი), ლეონიდე (ოქროპირიძე), პროფესორები: ნიკო მარი, ალექსანდრე ცაგარელი, ალექსანდრე ხახანაშვილი. ქართველი ავტოკეფალისტების წინააღმდეგ გამოვიდა ჩვენი თანამემამულე, მოღალატე ეპისკოპოსი დიმიტრი (აბაშიძე)... რუსეთის ხელისუფლებამ ქართველი ავტოკეფალისტების დისკრედიტაციისათვის გაავრცელა ჭორები მათი ტერორისტობის შესახებ და დაიწყო რეპრესიები. პოლიციის მკაცრი მეთვალყურეობით გადაასახლეს ეპისკოპოსი კირიონი, სდევნიდნენ ლეონიდეს, არქიმანდრიტ ამბროსის. ქრისტეფორე ციცქიშვილი იხსენებდა: "გენერალმა ამილახვარმა დამიბარა ქართლში მოგზაურობის დროს და სხვათა შორის მკითხა რატომ ესა და ეს ქალაქელი მღვდელი არ აირჩიეს კრებაზე თავმჯდომარედ და შენ აგირჩიესო. მე ვუპასუხე, ქალაქელებს (იმისაგან დასახელებულებს) შედარებით კარგი ადგილები უჭირავთ, ეგზარქოსთანაც ახლო არიან და არ უნდოდათ ეწყენინებინათ მისთვის მეთქი, მე კი ვფიქრობდი, რომ სათქმელი უნდა თქმულიყო. ვინმეს უნდა გაეწია თავმჯდომარეობა, რომ ყრილობა არ ჩაშლილიყო, არ ვფიქრობდი, რომ ადგილიდან გადავეყენებინე მთავრობას და, თუ გადამაყენებდა მაინც და მაინც, ნათქვამია "გადმომიგდე იტრია, ვითომც ერთი კიტრია",[12] ქართველმა სამღვდელოებამ რეპრესიების, დევნა-შეურაცხყოფის მიუხედავად უარი არ თქვა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის იდეაზე და როდესაც რუსეთის იმერიაში კიდევ უფრო გამწვავდა სოციალურ-პოლიტიკური კრიზისი, (1917 წლის თებერვალში იმპერატორი ნიკოლოზ II ტახტიდან გადადგა ს.ვ.) ისარგებლა შექმნილი მდგომარეობით და 1917 წლის 12 (25) მარტს სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალია აღდგენილად გამოაცხადა. ამ ბრძოლაში თვალსაჩინო იყო დეკანოზ ქრისტეფორე ციცქიშვილის დამსახურება.

1905 წლის შემოდგომაზე თბილისში ავლაბარში გაიხსნა ქალაქის პროგიმნაზია, სადაც ქალაქის თავის ჩერქეზიშვილის დახმარებით ქრისტეფორე ციცქიშვილი დაინიშნა საღვთო სჯულის მასწავლებლად 1911 წლის 23 აპრილს მას გარდაეცვალა მეუღლე და შვილების, ოჯახის პრობლემები მთლიანად თავის თავზე აიღო.

დეკანოზი ქრისტეფორე ციცქიშვილი აქტიურად მონაწილეობდა 1917 წლის 8-17 სექტემბერს ჩატარებულ პირველი საეკლესიო კრების მუშაობაში. იგი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის თანამდებობაზე მხარს უჭერდა თბილელი მიტროპოლიტის ლეონიდეს კანდიდატურას სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქად ეპისკოპოსის კირიონის არჩევის შემდეგ ოპოზიციაში ჩაუდგა უწმიდესსა და უნეტარესს კირიონ II-ს. მისი განწყობა კარგად სჩანს 1918 წლის თებერვალში მის მიერვე დაარსებულ სასულიერო ჟურნალ "ახალ სიტყვაში". "საქართველოს პოლიტიკურ თავისუფლებას ქართველმა ერმა წაუმძღვარა წინ თავისუფლებამ ეკლესიისა - აღნიშნავდა იგი - ვინც რა უნდა თქვას ჩვენ კი ამ ფაქტს დიდ მნიშვნელობას ვანიჭებთ, ხალხი თვინიერ სარწმუნოებისა, წარმოადგენს ცხოველთა ჯოგს, რომელსაც ვერავითარი ძალა, ვერავითარი ადამიანის ავტორიტეტი ვერ მიაღებინებს ზნეობრივ ვალდებულებათა საჭიროებას. ამას მოწმობს ისტორიაც და დღევანდელი რუსეთის არეულობაც, სადაც ურწმუნოების ხაზგასმით ქადაგებამ ხალხის მასას ცხოველური ინსტიქტები უმწვერვალესად აღუგზნა, რის შედეგებსაც ჩვენი თვალით ვხედავთ: ადამიანის ღირებულების დაცემას, დაუნდობლობას, შეუბრალებლობას, თვითგასამართლებას და სხვ. ეკლესია  და   რელიგია,   ხალხის  ამამაღლებელი, ზნეობრივად განმასპეტაკებელი საშუალებაა და ასეთი დანიშნულება რომ შეასრულოს ეკლესიამ თავისუფალი უნდა იყოს. ეს თავისუფლება ჩვენმა ეკლესიამ მოიპოვა, მაგრამ არ კმარა საქართველოს საეგზარქოსოს, საქართველოს საკათალიკოსო დაერქვას, არ კმარა ძველი ტიტულების აღდგენა, ძველი საკათალიკოსო შესამოსელის გამომზიურება, საჭიროა ფხიანობა, შემოქმედებითი მუშაობის გაჩაღება, უნარი მოქმედ ძალების შემჩნევისა, დაფასებისა და მათი შეთანხმებულად დარაზმვისა, ნაკლები "მეობა" და მეტი "ჩვენობა" საქმე ბევრია, ეკლესიური ცხოვრება როგორც ყოველივე ამ ქვეყნად, ცვალებადობას განიცდის, იგი თანდათან უნდა ახლდებოდეს და უმჯობესდებოდეს. ამ ცხოველი განახლების გზაზე მტკიცე სიარული არის დანიშნულება ქართული თავისუფალი ეკლესიისა."[13] ქრისტეფორე ციცქიშვილი იყო საქართველოს საკათალიკოსოს ოფიციალური ჟურნალ "სვეტიცხოვლის" სარედაქციო კოლეგიის წევრი, მაგრამ ჟურნალის არასასურველი მიმართულების გამო, როგორც იგი აღნიშნავდა დატოვა სარედაქციო კოლეგიის წევრობა. იგი დაუფარავად აკრიტიკებდა უწმიდესსა და უნეტარესს კირიონ II-ს. აცხადებდა "თუ ვინმესათვის ცხადი არ არის ჩვენი მიზანი, ვიტყვით კიდევ. ჩვენ არ მოვისვენებთ სანამ ჩვენი უფროსები არ იწამებენ წმიდა კოლეგიურ გამგეობას, სანამ იგინი არ მიეჩვევიან პატივით მოპყრან უმრავლესობის აზრს".[14] ვფიქრობ უსამართლო იყო კათოლიკოს-პატრიარქ კირიონ II დადანაშაულება არაკოლეგიალურ მმართველობაში. იმ დროისათვის საკათალიკოსო საბჭო კოლეგიალური მმართველობის საუკეთესო ფორმა იყო. ქრისტეფორე ციცქიშვილის კათოლიკოს-პატრიარქ კირიონ II-სადმი დამოკიდებულება კარგად ჩანდა მის გამოუქვეყნებელ წერილში "კათოლიკოსი კირიონი და მისი ღვაწლი-მოღვაწეობა." "კათოლიკოსი კირიონი II გვარად საძაგლიშვილია. პირვანდელი მისი მოღვაწეობა გამოირკვევა თელავისა და გორის სასულიერო სასწავლებლებში, სადაც დღესაც არის დარჩენილი კვალი ამ მოღვაწეობისა, მაგრამ ამაზე ჰკითხოს თელაველებსა და გორელებს. გიორგი საძაგლიშვილმა 1896 წლის მიწურულში მიიღო ბერობა კურთხეულ იქმნა ეგზარქოს ვლადიმირის, შემდეგში კიევის მიტროპოლიტის მიერ, რომელსაც იღუმენმა კირიონმა თავის დროზე ხოტბა-დიდება შეასხა. "ქართლში მოციქულებრივი მოგზაურობისათვის. ჩვენ ვიცით ეგზარქოსმა ვლადიმერმა რა სიკეთეც უყო ქართულ ეკლესიას თავის აქ, თუ პეტროგრად კიევში - მიტროპოლიტად ყოფნის დროს. შემდეგ მომავალმა კათოლიკოსმა მიიღო გორის ეპისკოპოსობა. ამ დროს იმერეთის კათედრა იყო დაჭერილი ლეონიდეს და გურია-ოდიშისა ალექსანდრეს მიერ. არცერთი არ აპირებდა იმ ხანად სიკვდილს და კირიონს კი ესაჭიროებოდა ფრთების გაშლა. ამისათვის ითხოვა თავისი რუსეთში გადაყვანა. მამულის მოყვარული ადამიანი ამჯობინებდა თავისს სამშობლოში სამსახურს - უცხო ქვეყანაში აღმატების სურვილს, მაგრამ კაცია და ბუნებაო.

პირველ ხანად იმედი არ გაუმართლდა კირიონს. მისცეს მხო¬ლოდ ქორეპისკოპოსობა რუსეთში, მაგრამ მერე დაიმსახურა ქ. ორიოლის კათედრა. დადგა 1905 წელი. იაპონიამ რიგიანად შებერტყა ფუყი, ბუმბერაზი რუსეთი. რუსეთის თვითმპყრობელობა შეირყა, სხვა და სხვა ხალხებმა წარუდგინა რუსეთის მთავრობას მოთხოვნილებანი. საქართველოს სამღვდელოებამაც წამოაყენა მოთხოვნილება საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ. ჯერ იმერეთის სამღვდელოებამ, ეპისკოპოსის ლეონიდეს მეთაურობით გამოიტანა თავის საეპარქიო კრებაზე დადგენილება ამის შესახებ მარტში, და მერე ქართლ-კახეთის სამღვდელოებამ 1905 წლის მაისის ყრილობაზე, როდესაც მოხდა ყველასაგან სამახსოვრო ამბები. ეპისკოპოს კირიონს ამ მოთხოვნათა შექმნაში არავითარი მონაწილეობა არ მიუღია არც სიტყვით არც საქმით. ესმა კი რა ორიოლში, საქართველომ ავტოკეფალიის საკითხი წამოაყენაო, ითხოვა მაშინდელისათვის დაცლილი სოხუმის კათედრა, რაიცა სინოდმა მისცა, რომ ამით ქართველების გული მოეგო და ავტოკეფალიის მოთხოვნილების სურვილი გაენელებინა. ამრიგად, კირიონი გამოეშურა საქართველოში სხვამ არავინ დამასწროს კათოლიკოსობის მიღებაო. 1906 წელს კირიონი და ლეონიდი გაწვეულ იქმნენ სინოდში ჩვენი ეკლესიის საქმეებზე. არ ვიცით როგორ, რის და ვის საშუალებით, ეპისკოპოსმა კირიონმა მიიღო დაპირება მაშინდელი ობერ-პროკურორისაგან, რომ, თუ საქართველოს სამღვდელოება დაკმაყოფილდება ამით, შენ დაგნიშნავთ ეგზარქოსადო. ამ წინადადებით მოევლინა ეპისკოპოსი კირიონი თბილისში საქართველოს სამღვდელოების დელეგატებს, რომელთაგანაც კატეგორიული უარი მიიღო ამ კომბინაციაზე. ეს უარი გამომდინარეობდა იმ დავალებისაგან, რომელიც დაეკისრა ორთავე ეპისკოპოსს, კირიონს და ლეონიდეს, მოეთხოვათ ავტოკეფალია და არ გაემართათ სინოდთან რაიმე ვაჭრობა. სინოდის ობერ-პროკურორს ეგონა, რომ კირიონი დაითანხმებდა ქართველ სამღვდელოებას დაკმაყოფილებულიყვნენ რუსი ეგზარქოსის ქართველით შეცვლით და როდესაც დაინახა, რომ ეს კირიონმა ვერ შეძლო, სოხუმიდან სადღაც ქორეპისკოპოსად გადაიყვანა რუსეთში. ამ თანამდებობას თავი დაანება თავისით და სინოდმა მისცა საცხოვრებლად რომელიღაც მონასტერი. ამასობაში საქართველოში მოკლეს ეგზარქოსი ნიკონი. ამ მკვლელობაში მონაწილეობა უსაბუთოდ და განუკითხავად დააბრალა სინოდმა ეპისკოპოს კირიონს და არქიმანდრიტ ამბროსის. ამის გამო ამბროსი უეცრად გაგზავნეს `სტარაია რუსიას~ მონასტერში და დაუმორჩილეს სასტიკ რეჟიმს. ასეთივე მდგომარეობაში ჩააყენეს ეპისკოპოსი კირიონიც... 1917 წლის 27 თებერვლის რევოლუციის შემდეგ 12 (25) მარტისათვის გადაწყდა მცხეთაში გამოცხადებულიყო საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია. ამ დღისათვის  პოლოცკიდან გამოიწვიეს ეპისკოპოსი კირიონი, რომელიც არ მოვიდა. შემდეგ, როცა გაიგო ავტოკეფალიის გამოცხადება, გასწია სინოდში და იქიდან მოციქულად მოგვევლინა სინოდისა და ობერ-პროკურორისაგან... შემდეგ კი მედავითნე-დიაკონთა წყალობით მიიღო კათოლიკოსობა... აი მოკლედ მოწამეობრივი ღვაწლი კირიონ II. ეპარქიების ძებნა რუსეთის სივრცეზე, სინოდთან და ობერ-პროკურორებთან ვაჭრობა, მათ მიერ მოციქულად მოვლინება საქართველოში აქ მტკიცება, რომ სინოდსა და ობერ-პროკურორებს დიდად ჰყავთ მიჩნეული იგი, ხოლო იქ, სინოდში რწმუნება, რომ აქ საქართველოში დიდად მიღებული ჰყავს, ყველასა, აი ტაქტიკა კირიონისა... როგორი ყალბიც არის მოწამებრივი შარავანდედი კირიონ II-სა, ისეთივეა მისი მეცნიერული შარავანდედით. საზოგადოებაში გავრცელებულია ყალბი აზრი, როგორც მისი მოწამებრივობისა, ისე მეცნიერობისა. ბრბო ბრიყვია, საკმარისია გაიგონოს ამა და ამ კაცმა რაღაც სქელი წიგნი დაწერაო, რომ მეცნიერების სიგელი შესთავაზოს. თუ რა შინაარსისა ეს მეცნიერული ნაშთი, არავინ უკვირდება."[15] სამწუხაროა, ფრიად სამწუხარო ქრისტეფორე ციცქიშვილის სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ უწმიდესსა და უნეტარესს კირიონ II-სადმი ასეთი დამოკიდებულება. მამა ქრისტეფორე კირიონის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის გადმოცემისას უშვებს სერიოზულ უზუსტობებს. ჯერ კიდევ XIX საუკუნის 90-იანი წლებიდან ქართულ და რუსულ ჟურნალ-გაზეთებში არაერთი მეცნიერული წერილი გამოაქვეყნა ეპისკოპოსმა კირიონმა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის პრობლემებზე. რუსეთის ხელისუფლება თვლიდა, რომ ეპისკოპოსი კირიონი იყო ავტოკეფალური მოძრაობის ხელმძღვანელი და ამიტომ დევნიდა მას. იგი თავისი სურვილით არ წასულა რუსეთში, აიძულეს დაეტოვებინა სამშობლო, ხშირად უცვლიდნენ ეპარქიებს, ბოლოს კი სანაქსარის უდაბნოში გადაასახლეს პოლიციის მკაცრი მეთვალყურეობის ქვეშ, ჩამოართვეს ეპისკოპოსის ხარისხიც. ი. ჩიჯავამისადმი გამოგზავნილ წერილში იგი წერდა: "ჩემი აქ ყოფნა ხომ მეტად მძიმეა, მაგრამ მით უფრო დამიმძიმდა, როდესაც გულსაკლავი და არასანუგეშო ამბები მომივა სამშობლოდან... მომავალი ჩვენს ხელშია, კეთილსინდისიერი შრომაა მისი დამაგვირგვინებელი წინ ფიანდაზის მაგივრად, მართალია, ეკლიანი გზა გავიდეს, მაგრამ ვარდი უეკლოდ ვის მოუკრეფია, სიყვარულით უნდა ავიტანოთ ტანჯვა, ვინაიდან ტანჯვა სიყვარულის ნაყოფია, ძალა ტანჯვაშია."[16] რაც შეეხებოდა ეპისკოპოს კირიონის მეცნიერული მოღვაწეობის შეფასებას, ვფიქრობ, მამა ქრისტეფორე აქაც სუბიექტურია, კირიონის მეცნიერული საქმიანობას აფასებდნენ და ანგარიშს უწევდნენ: პროფ. ნიკო მარი, ექვთიმე თაყაიშვილი, ივანე ჯავახიშვილი, ალექსანდრე შახმატოვი, ალექსანდრე ცაგარელი, გრიგოლ ყიფშიძე, თედო ჟორდანია და სხვ. კირიონთან მეგობრობდნენ ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, ვაჟა-ფშაველა, იაკობ გოგებაშვილი, სოფრომ მგალობლიშვილი. არასწორია კათოლიკოს-პატრიარქ კირიონის ყალბი დიდების შარავანდედით მოხსენიება.

1918 წლის 26 მაისს საქართველომ აღადგინა სახელმწიფოებრივი დამოკიდებულება, მაგრამ ხელისუფლების სათავეში აღმოჩნდა არა ეროვნული მიმართულების სოციალ-დემოკრატების ჯგუფი, რომელნიც აცხადებდნენ, რომ აშენებდნენ დასავლური ტიპის დემოკრატიული სახელმწიფოს. მათთვის უცხო იყო რელიგიურობა. ისინი ისეთ დადგენილებებს იღებდნენ, რომელშიც არ იყო გათვალისწინებული საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის როლი და მნიშვნელობა. სოციალ-დემოკრატებმა ეკლესია სახელმწიფოსაგან, სკოლა ეკლესიისაგან გამოჰყვეს. 1918 წლის 1 დეკემბერს მეხუთე გიმნაზიის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლობიდან სასულიერო პირობის გამო გაათავისუფლეს დეკანოზი ქრისტეფორე ციცქიშვილი. იგი ამ დროს იყო თბილისის უნივერსიტეტის სიბრძნისმეტყველების ფაკულტეტის თავისუფალი მსმენელი, შემდეგ ჩაირიცხა თბილისის პედაგოგიურ ინსტიტუტში, რომელიც დაამთავრა 1921 წელს. 1918 წლის ივნისიდან 1920 წლის 1 სექტემბრამდე ღვთისმსახურებას ეწეოდა ქართულ ჯარში. 1921 წლის 1 ივლისიდან 30 ოქტომბრამდე საკათოლიკოსო საბჭოს დავალებით მსახურობდა გორის მაზრის სოფელ ნაბახტევის დროებით მღვდლად. დეკანოზი ქრისტეფორე ციცქიშვილი აქტიურ მონაწილეობას იღებდა 1921 წლის 1-5 სექტემბერს გელათში გამართული III საეკლესიო კრების მუშაობაში. უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ლეონიდეს გარდაცვალების შემდეგ ბოლშევიკურმა საოკუპაციო ხელისუფლებამ ქართველ სამღვდელოებას არ მისცა უფლება თბილისში საეკლესიო კრების ჩატარების და ახალი კათოლიკოს-პატრიარქის არჩევისა, ამიტომ გადაწყდა გელათში კრების გამართვა. კრებამ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩია ცხუმ-ბედიელი მიტროპოლიტი ამბროსი. კრებაზე მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება დაემტკიცებინათ ურბნისის ეპარქიის სამღვდელოების მიერ გამორჩეული დეკანოზი ქრისტეფორე ურბნელ ეპისკოპოსად, ამავე დროს მიუთითა, რომ ამიერიდან საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდელ¬მთავრების გამორჩევა მოხდებოდა მხოლოდ საკათალიკოსო საბჭოსა და კათოლიკოს-პატრიარქის მიერ.

ურბნელ ეპისკოპოსად დეკანოზ ქრისტეფორე ციცქიშვილის გამორჩევა გააპროტესტეს დეკანოზებმა ნიკიტა თალაკვაძემ, იოსებ ჩიჯვაძემ, ვასილ კარბელაშვილმა...

1922 წლის 18 მარტს სვეტიცხოველში შესრულდა მისი ეპისკოპოსად ხელდასხმა. წირვის დამთავრების შემდეგ ამ სიტყვებით მიმართა მან საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს წევრებს, საზოგადოებას.

"უწმიდესო მეუფეო, თქვენო ყოვლად უსამღვდელოესობავ, მოწყალენო ხელმწიფენო!

ღვთის განგებით, ნებითა სრულიად საქართველოს მესამე საეკლესიო (გელათის) კრებისა და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის და მღვდელმთავართა, მე მოწოდებულ ვარ უმაღლეს სამღვდელო ხარისხის, ეპისკოპოსობის მისაღებად. ვმადლობ პირველ ყოვლისა ღმერთსა და ზეციერ მღვდელმთავარსა, უფალსა ჩვენსა იესო ქრისტესა, რომელმაც ღირს-მყო ასეთსა დიდსა პატივსა, გმადლობთ თქვენ, უწმიდესო მეუფეო, სრულიად საქართველოს ეკლესიის მწყემსო კეთილო, ვმადლობ მესამე საეკლესიო კრების წევრთ-მღვდელმთავართა, სხვათა სასულიერო და საერო, პირთა, რომ არ მიჰხედეთ ჩემს უღირსებას და მიცანით ღირსად ეპისკოპოსის ხარისხის მიღებისა: ცხადია ჩემთვის - თქვენმა ლმობიერებამ დაჰფარა აურაცხელნი ნაკლოვანებანი ჩემნი.

"არა არს უფლება, გარნა ღმრთისაგან" (რომ. 13.1), - ამბობს მოციქული პავლე, მაგრამ არა ყოველი უფლებით მოსილი არის საამო ღვთისათვის, არიან უფლება მოსილნი, ღვთისაგან რისხვად მოვლენილნი, როგორც ფარაონი მოსეს დროს, იროდი, ანნა და კაიაფა და სხვანი მრავალნი ძველად და დღეინდელსა დღესაც, მაგრამ მე ვსასოებ, რომ თქვენს არჩევანში ჩემს შესახებ, უფალს ჰნებავს გამოაღებიოს კეთილი ნაყოფი ჩემს მოღვაწეობას ერისათვის.

თქვენ ნუ გეუცხოვებათ, მე ვიტყვი, რომ მე ამ ბოლო დრომდე ფიქრადაც არ მომსვლია ეპისკოპოსობის ხარისხის მიღება, არც არავინ შემიწუხებია ამისათვის. ვიცოდი, რომ არ შემიძლია ღირსეულად ვატარო ეს მძიმე ტვირთი. მართალია, სიყრმითვე მქონდა ჩანერგილი გულში ღვთისა და ერის სამსახური, მაგრამ მე ჩემის ცხოვრებით ვგავდი უფრო სახარების იგავის იმ შვილს, რომელმაც მამის ბრძანებას, რომ წასულიყო და ემუშავნა ვენახში, ხალისით უპასუხა, ახლავე წავალო, მაგრამ დაპირება არ შეასრულა.

და სრულიად ბუნებრივად ვეკითხები ჩემს თავს, ვარ ღირსი ეპისკოპოსობის ხარისხის მიღებისა, თუ არა? მოსეს სიტყვები რომ გავიმეორო: "უფალო, მიავლინე სხვა იგი, რომლისა მივლინება ძალგიძს," თუ ისაიასი: "აჰა, უფალო, მიმავლინე მე!" უკეთუ გავიხსენებ პავლე მოციქულის სიტყვებს: "ჯერ არს ეპისკოპოსისა უბიწო ყოფა (ტიტეს მიმ. 1.7) და სხვა, უკეთუ წარმოვიდგენ გონებით, თუ ვითარ შეაძრწუნებდა წმიდათა მამათა: ბასილი დიდსა, გრიგოლ ღვთისმეტყველსა, იოანე ოქროპირსა, ამბროსი მედიოლანელსა და სხვათა მრავალთა ეპისკოპოსის ხარისხის მიღება, უნებლიეთ დავეთანხმები მათ, ვისაც უღირსად მივაჩნივარ ეპისკოპოსის ხარისხის მიღებისათვის. მაგრამ ვსასოებ ყოვლად შემძლებელი ღმერთი განკურნებს სულიერთა და ხორციელთა უძლურებათა ჩემთა და მომცემს შეძლებას გავამართლო მათი იმედი, ვინც არ დაჰხედა ჩემს უძლურებას და მომიწოდა ამ დიდ თანამდებობისათვის.

ძნელია დღეს ღვთისა და ერის სამსახური. მსოფლიო ომმა სრულიად გადაატრიალა ტრადიციული შეხედულებანი. ძლიერნი ტახტნი მეფეთანი დაიმსხვრენ. ძველი ტირანია მოისპო, მაგრამ, "შეკრებასა ღვარძლისასა აღმოჰფხვრეს იფქლიცა." (მთ. 13,29) და იფქლი უფროს, ვიდრე ღვარძლი. განსაკუთრებით ეკვეთნენ სარწმუნოებას. დღეს, სარწმუნოება მიაჩნია ნასწავლსა და უსწავლელს, ადამიანის დამამცირებელ და უკან ჩამომრჩენ ფაქტორად. ასეთი გარემოება გვაძლევს ჩვენ, სასულიერო მოღვაწეთ, შესაფერისად აღვიჭურვოდ და ისე ვიმოქმედოთ. მართალია, ეკლესია ქრისტესი ურყევია თავის საფუძვლებით, მაგრამ ეკლესიის მოქმედება, ხან მარტივდება, ხან კი რთულდება და ფართოვდება, ცხოვრებისდა გვარად. გონებრივი, ზნეობრივი, პოლიტიკური, ეკონომიური და სოციალური ცვალებადობა აღიბეჭდების ეკლესიის ცხოვრებაზეც. ასეთი საზოგადოებრივი ცვლილებანი მოითხოვენ ეკლესიისა და მის მსახურთაგან ცხოვრებასთან შეფარდებულ მოქმედებას, ერთგვარ შეგუებას და ალღოს აღებას. ერთ წერტილზე გაჩერება ნიშნავს უკან ჩამორჩენას და ერთგვარ სიკვდილს.

თუ დავაკვირდებით ახლა ჩვენს გარშემო ცხოვრების დუღილს, შევნიშნავთ, რომ საზოგადოების სხვა და სხვა წრეებმა თავისებურად, მაგრამ ყველამ უარყოფითად განიცადეს განვლილი ამბები. ჩვენი ინტელიგენცია სხვა და სხვა მიზეზებისა გამო ამ უკანასკნელ საუკუნებში არ ყოფილა პატივისმცემელი ეკლესიისა, ამ ბოლო დროს კი ამ ინტელიგენციაში გაიმარჯვა და სათავეში მოექცა ცხოვრებას ის ნაწილი, რომელიც ეკლესიისადმი გულგრილობას კი აღარ სჯერდება, არამედ ეკლესიას სასტიკ ომს უცხადებს. მართალია, ხალხის დახმარებით მან დაამხო ტირანია თვითმპყრობელობისა, მაგრამ თვით უიმედოდ დასნეულდა უტოპიზმით. საიქიო სამოთხის უარისმყოფელებმა მოინდომეს ღვთისა და სარწმუნოების გმობით სააქაო სამოთხის დამყარება. მაგრამ ცხადი შეიქნა, ურელიგიოთ ზნეობის დამყარება ფუჭი ოცნებაა. სარწმუნოების დამცირებას მოჰყვება ამ ქვეყნადვე ჯოჯოხეთი. ადამიანი - ადამიანისთვის მგელიაო, იტყოდნენ რომაელები. ეს სიტყვები დღეს ალეგორიას კი აღარ შეიცავენ. ალაგ-ალაგ ადამიანი ისე დაეცა, რომ კაცის მჭამელად იქცა.

ინტელიგენციის ასეთმა ქადაგებამ ის ნაყოფი გამოიღო, რომ მდაბიო ხალხი, ზნეობრივად დაეცა, ვერც უფლებრივად მოიპოვა რამე: ასეთივე დაბეჩავებულია, როგორც უწინ. ვერც ეკონომიურად გაღონიერდა, პირიქით, მისი კეთილდღეობა დიდს განსაცდელშია.

როგორ შეხვდა ახალ ცვლილებებს სამღვდელოება? მღვდლები არიან ეპისკოპოსის თანამშრომელნი და მის განზრახვათა აღმასრულებელნი. სამწუხაროდ სამღვდელოების უმრავლესობას დავიწყებული აქვს სახარება ქრისტესი, იმას შემუშავებული აქვს თავისი სახარება და მორალი. არამც თუ უნაკლულოდ არ ასრულებს იგი თავის მოვალეობას, არამედ მრავალი მღვდელი თვეში ერთხელაც არ შეიხედავს ეკლესიაში. ლოთობა, გარყვნილება, გაუტანლობა, უმცროს თანამოძმის დაჩაგვრა, მის კუთვნილ შემოსავლის მითვისებით - ძალიან ხშირი მოვლენაა სამღვდელოებაში, კერძოთ ქართლში. საჭიროა უღირს მწყემსთა გასწორება, ჯიუტთა ჩამოშორება ეკლესიისაგან და საერთოდ - სამღვდელოებაში შეტანა თავის ღირსების შეგნების და დაცვისა, საჭიროა მისი მოდუნებული ენერგიის ამოძრავება.

როდესაც ჩვენის ეკლესიის ჩამოთვლილ წყლულებს გავითვალისწინებ, უნებლიეთ შემიპყრობს შიში და სასოწარკვეთილება წინამდებარე სარბიელზე გამოსვლის ჟამს. მაგრამ დიდ არს უფალი და განუზომელია მოწყალება მისი ჩვენდა მიმართ! მე მრწამს: თვინიერ სარწმუნოებისა არ არის ერის კეთილდღეობა და ხსნა. ყოველი სასიცოცხლო ნიშნების მატარებელი ერი უნდა ეყრდნობოდეს სარწმუნოებას. ჩვენთვის, ქართველებისათვის ხომ ქრისტიანული სარწმუნოება არის ცხოველსმყოფელი სვეტი, რომელსაც ეყრდნობა მისი საიქიო და სააქაო ბედნიერება. ქრისტიანების შესუსტებამ დააუძლურა საქართველო. დროთა უკუღმა ტრიალმა გაამაჰმადიანა მესამედზე მეტი ქართველობა. ვერავითარმა პროპაგანდამ ვეღარ მოაქცია მათი გული საქართველოსკენ. ამის მოწამენია საინგილო, აფხაზეთი, მესხეთი, ტაო-კლარჯეთი, ბორჩალო. მაინც ქრისტიანული სარწმუნოება არის ცხოველი სვეტი ქართველი ერის არსებობისა. ამიტომაც უწოდა ქართველმა ერმა თავის ქრისტიანობის აკვანს, ემბაზს, პირველსა და უმთავრეს საყდარს მცხეთაში "სვეტიცხოველი". ეს "სვეტი ცხოველი" უძღოდა ჩვენს მამა-პაპათ მრავალ საუკუნეთა განმავლობაში წინ, როგორც ღრუბლის სვეტი უძღოდა და უნათებდა გზას უდაბნოში ეგვიპტის მონობისაგან თავდაღწეულ ისრაელს. დღეს ეს სვეტი ისე ვეღარ ბრწყინავს, როგორც დავით აღმაშენებლის და თამარის დროს, მას ნისლი გადაეფარა და ვეღარ სწვდება მისი სხივები საქართველოს ყოველ კუთხეს. ამ სვეტს ებრძოდა სპარსეთის და შემდეგ ოსმალეთის მუსულმანობა, მას ებრძოდა და დღესაც ებრძვის ვითომდა ქრისტიანულ რუსეთის უხეში ძალა, ძველი და ახალი, მაგრამ ძალუმია ქართველ ერის ძველი კულტურა, რომელიც გაღვიძებული იყო, ჯერ კიდევ X ს-ის უწინარეს ქრისტეს მოსვლისა და გაკეთილშობილდა ქრისტიანობის ზედგავლენით. დღესაც მაგრადა სდგას ჩვენი სასოება "სვეტიცხოველი" - ეკლესია ქრისტესი. "სვეტი-ცხოველი" მიაფენს თავის შარავანდედს საქართველოს ყოველ კუთხეს და შეჰკრებს მთლიან საქართველოს. ისევ "სვეტმაცხოველმა" უნდა ადინოს და აწვეთოს ქართველთა გულში მირონი დაუშრეტელი და მისცეს მას ძალი და სიმხნე ღვთისა და სამშობლოს სიყვარულისა და სამსახურისა.

ამ რწმენით და სასოებით მივიღებ მღვდელმთავრობის ხარისხს. მივანდობ უფალს ჩემს თავს და შევთხოვ მას, მომცეს ძალი და სიმხნე ურცხვენელად ვიღვაწო სადიდებლად მისდა და სასარგებლოდ ერისა ჩვენისა. ვსასოებ, რომ მადლი სულისა წმიდისა, რომელიც მოვლინებულ იქნება ჩემზედა, უწმიდესო მეუფეო და თქვენო ყოვლადუსამღვდელოესობავ, ლოცვითა და ხელდასხმითა თქვენისათა, შეავსებს ნაკლოვანებათა ჩემთა. ილოცეთ ჩემთვის თქვენცა, მამანო და ძმანო, რათა განამტკიცოს უფალმა ძალნი ჩემნი, რათა წარემათებოდნენ სულიერითა ჰასაკითა  ჩემ მიერ ძღვანებულნი პირმეტყველნი ცხოვარნი და მწყემსნი, რათა არა წარვიწყმიდო სული ჩემი და არცა წარვსწყმიდო სულნი სულიერთა შვილთა ჩემთანი."[17] მეუფე ქრისტეფორეს ეს სიტყვა ზუსტად ასახავდა XX საუკუნის 20-იანი წლების საქართველოს სოციალურ-პოლიტიკური და სულიერი ცხოვრების სურათს. ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლება როგორი ნათელი ფერებითაც არ უნდა შეფუთულიყო გონიერი ადამიანებს ვერ მოატყუებდა. მოდიოდა ნგრევისა და წარსულის უარყოფის მძიმე პერიოდი... სასულიერო წოდება უნდა მომზადებული შეხვედროდა მოსალოდნელ განსაცდელს...

4. მღვდელმთავრობის ხანა

1921 წლის 25 თებერვალს საბჭოთა რუსეთის საოკუპაციო ჯარები თბილისში შემოვიდნენ, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობა ჯერ ქუთაისში, შემდეგ ბათუმში გადავიდა, საიდანაც ემიგრაციაში წავიდა. ევროპის სახელმწიფოებმა მხოლოდ დიპლომატიურ დონეზე გააპროტესტეს ბოლშევიკური რუსეთის მიერ საქართველოს დაპყრობა. ახალმა საოკუპაციო ხელისუფლების უმაღლესმა ორგანომ "რევკომმა" გააუქმა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის დადგენილებანი, პარლამენტის მიერ დამტკიცებული საქართველოს კონსტიტუცია, ბოლშევიკური საოკუპაციო რეჟიმის მოწინააღმდეგეთა მიმართ დაიწყო ტერორი. აპატიმრებდნენ და გაუსამართლებლად ხოცავდნენ ქართველს პატრიოტებს, საქართველოს სხვადასხვა პროვინციებში სისხლის გუბეები დადგა. ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლების მთავარი სამიზნედ იქცნენ ქართული ეროვნული ცნობიერების მატარებელი ინტელიგენცია და არისტროკრატია. მათთვის მიუღებელი იყო სამშობლოს, ეროვნების ცნება. - საქართველო ძალიან გათავხედდა და იგი უნდა გადაიხნას. - ამ სიტყვების ავტორმა იოსებ სტალინმა ყველაფერი გააკეთა თავისი სამშობლოს გადასახნავად. 1921-1922 წლებში საქართველოს ჩამოაშორეს ერთა ლიგის მიერ საქართველოს სახელმწიფოს კანონიერ საზღვრებში მოქცეული შემდეგი ტერიტორიები: ისტორიული ტაო-კლარჯეთი, ლორე-ტაშირის ოლქი, საინგილო, სოჭის რაიონი. გარდა ამისა დარჩენილი ტერიტორია დააქუცმაცეს ავტონომიებად (აფხაზეთი, აჭარა, სამხრეთ ოსეთი). საქართველო თავისი ავტონომიებით შეიყვანეს ამიერკავკასიის ფედერაციაში და მისი მეშვეობით ახალ მოდერნიზებულ რუსულ იმპერიაში, რომელსაც საბჭოთა კავშირი უწოდეს.

ბოლშევიკური ხელისუფლება იყო ურწმუნო ფანატიკოსების ჯგუფი, რომელთაც სძულდათ ტრადიციული რელიგიები და სწამდათ ახლად შექმნილი კერპები მარქსი, ენგელსი, ლენინი, სტალინი, ტროცკი, ბუხარინი, ზინოვიევი. საოკუპაციო ხელისუფლება შიშობდა მათი ბოდვითი იდეები ხალხში ფეხს ვერ მოიკიდებდა, თუ არ მოსპობდნენ მართლმადიდებელ ქრისტიანულ სარწმუნოებას. 1921 წლისათვის საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიას 1450 მოქმედი ეკლესია, 25 მონასტერი, 1600 სასულიერო პირი ჰყავდა. ეს მნიშვნელოვანი ძალა იყო და ბოლშევიკების მტკიცებით საჭირო იყო მათი განადგურება. საოკუპაციო ხელისუფლების რევკომის 1921 წლის 15 აპრილის დადგენილებით საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია გამოცხადდა იურიდიული სტატუსის არმქონე ორგანიზაციად და მთელი მისი ქონება ბოლშევიკური ხელისუფლების საკუთრებად. ამ დადგენილების გამოცემის შემდეგ დაიწყო აგრესიული ათეიზმის უმძიმესი ხანა, ეკლესია-მონასტრების ადმინისტრაციული წესით დახურვა, საეკლესიო სიწმიდეთა შეურაცხყოფა - დატაცება, ეკლესიათა ნგრევა, სასულიერო პირთა დაპატიმრება - დახვრეტა. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიას თავს დაატყდა საშინელი ტერორი და ცილისწამება. ასეთ რთულ ეპოქაში მოუხდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის თანამდებობაზე საქმიანობის დაწყება ცხუმ-ბედიელ მიტროპოლიტს, უწმიდესსა და უნეტარესს ამბროსის. საქართველოს მართლმადიდებელმა სამოციქულო ეკლესიამ გელათის საეკლესიო კრებაზე მკაცრად გააპროტესტა ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლების მიერ მიღებული 1921 წლის 15 აპრილის დადგენილება და მოითხოვა მისი გაუქმება, ვინაიდან იგი ეწინააღმდეგება სინდისის თავისუფლების დეკრეტს. "ხელისუფლების მიერ ამ სამართლიანი მოთხოვნის უარყოფა მაჩვენებელი იქნება იმისა, რომ მართლმადიდებელი ეკლესია გამოცხადებულია დევნილ სარწმუნოებად და ეს გარემოება ეცნობება ყველა მორწმუნეთ."[18] საოკუპაციო ხელისუფლებამ არა თუ გააუქმა აღნიშნული დადგენილება, არამედ კიდევ უფრო გააძლიერა რეპრესიები. ასეთ რთულ ვითარებაში დაიწყო თავისი სამღვდელმთავრო მოვალეობის შესრულება ეპისკოპოსმა ქრისტეფორე ციცქიშვილმა, რომელიც აკურთხეს მანგლელ-ურბნელად. ამ დროს აღნიშნული ეპარქიები, იქ მყოფი სამღვდელოება ხელისუფლებისგან განიცდიდა სასტიკ ზეწოლას. მდგომარეობა იმდენად საგანგაშო იყო, რომ შექმნილი ვითარება საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს სხდომაზე არაერთხელ იქნა განხილული. 1922 წლის აპრილში კი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა უწმიდესმა და უნეტარესმა ამბროსიმ საგანგებო წერილით მიმართა გენუის საერთაშორისო კონფერენციის მონაწილეებს და მოითხოვა მსოფლიოს დიდი სახელმწიფოებისგან დაეცვათ საქართველო, ქართველი ერი, რომელიც საოკუპაციო ხელისუფლების წყალობით სისხლისაგან იცლებოდა. სამწუხაროდ დასავლეთის სახელმწიფოების მხარდაჭერა სიტყვიერ თანაგრძნობას არ გასცილებია. საოკუპაციო ხელისუფლებამ მიიღო გადაწყვეტილება უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი დაკითხვაზე გამოეძახებინათ "ჩეკაში". 1922 წლის 13 ივნისს საპატრიარქო სასახლეში მიმდინარეობდა საკათალიკოსო საბჭოს სხდომა, სადაც მივიდნენ "ჩეკას" წარმომადგენლები და გამოაცხადეს "კათოლიკოსი დაკითხვაზე უნდა წამოვიდეს "ჩეკას" თავმჯდომარესთან კოტე ცინცაძესთანო." კათოლიკოს-პატრიარქმა ითხოვა ათი წუთი, განაგრძო სხდომა და გამოაცხადა მისი შესაძლო დაპატიმრების შემთხვევაში აუცილებელი იყო რომელიმე მღვდელმთავარს მისი მოვალეობა შეესრულებინა, ამიტომ იგი ქმნიდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებით მმართველობას და მის თავმჯდომარედ მანგლელ-ურბნელ ეპისკოპოსს ქრისტეფორე ციცქიშვილს ნიშნავდა. დროებითი მმართველობის მიერ მიღებული გადაწყვეტილებანი კანონიერი იქნებოდა მხოლოდ კათოლიკოს-პატრიარქის დაპატიმრების ან ავადმყოფობის შემთხვევაში. კათოლიკოსის დაკითხვა "ჩეკას" შენობაში გვიან ღამემდე გაგრძელდა. ხელისუფლებამ უწმიდესსა და უნეტარესს ამბროსის ბრალი დასდო: "ცილისწამებაში", საბჭოთა ხელისუფლების გაბრიაბრურებაში," "კონტრევოლუციონერებაში." 1922 წლის 17 ნოემბერს საოკუპაციო ხელისუფლებამ მიიღო დადგენილება საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიისათვის ჩამოერთმია საპატრიარქო სასახლე. პატრიარქი ამბროსი შინაპატიმრობაში იმყოფებოდა. 1923 წლის 13 იანვარს საქართველოს სსრ საგანგებო კომისიის (ჩეკას) გადაწყვეტილებით დაპატიმრებულ იქნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს მთელი შემადგენლობა. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მართვა-გამგეობა გადავიდა უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსის მიერ დამტკიცებული საქართველოს ეკლესიის დროებითი მმართველობის ხელში, რომელსაც მეთაურობდა მანგლელ-ურბნელი ეპისკოპოსი ქრისტეფორე (ციცქიშვილი). რა უნდა გაეკეთებინა ასეთ რთულ ვითარებაში მეუფე ქრისტეფორეს? იგი პირველ ყოვლისა შეეცადა ხელისუფლებასთან დიალოგზე წასვლას და აღნიშნა, რომ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიაში ყველა არ იზიარებდა კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის მიერ გენუის კონფერენციაზე გაგზავნილი მემორანდუმის შინაარსს. ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლებისათვის ეს განცხადება სასურველი მესიჯი იყო. ხელისუფლება შეეცადა და ნაწილობრივ მიაღწია კიდეც საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის შიგნით დაპირისპირების პროვოცირებას. სასულიერო პირთა ნაწილმა გულუბრყვილოდ დაიჯერა, თუ არა უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსის მემორანდუმი საბჭოთა ხელისუფლებასა და ეკლესიას შორის ასეთი დაპირისპირება არ იქნებოდაო. ბოლშევიკური პრესა, უშიშროების აგენტურა, აქტიურად ცდილობდა მოსახლეობაში ამ აზრის განმტკიცებას. ბოლშევიკები შეეცადნენ ეკლესიის შიგნით დასაყრდენის მოპოვებას, მათთვის სარწმუნოების, საეკლესიო კანონიკისა და სამშობლოს ინტერესების დამცველი სასულიერო პირები მიუღებელნი იყვნენ, ამიტომ სასულიერო წოდება ორ ჯგუფად გაჰყვეს. პირველი მიმართულების წევრები, რომელნიც შეურიგებელნი იყვნენ საოკუპაციო ხელისუფლების მიმართ მოინათლენ როგორც "პირწავარდნილი რეაქციონერი ანტისაბჭოელები" და გააგრძელეს მათი დევნა-შევიწროება, მეორე მიმართულების წევრებს, რომელნიც მოსურნე იყვნენ საოკუპაციო ხელისუფლებასთან დიალოგის და თანამშრომლობისა "პროგრესიული სამღვდელოება" ეწოდა. ეპისკოპოსი ქრისტეფორე (ციცქიშვილი) ქართველი სამღვდელოების იმ ჯგუფს ხელმძღვანელობდა, ვინც თვლიდა, რომ ეკლესიის გადასარჩენად აუცილებელი იყო ხელისუფლებასთან დიალოგი, ამავე დროს საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიაში საჭირო იყო განახლება და რეფორმები. ბოლშევიკურმა ხელისუფლებამ ამ "რეფორმებში" მისთვის სასურველი პოზიცია დაინახა. 1923 წლის 10 სექტემბერს მეტეხის ციხეში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ამბროსიმ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმარველის, ურბნელი ეპისკოპოსის ქრისტეფორესა და ბათუმ-შემოქმედელი ეპისკოპოსის დავითისაგან (კაჭახიძე) ასეთი შინაარსის მიმართვა მიიღო "საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭომ 1923 წლის 9 სექტემბერს სხდომაზე დაადგინა: საკათალიკოსო საბჭო სცნობს, რომ კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის ყოფნა საქართველოს ეკლესიის სათავეში ამჟამად ვნებას აყენებს ეკლესიას და ამისათვის განაჩინებს: ეთხოვოს მის უწმიდესობას თავისი ადგილი დაუთმოს სხვა პირს."[19] მსგავსი შინაარსის განცხადება უფრო მწვავე შეფასებებით განმეორდა 1924 წლის 16 ოქტომბერს "ჩვენ ქვემოთ ხელის მომწერთ გავითვალისწინეთ რა საქართველოს ეკლესიის დღევანდელი უნუგეშო მდგომარეობა ტაძრების ნგრევა, მღვდელთაგან ნაძალადევად სამსახურისათვის თავის დანებება, დაჭერა და ციხეში ჩაგდება და ბოლოს დახვრეტაც კი, მორწმუნე ერის წუხილი და გოდება ეკლესიების გაუქმების გამო, მივედით იმ დასკვნამდე, რომ ამის მიზეზია მემორანდუმი. კათოლიკოს-პატრიარქმა ამბროსიმ გამოუსწორებელი ზიანი მიაყენა როგორც მთლიანად ქართველ ერს, ისე განსაკუთრებულად საქართველოს ეკლესიას, ამისათვის მოვითხოვთ, რომ ამბროსიმ საჯაროდ აღიაროს თავისი შეცდომა. თუ არ აღიარებს შეცდომას მოწვეულ იქნას კრება მის გადასაყენებლად." მიმართვას ხელს აწერდნენ ეპისკოპოსები: ქრისტეფორე (ციცქიშვილი), დავითი (კაჭახიძე), სვიმეონი (ჭელიძე), ნესტორი (ყუბანეიშვილი). ხელისუფლებამ მიზანს მიაღწია სახეზე იყო ეკლესიის შიგნით დაპირისპირება. ამას ადასტურებდა 1925 წლის 6 იანვრის გაზეთი "კომუნისტის" ინფორმაცია, რომელიც იუწყებოდა: "1925 წლის 2 იანვარს რელიგიურ საზოგადოებათა წარმომადგენლობის კრებამ, რომელსაც ესწრებოდნენ: თ. სახოკია, ი. მირიანაშვილი, დ. ლაზარიშვილი. ანტ. თოთიბაძე, დ. გარსიაშვილი, მ. ფხალაძე, ი. რატიშვილი, ნ. მაჭარაშვილი დაადგინა: ეპისკოპოს ქრისტეფორეს გამოუცხადოს უნდობლობა."[20] სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ამბროსიმ მისი გადადგომის მოსურნეთ შემოუთვალა, რომ იგი თავისი ნებით არ გადადგებოდა, თუ სურდათ, ოფიციალურად გადაეყენებინათ. საზოგადოების უმრავლესობისათვის ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლება მიუღებელი იყო, უწმიდესი ამბროსი საქართველოს სახელმწიფოებრივი და ეკლესიური თავისუფლებისათვის მებრძოლი გმირისათვის სასულიერო პირთა ნაწილისგან გადადგომის და მონანიების მოთხოვნა ხელისუფლებისაგან დაკვეთად აღიქმებოდა. ოფიციალურ ხელისუფლებასთან თანამშრომლობისა და დიალოგის სურვილმა ეკლესიაში განახლებისა და რეფორმების მოსურნენი კიდევ უფრო შორს წაიყვანა. 1923 წლის 2 სექტემბერს ქუთაისში ჩატარებულ სამღვდელოების კრებას დაესწრო პროვინციელი ბოლშევიკების ლიდერი ვალია ბახტაძე, რომელმაც სასულიერო პირებს მიმართა, თუ როგორ უნდა ყოფილიყო განახლებული ეკლესია და რა შემთხვევაში ითანამშრომლებდა ხელისუფლება მასთან. ეპისკოპოსმა დავითმა გულახდილად განაცხადა: "დადგა დრო, ეკლესიაში განხორციელდეს ცვლილებები თანამედროვე ცხოვრების მიხედვით. ამ გზით გადადგმულ იქნას პროგრესული ნაბიჯები ეკლესიურ ცხოვრებაში, გენუის კონფერენციაზე გაგზავნილმა მემორანდუმმა, კონტრრევოლუციურმა გამოსვლებმა საქართველოს ეკლესია უხერხულ მდგომარეობაში ჩააყენა, საბჭოთა ხელისუფლებამ იგი თავის მტრად მიაჩნია და ამიტომ დაარბია ეკლესიები, დაიქსაქსა სამღვდელოება, მთავრობა უნდა დარწმუნდეს, რომ ეკლესიას პოლიტიკასთან არავითარი საერთო არა აქვს, თუ ამას დავამტკიცებთ ნორმალურ პირობებში, მაშინ ალბათ ხელისუფლება შეწყვეტს ეკლესიის საწინააღმდეგოდ კამპანიას."[21] ნუთუ მართლა სჯეროდათ მათ, რომ საოკუპაციო ხელისუფლების ეკლესიისადმი მტრული დამოკიდებულების მიზეზი მხოლოდ გენუის კონფერენციაზე გაგზავნილი მემორანდუმი იყო? რა თქმა უნდა არა. ხელისუფლებას უფრო დიდი გეგმები ჰქონდა. იგი ახალ რელიგიას "სოციალიზმს და კომუნიზმს" სთავაზობდა საზოგადოებას და იქ ჭეშმარიტი რელიგიის ადგილი აღარ რჩებოდა. მაინც რა რეფორმებს და სიახლეებს გულისხმობდნენ ეკლესიაში ხელისუფლებასთან თანამშრომლობის მოსურნენი? ამ კითხვაზე პასუხს გვაძლევს მათ მიერ შედგენილი "საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სარეფორმო პროექტი," რომლის თანახმადაც უქმდებოდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭო (სინოდი), სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის თანამდებობა. საქართველოს ეკლესიის მეთაური იქნებოდა თბილისის მთავარეპისკოპოსი, რომელსაც უნდა დაქვემდებარებოდა ქართლ-კახეთის ეპარქიის კათედრები, მისი რეზიდენცია იქნებოდა თბილისში. თბილისის მღვდელმთავარს თანაშემწედ ეყოლებოდა ქორეპისკოპოსი. იმერეთისა და გურია-სამეგრელოს ეპარქიას მართავდა ქუთაისის მღვდელმთავარი, რომელსაც კათედრა ექნებოდა ქუთაისში, აფხაზეთსა და სამურზაყანოს ეპარქიას მართავდა ცხუმ-აფხაზეთის ეპისკოპოსი, რომელსაც კათედრა ექნებოდა სოხუმში. საქართველოს ეკლესიის მღვდელმთავრებს ეხმარებოდნენ მთავარეპისკოპოსები, რომელთაც ეპარქიები დაყოფილი აქვთ ოლქებად და ცხოვრობენ იქ, სადაც მოესურვებოდათ. პროექტის თანახმად ცვლილებები უნდა შეხებოდა თვით ეკლესიასაც. საკურთხევლის კანკელს მოაჯირი ცვლიდა, ეკლესიიდან უნდა გამოეტანათ ყველა ხატი  (მაცხოვრის ხატის გარდა), ტაძარში იკრძალებოდა საკმევლისა და საცეცხლურის გამოყენება, სამრეკლოდან ზარის დარეკვა შეიძლებოდა მხოლოდ ერთხელ წირვის დაწყების წინ, რეფორმატორთა აზრით დროის მოთხოვნის შესაბამისად უნდა გამარტივებულიყო ღვთისმსახურება, წირვის დროს არასავალდებულოდ ცხადდებოდა სამოციქულოს წაკითხვა, შვიდი საიდუმლოდან სავალდებულო არ იყო სინანული, ჰიგიენური მოსაზრებით ზიარების დროს სავალდებულო არ იყო ბარძიმიდან ზიარება. საეკლესიო წიგნები ძველი ქართულისა და ასომთავრულ-ხუცურის ნაცვლად უნდა გათანამედროვებულიყო. უნდა შემცირებულიყო საეკლესიო დღესასწაულების აღნიშვნა, კატეგორიულად იკრძალებოდა ბერ-მონაზვნობა, ვისაც უნდოდა შეეძლო განდეგილად ეცხოვრა, ეს მას არანაირ პრივილეგიას არ ანიჭებდა. საეპისკოპოსო კანდიდატი შეიძლება ყოფილიყო ცოლიანი, ან ქვრივი. შეიძლებოდა დაქვრივებული მღვდლის მეორედ დაქორწინება. იკრძალებოდა მარხვა, აუცილებლად იყო მიჩნეული საეკლესიო დღესასწაულების ახალი სტილით აღნიშვნა, მრავალსაუკუნოვანი ქართული საგალობლების გათანამედროვება. ისინი მიიჩნევდნენ, თუ ეს რეფორმა საეკლესიო ცხოვრების სფეროში გატარდებოდა, ამას მოჰყვებოდა ეკლესიის საქმიანობის გამოცოცხლება და პროგრესის გზაზე დამყარება, კარჩაკეტილობისა და ცალმხრივობის მოსპობა, მისი გამოცოცხლება და გავრცელება ყველა იმ საქმეზე, რომელნიც ემსახურებიან, როგორც კერძო პიროვნებას, ისე საზოგადოებრივი განვითარებისა და პროგრესის საქმეს."[22] ეცნობი ამ პროექტს და უსიამოვნო განწყობა გეუფლება, ეკლესია, საეკლესიო კანონიკა, რომელიც საუკუნეთა მანძილზე ჩამოყალიბდა და შეუცვლელად მოაღწია XX საუკუნემდე დადგა უდიდესი განსაცდელის წინაშე. საზოგადოებაში მომხდარი ნებისმიერი ცვლილება არ უნდა აისახოს ეკლესიაზე, სამწუხაროდ მათ ეს არ ესმოდათ და ამ რეფორმის ცხოვრებაში გატარება საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის სრულ განადგურებას გამოიწვევდა.

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითმა მმართველობამ მიიღო გადაწყვეტილება ახალ სტილზე გადასვლის შესახებ საქართველოს ავტოკეფალური ეკლესიის მღვდელმთავართა, სამღვდელოებისა და ყოველთა მორწმუნეთა სახელმძღვანელოდ ახალი სტილის კალენდარის შემოღების შესახებ ასეთი დადგენილება გაავრცელა:

"1. 1923 წლის 24 ოქტომბრისა შემოღებულ იქმნეს ამა წლის პირველ ნოემბრიდან საქართველოს ეკლესიაში ახალი სტილის კალენდარი. დღესასწაულები, წმიდათა ხსენებანი და მარხვანი ამა წლის 1 ნოემბრიდან დაწესებულია ახალი სტილის კალენდრის თანახმად. 1924 წელს ბრწყინვალე აღდგომა გადახდილ იქმნეს ახალი სტილით. გამოეცხადოს საკათალიკოსო საბჭოს მადლობა - პროფესორ დიდებულიძეს და ბენაშვილს, პასქალიონის შედგენისათვის ახალის სტილის კალენდრის თანახმად.

დადგენილებას ხელს აწერდნენ: სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის დროებითი მოადგილე, ეპისკოპოსი ქრისტეფორე ურბნელი, დეკანოზი გიორგი გამრეკელი, დეკ. ბენიამინ კანდელაკი, ივანე რატიშვილი, გერასიმე იმნაიშვილი.

2. 1924 წლის 11 აპრილს: "საკათ. საბჭომ" მოისმინა განცხადება ეპისკოპოს სვიმონ ჭყონდიდელისა, შუამდგომლობა სხვადასხვა ადგილებიდან მორწმუნეთაგან და დადგენილება ტფილისის სამღვდელოების კრებისა, რომ პასექის უქმობა 1924 წელში, მხოლოდ ამ წელში, გამონაკლისის სახით, მოხდეს ძველი სტილით, დაადგინა: "საკათ. საბჭო ადასტურებს თავის დადგენილებებს, შესახებ ახალის სტილის შემოღებისა საქართველოს ეკლესიაში, მხოლოდ ამა 1924 წლის პასექის უქმობას აცხადებს ძველი სტილით."

ხელს აწერენ: საკათალიკოსო საბჭოს დროებითი თავჯდომარე ეპ. ქრისტეფორე ურბნელი, მიტრ. ნაზარი, ეპ. სვიმონ ჭყონდიდელი, დეკანოზი გიორგი გამრეკელი, დეკ. ბენ. კანდელაკი, ივანე რატიშვილი, სოფრომ მგალობლიშვილი, გერასიმე იმნაიშვილი.

3. 1924 წლის 16 ოქტომბრის: "თანახმად საკათ. საბჭოს დადგენილებათა 1923 წლის 24 ოქტომბრიდან და 1924 წლის 11 აპრილიდან, შემოღება ახალი სტილის კალენდრისა საქართველოს ეკლესიაში დადასტურებულ იქმნეს."

ხელს აწერენ: კათოლიკოს-პატრიარქის დროებითი მოადგილე ეპ. ქრისტეფორე ურბნელი, ეპ. დავითი, ეპ. სვიმონ ჭყონდიდელი, ეპ. ნესტორი, დეკ. გიორგი გამრეკელი, დეკ. ბენიამენ კანდელაკი, გერასიმე იმნაიშვილი.

თანახმად ზემო მოყვანილ სრ. საქართველოს საკათალიკოსო საბჭოს დადგენილებათა, მე, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის დროებითმა მოადგილემ, ურბნელმა მიტროპოლიტმა ქრისტეფორემ, ამა 1925 წლის 14 იანვარს, წმიდისა მოციქულთა სწორისა, ქართველთა განმანათლებელის ნინოს ხსენების დღეს, ტფილისის სიონის საკათედრო ტაძარში გამოვაცხადე საქართველოს ავტოკეფალურ ეკლესიის მღვდელმთავართა, სამღვდელოებისა და ყოველთა მორწმუნეთა საცნობელად და სახელმძღვანელოდ.

ახალი სტილის კალენდარი მიღებულია საქართველოს ეკლესიის მიერ მთლიანად და ყველა დღესასწაულები, როგორც უძრავნი, ისე მოძრავნი, მარხვანი და წმიდათა ხსენებანი უნდა გადახდილ იქმნეს ახალის სტილის კალენდრის მიხედვით. 1925 წელში იქმნება:

1) ბრწყინვალე აღდგომა 12 აპრილს; 2) მეზვერისა და ფარისევლის კვირიაკე პირველ თებერვალს; 3) ხორცთა აკრება 15 თებერვალს; 4) ყველიერის აღება 22 თებერვალს; 5) ბზობა 5 აპრილს; 6) ამაღლება 21 მაისს; 7) სულის წმიდის მოფენა 31 მაისს; 8) პეტრე-პავლობის მარხვის დასაწყისი 8 ივნისს.

ახალი სტილის კალენდრის შესახები საკათ. საბჭოს დადგენილებანი ეთანხმებიან მეცნიერულ დებულებებს, დადასტურებულია საკათ. საბჭოს გაძლიერებულ შემადგენლობისაგან, ე.ი. ეპისკოპოსთა თანადასწრებით, რამდენჯერმე. ამის გამო საკითხი ახალის სტილის კალენდრის შესახებ საკათ. საბჭოში აღარ დაისმის.

მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსის და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის დროებითი მოადგილე: მიტრ. ქრისტეფორე ურბნელი.

1925 წ. 14 იანვარი"[23]

იმ დროს, როდესაც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭოს მთელი შემადგენლობა დაპატიმრებული იყო კათოლიკოს-პატრიარქ უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსის მეთაურობით. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველობის მიერ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ახალ სტილზე გადაყვანის შესახებ მიღებული გადაწყვეტილება ერთობ სარისკო, გაუმართლებელი ნაბიჯი იყო. მართალია, დროებითი მმართველობა იშველიებდა კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქოს მაგალითს, უწმიდესი ბასილ II წერილის, მაგრამ მორწმუნე მრევლმა ამ დადგენილების ინსპირატორად ბოლშევიკური ხელისუფლება მიიჩნია და სასტიკი წინააღმდეგობა გაუწია ახალი სტილის მოსურნეთ. ეპისკოპოსმა ქრისტეფორემ სცადა მხარდაჭერა მიეღო ქართული ინტელიგენციის თვალსაჩინო წარმომადგენლებისაგან. პროფესორმა კორნელი კეკელიძემ დროებითი მმართველობის ამ გადაწყვეტილებას სრული მხარდაჭერა გამოუცხადა: "მიზანშეწონილად მიმაჩნია მისი ცხოვრებაში გატარება - წერდა იგი - ცხადია მორწმუნენი საუკუნეთა განმავლობაში შეჩვეულნი ძველ ტრადიციებს, უცბათ ერთი ხელის დაკვრით ვერ შეითვისებენ ახალ წესს, მაგრამ სამღვდელოების ვალია თანდათან მიზანშეწონილი ხელმძღვანელობათა და ახსნა-განმარტებით შეაჩვიოს ისინი ამას"[24] ახალ სტილს სრული მხარ¬დაჭერა გამოუცხადა ისტორიკოსმა სერგი გორგაძემ.

საინტერესოა ეპისკოპოსის ქრისტეფორეს წერილი ივანე ჯავახიშვილისადმი. ამ წერილში ავტორი ცდილობს თავისი პოზიციის გამართლებას "მის გამო მე მნათლავენ რუსეთის ცოცხალი ეკლესიის ("обнавленц"-ების) მომხრეთ", რაც სინამდვილეს არ შეესაბამება. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ეპარქიებში რთული ვითარება შეიქმნა. მრევლის უმრავლესობამ უარი განაცხადა ახალი სტილით დღესასწაულების აღნიშვნაზე. მართალია IV საეკლესიო კრებამ დაადასტურა (1927 წლის 24 ივნისს) ახალი სტილის კანონიერება, მაგრამ 1928 წელს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათალიკოსო სინოდი იძულებული გახდა ასეთი შინაარსის განცხადება გაევრცელებინა: "ეპარქიებში შეუძლებელი გამოდგა ახალი სტილის კალენდრის გატარება, რისი მიზეზიც მორწმუნეთა მოუმზადებლობა და შეუგნებლობაა ამ საკითხში. მათი აზრით, ახალი კალენდრის შემოღება უაღრესად ძნელია იქ, სადაც საეკლესიო დღესასწაულები სახელმწიფო და საზოგადოებრივ დაწესებულებებს არ მიაჩნიათ დასასვენებელ დღეებად. ამიტომ სრულიად საქართველოს საკათალიკოსო სინოდმა განაჩინა: 1928 წლის 1 ოქტომბრიდან საქართველოს ეკლესიაში დღესასწაულნი, უძრავ-მოძრავნი და მარხვანი სრულდებოდეს იულიუსის კალენდრით."[25]

საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიაში საგანგებო ვითარება შეიქმნა. ერთ მხარეზე იყვნენ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი, საკათალიკოსო საბჭოს დაპატიმრებული წევრები, რომელნიც ბოლშევიკურ ხელისუფლებას უწოდებდნენ საოკუპაციო ხელისუფლებას და მასთან თანამშრომლობაზე უარს აცხადებდნენ. უწმიდესი ამბროსი სასამართლო პროცესზე აღნიშნავდა: "მქონდა თუ არა უფლება მე, როგორც სასულიერო პირს, შევხებოდი იმნაირ კითხვებს, რომელნიც წამოყენებულნი არიან ჩემს წერილში? როდესაც ვხედავთ უსამართლობას, გარეშე მტრების მოძალებას, ხალხის შევიწროებას, ერისთვის საზიანო შეცდომებს, ასეთ დროს ცუდია არ ვიტვირთოთ მისი ინტერესების დაცვა და მისი მწუხარების საგანი არ ვამცნოთ ქვეყანას"[26]. მეორე მხარეზე იყვნენ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველობის წევრები ეპისკოპოსის ქრისტეფორეს მეთაურობით, რომელნიც თვლიდნენ, თუ ბოლშევიკურ ხელისუფლებასთან თანამშრომლობაზე არ წავიდოდნენ საქართველოს ეკლესიას სრული კატასტროფა მოელოდა. ეპისკოპოსი ქრისტეფორე ივანე ჯავახიშვილისადმი გაგზავნილ წერილში აღნიშნავდა: "აბა თქვენ გაგეგზავნათ მემორანდუმი ევროპაში, რა მოუვიდოდა ქართულ უნივერსიტეტს, მას სრულიად გაანადგურებდნენ, თქვენ ფრთხილობთ, ჩვენ ეს სიფრთხილე ვერ გამოვიჩინეთ და საქართველოს ეკლესია განადგურდა."[27] უნივერსიტეტს პროფესურის სიფრთხილის მიუხედავად მაინც შეესივნენ ბოლშევიკები ჯერ ავტონომია წაართვეს მას, რექტორობას ჩამოაშორეს ივანე ჯავახიშვილი, ხოლო მსოფლიო მნიშვნელობის მეცნიერები   ნაციონალისტობის ბრალდებით უნივერსიტეტიდან გააძევს, ბევრი მათგანი დააპატიმრეს, მათ ჩაენაცვლნენ ახალი დროის გამეცნიერებული პროფანები, რომელთაც ისტორიამ "წითელი პროფესურა," ხელისუფლების ნების უსიტყვო აღმასრულებელნი, მისი ნასუფრალით აღზევებულნი უწოდა.

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითმა მმართველობამ  დაგმო 1924 წლის აგვისტოს ეროვნული აჯანყება და მას პოლიტიკური ავანტურა უწოდა, ასევე კიდევ ერთხელ ხაზგასმით აღინიშნა, რომ აღიარებდა ბოლშევიკურ ხელისუფლებას როგორც ერთადერთ კანონიერ ხელისუფლებას. თუმცა ეს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიისათვის შექმნილ უმძიმეს ვითარებას ოდნავაც არ ცვლიდა. საქართველოს სახკომსაბჭოს 1923 წლის 23 ნოემბრის დადგენილებით კვლავ გრძელდებოდა მოქმედი ეკლესია-მონასტრების ადმინისტრაციული წესით დახურვა, საეკლესიო ქონების ჩამორთმევა წმიდა ხატების, ჯვრების ვანდალური განადგურება, სასულიერო პირთა დაპატიმრება და დახვრეტა. 1924 წლის 19 აგვისტოს ქუთაისის მაზრის პასუხისმგებელი რწმუნებულის ვინმე შონიას განკარგულებით ანტისაბჭოთა, აგიტაციას ბრალდებით დახვრიტეს ქუთათელი მიტროპოლიტი ნაზარი (ლეჟავა), დიაკონი ბესარიონ კუხიანიძე, მღვდლები: გერმანე ჯაჯანიძე, სიმონ მჭედლიძე, იეროთოზ ნიკოლაძე. ტერორი და რეპრესიები მძვინვარებდა მთელ ქვეყანაში. საოკუპაციო ხელისუფლება აცხადებდა, რომ სინდისის თავისუფლებას იცავდა, არ ავიწროებდა ეკლესიებს, მაგრამ მისი ხელმძღვანელები საიდუმლო წერილებში მოითხოვდნენ საეკლესიო ქონების ექსპროპრიაციის (ჩამორთმევის) დაჩქარებას. ამას ადასტურებდა 1925 წლის საქართველოს სსრ ცაკის პრეზიდიუმის სხდომის ოქმი N20. "განსახილველი საგანი: საეკლესიო განძეულობის შესახებ (მომხ. ფილიპე მახარაძე) დადგენილება: წინადადება მიეცეს ამიერკავკასიისფინსახკომის რწმუნებულს საქართველოში სასწრაფოდ წარმოადგინონ საქართველოს ცაკში დაწვრილებით ცნობები თუ რომელი ეკლესიებიდან რამდენი განძეულობა იყო გამოტანილი, სად იმყოფება დღეს ეს განძეულობა, თუ გაუკეთდა ამ განძეულობას რეალიზაცია, რა დანიშნულებას მოხმარდა რეალიზაციიდან მიღებული თანხები."[28] ასეთ ვითარებაში დაიმსხვრა იმის ილუზია, რომ ხელისუფლებასთან თანამშრომლობა ეკლესიას მდგომარეობას შეუმსუბუქებდა. ეპისკოპოს დავით კაჭახიძის ბოლშევიკების ერთ-ერთი ლიდერის მიხა ცხაკაიასადმი გაგზავნილი წერილიდან ჩანს როგორ ილუზიებში იყო იგი "კომუნიზმის გაძლიერებისათვის უმჯობესია, საბჭოთა ხელისუფლებამ უმაღლესი საერო მთავრობის N25 დეკრეტი სარწმუნოების შესახებ დაიცვას. ხოლო თუ საეკლესიო წესებში და სამღვდელოებაში რაიმეა დასაგმობი, მიზეზი თვით რელიგიაში - ქრისტიანობაში კი არ უნდა ვეძიოთ, არამედ თავად სამღვდელოებაა გასაჩოთქი"[29] სამღვდელოება არა თუ "გაჩოთქეს" დაატერორეს და საერთოდ მოქალაქეობრივი უფლებებიც ჩამოართვეს.

1924 წლის 15 მაისს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველი, ეპისკოპოსი ქრისტეფორე იძულებული გახდა საგანგებო წერილით გამოხმაურებოდა შექმნილ რთულ ვითარებას. იგი მთავრობის თავმჯდომარეს ატყობინებდა: "მიუხედავად 1923 წლის ხელისუფლების ინსტრუქციებისა და რელიგიურ საზოგადოებათა დაარსების ორგანიზაციისა და თავისუფლად მოქმედების შესახებ ცხოვრებაში არ ტარდება, ფაქტიურად ხალხს აკრძალული აქვს სარწმუნოებაზე ხმის ამოღება. საქართველოში, დაკეტილია 1000-ზე მეტი ეკლესია (იხ. გაზ. "კომუნისტი" 1924 წ. 10 მაისი). ეს გარემოება ვერ აიხსნება ვერც ჩვენი ხალხის ვითომდა დაწინაურებით, ვითომც სარწმუნოებისადმი გულგრილობით... არსად საკავშირო რესპუბლიკების ტერიტორიაზე არ წარმოებს სარწმუნოების ისე შევიწროება, როგორც საქართველოში... საჭიროა ყველა ერებმა, რომელნიც საბჭოთა ფედერაციაში შედიან იგრძნონ თავი არა როგორც გერებმა, როგორც ეს იყო 1917 წლის რევოლუციამდე, არამედ საკავშირო სოციალისტური საბჭოთა სახელმწიფოს რესპუბლიკების ღვიძლ შვილებად ჭირსა და ლხინში. ქართველი ხალხი სარწმუნოების საკითხში დაჩაგრულად გრძნობს თავს... ნებას მივცემ ჩემ თავს გულახდილად ავღნიშნოთ ერთი გარემოება. მიმდინარეობს დაცინვა, გამასხარავება სასულიერო პირებისა, საზოგადოდ და ნამეტნავად ქუჩებში, ეს უფრო ამცირებს მათ, ვინც დაცინვას აწარმოებს, ხოლო სამღვდელოებას მოსახლეობის თვალში მოსავს შარავანდედითა და მოწამებრივი გვირგვინით. ასეთ დაცინვას აწარმოებდნენ ახალგაზრდები, ასე იქცევიან განსაკუთრებით რუსები, სომხები და ებრაელები. შეგიძლიათ მთლიანად დაკეტოთ ეკლესიები სარწმუნოება ისევ დარჩება უმრავლესობის გულში. განა სამღვდე-ლოებამ არ იცის, რომ საეკლესიო ცხოვრებაში ყველაფერი რიგზე არ არის, მაგრამ ხმას ვერავინ იღებს, ჩვენ გვიხდება ეკლესიის განახლებაზე ფიქრი, როცა მთავრობა წმინდად ათეისტურია.

აუცილებლად მიგვაჩნია - სასულიერო პირები მოქალაქეობრივი უფლებით გაუსწორდნენ სხვებს. ქალაქად და სოფლად სასულიერო პირთ ჰქონდეთ გარკვეული ქონება, სახლები, მრევლისგან აშენებული და მათთვის დანიშნული, ეს სახლები მათ ჩამოართვეს... გაპარტახების პირზეა მონასტრები იქნებ მიგვეცა უფლება მონასტრებში მცხოვრები ბერებისათვის მიწის ნორმის ქონებისა, რომ თავისი შრომით ირჩინონ თავი.

ეპისკოპოსი ქრისტეფორე მთავრობისაგან მოითხოვდა: 1. გაღებული იქნას ეკლესიები ყველგან საქართველოში, სადაც კი მრევლი, თუნდაც უმცირესობაც ამას მოითხოვს, 2. გამარტივებულ და გაადვილებულ იქნას რელიგიურ საზოგადოებათა გახსნის და მოწყობის საქმე. 3. დაუბრუნდეს სასულიერო პირთ საერო ტანისამოსით სამოქალაქო სამსახურში შესვლის ნება, 5. დაუბრუნდეს ეკლესიებს ჩამორთმეული ქონება, რომელიც აუცილებელია ღვთისმსახურებისათვის. სინდისის თავისუფლების რეალურად ცხოვრებაში გატარება ხელს შეუწყობს ქართველი ერის მორწმუნეთა სულიერ მოთხოვნათა დაკმაყოფილებას... საქართველოს ეკლესია საჯაროდ აცხადებს, რომ იგი სცნობს დღევანდელ საბჭოთა მთავრობას, დგას პოლიტიკის და პოლიტიკურ პროცესის გარეშე და არავის თავის წევრთაგან არ მისცემს უფლებას ამის წინააღმდეგ წავიდეს."[30] ბოლშევიკური ხელისუფლების წარმომადგენლები საჯაროდ გმობდნენ ადმინისტრაციული წესით ეკლესიების დახურვას, სასულიერო პირთა დევნა-შევიწროებას და ამას პროვინციელი ბოლშევიკების თავდადებას მიაწერდნენ, მაგრამ სინამდვილეში ეს არ ხდებოდა მათი საიდუმლო მითითებების გარეშე.

1924 წლის 20 ოქტომბერს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითმა მმართველობამ კიდევ ერთხელ მიმართა საქართველოს სსრ სახკომსაბჭოს - "ვაღიარებთ საბჭოთა ხელისუფლებას, რომელიც წარმატებით ხელმძღვანელობს ქართველი ერის კულტურულ-ეკონომიკურ და ეროვნულ აღორძინებაში. ვგმობთ 1924 წლის აგვისტოს ავანტიურას. ამავე დროს პროტესტს გამოვთქვამთ საქართველოში რელიგიური დევნის გამო, სასულიერო პირს დღეს თავისუფლად მოგზაურობა არ შეუძლიათ საქართველოში... მაგალითად მღვდლები, ძმები ნესტორ და სვიმონ დააპატიმრეს გზაში (სურამში მიდიოდნენ). სვიმონი გაგიჟდა, ნესტორი მეტეხის ციხეში ზის, ციხეებში ჩაყარეს მღვდლები მხოლოდ იმიტომ, რომ ღვთისმსახურებას ასრულებდნენ. გთხოვთ, 1. გაადვილებულ იქნას რელიგიურ საზოგადოებათა შექმნის პირობები, ცნობილ იქნას საკმარისად საზოგადოების არსებობისათვის 50 წევრის ყოლა, ნაცვლად 1500-სა, შეჩერებულ იქნას ეკლესიების დახურვა. 2. შეწყვეტილ იქნას სასულიერო პირთა შევიწროება-დევნა, 3. დაუბრუნდეთ სამუშაო მიწის ნორმა სასულიერო პირთ, რომელნიც თავის შრომით აწარმოებენ მეურნეობას. 4. დატოვებულნი იქნან თავიანთ ბინებზე თბილისში მცხოვრები სასულიერო პირები. 5. სასწრაფოდ გამოძიებულ იქნას საქმე იმ სასულიერო პირთა, რომელნიც ციხეში სხედან და თუ ისინი არ იქნებიან დამნაშავენი გაათავისუფლონ. დასასრულ სინდისის თავისუფლების დეკრეტის რეალურად ცხოვრებაში გატარება სრულად დაამშვიდებს ქართველ მორწმუნეთ, რომელნიც შეადგენენ ქართველი ერის უდიდეს ნაწილს და წაართმევს საბჭოთა ხელისუფლების მტერთ უკანასკნელ საშუალებას, რაიმე გავლენა იქონიონ ქართველ ერზე."[31] მიმართვას ხელს აწერდნენ: ეპისკოპოსი ქრისტეფორე, ეპისკოპოსი დავითი, ეპისკოპოსი სვიმეონი, ეპისკოპოსი ნესტორი. ეპისკოპოსმა ქრისტეფორემ ბოლშევიკურ ხელისუფლებას საგანგებო წერილობითი განცხადებით სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსის პატიმრობიდან გათავისუფლება მოითხოვა. საქართველოს სსრ ცენტრალურ აღმასრულებელ კომიტეტს "როგორც თბილისის სამღვდელოებამ თავის საოლქო კრების დადგენილებით, ისე საქართველოს ეკლესიის ყველა ეპისკოპოსმა მთავრობისადმი წარდგენილ მოხსენებაში 1924 წლის 20 ოქტომბერს განუცხადეს მთავრობას, რომ სამღვდელოება სცნობს საბჭოთა მთავრობას, გმობს მთავრობის საწინააღმდეგო გამოსვლებს, რომელიც მოწყობილი იყო 1924 წლის აგვისტოში, მაგრამ ამავე დროს საქართველოს ეკლესია სცნობს კათოლიკოს-პატრიარქად ამბროსის, რომელიც მის მიერ გაგზავნილ მემორანდუმისათვის არის დასჯილი და ზის ციხეში. გასამართლებულთაგან გაათავისუფლეს: დეკანოზები მ. ტყემალაძე, ა. თოთიბაძე, ა. მირიანაშვილი, არქიმანდრიტი პავლე ჯაფარიძე.

ვფიქრობ პატრიარქ ამბროსიც და დეკანოზი კალისტრატეც უნდა გათავისუფლდნენ... ეს პირნი სრულიად უვნებელნი იქნებიან გათავისუფლების შემდეგ მთავრობისათვის, ჩემთვის სრულიად ცხადია, ამის თავდებობის ტვირთვა შემიძლია მთელის ჩემის პასუხისმგებლობით." ქრისტეფორე ურბნელი. 1925 წ. იანვარი.

მიუხედავად ამისა საზოგადოების დიდი ნაწილისათვის საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველობა მიუღებელი იყო. 1924 წლის 6 ივლისს მორწმუნეთა ჯგუფმა სიონის საპატრიარქო ტაძარში წირვაზე არ შეუშვა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველი და მისი მომხრე ეპისკოპოსები. 1925 წლის 10 მარტს საპატიმროდან გაათავისუფლეს უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი, საკათალიკოსო საბჭოს წევრები. მორწმუნე საზოგადოება დიდი სიხარულით შეეგება წამებულ სასულიერო პირთ, რომელთაც დიდი სულიერი ტანჯვა-წამება გადაიტანეს საპყრობილეში. უწმიდესსა და უნეტარეს ამბროსის მიაჩნდა, რომ კურსი, რომელსაც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველობა ატარებდა იყო მიუღებელი საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მომავლისათვის, მორწმუნე მრევლისათვის. იგი შეუდგა რა საქართველოს ეკლესიის მართვას პირველ ყოვლისა ახსნა-განმარტება მოსთხოვა ქუთათელ ეპისკოპოს დავით კაჭახიძეს საქართველოს ეკლესიის რეფორმის პროექტის გამო. ამავე დროს თავისი პოზიციების განსამტკიცებლად ეპისკოპოსის ხარისხში აიყვანა კალისტრატე (ცინცაძე), მელქისედეკი (ფხალაძე), ვარლაამი (მახარაძე), სტეფანე (კარბელაშვილი). მის პოზიციას მხარს უჭერდა ეპისკოპოსი პავლე (ჯაფარიძე). უწმიდესი ამბროსის განკარგულებით ეპისკოპოს კალისტრატეს მიებოძა მიტროპოლიტობა და დაინიშნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მუდმივ მოსაყდრედ (30. X. 1925 წ.) ეპისკოპოსი ქრისტეფორე გადაყვანილ იქნა ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის მმართველად (7. IV. 1925 წ.). უწმიდესი ამბროსის ეს გადაწყვეტილებანი მიუღებელი აღმოჩნდა ეპისკოპოს ქრისტეფორეს, ეპისკოპოსის დავითის, ეპისკოპოსის სიმეონის, ეპისკოპოსის ნესტორისათვის. იმ დროს, როდესაც ბოლშევიკური ხელისუფლება ახორციელებდა აგრესიული ათეიზმის პოლიტიკის, სამწუხაროდ, საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიაში როგორც მაღალი იერარქიები, ასევე რიგითი სასულიერო პირები დაუპირისპირდნენ ერთმანეთს... იყო ურთიერთბრალდებები... დაპირისპირებების კულმინაცია იყო 1926 წლის 26-27 დეკემბერი, როდესაც უწმიდესსა და უნეტარეს ამბროსისთან, საკათოლიკოსო საბჭოსთან დაპირისპირებულმა სასულიერო პირებმა კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის ლოცვა-კურთხევის გარეშე ქუთაისში მოიწვიეს საეკლესიო ყრილობა. ყრილობის მუშაობაში მონაწილეობდნენ: მიტროპოლიტები: ქრისტეფორე, დავითი, ეპისკოპოსები სიმეონი, ნესტორი. სამღვდელოებიდან დეკანოზები: ალექსი თევზაძე, ბენიამინ კანდელაკი, რაფიელ ივანიცკი, ნესტორ მაჭარაშვილი, იოანე ლუკაშვილი, იოსებ ჩიჯავაძე, დავით ხახუტაშვილი, ზაქარია ლუკაშვილი - თბილისიდან, ელიზბარ ანჩაბაძე, სიმონ გიგინეიშვილი - სოხუმიდან, დეკანოზი ალექსი გულისაშვილი გარე კახეთიდან, არქიმანდრიტი გრიგოლ სიდამონიძე - ბორჩალოდან, დეკანოზები - კონსტანტინე შანიძე, ამბროსი ფოფხაძე, სილოვან შუბლაძე, დავით მუსერიძე - ქუთაისიდან, დეკანოზი არსენ თოხაძე - აჭარიდან, დეკანოზი სიმონ სალარიძე - გორიდან, იოანე სარალიძე - ბორჯომიდან, გრიგოლ მაჭავარიანი - სიღნაღიდან, დეკანოზები ლავრენტი დევიძე, კოტე ანთაძე - შორაპნიდან, იოანე ბობოხიძე - ფოთიდან, ევგენი შენგელია - ზუგდიდიდან, დეკანოზი ლევან ვარდიაშვილი - თელავიდან, დეკანოზი ვასილ კოპტონაშვილი - ახალციხიდან, ვასილი ხიდაშელი - ცხინვალიდან, დავით ჯორბენაძე - ოზურგეთიდან. ყრილობის ინიციატორებმა სცადეს ქართული ინტელიგენციის მხარდაჭერის მოპოვება ამ მიზნით ყრილობაზე მიიწვიეს: ივანე ჯავახიშვილი, კორნელი კეკელიძე, სერგი გორგაძე, აკაკი შანიძე, ტრიფონ ჯაფარიძე, მელიტონ კელენჯერიძე, მაგრამ ისინი საეკლესიო კრებას არ დასწრებიან. თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ სხვა შემთხვევაში სასულიერო პირებს ერთი ადგილიდან მეორეზე გადასვლის გამოც აპატიმრებდნენ ქუთაისის საეკლესიო კრება მუშაობას ვერ შეუდგებოდა თუ მას ოფიციალური ხელისუფლებისგან მხარდაჭერა არ ექნებოდა. ბოლშევიკური ხელისუფლებისათვის მიუღებელნი იყვნენ უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი, საკათალიკოსო საბჭოს ის შემადგენლობა, რომელმაც ქართველი ერის ეროვნული და სარწმუნოებრივი თავისუფლების დასაცავად ხმა აღიმაღლა და ამის გამო საპატიმროშიც მოხვდნენ, მაგრამ სულიერად არ გატყდნენ. უწმიდესი ამბროსი წამებულის შარავანდედით იყო შემოსილი, რაც საოკუპაციო ხელისუფლებას კიდევ უფრო აღიზიანებდა. ქუთაისის კრების მონაწილეთა უმრავლესობა საბჭოთა ხელისუფლებასთან თანამშრომლობის მზადყოფნას, საეკლესიო ცხოვრების სფეროში რეფორმების გატარების აუცილებლობას აღიარებდა.

ქუთაისის საეკლესიო კრების დღის წესრიგი ასე განისაზღვრა: 1. "დროებითი საეკლესიო მმართველობის დაარსება; 2. საქართველოს მორწმუნე მრევლისადმი მიმართვის ტექსტის მიღება; 3. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს მოქმედებისა და მისი დღევანდელი შემადგენლობის გადაყენების შესახებ; 4. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის IV საეკლესიო კრების მოწვევის დროის განსაზღვრა; 5. მიმდინარე საკითხები."[32] კრებაზე იმსჯელეს საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში შექმნილი ვითარების შესახებ და მიიღეს გადაწყვეტილება საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის  საკათოლიკოსო საბჭოს გაუქმებისა და მისი წევრების საეკლესიო თანამდებობიდან გადაყენების შესახებ. მაინც რა იყო საკათოლიკოსო საბჭოსადმი ასეთი მტრული დამოკიდებულების მიზეზი? მხოლოდ პიროვნული შეუთავსებლობა, ამით მათ სურდათ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსისათვის დასაყრდენი გამოეცალათ. ჯერ კიდევ 1925 წლის შემოდგომაზე ფიზიკურად დასუსტებულმა უწმიდესმა ამბროსიმ საკათალიკოსო საბჭოს დაამტკიცებინა მის მიერ წარდგენილი წინადადება კათოლიკოს-პატრიარქის ავადმყოფობის შემთხვევაში მოსაყდრე მიტროპოლიტი კალისტრატე შეასრულებდა კათოლიკოს-პატრიარქის მოვალეობას. "განახლებისა და რეფორმების" ჯგუფის წევრებს საკათოლიკოსო საბჭოს ამ დადგენილებამ წონასწორობა დააკარგვინა და გამოატანინა სრულიად უკანონო განჩინება 1926 წლის მარტში "დაევალოს მიტროპოლიტ ქრისტეფორეს შეუდგეს კათოლიკოს-პატრიარქის მოვალეობის აღსრულებას, როგორც საკათოლიკოსო საქმეების, ისე მცხეთა-თბილისის საეპარქიო საქმეთა წარმოებაში."[33] ეს გადაწყვეტილება უკვე აშკარად მიანიშნებდა ორხელისუფლებიანობის არსობას საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიაში. ქუთაისის საეკლესიო კრებამ დაადგინა:

"1. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს შემადგენლობა გადაყენებულ იქნას; 2. საკათოლიკოსო საბჭოს ნაცვლად საეკლესიო კრების მოწვევამდე დაარსდეს საქართველოს ეკლესიის დროებითი გამგეობა. შემდეგი შემადგენლობით: თავმჯდომარე მიტროპოლიტი ქრისტეფორე, თანაშემწე ეპისკოპოსი სტეფანე. წევრები: ეპისკოპოსები ალავერდელი მელქისედეკი, ურბნელი სვიმეონი (ამ დროს ქრისტეფორე უკვე იყო ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის მმართველი ს.ვ.). დეკანოზები: დ. ხახუტაიშვილი, ნ. მაჭარაშვილი, ბ. კანდელაკი, სამოქალაქო პირნი: კ. სვიმონიშვილი, გ. გაჩეჩილაძე. 3. დროებით გამგეობას უფლება ეძლევა კოოპტაციით მოიწვიოს თავისი შემადგენლობის შესავსებად ეკლესიისათვის სასარგებლო პირები. 4. საქართველოს ეკლესიის დროებით გამგეობას ევალება ჩაიბაროს საკათოლიკოსო საბჭოს ყოველივე საბუთები, თანხები, ინვენტარი საკათოლიკოსო კანცელარიისა. 5. ყველა ის სასულიერო თანამდებობაზე მყოფნი პირნი, რომელნიც არ დაემორჩილებიან საქართველოს ეკლესიის დროებით გამგეობას დათხოვნილად ითვლებიან; 6. ეპისკოპოსი დავითი დატოვეულ იქნას ქუთაისის კათედრაზე მიტროპოლიტის ხარისხზე აყვანით. დროებითმა გამგეობამ უნდა მოიწვიოს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის IV საეკლესიო კრება. 7. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი რჩება თავის თანამდებობაზე."[34] დროებითი გამგეობის მიერ საეკლესიო მართვა-გამგეობის ხელში აღების შემთხვევაში რა ფუნქცია დარჩებოდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ უწმიდეს ამბროსის? ალბათ ფორმალური. ქუთაისის საეკლესიო კრების მონაწილეებმა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ უწმიდესსა და უნეტარესს ამბროსისადმი გაგზავნილ წერილში თავიანთი მოქმედებანი საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მომავლის გამო გადადგმულ აუცილებელ ნაბიჯად გამოაცხადეს?! "ჩვენი მიზანია საქართველოს ეკლესიის ერთიანობის, სიმშვიდისა და სიმტკიცის შენარჩუნება. ჩვენ არავითარი განზრახვა არა გვაქვს უადგილო და უდროო რეფორმები შემოვიღოთ ეკლესიაში, ვარწმუნებთ თქვენს უწმიდესობას, რომ თქვენდამი სიყვარული და პატივისცემა უაღრესად  გაღვივდება როგორც ჩვენი, ისე მთელი მორწმუნე ერის გულში უკეთუ გაიზიარებთ ჩვენს თქვენთან თანამშრომლობას, თანახმად წარმოდგენილი დადგენილებისა, რომელნიც არ არიან მომართული თქვენი უწმიდესობის პიროვნების წინააღმდეგ, არამედ გამოწვეულია მხოლოდ საქართველოს ეკლესიის სიყვარულით."[36] ვერავითარ შემთხვევაში ვერ გავიზიარებთ წერილის შემდგენელთა აზრს, რომ თითქოს მათ არავითარი პირადული ზრახვები არ ამოძრავებდათ და მხოლოდ საქართველოს ეკლესიის სიყვარულით მოქმედებდნენ. ქუთაისის საეკლესიო კრების მონაწილეობამ "საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მორწმუნეთა მი¬მართ გამოაქვეყნეს საგანგებო მიმართვა: "ყოველი მორწმუნე ქართველისათვის ცხადი უნდა იყოს თუ როგორ სატირალ მდგომარეობაშია საქართველოს ეკლესია და ისიც ნათელი უნდა იყოს, რომ თუ დროზე არ იქნა მიღებული საჭირო ზომები ჩვენი ეკლესია მთლიანად განადგურდება... ყოველივე ამის მიზეზია საკათოლიკოსო საბჭოს უტაქტო მოქმედება, საეკლესიო კანონების უგულებელყოფა დროისა და გარემოებისათვის ანგარიშის გაუწევლობა. საკათალიკოსო საბჭოს მუშაობის ნაკლოვანებებია: ა) უსამართლო დასჯა საქართველოს ეკლესიის ყველაზე უხუცესი მღვდელმთავრის ეპისკოპოს დავითისა ქუთათელის კათედრიდან მაწყვერელ ეპისკოპოსად გადაყვანით, სადაც არც ბინა არის და არც საშუალება იმის შესანახად. (სულ 15-20 ღარიბი ეკლესიაა)  მას ბრალი წაუყენეს ვითომც ერეტიკოსობაში, კათოლიკოს ამბროსის მიერ გენუაში გაგზავნილი მემორანდუმის მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულების გამო. ეპისკოპოს დავითის თავმჯდომარეობით შედგენილი პროექტო საეკლესიო რეფორმებისა არამც თუ სცილდება ამ ფართეთ დასახულ პროგრამას, საკათოლიკოსო საბჭოს მოწოდებებს. დავითს ამ პროექტის გამო მწვალებელი შეერქვა. ბ). ეპისკოპოსი დავითი მეტეხის ციხეში იყო უწმიდეს ამბროსთან და მოსთხოვა გადადგომა. ეს არა თუ დანაშაული, არამედ მოვალეობის შესრულება იყო, რომელიც გამოხატავდა სამღვდელოების სურვილს არ ჩარეულიყვნენ პოლიტიკაში... ვინაიდან საბჭოთა ხელისუფლება არის ყველაზე ჰუმანური ხელისუფლება, რომლის მოქმედება მიმართულია ქვეყნის კულტურულ-ეკონომიკური წარმატებებისაკენ... საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭო 1924 წლიდან იყო ვადაგასული, ქუთაისის კრების მიერ დამტკიცებული საქართველოს ეკლესიის დროებითი გამგეობა კანონიერია, ვინაიდან მის შექმნას ხელს აწერს 6 ეპისკოპოსი. გ) საკათოლიკოსო საბჭოს დანაშაული იყო 1924 წლის ივლისში მიღებული ბრძანება კათოლიკოს-პატრიარქის მოადგილე ქრისტეფორეს თბილისიდან გორში გადაყვანის და მის მაგივრად ეპისკოპოსის პავლეს დანიშვნისა. ეპისკოპოსთა კრებულში თავის სასარგებლოდ ხმების უფლების შესაქმნელად 1925 წლის შემოდგომაზე აკურთხეს 5 ეპისკოპოსი: მელქისედეკი, სტეფანე, კალისტრატე, ალექსი, ვარლამი... საეკლესიო კანონიკის უხეში დარღვევით კალისტრატე უცებ გაამიტროპოლიტეს... საკათოლიკოსო საბჭოს უკანონობას მოჰყვა ფრიად სამწუხარო განხეთქილებანი ეკლესიაში. ამიტომ საკათოლიკოსო საბჭო დათხოვნილია."[37] მიმართვას ხელს აწერდნენ: საქართველოს ეკლესიის დროებითი გამგეობის თავმჯდომარე (ქუთაისის კრებამ შექმნა ეს ორგანო ს.ვ.) მიტროპოლიტი ქრისტეფორე, მიტროპოლიტი დავითი (ქუთაისის კრებამ გაამიტროპოლიტა ს.ვ.), ეპისკოპოსები: იოანე (მარღიშვილი), ნესტორი (ყუბანეიშვილი), სტეფანე (კარბელაშვილი), სიმეონი (ჭელიძე), დეკანოზები: დ. ხახუტაშვილი, ი. აბესაძე, თ. დგებუაძე, პ. კარბელაშვილი.

სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი გრძნობდა საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში ბოლშევიკური ხელისუფლების მიერ ინსპირირებული დაპირისპირებების სერიოზულობას. მისი განკარგულებით 1926 წლის 25 დეკემბერს სასწრაფოდ შეიკრიბა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს მთელი შემადგენლობა, რომელმაც მოისმინა მისი უწმიდესობის მიერ განსაკუთრებული ოფიციალური განცხადების ტექსტი: "მივიღე ინფორმაცია, რომ ქუთაისში ეპისკოპოს დავითის მიერ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ნებართვის გარეშე მოწვეული იყო საეკლესიო კრება, რომელსაც ესწრებოდნენ სხვა ეპარქიებიდან ზოგიერთი მღვდელმთავარი და საეკლესიო პირი. საკათოლიკოსო საბჭომ მიიღო რა მხედველობაში, რომ ამნაირი კრება არ არის გათვალისწინებული საქართველოს ეკლესიის დებულებით. განაჩინა: ქუთაისში ჩატარებული საეკლესიო კრება გამოცხადდეს უკანონოდ."[38] ქუთაისის საეკლესიო კრების მიერ საკათოლიკოსო საბჭოს და კათოლიკოს-პატრიარქ უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსისადმი წამოყენებულ ბრალდებებზე დასაბუთებული პასუხებია გაცემული მიტროპოლიტ კალისტრატეს მიერ, მოვუსმინოთ  მის არგუმენტებს: "შემთხვევით გავეცანი ერთს რემენგტინის მანქანაზე დაბეჭდილ რვა გვერდიან საბუთს შემდეგის სათაურით: "სრულიად საქართველოს ეკლესიის მორწმუნეთა მიმართ." ამ საბუთის ბოლოში მოთავსებულია - "სრულიად საქართველოს ეკლესიის დროებითი მმართველობა ქ. ტფილისი 1927 წ. 6 იანვარს." ეს საბუთი (უმჯობესია ვუწოდოთ "ეპისტოლე") დროებითი მმართველობის მიერ გაცემულ საბუთების სიაში არ არის აღნიშნული, - არ უზის N, არც ტფილისის მთავარხუცესს მიუღია მისდამი რწმუნებულ ოლქისადმი გამოსაცხადებლად. მაშასადამე, ეპისტოლე იგი ოფიციალური ხასიათის არ არის. ეპისტოლე ბლომად გაუგზავნიათ პროვინციაში, ტფილისშიც მრავალი მიუღიათ თვით დროებითი მმართველობის წევრებიდანაც: ცხადია, ეპისტოლე ოფოციალური ხასიათის წერილად მაინც უნდა ჩაითვალოს.

რას შეიცავს ეპისტოლე? საკათოლიკოზო საბჭოს "უკანონო" მოქმედებათა აღნუსხვას და ამის გამო 1926 წლის დეკემბერ 26-27 ქუთაისში მომხდარ "კრების" მიერ "საკათოლიკოსო საბჭოს შემადგენლობის" "გადაყენების" აუცილებლობას.

სანამ ეპისტოლეს არსებითად განხილვას შევუდგებოდეთ, საჭიროა განვმარტოთ, რომელ საკათალიკოზო საბჭოზეა ლაპარაკი ეპისტოლეში. 1921 წლის სექტემბერში საეკლესიო გელათის კრებამ აირჩია კათოლიკოს-პატრიარქად ცხუმელი მიტროპოლიტი ამბროსი (ხელაია), ხოლო საკათოლიკოსო საბჭოს წევრად (სამღვდელოთაგან) ი. მირიანაშვილი, მ. ტყემალაძე და კ. ცინცაძე (და საეროთაგან) ნ. თავდგირიძე, ვ. ივანიცკი და კ. კეკელიძე. ამასთან ერთად საჭიროა ვიცოდეთ, რომ ჩვენი ეკლესიის "დებულებით" (60) საკათოლიკოსო საბჭოს მუდვმივ ან პასუხიმგებელ წევრებად ითვლებიან საქართველოს "ყველა მმართველი მღვდელმთავრები. 1922 წლისგანმავლობაში საბჭოს ჩამოშორდნენ რ. ივანიცკი და კ. კეკელიძე. მათ მაგივრად მიწვეულ იქმნენ გელათის კრებისაგან არჩეული კანდიდატები ნ. არჯევანიძე და ი. რატიშვილი. 1923 წლის იანვარში, დაპატიმრებულ იქმნენ კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი და საბჭოს წევრები ნ. თავდგირიძე, ი. მირიანაშვილი და კ. ცინცაძეც. თუმცა ზემოაღნიშნულსა გამო 1923 წლის იანვარში საკათოლიკოსო საბჭოს მუშაობა შეწყდა, მაგრამ იმავე წლის სექტემბრის 7 იგი განახლდა. ამ საბჭოში შედიოდნენ ყოვლადსამღვდელო ქრისტეფორე (ციცქიშვილი) რომელიც კათოლიკოს-პატრიარქის პატიმრობაში მყოფობის დროს მისი უწმიდესობის ნებართვით ეწეოდა კათოლიკოს-პატრიარქის მოადგილეობას. დეკ. გ. გამრეკელი, ი. რატიშვილი, გ. იმნაიშვილი (სამივე კანდიდათაგანი) და მათ მიერ კოომპტაციის წესით მიწვეულნი დეკ. ბ. კანდელაკი და ს. მგალობლიშვილი (დეკ. მ. ტყემალაძემ და ნ. არჯევანიძემ აღარ მოისურვეს საბჭოში მუშაობა). 1924 წლის მეორე ნახევარში განთავისუფლებულ იქმნენ (სხვა და სხვა დროს) ი. მირიანაშვილი, ნ. თავდგირიძე და ტყემალაძე. 1925 წ. იანვრის 12 ყოვლადსამღვდელო ქრისტეფორეს მიერ სამივე მიწვეულ იქმნენ საბჭოში სამუშაოდ. ამის შემდეგ საბჭოდან გავიდნენ ბ. კანდელაკი და ს. მგალობლიშვილი. 1925 წ. მარტის 8 განათავისუფლეს კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი და დეკანოზი კ. ცინცაძე. მისი უწმიდესობა შეუდგა თავისი მოვალეობის აღსრულებას, ყოვლადსამღვდელო ქრისტეფორე კი მიიქცა თავის ეპარქიაში (ჯერ ურბნისისაში და შემდეგ სოხუმისაში) დეკანოზი კ. ცინცაძე, მიუხედავად მისი მარტის 25 დათარიღებულ N 6414 განსხვავებისა ("მე 1924 წლის სექტემბრამდე მქონდა უფლება წევრად ყოფნისა.") მაინც მიწვეულ იქმნა საბჭოში იმ მოსაზრებით, რომ წევრები ვალდებულნი არიან დარჩენ სანამ ახლები არ იქნებიან არჩეულნიო. ამრიგად 1921 წლიდან 1926 წლის დასასრულამდე საკათ. საბჭო მუშაობდა ორი შემადგენლობით, რომელთაგან N1 მეთაურობდა კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი, ხოლო N2-ში კი დეკანოზი კანდელაკი, დანარჩენები (მეტნაკლები ხანგრძლივობით) მუშაობდნენ ორთავეში.

დროებითი მმართველობის მოქმედი წევრები არიან N2 საკათოლიკოსოს საბჭოს მთავარი მოქმედნი ყოვლადსამღვდელო ქრისტეფორე და დეკ. ბ. კანდელაკი, ამის გამო, როცა ეპისტოლეში ლაპარაკობენ საბჭოზე უნდა ვიგულისხმოთ N1 საბჭო, ანუ (სისწორით რომ ვთქვათ) კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი და დეკანოზი კ. ცინცაძე. ნათქვამის შემდეგ გასაგებია, თუ რა მაბედვინებს, ავიღო ხელში კალამი მეტად დიდი ადგილი უჭირავს ჩემს პიროვნებას ეპისტოლეში...

1) ა) პირველ და უმთავრეს "ნაკლად" ეპისტოლე აღიარებს დებულებას, - საკათოლიკოსო საბჭოს მიერ "სიბრძნისა და წინდახედულობის" უქონლობის გამო საქართველოს ეკლესიასა და "საერო მთავრობის" შორის არაკეთილმშვიდობიანი დამოკიდებულება "დამყარდაო..." მართლა ფაქტია, რომ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასა და საქართველოს "საერო მთავრობის" შორის არსებობდა "არაკეთილმშვიდობიანი დამოკიდებულება"? 1926 წლის დეკემბრის 28 კათოლიკოს-პატრიარქმა ამბროსიმ განაცხადა საკათოლიკოსო საბჭოში შემდეგი: "მივიღე ცნობა, რომ ზოგიერთნი პირნი ავრცელებენ ქართველ მორწმუნეთა საზოგადოებაში ხმას, ვითომც საკათოლიკოსო საბჭოს უკანონო მოქმედებათა და მთავრობისადმი ურჩობის გამო, საკათოლიკოსო საბჭოსა და საქართველოს ს.ს.ს. რესპუბლიკის მთავრობის შორის არ არსებობდეს მშვიდობიანი ურთიერთობა, რაც ვითომ შედეგად მოჰყოლოდეს ეკლესიისადმი მთავრობის განსაკუთრებული სიმკაცრე და შეიწროება." იქონია რა აღნიშნულ განცხადებისა გამო მსჯელობა, საკათოლიკოსო საბჭომ (სხდომას დაესწრო ექვსი მმართველი მღვდელმთავარიც) ერთხმად დაადასტურა, რომ `საკათოლიკოსო საბჭოს არ აქვს საფუძველი თქვას (და არც უთქვამს), ვითომც საქართველოს ს.ს. რესპუბლიკის მთავრობა სხვაგვარად ეპყრობოდეს საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას, ვინმე სხვა რომელიმე აღსარების, ან სარწმუნოების რელიგიურ საზოგადოებას."

მიუხედავად ზემოაღნიშნულისა, ეპისტოლე ამცნობს "სრულიად საქართველოს ეკლესიის მორწმუნეთ," "საკათოლიკოსო საბჭოს (იგულისხმება N1)... უნდა გაეთვალისწინებინა, რომ მოციქულთა პავლესი (რომ. 13,1-2) და პეტრესი (1.2.13) სიტყვების დავიწყება, რომ ქრისტიანეთ კეთილმშვიდობიანი დამოკიდებულება იქონიონ საერო მთავრობასთან. არ იქნებოდა სახეირო ეკლესიისათვის (გვ. 3). მართლადაც, ნაჩვენებ ალაგას მოციქული პავლე სწერს: "ყოველნი ხელმწიფებასა მას უმთავრესისასა დაემორჩილენ... რომელი ადგებოდეს ხელმწიფებასა, ღვთისა ბრძანებასა ადგების." ხოლო მოციქული პეტრე კი ბრძანებს: "დაემორჩილენით უკვე ყოველსავე კაცობრივსა ხელმწიფებასა"-ო. ე.ი. მთავრობას დაემორჩილეთ და ნუ აღდგებით მის წინააღმდეგო. ამიტომ, როცა დროებითი მმართველობა ამხილებს საკათოლიკოსო N1 საბჭოს მოციქულთა პეტრესა და პავლეს სიტყვები დაგვიწყებიათო და ისიც "სრულიად საქართველოს ეკლესიის მორწმუნეთა მიმართ" ეპისტოლეში, მოვალე იყო როგორც იურიდიულად ისე ზნეობრივად დაესახელებია ანუ აღენიშნა თუნდაც ერთი ფაქტი, "რომელიც ცხადყოფდა, რომ საკათოლიკოსო N1 საბჭო "აღუდგა" "ხელმწიფებასა მას უმთავრესისასა" და არ "დაემორჩილა" მას. ამგვარ ფაქტს დროებითი მმართველობა არ უჩვენებს (და ვერც უჩვენებს), ვინაიდან საკათოლიკოსო N1 საბჭო ყოველთვის იდგა კანონიერების ნიადაგზე: ჰქონდა მთავრობასთან "კეთილმშვიდობიანი"  დამოკიდებულება, - მიმართავდა მას თავის საჭიროებათა გამო, ემორჩილებოდა მის ბრძანება-განკარგულებებს და "დაჟინებით მოითხოვდა სამღვდელოებისაგან ეკლესიის შესახებ საბჭოთა მთავრობის მიერ გამოცემულ კანონებით (1) სავსებით და აღსრულებას" (1926 წ. XII. 28 ოქმი) ამის გამო დროებითი  მმართველობის ზემოაღნიშნული მხილება (ნამდვილათ კი ბრალდება) საკათოლიკოსო N1 საბჭოს მიმართ ძლიერ ენათესავება ცილისწამება-დასმენა-დაბეზღებას." ამის შემდეგ გასაგებია საკათოლიკოსო საბჭოს 1926 წლის დეკემბრის 28 ოქმის შემდეგი ამონაწერი: "კ. პატრიარქის მიერ მიღებული ცნობა უნდა ჩაითვალოს პირადი და ბოროტი მიზნით გამსჭვალულ ადამიანთა მიერ გავრცელებულ ცილისწამებად, რომელიც გამოწვეულია საკათტოლიკოსო საბჭოს კანონიერ და კანონიკურ ნიადაგზე მტკიცედ დგომისა გამო უკმაყოფილებით."

ბ) ეპისტოლეს მკითხველმა შეიძლება იფიქროს, საკათოლიკოსო საბჭოს მიმართ წამოყენებული ბრალდება საბუთდება სიტყვებით: "საკათოლიკოსო საბჭოს უნდა მიეღო ზომები (კათოლიკოს-პატრიარქის), მემურანდუმი არ გაგზავნილიყო (გენუაში, გვ. 3) მაგრამ, ჯერ ერთი: საიდან იციან ეპისტოლეს ავტორებმა, რომ საკათოლიკოსო საბჭოს შეეძლო "მიეღო ზომები მემორანდუმი არ გაგზავნილიყო"? მემორანდუმის შედგენა-გაგზავნის საქმეში საკათოლიკოსო-საბჭოს წევრები იღებენ მონაწილეობას იმდანადვე, რამდენადაც მონაწილეობდა ამ საქმეში დღევანდელი დროებითი მმართველობის მეთაური, ხოლო მაშინდელი საკათოლიკოსო საბჭოს მუდმივი წევრი - ყოვლადსამღვდელო ქრისტეფორე: არც მეტად არც ნაკლებად. და თუ მისი მეუფება ბრძანებს, - "ვიღებდით მონაწილეობასა," მაშინ ან ერთად უნდა მიგვეღო ზომები მემორანდუმის გაუგზავნელობისათვის, ან მის ყოვლადუსამღვდელოესობას უნდა მოგონებოდა ცოტნე დადიანი და მსგავსად ამ კეთილშობილი მამულიშვილისა, მობრძანებულიყო ჩვენთან და გაეზიარებინა ჩვენი ბედი... ეპისტოლეს ავტორებმა კარგად იციან, რომ მემორანდუმი დაწერა და გაგზავნა საბჭოს მონაწილეობის გარეშე კათოლიკოს-პატრიარქმა ამბროსიმ, და თუ მის გამო მოთავსებულ იქმნენ საგანგებო კომისიაში და გამასწორებელ სახლში ნ. თავდგირიძე, ი. მირიანაშვილი, მ. ტყემალაძე და კ. ცინცაძე (რომელმაც გაატარა იქ 26 თვე, კ. პატრიარქმა კი 16) უნდა გულწრფელად აღიარო, რომ ჩვენ გვეწვია ისეთი ხვედრი, როგორიც წილად ხვდა კაცსა კვირინელსა, სახელით სვიმონს რომელი წარიქციეს, რათა აღიღოს ჯვარი იესოსი (მათ. 27,32) ცხადია, საკათოლიკოსო საბჭოს მემორანდუმის გაუგზავნელობისათვის ზომებს ვერ მიიღებდა: კათოლიკოზ-პატრიარქი მეტად დიდი პიროვნებაა, რომ მის სულსა და გულს ვინმე დაეპატრონოს...

ბ) ადამიანის ყოველსავე მოქმედებას აქვს დასასრული: მემორანდუმის "შემადგენელნი და გამგზავნელნი" ფრიად კომპეტენტურ ორგანოს მიერ არამც თუ დაისაჯნენ არამედ შეწყნარებულ და განთავისუფლებულნიც იქმნენ "დანარჩენ სასჯელისაგან." ამით სავსებით ამოიწურა "მემორანდუმის გაგზავნის" საკითხი მათ მიერ, ვისაც ეს საქმე ეკითხებოდა და ვიზედაც იგი დამოკიდებული იყო მთლიანად ჩანს, ოფიციალურად ღვთისუარისმყოფელნი და ქრისტიანობასთან მებრძოლნი ადამიანები, მეტის ქრისტიანული ლმობიერებით და კაცთმოყვარებით ყოფილან განმსჭვალულნი, ვინემ ქრისტეს მოძღვრების ოფიციალურად მქადაგებელნი და მისი მადლით "შემოსილნი" ეპისტოლეს ავტორები, რომელთაც ვერ შეუგნიათ ვერც საღვთო წერილის სტყვები (ხომ. 1,9) და ვერც მოციქულთა (25) კანონი: "არა შური იძიო ორგზის ერთბამად", ე.ი. ერთი დანაშაულისათვის ორჯერ დასჯა არ შეიძლებაო... "მამაო მიუტევე ამათ, რამეთუ არა იციან, რასა იქმან" (ლუკ. 23,24), ანუ რასა იტყვიან!

გ) ეპისტოლეს ავტორები მოძღვრავენ თავიანთ მკითხველებს: "საკათოლიკოსო საბჭო მემორანდუმის გაგზავნის შემდეგ მაინც უნდა ცდილიყო მის გასაბათილებლად" (გვ. 3) აქ ადგილი უნდა ქონდეს ან გულმავიწყობას, ან ცბიერებას. საკათოლიკოსო საბჭო არამც თუ შეეცადა, არამედ მიიღო კიდევ რადიკალური ზომები "მემორანდუმის გასაბათილებლად." თვით ეპისტოლე გვამცნობს რომ 1923 წლის სექტემბრის პირველ რიცხვებში კათოლიკოს-პატრიარქს წარსდგომია ქუთაისიდან გამოგზავნილი დელეგაცია (ეპისკოპოზი დავითი, დეკ. პლატონ ცქიტიშვილი და ტრიფონ ჯაფარიძე) თხოვნით, - "მემორანდუმის გაგზავნის გამო შეეტანა საბჭოთა მთავრობის წინაშე განცხადება, რომ მემორანდუმის გაგზავნა იყო შეცდომა," ხოლო იმავე წლის ენკენისთვის 9. საკათოლიკოსო საბჭოს N2 ს (1 ამ დროს მეტეხში იმყოფებოდა კათოლიკოს-პატრიარქი) სიონის გალავანში განუჩენია: "ეთხოვოს მის უწმიდესობას თავისი ადგილი დაუთმოს სხვა პირს." ჟურნალს ხელს აწერენ ეპ. ქრისტეფორე, ეპ. დავითი, დეკ. ბ. კანდელაკი და ს. მგალობლიშვილი. ჩანს ეპისტოლეს ავტორთა და საკათოლიკოსო N2 საბჭოს (აგრეთვე ქუთათურ დელეგაციის) აზრით, "მემორანდუმის გასაბათილებლად" საჭირო ყოფილა კათოლიკოზის მიერ, ან "მემორანდუმის გაგზავნის შეცდომად აღიარება," ან "სხვა პირისათვის თავისი ადგილის დათმობა." კათოლიკოზ-პატრიარქს იმ ჟამად არ უნებებია არც ერთისა და არც მეორე წინადადების შესრულება, მაგრამ ნახევარი წლის შემდეგი 1924 წლის მარტში, მისმა უწმიდესობამ უზენაეს სასამართლოს წინაშე "თავის გენუის კონფერენციისადმი მიმართვა შეცდომათ აღიარა" (იხ. 1924 წ. მარტის 21 N65 "კომუნისტში" მოთავსებული უზენაესი სასამართლოს რეზოლუცია) გამასწორებელი სახლიდან გამოსვლის შემდეგ კი 1925 წლის ივნისის 10, საკათოლიკოსო საბჭოში შეუტანია წინადადება, - "საკათოლიკოსო საბჭომ ინებოს განკარგულება, რათა სამღვდელოება არ ერეოდეს პოლიტიკურ საქმეებში". ამ წინადადების გამო საკათოლიკოსო საბჭოს იმავე დღეს გამოუტანია შესაფერისი (N35) განჩინება და დაუგზავნია ეპარქიათა მმართველ მღვდელმთავრობისათვის სახელმძღვანელოდ და შესასრულებლად. ადამიანს რომელმაც პოლიტიკურ საქმეებში (მემორანდუმი პოლიტიკურ აქტად არის ცნობილი) ჩარევისათვის ორ წელზედ მეტი პატიმრობაში გაატარა (მისჯილი ქონდა 9 წელიწადი), თავის მოქმედება საქვეყნოდ შეცდომად აღიარა, ხელქვეითი ორგანოები გააფრთხილა, - პოლიტიკურ საქმეებში სამღვდელოება არ გაერიოსო, და ყოველივე ამით საკათოლიკოსო N2 საბჭოს და ქუთათურ დელეგატების მოთხოვნილება სავსებით შეასრულა, ვფიქრობ, მეტი არ მოეთხოვება რა...

დ) გარნა ეპისტოლეს ავტორები ამით არ კმაყოფილდებიან, ისინი თხოულობენ კათოლიკოზს და "მისთანათა" ასეთი განცხადება უეჭველად 1923 წლის სექტემბერში უნდა შეეტანათო: "შემდგომში კათოლიკოზ-პატრიარქმა და მისთანათა შეიტანეს ასეთი განცხადება მთავრობის წინაშე, მაგრამ გვიან და იყო" (გვ. 2) თუ რისთვის არ ინება მისმა უწმიდესობამ ზემო ხსენებული განცხადების შეტანა საცა ჯერ არს 1923 წლის ენკენისთვეში, მე არ ვიცი, მაგრამ "მისთანათა", რომ არავითარი განცხადება არ შეუტანიათ "მემორანდუმის გაგზავნის შეცდომად აღიარების შესახებ, - ეს ძალიან კარგად ვიცი. ან რა უფლება ჰქონდათ "მისთანათა" მემორანდუმის შესახებ რაიმე განცხადება? მემორანდუმის შედგენა-გაგზავნაში "მისთანათა" მონაწილეობა არ მიუღიათ, და ვერც კათოლიკოზ-პატრიარქის მსაჯულად გამოდგებოდნენ: 1921 წლის აპრილის 15 N21 დეკრეტით ეკლესია გამოყოფილია სახელმწიფოსაგან და ამის შემდეგ არცერთ სასულიერო პირს არ აქვს უფლება დასდოს მსჯავრი ვისიმე პოლიტიკურ მოღვაწეობას, - დადებითი იქნება ეს მოვლენა თუ უარყოფითი, ყოველი მოქალაქე (თუნდაც სამღვდელო) პოლიტიკურ მოღვაწეობისათვის პასუხისმგებელია საერო სასამართლოს წინაშე. სისხლის სამართლის კოდექსიც გარკვევით ღაღადებს (მუხ. 126): "მითვისება რელიგიურ ან საერო ორგანიზაციის მიერ საადმინისტრაციო, სასამართლო, ან საქვეყნო სამართლის ხასიათის სხვა ფუნქციისა გამოიწვევს... ეს კარგად მოეხსენებათ ეპისტოლეს ავტორებს, მაგრამ მათ მაინც სურთ "მისთანათა" მოახვიონ თავს რაღაც განცხადება... არ მიკვირს!...

ე) ეპისტოლეს ავტორები განაგრძობენ: "კათოლიკოზს და მისთანათა ასეთი განცხადება მთავრობის წინაშე რომ შეეტანათ (მისთანათა", რომ არავითარი განცხადება არ შეუტანიათ ის უკვე ვიცით) 1923 წლის ენკენისთვეში, საქართველოს ეკლესიას ასცდებოდა ის ზიანი, რომელიც მას მოელოდა მომავალშიო: მემორანდუმის გაგზავნამ "დიდი ზიანი მიაყენა საქართველოს ეკლესიას და კიდევ მეტს უქადისო (უთქვამთ კათოლიკოზისათვის ქუთათელ დელეგატებს და ამას სავსებით იზიარებენ ეპისტოლეს ავტორები) რაიცა 1924 წლის უგუნურ გამოსვლების დროს გამართლდა კიდეცო" და რომ სამღვდელოებამ საზოგადოდ და  "განსაკუთრებით სოფლის სამღვდელოებამ ფრიად მწვავედ განიცადა თავის თავზედ შედეგები მემორანდუმის გაგზავნისაო." (გვ. 2) გამოდის, რომ ზოგიერთა სამღვდელო პირთა მონაწილეობა ჭეშმარიტად უგუნურ გამოსვლებში და მათ მიერ ამის გამო `მწვავე შედეგების განცდა" გამომდინარეობს "მემორანდუმისაგან". ვნახოთ".

"მემორანდუმის" ავტორი და "მისთანანი" უზენაესმა სასამართლომ გაასამართლა 1924 წლის მარტში და მიუსაჯა: პირველს "თავისუფლების აღკვეთა ცხრა წლით, სასტიკი იზოლაციით და ყოველი მისი ქონების კონფისკაციით," დანარჩენთ იგივე სასჯელი 2-5 წლამდე და ეს განჩინება გამოქვეყნებული იყო კვლავ ადგილობრივ გაზეთებში. დარწმუნებული ვარ, რომ საქართველოში არ დარჩენილა არც ერთი სამღვდელო პირი, რომ ეს არ გაეგოს. 1924 წლის გამოსვლებს კი ადგილი ქონდათ ხუთი თვის შემდეგ აგვისტოში. ნუ თუ შესაძლებელია ვიფიქროთ. სამღვდელოებამ, თუნდაც, ვერ გაითვალისწინა, რომ, თუ კათოლიკოზი პოლიტიკაში ჩარევისათვის გადარჩა სიკვდილით დასჯას, (ეს მოხდა უმთავრესად მისთვის, რომ "შეცდომად აღიარა მემორანდუმის გაგზავნა") - მის უწმიდესობაზე უფრო დაბალ საფეხურზე მდგომ სამღვდელოებას არ ჩაუთვლიდნენ დამსახურებად გამოსვლებში მონაწილეობის მიღებას?! მაგრამ დავეთანხმებით ერთი წუთით ეპისტოლეს ავტორებს, რომ სამღვდელოებამ აგვისტოს გამოსვლებში მიიღო მონაწილეობა მემორანდუმის გავლენით. ეს ხომ სცოდნიათ ეპისტოლეს ავტორებს (იგივე საკათ. N2 საბჭოს წევრებს) ჯერ კიდევ 1923 წლის ენკენისთვეში (ე.ი. ერთი წლით ადრე), როდესაც აფრთხილებდნენ კათოლიკოზს, მემორანდუმი მეტად დიდ ზიანს მოუტანს საქართველოს ეკლესიასო, რატომ კათოლიკოზის და "მისთანათა" გასამართლების შემდეგ (1924 წ. მარტი) არ დაუგზავნეს სამღვდელოებას ეპისტოლეები: გაუფრთხილდით მამანო და ძმანო არ ჩაერიოთ პოლიტიკურ საქმეებში,  თორემ თქვენც ისეთივე (თუ უარესი არა) ბედი გეწევათ, როგორიც "კათოლიკოზს და მისთანათაო." ცხადია, თუ ვინმეა დამნაშავე იმაში, რომ სამღვდელოებამ `მწვავედ განიცადა თავისთავზედ მემორანდუმის გაგზავნის შედეგები," მხოლოდ და მხოლოდ ეპისტოლეს ავტორები, რომელთაც წინასწარ იცოდენ, თუ რა მოყვებოდა მემორანდუმთან კავშირს და არ გააფრთხილეს სამღვდელოება, განსაკუთრებით "სოფლის სამღვდელოება"... მაცხოვარმა ბრძანა, მონაი, რომელმან იცის ნებაი უფლისა თვისისა და არ მოიქცევა ამ ცოდნის მიხედვით უნდა იტანჯოს ფრიადო (ლუკ. 12 47) და თუ ეს ყოველივეს მცოდნე მოძღვრები ფიზიკურ ტანჯვას ასცდნენ, ვფიქრობ, ზნეობრივს მაინც ვერ ასცდებიან...

ვ) შეიძლება თქვან "მემორანდუმის გასაბათილებლად" (და საერო მთავრობასთან კეთილმშვიდობიანი დამოკიდებულების აღსადგენად") უკეთესი იქნებოდა, კათოლიკოზ-პატრიარქს რომ განეხორციელებია საკათოლიკოზო N2 საბჭოს დადგენილება, - "თავისი ადგილი დაეთმო სხვა პირისათვის." როგორც ზემოთ ავღნიშნე, ამ წინადადების მიღების დროს ჩვენ დაბარებული ვიყავით... "მისთანანი" მეტეხში ვიყავით (შემდგომ ორთაჭალაში) ის კი სიონის გალავანში: რა მოსაზრებით უარყო მან საკათოლიკოსო N2 საბჭოს ეს წინადადება, მე არ ვიცი. ვიცი მხოლოდ, რომ 1925 წლის დასაწყისში (როგორც გამასწორებელ სახლს საავადმყოფოში, ისე განთავისუფლების შემდეგაც), როცა ავადმყოფობამ მაგრად ჩასჭიდა ხელი, ხშირად ბრძანებდა: თუ ეკლესიისათვის სასარგებლო იქნება, მე გადავდგებიო. ერთხელ გავკადნიერდი და მოვახსენენ: ეს საკითხი დიდი საკითხია, პასუხი ღვთისა და ერის წინაშე თქვენვე უნდა აგოთ საბოლოო გადაწყვეტილება თქვენვე უნდა გამოიტანოთ, რჩევისათვის კი შეიძლება მიმართოთ საკათოლიკოსო საბჭოს მუდმივ და პასუხისმგებელ წევრებს, ე.ი. ეპისკოპოზებს და არა უკვე გასულ (ამორჩეულ) წევრებს მეთქი. ღიმილიღ მიბრძანა: ვითომ შენცა რჩევას იძლევიო, თუმცა, მართალი რომ თქვას კაცმა, არა ტყუიო: ბოლოს და ბოლოს ყველაფერი მე დამბრალდებაო. ამის შემდეგ მე გავედი ტფილისიდან (მაისის 20) და დავბრუნდი, ენკენისთვის გასულს. ზაფხულში კათოლიკოზი ბორჯომში ბრძანდებოდა: ტფილისის სამრეკლოებმა და სამღვდელოებამ საშვალება მომცეს ზაფხულზე აგარაკად ვყოფილიყავიო. შემოდგომაზე მოხდა ეპიზკოპოზთა კრება. ვფიქრობ თავის გადადგომის შესახებ მისი უწმიდესობა ეპისკოპოზთა კრებულს მოელაპარაკა და მიიღო მათგან უარი. საბუთად მაქვს მისი უწმიდესობის ერთი წინადადება საკათოლიკოზო საბჭოს სრული შემადგენლობისადმი, რომელიც ერთხმად იქმნა მიღებული ეპისკოპოზებისაგანაც კი, რომელთაც ორი წლის წინად ურჩიეს მის უწმიდესობას - შენი ადგილი სხვას დაუთმეო. აი ეს წინადადება: "ავადმყოფობის გამო შეიძლება მე იძულებული გავხდე დრო გამოშვებით მოვარიდო საბჭოში და ეპარქიაში ინტენსიურ მუშაობას. ამისთვის წინადადებას ვაძლევ საკათოლიკოზო საბჭოს არსებული "დებულების" მეორე შენიშვნა შეცვლილი იქმნას ამ ნაირად: "როდესაც კათოლიკოზი ხანგრძლივი ავადმყოფობის გამო, ან სხვა საპატიო მიზეზით მოკლებულია საშვალებას საეკლესიო საქმეების ხელმძღვანელობისას, საკათოლიკოსო საბჭო გამოიწვევს ერთ-ერთ მღვდელმთავარს დანიშნავს მას კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ (1925.X.9".)

ვიმეორებ, ეს წინადადება უკამათოდ იქნა მიღებული. მე კი ვფიქრობ, ყოვლადსამღვდელოთ რომ არ მიეღოთ ეს წინადადება, ან მის შესახებ კამათი გაემართათ, კათოლიკოზი გადადგებოდა, მაგრამ ეპისკოპოზებმა ეს არ ინებეს და კათოლიკოზიც გამაგრდა იმ რწმენაში, რომ ეკლესიისათვის უფრო სასარგებლო იქნება, თუ ის დარჩება თავის ადგილზე. მეორის მხრით, თვით ეპისკოპოზნიც რომ ამ აზრისანი არ ყოფილიყვნენ, კათოლიკოზს არ მოერიდებოდნენ და პირდაპირ ურჩევდნენ, - გადადექიო. მიმდინარე წლის მარტის 22 იმავე მღვდელთმთავართ ნაკლები საბუთი ქონდათ ხელში (სახელდობრ, მისი უწმიდესობის ამა წლის თებერვლის 9 რეზოლუცია: "ექიმებისაგან აკრძალული მაქვს ინტენსიური საქმიანობა, ამისთვის ეპარქიის საქმეების მართვა-გამგეობას ვაბარებ მიტროპოლიტ იოანეს, იმ პირობით, რომ უმთავრესი საქმეები მე მომახსენოსო), მაგრამ მათ გამოიტანეს განჩინება: "დაევალოს მიტროპოლიტ ქრისტეფორეს შეუდგეს კათოლიკოზ-პატრიარქის მოვალეობის ასრულებას, როგორც საკათოლიკოზო საქმეების ისე მცხეთა-ტფილისის საეპარქიო საქმეთა წარმოებაშიო." ცხადია თუ ვინმემ შეუშალა ხელი "მემორანდუმის გაბათილებას" კათოლიკოზის გადადგომით, ეს იყვნენ ყოვლადსამღვდელონი და უწინარეს ყოველთა ამ უებარი საშვალების აღმომჩენი მღვდელმთავარნი ქრისტეფორე და დავითი: თუ მათი აზრით "მემორანდუმის" ავტორი ვერ გამოდგება საქართველოს ეკლესიის საჭეთმპყრობელად 1923 წლის ენკენისთვეში, იგი ვერ გამოდგებოდა საქართველოს მამათმთავრად 1925 წლის მწიფობისთვეში, მით უმეტეს რომ მათი მეუფებანი 1924 წლის აგვისტოს გამოსვლებს მჭიდროდ უკავშირებენ "მემორანდუმს."

იქნება "კათოლიკოზმა და მისთანათა" დაიმსახურეს "საერო მთავრობის" უნდობლობა "დანარჩენ სასჯელისაგან" განთავისუფლების შემდეგ? ამ საკითხის პასუხად საუმჯობესოდ მიმაჩნია მივიყვანო აქ ამონაწერი 1926 წ. დეკემბრის 28 ოქმიდან: "საკათოლიკოსო საბჭოს (N1) დღევანდელმა შემადგენლობამ განაახლა მუშაობა მხოლოდ 1925 წლის გაზაფხულზე, რომ მუშაობის განახლებისა იგი გაეცნო ს.ს. ცენტრალურ აღმასრულებელ კომიტეტის 1924 წლის ნოემბრის 21 თარიღოვან N124 დადგენილებას და იუსტიციის და შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატების იმავე წლის დეკემბრის 2 გამოცემულ ინსტრუქციას, და სცნო ხსენებული კანონები საქართველოს ეკლესიის, როგორც რელიგიურ საზოგადოების არსებობისა და მოქმედებისათვის კმასაყოფელად; რომ აღნიშნულის გამო, ხსენებულ დადგენილება-ინსტრუქციით იგი თვითხელმძღვანელებს და ეპარქიათა მმართველ მღვდელთმთავართ დაუგზავნა სახელმძღვანელოდ, რომ მღვდელმთავრებს სახელმძღვანელოდ დაეგზავნა საკათოლიკოზო საბჭოს 1925 წლის ივნისის 10 N35 განჩინება, - ეპარქიათა მმართველთ ინებონ განკარგულება, რათა სამღვდელოება არ ერეოდეს პოლიტიკურ საქმეებში; რომ აღნიშნულ ბრძანებასთან დაკავშირებით ის დაჟინებით მოითხოვს სამღვდელოებისაგან ეკლესიის შესახებ საბჭოთა მთავრობის მიერ გამოცემულ კანონების სავსებით დაცვას და აღსრულებას, რის მაგალითს წარმოადგენს თუნდაც შემდეგი 1926 წლის ნოემბრის 20 განკარგულება კათოლიკოზ-პატრიარქისა: "საოლქო კრების დადგენილებანი უნდა შეფარდებულ იქმნან არსებულ სამოქალაქო კანონმდებლობასთან, წინააღმდეგ შემთხვევაში საოლქო კრებას სურვილი დაკმაყოფილებული ვერ იქნება ჩემ მიერ... და რომ საკათოლიკოზო-საბჭო ამის შემდეგაც სასტიკად მოითხოვს მის ქვემდებარე პირთა და ორგანოთა მიერ სრულ ლოიალობის დაცვას და ეკლესიის შესახებ გამოცემულ სამოქალაქო კანონების სავსებით შესრულებას."

ცხადია, საკათალიკოზო საბჭო ვერ გაბედავდა ამ ოქმის წარდგენას მთავრობისადმი (ს.ს. ც. აღმ. კომიტეტში, ს.ს.რ. სახალხო კომისართა საბჭოში და საქართველოს კომუნისტურ პარტიის ცენტრალურ კომიტეტში), მას რომ ჩაედინოს ისეთი რამ, რასაც შეეძლო გამოეწვია "საერო მთავრობის" უნდობლობა. ჩემი ღრმა რწმენით "მემორანდუმის გაბათილების" საკითხი დაიწყო მაშინ, როდესაც კ. პატრიარქმა "თავის გენუის კომფერენციისადმი მემორანდუმით მიმართვა შეცდომად აღიარა," უზენაესმა სასამართლომ ამ აღიარების გამო მის უწმიდესობას უმაღლესი სასჯელის მაგიერ ცხრა წლით გამასწორებელ სახლში მოთავსება მიუსაჯა და ამ მსჯავრის გამოტანის ერთი წლის შემდეგ კათოლიკოზ-პატრიარქი "დანარჩენ სასჯელისაგან" განათავისუფლა, ხოლო დამთავრდა მაშინ, როდესაც კათოლიკოზ-პატრიარქმა ამბროსიმ საკათოლიკოზო საბჭოში წინადადება შეიტანა, - სამღვდელოება არ ერეოდეს პოლიტიკურ საქმეებშიო და ეს წინადადება საკათოლიკოზო საბჭომ დაადასტურა. თავისი ადგილის სხვა პირისათვის კათოლიკოზ-პატრიარქის ამბროსის მიერ დათმობა მდგომარეობას გაამწვავებდა: მორწმუნეთა დიდი უმრავლესობა უეჭველად იტყოდა ძალა დაატანეს და იმისთვის დაუთმო სხვა პირს თავისი ადგილი, თვით კათოლიკოზს კი "მოწამის" გვირგვინით შეამკობდა. ამ მოსაზრებისა გამო, ვფიქრობ, კათოლიკოზ-პატრიარქი დღესაც არ უთმობს სხვა პირს თავის ადგილს: ჭორებსა და აურ-ზაურს ერიდება...

2) ამ "თავკიდეთა ლოდის" შემდეგ, ეპისტოლეში აღნიშნულია საკათოლიკოზო საბჭოს მოქმედებათა "ნაკლი" (გვ. 1) ანუ "უკანონო" ებანი (გვ. 7) რომელთა შორის პირველი ადგილი უჭირავს "უსამართლოდ დასჯას საქართველოს ეკლესიის ყველაზე უხუცეს მღვდელმთავრის, ეპისკოპოზ დავითის ქუთათელ კათედრიდან მაწყვერელ ეპისკოპოსად გადაყვანით, ისეთ ადგილზე გადაყვანით, სადაც არც ბინა არის, არც საშვალება იმის შესანახად" (გვ. 1). სანამ ამ "უკანონობას" არსებითად შევეხებოდეთ, საჭიროა ვიცოდეთ, როგორ ესმით ეპისტოლეს ავტორებს "კანონიერება." ამ ღირსშესანიშნავ საბუთის მეშვიდე გვერდზე სწერია: კათოლიკოზ-პატრიარქი ამბროსი რჩება თავის ადგილზე" (ქუთაისის "კრების" განაჩენია); მცხეთა-ტფილისის ეპარქიაში დაგზავნილ ცირკულარში (NIII თებერვლის 12 თარიღით) აღნიშნულია: "დროებითი მმართველების თავმჯდომარედ ბრძანდება კათოლიკოზ-პატრიარქი ამბროსი"-ო. მიმდინარე წლის იანვრის 4 კი დროებითი მმართველობის წევრებმა მოსთხოვეს თავის თავჯდომარეს კათოლიკოს-პატრიარქის კანცელარია და "საქმეები" ჩაგვაბარეო. მისმა უწმიდესობამ უპასუხა: სანამ მე ვითვლები დროებითი მმართველობის თავმჯდომარედ და კ. პატრიარქად კანცელარიაც და "საქმეები"-ც ჩემს განკარგულებაში იყოსო. დროებითი მმართველობის წევრებმა იმ დღესვე მოიწვიეს მილიცია, დალუქეს კანცელარია, ხოლო მეორე დღეს, იანვრის 5, მილიციის საშვალებით ჩაიბარეს საქმეები და კანცელარია. ეპისტოლე დათარიღებულია იანვრის 6, და იქ გარკვევით არის აღნიშნული, რომ "კათოლიკოზი რჩება თავის ადგილზეო." მილიციის საშუალებით კაცს კანცელარია და "საქმეები" ჩამოართვეს და ის მაინც რჩება თავმჯდომარედ თავის ადგილზეო. ასე ესმით ეპისტოლეს ავტორებს კანონიერება, მაგრამ დაუბრუნდეთ "ყველაზე უხუცეს მღვდელმთავარს-ეპისკოპოს დავითს" და ვიკითხოთ: რაში გამოიხატა მისი მეუფების "უსამართლოდ დასჯა?" იმაში, რომ გადაიყვანეს ისეთ ადგილზე, სადაც არც ბინა არის, არს საშუალება მისი (ეპისკოპოზის) შესანახად"! ყოვლადსამღვდელო დავითი გადაყვანილ იქმნა გორი-ახალქალაქ-ახალციხის მაზრების მღვდელმთავრად "მაწყვერელის" და არა "ურბნელის" პატივით, ვინაიდან მისი მეუფება ერთხელ უკვე იწოდებოდა "ურბნელად." ეს ეპარქია 1926 წლის ოქტომბრამდე ეჭირა მიტროპოლიტ იოანეს, მაგრამ რაღაც მიზეზებით მისმა მეუფებამ გაანება მას თავი, სამი კვირის შემდეგ კი კვლავ განაცხადა სურვილი ამ ეპარქიაში დაბრუნებისათვის. იგივე ეპარქია (წერილობით) ითხოვეს ცხუმელმა მიტროპოლიტმა ქრისტეფორემ და ბათუმ-შემოქმედელმა ნესტორმა: ჩანს ეპარქია არ ყოფილა იმდენად დაძაბუნებული, რომ იქ არ მოიპოვებოდეს "საშუალება უხუცეს მღვდელმთავრის შესანახად." ამ მოსაზრებას ამაგრებენ ციფრებით და ფაქტებით. 1926 წ. პირველ ნახევარში ეპისკოპოსმა დავითმა სთხოვა საკათოლიკოზო საბჭოს, დამიმტკიცეთ შემდეგი ხარჯთ-აღრიცხვაო: ეპისკოპოზს თვიურად 30 მანეთი, ბინის ქირად 10 მ. და კანცელარიის შესანახად 10 მ. სულ 50 მანეთიაო. მიტროპოლიტ იოანემ ურბნისის ეპარქიისგან თავისუფლების შემდეგ წარმოადგინა ანგარიში: ყოველთვიურად ვიღებდი ათ მანეთსო. ამის გარდა, წარსული წლის ოქტომბრის 23-24 ვიყავი გორში (დროებით მე მებარა ეპარქია), სადაც სამრეკლო საბჭოს წევრებმა გადმომცეს: იმ იმედით, რომ ახალი ეპისკოპოზი იცხოვრებს გორში (მეუფე იოანე ცხოვრობდა ტფილისში), ჩვენ შეუდექით სამოთახიანი სახლის შენება-შეკეთებასო, ხოლო თუ ბინის მოწყობამდე დანიშნავთ ეპისკოპოზსო (მაშინ მხოლოდ ყოვლადსამღვდელო ნესტორს ქონდა შემოტანილი განცხადება) დეკ. გ. ნასყიდაშვილი უთმობს მას ერთ-ერთ ოთახსო, რაც იქაც დაადასტურა  დეკანოზმა. ამგვარად უბინაობაზე და საშვალების უქონლობაზე ლაპარაკი უნდა ჩაითვალოს სიყალბედ...

მერე რა დანაშაულებისათვის "დაუსჯია" ეპ. დავითი ასე "უსამართლოდ" საკათოლიკოზო საბჭოს ეპისტოლეს ავტორებმა ამის შესახებ ოფიციალურად არაფერი არ იციან, მაგრამ "არა ოფიციალურად (აქ უკვე გულთმისნობა იწყება) საკათოლიკოზო საბჭოს თვალში დავით ეპისკოპოზს მიუძღვის ორი დანაშაული: ერთი მისი, ვითომდა, მწვალებლობა (ერეტიკოსობა) და მეორე მისი უარყოფითი დამოკიდებულება მემორანდუმის გაგზავნასთან" (გვ. 1).

განვიხილოთ! "ეპ. დავითის ერეტიკოსობა გამოიხატა, განაგრძობს ეპისტოლე, მისი თავმჯდომარეობით 1923 წ. ქალაქ ქუთაისში შედგენილ პროექტში საეკლესიო რეფორმათა შესახებ" (გვ. 1-2) ეპისტოლეს ავტორები, რომ გულთმისნობის გზას არ დასდგომოდნენ და ოდნავაც მაინც ჩაფიქრებოდნენ საკათოლიკოზო საბჭოს იმ ცირკულირს (იხ. დამატება N1), რომლიდანაც ამოუგლეჯიათ (და ისიც თავის საწინააღმდეგოდ) ერთი ფრაზა. მიხვდებოდნენ, რომ "საეკლესიო რეფორმათა შესახებ პროექტის" წარმოდგენა დავალებული ქონდა ყოვლადსამღვდელო დავითს. ცირკულირში სწერია: "დაევალოს ეპარქიათა მღვდელმთავრებს დაუყოვნებლივ მოახდინონ განკარგულება... ცვლილებათა დამუშავებელ კომისიების არჩევის შესახებ და კომისიათა მიერ დასაბუთებული და დამუშავებული პროექტები წარმოუდგინონ საკათოლიკოზო საბჭოს უცვლელად, თავიანთი დასკვნის (ცალკე) დართვით." მაშასადამე თუ ყოვლადსამღვდელო დავითმა დაამუშავა სასურველ ცვლილებათა პროექტი, ამით მას მხოლოდ შეუსრულებია საბჭოს დავალება და საბჭო მართლაც დიდად ახირებული რამ დაწესებულება უნდა ყოფილიყო, რომ ეპისკოპოზი დავითი მისი დავალების შესრულებისათვის დაესაჯა. მაშ რაშია საქმე? თუმცა სიტყვა გაგვიგრძელდა, მაგრამ იძულებული ვარ ავალაპარაკო აქ ფაქტები და თვით ყოვლადსამღვდელო დავითი. 1925 წლის ოქტომბრის 11 თარიღით დავით ეპისკოპოსმა მოართვა საკათოლიკოზო საბჭოს განმარტება რომელშიაც სწერია: "ვინაიდან ჩემ მიერ ხელმოწერილ და "მუშა და გლეხში" (1923 N35) დასტამბულ პროექტის გამო იყო და ალაგ-ალაგ დღესაც არის გავრცელებული არასწორი ხმები, პატივისცემით მოვახსენებ საკათოლიკოზო საბჭოს, რომ ა) პროექტი იგი იყო გამოწვეული 1) საკათოლიკოზო საბჭოს 1922 წლის 19 ოქტომბრის N47 დადგენილებით (ზემოთ რომ მოვიყვანეთ) და 2) კეთილი მიზნით - გვეხსნა ეკლესია დანგრევისაგან მაშინდელ საშინელ მომენტში და ხელი შეგვეწყო დატუსაღებულთა გამოშვებისათვის...

ბ) რომ პროექტი იგი იყო მხოლოდ პროექტი... მე არცერთი მღვდლისთვის არ მიმიწერია მიეღო  და განეცხადებია ის პროექტი, და არც თავად შემიცვლია რა ეკლესიასი, გ) ის პროექტი მომენტისა გამო ეკლესიაში იყო შედგენილი სიჩქარით ორ დღეში, და აზრები მასში არაა გამოხატული ყველგან სისწორით და ნათლად. დაბეჭდილში არის შეცდომა... დასასრულ, სამწუხაროდ მიმაჩნია, რომ აღნიშნული პროექტი დაისტამბა გაზეთში; მისი დაბეჭდვა ჩემზე არ იყო დამოკიდებული" (საქმე 17/1925).

როგორც ხედავთ, დამუშავებული პროექტი ყოვლადსამღვდელო დავითს საბჭოში კი არ წარუდგენია, არამედ (თავის უნებურად) დაუსტამბავს გაზეთ "მუშა და გლეხში" (N35, 1925, VIII.26) ამის გამო "პროექტის გარშემო" "გავრცელებულა არა სწორი ხმები," მით უმეტეს, რომ იგი ყოფილა "შედგენილი სიჩქარით ორ დღეში, და აზრები მასში არაა გამოთქმული ყოველგან სისწორით და ნათლად, დაბეჭდილში არის შეცდომა" (რედაქცია კი ადასტურებს, რომ დაბეჭდილია "უცვლელადო") ამ სიჩქარით შედგენილმა პროექტმა მიიქცია პრესის ყურადღება. "მუშა და გლეხი"-ს თვით იმ ნომერში, რომელშიდაც ადგილი აქვს დათმობილი პროექტს, მოთავსებულია მოწინავე წერილი "პირველი ნაბიჯი," რომელიც გვეუბნება შემდეგს: "ჩვენ ვფიქრობთ პირველი ნაბიჯი ქუთაისის სამღვდელოების წარმომადგენლებისა მოკლე ხანში უფრო ღრმა და უფრო რადიკალურ გამოძახილს პოვებს სამღვდელოების დაბალ წრეებში... ყოველგვარი ახალი, ყოველგვარი "პროგრესული" ნაბიჯის გადადგმა მისი (ეკლესიის) ცხოვ-რებაში ჩვენს მიერ აღიარებული იქნება, როგორც დადებითი მოვლენა. ყოველ შემთხვევაში, ეს უფრო დააფიქრებს მათთაც, ვისაც ეკლესია სწამს - ამ ეკლესიის საფუძვლების შესახებ. დაფიქრება კი ყველაზედ უფრო შეუწყობს ხელს იმას, რისკენაც ჩვენ მივისწრაფით ეკლესიის საკითხში: "მის სრულ მოსპობას" (ხაზი რედაქციისაა) დაუმატეთ ამას გაზეთ Заря Востока 2 (266, 1923, XI, 18) ცნობა, რომ "ამას წინათ დავით ეპისკოპოზის მეთაურობით შედგა მღვდელმთავრების ჯგუფის კონფერენცია, რომელთაც გადასწყვიტეს გაატარონ რეფორმები საქართველოს ეკლესიაში. მათი სურვილია "ცხოველი ეკლესიის" შექმნა საქართველოს მასშტაბში чтоже ?"... მე მგონია დიდი "სიბრძნე და გამჭრიახობა" არ არის საჭირო იმის გასაგებად, თუ როგორ გავრცელდა ყოვლადსამღვდელო დავითის შესახებ "არასწორი ხმები". საკათოლიკოზო საბჭო სწორედ იმისთვის თხოულობდა უკვე ხსენებული ცირკულარით პროექტები "უნდა დაგროვდეს ცენტრში (საბჭოში) განხორციელებისათვის ერთ სპეტრში გასატარებლადო," რომ უზრუნველყო ეს თუ ის პიროვნება "არასწორი ხმების გავრცელების" შედეგებისაგან...

ყოვლადსამღვდელოს მიზანი - "გვეხსნა ეკლესია დანგრევისაგან და ხელი შეგვეწყო დატუსაღებულთა გამოშვებისათვის" - კეთილი და კარგი იყო, მაგრამ მის განსახორციელებლად არჩეული საშუალება კი ფრიად ცუდი: შეცდომით და აჩქარებით დაწერილი პროექტით ვერავის დააკმაყოფილებთ, - ვერც იმათ ვის ხელშიაც არის უფლება "დატუსაღებულთა გამოშვებისა" და ვერც მორწმუნე ერს. მხედველობაში მისაღებია ისიც, რომ პროექტი დაწერილია დავითისებური კატეგორიული კილოთი: "საკურთხეველში ტრაპეზის უკან ასვენია ან დახატულია ქრისტესს ხატი, სხვა ხატების ტაძარში დახატვა აკრძალულია... საკურთხეველს ორივე გვერდზე ახლავს კედლებამდე ბუდუარები და ამათ შორის ჩამოშვებულია ფარდა... საცეცხლური და საკმეველი მოსპობილია... სასწაულთ მოქმედი ხატი არ არსებობს... სამოციქულონი ყოველნაირ ღვთისმსახურებიდან და მღვდელმოქმედებიდან განიდევნოს... სასიკვდინო ზიარების მიცემა მღვდლისათვის არ არის სავალდებულო... კაბა და ანაფორა დაუშვებელია ეკლესიასა და სხვა მღვდელმოქმედების დროის გარეშე... მარხვა სავალდებულო არ არს... დღესასწაულთა რიცხვი შემცირდეს და გადატანილ იქნეს ახალ სტილზე." (მუშა და გლეხი" N35).

მიუხედავად იმისა, რომ დავით ეპისკოპოზის პროექტში "ერეტიკული" არ არის რა (ერეტიკული ელემენტი კი მოიპოვება), მდაბიო ხალხი (და ზოგი ინტელიგენტიც) უარყოფით შეხვდა აღნიშნულ პროექტს და თავისი უარყოფითი შეხედულება მოიტანა საკათოლიკოზო საბჭოს კრებამდე. როგორ შეხვდა საკათოლიკოზო საბჭო ამ "ბუდუარებიან," "ჩამოშვებულ ფარდებიან" და "სასიკვდინე ზიარებიან" პროექტს ჩანს მის N63 განჩინებიდან 1925 წლის ოქტომბრის 12 გამოტანილიდან: "საკათოლიკოზო საბჭომ მოისმინა ყოვლადსამღვდელო დავითის (ოქტომბრის II) განმარტება და სცნო იგი დამაკმაყოფილებლად , ხოლო გაზეთში მისი პროექტის დასტამბვა - სამწუხარო მოვლენად." (საქმე N17/1925) ნათქვამიდან ცხადია, რომ საკითხს დავით ეპისკოპოზის "ერეტიკოსობის" შესახებ საკათოლიკოზო საბჭომ მოუღო ბოლო 1925, X, 12 და ამის შემდეგ ეპისტოლეში ამ საგანზე ლაპარაკი უნდა ჩაითვალოს პირდაპირ ცილისწამებად.

ეხლა შევეხოთ დავით ეპისკოპოზის საკათოლიკოზო საბჭოს წინაშე (ვითომდა) მეორე დანაშაულს - "მის უარყოფით დამოკიდებულებას მემორანდუმის გაგზავნასთან" და ამის გამო საბჭოს მიერ მის "უსამართლოდ დასჯას." ეპისტოლე მოგვითხრობს (უკვე კატეგორიული ტონით): "მეორე დანაშაული ეპისკოპოზ დავითის საკათოლიკოზო საბჭოს თვალში იყო მისი მონაწილეობა იმ დეპუტაციასი, რომელიც ქუთათერებმა მიუგზავნეს კათოლიკოზ-პატრიარქს 1923 წლის სექტემბერში სათხოვნელად, რომ მემორანდუმის გაგზავნისა გამო შეეტანა საბჭოთა მთავრობის წინაშე განცხადება, რომ მემორანდუმის გაგზავნა იყო შეცდომა" (გვ. N2). როცა ეს დეპუტაცია წარუდგა კათოლიკოზ-პატრიარქს, საკათოლიკოზო N1 საბჭოს წევრები "ცხრაკლიტულში" ისხდნენ და არა იცოდნენ რა, თუ რა ხდებოდა სატუსაღოს გარეშე და რომ სცოდნოდათ - დიდად მადლობელი დარჩებოდნენ დეპუტაციის მეთაურისა, რომლის იმ დროინდელ მოქმედებას საფუძვლად სდებია, როგორც თვით ბრძანებს "დატუსაღებულთა გამოშვება". ფრიად ბოროტი ადამიანები უნდა იყვნენ საკათოლიკოზო საბჭოს წევრები, რომ მათი გამოშვებისათვის ხელსშემწყობი და მზრუნველი კაცის დასჯა მოენდომებინათ და ისიც მის შემდეგ, როდესაც მემორანდუმის ავტორმა უკვე შეასრულა ქუთათურ დეპუტაციის თხოვნა-აღიარა საქვეყნოდ შეცდომად მემორანდუმის გაგზავნა. აღსანიშნავია ისიც, რომ ყოვლადსამღვდელო დავითს "დასჯამდე" არასოდეს არ უბრძანებია, მემორანდუმის შედგენა-გაგზავნაში საკათოლიკოზო-საბჭოს წევრებმაც მიიღეს მონაწილეობაო, და თუ ამგვარი ბრალდება თავს მოახვია საკათოლიკოზო საბჭოს "დასჯის" შემდეგ ეს იმდენადვე საფუძვლიანია, რამდენადაც მეორე მისი მეუფების ბრალდება-პროვოკაცია, "საკათოლიკოზო საბჭომ არ შეასრულა მთავრობის ბრძანება, მიეღო თბილისის სამხედრო ტაძრის ქონებაო." (მოხსენება N345, 1926. XI. 14), - ამგვარი ბრძანება საკათოლიკოზო საბჭოს არასოდეს არ მიუღია. საგულისხმოა ისიც, რომ ეპისტოლეს ავტორებს მეტად გულმავიწყი და სულელ ადამიანებად გამოყავთ საკათოლიკოზო საბჭოს წევრები. მართლაც, მემორანდუმის სიმწვავე საბჭოს წევრებმა საკმაოდ იგემეს და ნუთუ ხელმეორედ ასტეხდნენ მის გამო განგაშს, თუნდაც "არაოფიციალურად," განსაკუთრებით ივნისის 10 შემდეგ, როდესაც მისი უწმიდესობის წინადადების თანახმად, სამღვდელოებას სასტიკად აუკრძალეს პოლიტიკაში არ გაერიოთო! ეპისტოლეს ავტორებმა კარგად იციან, რომ საკათოლიკოზო საბჭოს წევრები არ არიან თავისი (თუ ეკლესიის არა) მტრები, მაგრამ, სამწუხაროდ ისინი (ეპისტოლეს ავტორები) დიდ პატივს სცემენ განსვენებულ (თუმცა უკვდავ) ეგნატე ლოიოლას, რომელმაც დასტოვა ანდერძი: საშუალებას ამართლებს მიზანიო. ამ პატიოსან გვამთა მიზანი კი ის არის, რომ გაუტეხონ ეპისტოლეს მკითხველთა თვალში სახელი საკათოლიკოზო საბჭოს წევრებს და მიაყენონ მათ ყოველგვარი "ჭირი და იწროება." ღმერთმა მსვიდობა მისცეთ!...

მაშ რამ გამოიწვია დავით ეპისკოპოზის "დასჯა", ან როგორც ერთმა გულუბრყვილო გურულმა მითხრა ცივ ქვეყანაში გადასახლება"? კათოლიკოზის განთავისუფლების პირველ დღეებშივე ქუთაისიდან შემოვიდა საბჭოში დავით ეპისკოპოსზე საჩივრები, რომელთა დედააზრი იყო: ყოვლადსამღვდელო არ შეეფერება ქუთაისს და გადაიყვანეთ აქედანო. საჩივრებს მოყვა აპოლოგია: დავითი ჩინებული მღვდელმთავარია და ნუ დასძრავთ ადგილიდანო. მისმა უწმიდესობამ ამ ქაღალდების შესწავლა მე მიბრძანა. შევასრულე მონდობილობა და მოვახსენე: ჩვენებური "კლიაზებია" და საქმე უნდა მოისპოს მეთქი. სხვათაშორის დავისაბუთე იმითაც, რომ ზოგიერთი მომჩივარი აპოლოგიაზეც აწერდა ხელს, მიუხედავად იმისა, რომ ეს ორი საბუთი დაშორებული იყო ერთმანეთისაგან, ერთის თუ ორი დღის მანძილით. ამის შემდეგ მე ქალაქიდან წაველ, დაიმედებული, რომ საქმე მოისპობოდა. შემოდგომაზე გავიგე, რომ საბჭოს საქმე არ განეხილა. ერთხელ ვისარგებლე შემთხვევით და შევეკითხე მის უწმიდესობას, თუ რატომ არ იყო საქმე განხილული. მიბრძანა: შენი წასვლის შემდეგ მე ბევრი ქუთაისელი კაცი ვნახე აქაც და ბორჯომშიც, და ყველა იმას მთხოვდა, - დავითი მოგვაშორეთო; აი ამ დღეებში შემოვიტან საბჭოში და როგორც უჯობდეს, ისე მოიქეცითო. საბჭოში მე ჩემი აზრი გავიმეორე, მაგრამ ამჯობინეს ყოვლადსამღვდელო მელქისედექის გაგზავნა, საქმის ადგილობრივ გასაცნობად. ყოვლადსამღვდელომ ქუთაისიდან დაბრუნების შემდეგ მოახსენა (1925 წ. დეკემბრის 16) საბჭოს: თუმცა დავით ეპისკოპოზი "უმწიკვლო ადამიანია," მაგრამ "მისი გადაყვანა ქუთაისიდან საჭიროა და სასარგებლო თვით ყოვლადსამღვდელო დავითისათვისაც და საქმისთვისაცო." (საქმე N17/1925).

ეს მოხსენება საკათოლიკოზო საბჭომ მოისმინა 1926 წლის იანვრის 22 და განაჩინა: "ყოვლადსამღვდელო დავითზე შემოსულ საჩივრებში არ არის ისეთი რამ, რისთვისაც შეიძლებოდეს მისი მეუფების სასამართლოში მიცემა და ამისთვის მაზედ შემოსული საჩივრები დატოვებულ იქმნას უშედეგოდ". ამ განაჩენით საქმე მიყუჩდა, მაგრამ ქუთათურები მაინც არ ისვენებდნენ: უკმაყოფილებას უცხადებდნენ კათოლიკოს-პატრიარქს, მე კი პირდაპირ შეურაცხყოფას მაყენებდნენ, - დავითს ხელს აფარებ და ეპარქიას ღუპავო. (ამას დამიმოწმებს თვით ყოვლადსამღვდელო დავითიც). ვერც მისი მეუფება გრძნობდა თავს დამშვიდებულად. მიმართვა ყოვლადსამღვდელო ვარლამ მარგველს, გავცვალოთ ეპარქიებიო, მიიღო უარი. ასეთივე პასუხი მიიღო ყოვლადსამღვდელო ქრისტეფორე სოხუმელისაგან, რომელმაც გადმომცა: სოხუმში დავითი ვერ გამოდგებაო...

1926 წ. ოქტომბრის შუარიცხვებში დამიბარა კათოლიკოს- პატრიარქმა, საღამოს შვიდ საათზე ჩამოდი ჩემთანო. ვეახელ აღელვებული დამხვდა. გადმომცა დიდი წერილი და მიბრძანა: პირველი გვერდი წაიკითხე და უკანვე მომეციო. წერილი ასე იწყებოდა: თქვენს უწმიდესობას მოეხსენება, რომ მიტროპოლიტი კალისტრატე, რომელიც იმყოფებოდა დავით ეპისკოპოზის გავლენის ქვეშ, ყოველგვარ ზომებს ხმარობს, რომ ჩვენი საჩივრები დარჩეს უყურადღებოდ, ეპარქია კი იღუპებაო. უკანასკნელად გთხოვთ და თანაც მოგახსენებთ: თუ მოკლე დროში ყოვლადუსამღვდელოესი დავითი არ იქნება გადაყვანილი ქუთაისიდან, ჩვენ 600 კაცი მივიქცევით მოსკოვის მთავარეპისკოპოსისადმი თხოვნით, მიგვიღოს თავის მფარველობის ქვეშ. გავანებე კითხვას თავი და შევეკითხე მის უწმიდესობას ხელმოწერილია წერილი თუ არა: ხელმოწერილიც არის და ფრიად სანდო კაციც არისო. მოვახსენე: ის რომ სანდო კაცი იყოს, მუქარით არ მოგმართავდათ და წერილს არ დააწერდა: "ფრიად საიდუმლოდ" მეთქი. თუ 600 კაცი ფიქრობს მოსკოვში ქაღალდის გაგზავნას, ამ ქაღალდზე ექვსი მაინც მოაწერდა ხელს მეთქი. გამოვიტანე კანცელარიიდან "საქმე", გადავკითხე. თავიდან ბოლომდე საჩივრები, განუმარტე მათი უსაფუძვლობა და მოვახსენე, ის თქვენ მიერ სანდოდ მიჩნეული კაცი, თქვენი მტერი ყოფილა, უნდა აგაღელვოთ და გაართულოს თქვენი ავადმყოფობა მეთქი. გამირისხდა: შენ მართლა დავითის გავლენის ქვეშ ყოფილხარო, ხომ ხედავ, ეპარქიაში ხანძარიაო. მეწყინა, შევეკამათე და შეუმჩნევლად ხმა ავიმაღლე იმდენად, რომ კანცელარიაში მყოფმა დეკანოზმა მ. ხუციშვილმა ასტეხა არაბუნებრივი ხველა და ამით მაგრძნობინა ჩემი თავდავიწყება. ბოდიში მოვიხადე და ვთხოვე, ის წერილი ჩემთვის ეჩუქებინა. გაუკვირდა, გაიღიმა და მიბრძანა: ახირებული კაცი ხარ, მე წერილის მეორე გვერდიც არ წაგაკითხე და შენ კი ჩუქებას მთხოვ?! მივეცი პატიოსანი სიტყვა, რომ თუ წერილს მაჩუქებდა, მისი შინაარსი, როგორც ავტორი თხოულობდა სამუდამოდ "ფრიად საიდუმლოდ" დარჩებოდა. წერილი გადმომცა, მეც მაშინვე დავხიე, გავაღე ფანჯარა და ნაფლეთები მტკვარში გადავყარე. წარბები შეიჭმუხნა, ჩაფიქრდა და ბოლოს მიბრძანა: შენ აგე ამ საქმესი პასუხიო. თანხმობის ნიშნად  ხელზე ვემთხვიე, ერთხელ კიდევ ვთხოვე დამშვიდებულიყო და გამოვეთხოვე.

რამდენიმე დღის შემდეგ მწირველი ვიყავ სოხუმში. წირვა რომ გათავდა, ვინახულე მისი უწმიდესობა, იქვე იყვნენ მიტროპოლიტი იოანე, დეკანოზი ნაცვლიშვილი და ორიოდე საეროთაგანი. მოახსენეს, თქვენთან გეახლათ ვიღაც მანდილოსანი და თხოულობს მოუსმინოთო. მიბრძანა, მიიღეო. გაველ სამუშაო ოთახში, მაგრამ მანდილოსანმა დაჟინებით მოითხოვა მისი უწმიდესობის ნახვა. გაბრძანდა და ცოტა ხნის შემდეგ დაბრუნდა ფრიად დაღონებული. როცა მარტო დავრჩით, მიბრძანა: იმ წერილის პასუხს ელიანო. შევეცადე დამემშვიდებია, მაგრამ ხმა არ გამცა, გამომეთხოვა და შებრძანდა საწოლ ოთახში.

გიორგობისთვის 3, საკათოლიკოზო სხდომაზე, თვით ინება თავმჯდომარეობა (ჩვეულებრივად კი მე მანდობდა თავმჯდომარეობას) და ჩემდა გასაცვიფრებლად საკითხთა შორის აღმოჩნდა მის უწმიდესობის ხელით დაწერილი N60 წინადადება (ბოლო დროს ქაღალდებს დეკანოზ ნაცვლიშვილს აწერინებდა) მღვდელთ-მთავართა გადაყვანა-გადმოყვანის შესახებ: დავით ეპისკოპოზს უპირებდა გადაყვანას ურბნისში. წინადადება იმდენად მოულოდნელი აღმოჩნდა ყველასათვის, რომ შეკითხვაზე: ვინ რას იტყვისო, ხმა არავინ დაძრა. უხერხული სიჩუმე ისევ მე დავარღვიე  განცხადებით: ამ წინადადების მიღება გამოიწვევს გართულებას: დავითი გაჯიუტდება და ქუთაისიდან არ წამოვა მეთქი. ეს ერთი. მეორე ისა, რომ ურბნისის ეპარქიას წერილობით თხოულობენ მიტროპოლიტ იოანეც მეთქი. მე შევპირდი მეუფე ქრისტეფორეს, მხარს დაუჭერ თქვენს კანდიდატურას მეთქი და ამიტომაც წინადადებას ვერ ვიზიარებ მეთქი. მესამე: მე დარწმუნებული ვარ, რომ ყოვლადსამღვდელო დავითი დღეს თუ ხვალ თვით დაანებებს თავს ქუთაისს და ამისთვის მისი ადმინისტრაციული წესით დაძვრა სასურველი არ არის მეთქი. რა საბუთი მქონდა ამ უკანასკნელი განცხადებისათვის? ის, რომ ყოვლად სამღვდელო, დავითი კვირაში ერთხელ მაინც მწერდა: მომიხერხე ტფილისში ერთი ოთახი და 25-30 მანეთი და დამიხსენ ამ ჯოჯოხეთიდანო. მისი მეუფების ამ სურვილს ადვილად გაიგებს ის, ვინც იცნობს დავით ეპისკოპოზს: იგი არის კაცის ნიჭიერი, ჩინებული მწერალი, ქველმოქმედი, მაგრამ უაღრესად ამპარტავანი, თავმოყვარე და უკმაყოფილო... თავის გარეგნობით, რასაც არ მალავს ოფიციალურ მიწერ-მოწერაშიც. 1926 წლის ოქტომბრის 17 და 21 NN295 და 301 მოხსენებებში ყოვლადსამღვდელო სთვლის თავის თავს "ულამაზო ეპისკოპოსად," რომელიც თურმე არ მოსწონთ (ალბათ აქვს სურვილი მოსწონდეთ!) "სილამაზის მოტრფიალე" "ვიღაც ქალებს,", "მახინჯ ადამიანებს", "გარყვნილ გემოვნების მქონე მორწმუნეებს (უფრო ურწმუნოებს)", და ამისთვის ყოველთვის ცდილობს და ცდილობდა ერთსა და იმავე ადგილზე არ დარჩეს დიდხანს. მის მეუფებას ხშირად უთქვამს: ადამიანი უნაკლო არ არის, ამისთვის თუ გინდა, რომ მოსვენებით და ბედნიერად იცხო¬ვრო, ერთსა და იმავე ადგილზე არ დარჩე დიდხანს, გაგიცნობენ და პატივს აღარ გცემენო. ამ ფილოსოფიას მისი მეუფება სინამდვილეში ახორციელებდა: აკადემია დაამთავრა 1899 წ. იმავე წელში დაიწყო სამსახური კავკასიაში ქრისტიანობის აღმადგენელ საზოგადოებაში, 1900 წ. გადავიდა თელავის სასულიერო სასწავლებელში, 1902 წ. სენაკის (სამეგრელოს) სასულიერო სასწავლებელში, 1903 წ. სოლოკამსკის, ხოლო 1904 წ. პოლოცკის სასწავლებლებში, 1905 წ. ვიტებსკის სემინარიაში, 1906 წ. დონის სემინარიაში, 1907-1912 წწ. ალავერდის ეპისკოპოსად (მოძრაობას ხელი შეუშალა ნიკონ ეპისკოპოსის მოკვლამ), 1912-1913 წ. პეიტიგორსკის ქორეპისკოპოსად, 1914-1917 წ. ვინიცკის ქორეპისკოპოსად (მოძრაობა შეაჩერა ომიანობამ) 1917-1919 წ. ურბნელ ეპისკოპოსად 1919-1921 წ. საკათოლიკოზო საბჭოს წევრად, 1921-1922 წ. ჭყონდიდელ-შემოქმედელად, 1923 წ. ბათუმ-შემოქმედელად, 1924 წ. ალავერდელად და იმავე წელს ნოემბრიდან ქუთათელად. მაგრამ ეს სხვათაშორის, საკათოლიკოზო საბჭოში კი ჩემ განცხადებას მხარი დაუჭირა ერთმა წევრმა: დანარჩენები მიემხრნენ ყოვლადსამღვდელო მელქისედექის (დღეს მისი მეუფება დროებითი მმართველობის წევრია) განცხადებას: "მისი უწმიდესობის წინადადება გამოწვეულია საქმის დაკვირვებითი შესწავლით და ეკლესიის სარგებლობით და ამისთვის სიტყვის შეუბრუნებლად უნდა მივიღოთო..." საკითხი ამოიწურა...

ღვთისა და სინოდის წინაშე შემიძლია განვაცხადო, რომ დავითის ერეტიკოსობა - რეფორმატორობა - ანტიმემორანდუმისტობა არცერთ საკათოლიკოსო წევრს არ მოსვლია თავში ნოემბრის 3 სხდომაზე. გადამჭრელი გავლენა იქონია კათოლიკოზის ღრმა რწმენამ, - ეპარქია დაიღუპება თუ დავით ეპისკოპოზი ქუთაისში დარჩებაო. ამას დაერთო მელქისედეკ ეპისკოპოზის ავტორიტეტული განცხადება (ავტორიტული იმიტომ, რომ ის 1925 წ. ქუთაისში იყო ამ საქმის გამო), დავითის გადმოყვანა სასარგებლო და საჭიროა მისთვისაც და საქმისთვისაცო და ყოვლადსამღვდელო დავითის ნივთიერად უკეთ მოწყობა, ვინემ ის იყო მოწყობილი ქუთაისში...

3) შემდეგ "ნაკლად" საკათოლიკოსო საბჭოს ეთვლება ის, რომ მას "გაუვიდა ვადა რწმუნებულობის 1924 წ... მართალია 1925 წ. 10 სექტემბერს გაუგრძელდა მას ვადა მოქმედებისა ეპისკოპოზთა კრებულმა მეოთხე საეკლესიო კრებამდე, მაგრამ თანვე დასძინა, რომ ეს კრება უნდა მოეწვია. საკ. საბჭოს 1926 წ. გაზაფხულზე, რაიცა მან არ შეასრულა და ამით მოისპო თავისთვის მოქმედების უფლება. თავის მართლება, რომ არც ერთ ეპისკოპოსს არ წარმოუდგენია მასალა კრებისათვისო და ამისთვის გადაიდო იგიო არის სიტყვის ბანზე აგდება (გვ. 3-4). საკათოლიკოზო საბჭოს წევრებს, რომ 1924 წ. სექტემბერში გაუთავდათ ვადა რწმუნებულების, ეს ყველა მათგანმა კარგად იცოდა და სწორედ ამისთვის განუცხადეს ეპისკოპოზთა კრებულს 1925.X.10: ჩვენი  არჩეულ წევრთ გაგვივიდა ვადა, თქვენ კი უვადო წევრები ბრძანდებით, განგვათავისუფლეთ, ჩვენი არსებობა უკანონოა, თქვენ თავად ეკლესიის მართვა-გამგეობა კრების მოწვევამდე, საკმარისი იქნება სამ-სამი მღვდელმთავარი მორიგეობით ბრძანდებოდეთ ტფილისშიო. ეპისკოპოსებმა არ შეიწყნარეს ვადაგასულ წევრთა მუდარა და განაჩინეს: "საკათალიკოზო საბჭოს აწინდელი შემადგენლობა ცნობილ იქმნას კანონიერად და მისი წევრნი-უფლებამოსილად ახალ არჩევნებამდე"-ო. თავისთავად ცხადია ეს არჩევნები უნდა მოეხდინა საეკლესიო მეოთხე კრებას, მაგრამ რა დროისთვის უნდა მოწვეულიყო იგი ეპისკოპოზთა კრებულს არ განუსაზღვრავს. ასე რომ, "თანაც კრება 1926 წ. გაზაფხულზე უნდა მომხდარიყოო." ნაყოფია ეპისტოლეთა ავტორთა... სიმართლისა და საკათ. საბჭოსადმი სიყვარულისა. მიუხედავად კრების მოწვევის დროის განუსაზღვრელობისა, 1926 წ. თებერვლის 10 განჩინებით საკათ. საბჭომ მოიწვია საეკლესიო კრება იამვე წლის მაისის 23 თვის, თანაც დასძინა: წინდადება მიეცეთ ეპარქიათა მმართველთ აპრილის პირველამდე წარმოგზავნონ ადგილობრივ აღძრული და დამუშავებული საკითხებიო. ამ საკითხებს საკათოლიკოსო საბჭო ელოდა აპრილის რვამდე და, რადგანაც ასეთები არცერთ მღვდელთმთავარს არ წარმოუდგენია და აღდგომის დღესასწაულებიც მოახლოებული იყო (აღდგომა იყო მაისის 2), განაჩინა (აპრილის 8): საეკლესიო კრება მოწვეულ იქმნას მის შემდეგ, როცა დაგროვდება მასალებიო. ეს განჩინება მეორე დღესვე დაეგზავნათ მღვდელმთავრებს, მაგრამ იგი არ მოსწონთ ეპისტოლეს ავტორებს: "ეს არის სიტყვის ბანზე აგდება, პროექტები უნდა წარმოედგინათ კათოლიკოსსა და მის მოსაყდრესო" (გვ. 4). მე არ ვიცი რამდენად შესაფერია  საეკლესიო მმართველობის (თუნდაც დროებითის) ეპისტოლეში "ბანზე სიტყვის აგდებაზე" ლაპარაკი, მაგრამ კარგად ვიცი შემდეგი: 1917 წლიდან მე გახლავართ საკათოლიკოზო საბჭოს წევრი და მოწმე იმისა, რომ ვისაც ფეხი შემოუდგამს საბჭოს კარებში ყველა იმეორებს, ცვლილებანია საჭირო ჩვენს ეკლესიაში, მაგრამ კონკრეტულად რა ცვლილებანი (ან რატომ) უნდა იქმნას შემოღებულნი არავისაგან მსმენია. ამის გამო. საკათ. საბჭოს სრულმა შემადგენლობამ 1922 წ. ოქტომბრის 19 გამოიტანა N47 დადგენილება (ნაწილობრივ უკვე ზემოთ მოყვანილი): "ცნობილ იქმნას სასურველად, რომ (საქართველოს ეკლესიაში) ცვლილებანი მოხდეს სამღვდელოების და მორწმუნე ერის მონაწილეობით... დაევალოს ეპარქიათა მღვდელმთავრებს... კომისიების არჩევა... და კომისიათა მიერ დამუშავებული პროექტები წარმოუდგინონ საბჭოს უცვლელად, და რომ არჩეული კომისიების გარეშეც ყველა მორწმუნეს  შეუძლია წარმოადგინოს... საჭირო ცვლილებათა დასაბუთებული პროექტი."

ასეთი პროექტების მოთხოვნა "ბანზე სიტყვის აგდება" კი არ არის, არამედ ნიშანია საქმიანობას: ეპისტოლეს ავტორებს კარგათ მოეხსენებათ, რომ მეორე და მესამე კრებებზე თითქმის ერთხმად იქმნა უარყოფილი საკათოლიკოსო საბჭოს პროექტები სამღვდელეობის მიერ სამსახურს გარეშე საერო ტანისამოსის ტარებისა და მღვდელმსახურებაში ცვლილებათა შეტანის შესახებ. ხოლო ყოვლადსამღვდელო ქრისტეფორე ქუთაისის საკრებულო ტაძრითგან ექსორიაყოფილ უყვიათ ახალი სტილის შესახებ განმარტების მიწოდების გამო. საკათოლიკოსო საბჭომ სწორედ იმისთვის გამოიტანა 1922 წელში N47 განჩინება, რომ ის ღრმად იყო დარწმუნებული, ვერცერთი ცვლილება, რომელიც მორწმუნე ერის მიერ არ არის ცნობილი სასურველად ვერ გატარდება ცხოვრებაში, თუნდაც იგი საეკლესიო კრების მიერ იყოს გამოტანილი. ამ აზრისა ვარ მე დღესაც, მით უმეტეს რომ აი რა ამოვიკითხე მიმდინარე წლის თებერვლის 11 "კომუნისტის" N33 მოწინავე წერილში (გადმობეჭდილია "პრავდადან"): "ცენტრ. საკონტროლო კომისიის პლენუმის დადგენილებით... ამა თუ იმ ძირითად ცვლილებათა პროექტები მმართველობის დარგში წინასწარ უნდა იქნას განხილული ფართო კრებაზე. პარტიულ ორგანიზაციებსა და პროფკავშირებში და აგრეთვე მუშების და გლეხების კრებებზე... სანამ ეს საკითხები მიიღებენ კანონის ფორმას..."

დამახასიათებელია შემდეგიც: თუ საკათ. საბჭოს მიერ მასალების მოთხოვნა "ბანზე სიტყვის აგდებაა," დროებითი მმართველობის 1927 წ. იანვრის 31 განჩინების მესამე მუხლი - "დაევალოს ეპარქიის მმართველთ წარმოადგინონ მღვდელთმთავართა კრებაზე (რომელიც დანიშნული იყო და შესდგა მარტ. 22) მომავალ საეკლესიო კრების განსახილველი საკითხები და მასალები." - რაღაა?! თუ: გუოდ ლიცეტ ჟორის,...ლიცეტ ლორის?!,... ფრაზა - "მაისის 23 კრების მოუწვევლობით საკათ. საბჭომ მოისპო თავისთვის არსებობის უფლებაო." გაუგებარია: თუ საკათ. საბჭოს მაისის შემდეგ მოსპობილად სთვლიდა თუნდაც ეპისტოლეს ავტორთა მეთაური, რაღათ უგზავნიდა მას მისი მეუფება მოხსენებებსა და თხოულობდა მისგან სანქციას, განსაკუთრებით გაუგებარია 1926 წლის სექტემბრის 24 N209 მოხსენების გამოგზავნა რომელშიდაც აღნიშნულია მეოთხე საეკლესიო კრებაზე განსახილველი საკითხები: ეპისტოლეს ავტორთა მეთაური მიტროპოლიტ ქრისტეფორე როდის ბრძანდება ჭეშმარიტებასთან ახლო, - 1926 წლის სექტემბრის 24, თუ 1927 წლ. იანვრის 6?! ჩანს, საკათ. საბჭოს აღნიშნული "ნაკლი" არც იმდენად დიდი ყოფილა, რომ მას მოსპობდა არსებობის უფლება: სრულ გონებაზე მყოფი ადამიანი კი არსება მოსპობილებთან ურთიერთობას არ იჭერს!...

შენიშვნა: ამ საკითზე ამომწურავ პასუხს შეიცავს კათოლიკოს პატრიარქის ამბროსის რეზოლუცია, რომელიც დადებულია ქუთაისის "კრების" თავჯდომარე ქრისტეფორე მიტროპოლიტის 1926 წლის დეკემბრის 28 მოხსენებაზე. (იხილე ქვემოთ): `1926.XII.29 თუმცა საკათ. საბჭოს წევრებს 1924 წლის ენკენისთვეში გაუვიდათ ვადა, მაგრამ ისინი 1925 წლის ოქტომბრის 10 N11 განჩინებით ჩვენი ეკლესიის ყველა მღვდელმთავართა (მიტრ. ქრისტეფორე, მიტრ. იოანე, ეპისკოპოზნი: დავითი, სვიმონი, ნესტორი და პავლე) საკათ. საბჭოს მუდმივ და პასუხისმგებელ წევრთა მიერ დატოვებულ არიან საკათ. საბჭოს წევრებად ახალ არჩევნებამდე. ამიტომ მათი გადაყენება უკანონო იქნება ყველა მღვდელთმთავართა ნებადაურთველად. თუ დღეს ყველა მღვდელთმთავარნი მოითხოვენ მათ გადაყენებას, მაშინ თვით ყოვლადსამღვდელოთ უნდა აიღონ ხელში ეკლესიის მართვა გამგეობა. საეკლესიო კრება მოწვეული იყო 1926 წლის მაისის 23 - სათვის და თუ არ შესდგა, ამის მიზეზი იყო ის, რომ არცერთ მღვდელთმთავარს (მათ შორის ყოვლადსამღვდელო ქრისტეფორეს, დავითსა და სტეფანესაც) არ წარმოუდგენიათ მათგან მოთხოვნილი საკითხები, რომელიც უნდა გარჩეულიყო კრებაზე. ამის გამო აპრილის 8 განჩინებით საკათ. საბჭომ გადასდო კრება და ხელახლა მოსთხოვა საკითხები ეპარქიათა მმართველ ეპისკოპოზთ, მაგრამ არც ამ მოთხოვნილებას გასცეს პასუხი ეპისკოპოზებმა გარდა ყოვლადსამღვდელო ქრისტეფორესი (წარმოადგინა ამ წლის 30/IX მხოლოდ სია საკითხთა და არა დამუშავებული საკითხები) და ეპ. ნესტორისა - 6/V. ჩემს ეპარქიაში დაინიშნა საეკლესიო კრებაზე განსახილველ საკითხების წამოსაყენებლად და დასამუშავებლად, დეკ. დ. ხახუტაშვილის თავმჯდომარეობით, კომისია; მაგრამ ამ კომისიის ნაშრომი ჩემთვის ჯერაც არ წარმოედგინათ. ნათქვამიდან ცხადად ჩანს კრების დაგვიანება საკათ. საბჭოზე დამოკიდებული არ ყოფილა. ამჟამად კრება მიწვეულია 1927 წლის მარტის 23 თვის, და კვლავ მოთხოვნილია მღვდელთმთავართაგან დამუშავებული საკითხები, რომელთა გადასასინჯავად და გადასამუშავებლად (თუ ამას მოითხოვს საჭიროება) უკვე თებერვლის 10 განჩინებით დაარსებულია კრების წინასწარი კომისია. მთავარ მიზნად ყოვლადსამღვდელო ქრისტეფორეს დაუსახეს საეკლესიო კრებისათვის მასალების დამზადება. ვფიქრობ ამ საკითხის მოგვარება შეიძლებოდა, ეკლესიაში ანარქიის შეუტანელად, წინასწარი თათბირის კომისიას მინიჭებული აქვს უფლება, საქმისათვის სასარგებლო პირთა მიწვევისა. (საქმე. N46/926) რაც შეეხება ბრძანებას - "პროექტები კათოლიკოსსა და მის მოსაყდრეს უნდა დაემზადებინათო." - ესეც მოკლებულია სამართლიანობას: კათ. პატრიარქის პროექტები (მაგ. მარხვაში ტაძრის დღესასწაულების შესახებ) დღესაც დაცულია კანცელარიაში, ხოლო "მოსაყდრეს" რომ პროექტების დაწერის უნარიცაა და გაყვანის შესაძლებლობაც აქვს ამის მოწმეა სამივე საეკლესიო კრებისა და საკათ. საბჭოს ჟურნალები, მაგრამ თუ იგი მოელოდა პროექტებს სხვებისაგან, ეს გამოწვეულია შემდეგით: "მოსაყდრეს" ყოველთვის უსაყვედურებდნენ, შენ ქალაქის გარეთ რა ხდება არ იციო, ამისთვის შენი პროექტები ტერიტორიულია, სოფლის მორწმუნეთათვის გამოუსადეგარიო, ამიტომ მე მსურდა, მენახა "პრაქტიკულ" მოღვაწეთაგან წარმოდგენილი პროექტები, რომელიც მისაღები იქნებოდა მორწმუნეთა უმრავლესობისათვის, მაგრამ ასეთი პროექტი მე ვიხილე მხოლოდ ერთად-ერთი, - საკურთხეველის გვერდებზე "ჩამოშვეულ ფარდების" იქით მოწყობილ "ბუდუარებით" და "სასიკვდინე ზიარებით"... შეიძლება ასეთი პროექტი ფრიად "პრაქტიკული" იყოს, მაგრამ ჩემთვის კი გაუგებარი და მიუღებელია~...[39]

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებით გამგეობას (ქუთაისში 1926 წლის დეკემბერში მოწვეულ კრებაზე შექმნილს ს.ვ.) განსაკუთრებით აღიზიანებდათ მიტროპოლიტ კალისტრატეს მოსაყდრის თანამდებობაზე ყოფნა და მის წინააღმდეგ გამოდიოდნენ. შექმნილ ვითარებაში 1926 წლის 30 დეკემბერს მიტროპოლიტმა კალისტრატემ დროებითი გამგეობისაგან დათხოვნილად გამოცხადებულ საკათოლიკოსო საბჭოს შემდეგი განცხადებით მიმართა: "ვინაიდან დავრწმუნდი, რომ ის არევ-დარევა, რომელიც დღეს სუფევს ჩვენს ეკლესიაში გამოწვეული ყოფილა უმთავრესად ჩემ მიერ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრის მოვალეობის აღსრულებით, პატივისცემით ვთხოვ საკათოლიკოსო საბჭოს, აირჩიოს მოსაყდრედ სხვა მღვდელთმთავარი, მე კი გამათავისუფლოს ხსენებული მოვალეობის აღსრულებიდან."[40] მიტროპოლიტ კალისტრატეს ეს გადაწყვეტილება იყო იძულებითი და კიდევ უფრო აძლიერებდა ქუთაისის საეკლესიო კრების მონაწილეთა პოზიციებს. მათ ხელისუფლებაც წაეშველა. საქართველოს სსრ ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის 1926 წლის დადგენილებით შინაგან საქმეთა სახალხო კომისიის მიერ რეგისტრაციაში გაუტარებელი საეკლესიო მართვა-გამგეობის ორგანოები ჩაითვლებოდა უკანონოდ. ქუთაისის კრების მონაწილეობა განცხადებით მიმართეს შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიტს, რათა რეგისტრაციაში გაეტარებიანთ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი გამგეობა. ამის შემდეგ მოითხოვეს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის კანცელარიის, ბეჭდის, საქმის წარმოების გადაცემა, დახმარებისათვის მიმართეს შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატს, რომელმაც 1927 წლის 4 იანვრის ბრძანებით ჩამოართვა საკათოლიკოსო და საეპარქიო კანცელარია უწმიდესსა და უნეტარესს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის. უწმიდესი ამბროსი საქართველოს სსრ შინაგან საქმეთა კომისარიატის სახელზე გაგზავნილ წერილში აღნიშნავდა: "შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატის 1927 წლის 4 იანვრის ბრძანებით ჩამოგვერთვა როგორც საკათოლიკოსო, ისე საეპარქიო კანცელარია და ჩაბარდა საქართველოს ეკლესიის დროებით მმართველობას, რომელიც გატარებული ყოფილა რეგისტრაციაში შს კომისარიატის 1926 წლის 28 დეკემბრის განკარგულებით.

აღნიშნულის გამო პატივისცემით მოვახსენებთ შ.ს. კომისარიატს ჩემი თავმჯდომარეობით არსებული საკათოლიკოსო საბჭო  და მის ქვემდებარე ორგანოები ცნობილია საქართველოს მთავრობის მიერ როგორც ოფიციალური დაწესებულებანი, საკათოლიკოსო საბჭო მოქმედებს საეკლესიო კრების (1917 - 1920 წ.წ.) მიერ შემუშავებული დებულების მიხედვით, მას მიზნად აქვს დასახული მართლმადიდებელ ქრისტიანთა ხელმძღვანელობა სარწმუნოებრივ-ზნეობრივ სფეროში, არ ერევა არავითარ პოლიტიკურ საქმეში. მაგრამ აღმოჩნდნენ საკათოლიკოსო საბჭოს კანონიერი მოქმედებით უკმაყოფილონი, ერთმა ეპისკოპოსმა (იგულისხმება დავით კაჭახიძე ს.ვ.) თავისი თავი ჩემგან და საკათოლიკოკოსო საბჭოსგან დამოუკიდებლად გამოაცხადა და 1926 წლის 26-27  დეკემბრის ქ. ქუთაისში კანონიერ მანდატების არ მქონე უკმაყოფილოთა კრება მოიწვია. ხსენებულ კრებას გადაყენებულად გამოუცხადებია დღევანდელი შემადგენლობით საკათოლიკოსო საბჭო აურჩევია მის ნაცვლად ეკლესიის დროებითი გამგეობა, მაშინ, როცა ეს უფლება ეკუთვნის მხოლოდ ეკლესიური თვალსაზრისით კანონიერ კრებას. ქუთაისის კრება კი საეკლესიო კანონების მიხედვით ოდნავადაც არ შეიძლება ჩაითვალოს კანონიერ კრებათ. ვინაიდან კანონიერად ითვლება მხოლოდ ის კრება, რომელიც მოწვეულია ეკლესიის პირველი მღვდელმთავრისაგან, კათოლიკოს-პატრიარქისგან. ქუთაისის კრება არამც არ ყოფილა მოწვეული ჩემს მიერ, არამედ პირდაპირ გამოცხადებული იყო ჩემგან და საკათოლიკოსო საბჭოს მიერ უკანონოდ. ვისაც სურს ეკლესიის კეთილდღეობა მოამზადებს მასალებს მომავალი საეკლესიო კრებისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ ქუთაისის კრება ჩემს მიერ უკანონოდ გამოცხადდა, მას მაინც დაუწყია მუშაობა. პირველ ყოვლისა გადაყენებულად გამოუცხადებია საკათოლიკოსო საბჭოს დღევანდელი შემადგენლობა იმ მოსაზრებით, რომ მას 1924 წლის ივლისში გაუვიდა ვადა. 1924 წლის შემდეგ მართლაც არცერთ წევრს არ სურდა მოვალეობის გაგრძელება, მაგრამ თავმჯდომარემ მიტროპოლიტმა ქრისტეფორემ რომელიც 1924-1925 წლებში ასრულებდა ჩემს მოვალეობას მოითხოვა მათგან განეგრძოთ მუშაობა შექმნილი რთული ვითარების გამო ვიღებ რა მხედველობაში ყოველივე ზემოთქმულს და აგრეთვე იმას, რომ ქუთაისის კრების განჩინების საეკლესიო ცხოვრებაში გატარების ცდას უეჭველად მოჰყვება შფოთი და არეულობა მართლმადიდებელ ეკლესიაში გადავწყვიტე პირადი პასუხისმგებლობით შევუწყვიტო საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს უფლებამოსილება და მის მაგიერ მოვიწვიო ორ ბანაკად გაყოფილი საკათოლიკოსო საბჭოს მუდმივ წევრ ეპისკოპოსთა კრებული და მასთან ერთად განვაგო საქართველოს ეკლესიის საქმენი მომავალ საეკლესიო კრებამდე. ეპისკოპოსთა შორის მოწვეულ იქნებიან: მიტროპოლიტი ქრისტეფორე, მიტროპოლიტი იოანე, ეპისკოპოსი სიმეონი, ეპისკოპოსი სტეფანე (ოთხივე ქუთაისის კრების მონაწილენი), ეპისკოპოსი მელქისედეკი, ეპისკოპოსი ალექსი.

მოგახსენებთ რა ზემოაღნიშნულს, პატივისცემით გთხოვთ, ინებოთ განკარგულება ჩამორთმეული კანცელარიის დაბრუნებისათვის და მომცეთ საშუალება შეუფერხებლად განვაგრძო მუშაობა ჩემს თანამშრომლებთან ერთად.~ კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი. 1927 წელი 12 იანვარი." ბოლშევიკურმა ხელისუფლებამ, რომელიც უწმიდესსა და უნეტარესს ამბროსის გამოუსწორებელ კონტრევოლუციონერს და საბჭოთა ხელისუფლების მტერს უწოდებდა მის უწმიდესობის მოწოდება უყურადღებოდ დატოვა და ფაქტიურად ეკლესიის მართვა-გამგეობის სათავეები ჩამოართვა. მიტროპოლიტი ქრისტეფორე მაინც განიცდიდა უწმიდესსა და უნეტარესს ამბროსისთან გამწვავებულ ურთიერთობას ამას ადასტურებდა მისი წერილი პატრიარქისადმი მისი წერილის შინაარსი:

"თქვენო უწმიდესობავ! მართალია, იმედი არა მაქვს, რომ თქვენს წინაშე თავი ვიმართლო, მაგრამ მე მაინც ვთვლი ჩემს თავს ნაკლებ დამნაშავედ ყველა მათზე, ვინც ასტეხა ის აურ-ზაური, რომელმაც გამოიწვია ქუთაისის კრება და ყველა მისი შედეგები: და თუ ჩემზეა მოპყრობილი ყურადღება თქვენი და ბევრის სხვისა, როგორც მთავარ დამნაშავეზე, ეს არ არის სამართლიანობის ნაყოფი, და მთელმა ქვეყანამ, თქვენთან ერთად, რომ მიწოდოს მოღალატე და გამცემი, ამით ჭეშმარიტება ვერაფერს მოიგებს, მადლობა ღმერთს, საქართველოს სხვა მამულიშვილებიც ეყოფა, რომლებიც ასეთს ატესტაციას არ მიკეთებენ მე.

მე ვფიქრობ, რომ დავითი, რომელიც საკათალიკოსო საბჭომ გიჟად გამოაცხადა თავის ოფიციალურ დადგენილებით, უწოდა რა მას შეპყრობილი დევნულობის და განდიდების მანიით და სულით ავადმყოფი, რომელსაც დაკარგული აქვს პასუხისმგებლობის ნიჭი თავის მოქმედებაში და სურვილებში (იხ. საკათალიკოსო საბჭოს განჩინება 1926 წლის 8 დეკემბერი), - ვფიქრობ, რომ ეს დავითი ზოგიერთ მის ბრალმდებელზე მაინც, უფრო საღია გონებრივადაც და ზნეობრივადაც. დღეს სულელად და მოღალატედ ცნობილი დავითი ეგზარქოს ინნოკენტისაგან გაძევებულ იქმნა საქართველოდან, არა ფიქტიურ, მისთვის წაყენებულ ბრალდებისათვის, როგორც ეს უყვეს სხვებს, არამედ მოურიდებელი პროტესტისათვის, რომელიც დავითმა განუცხადა ინნოკენტის რეჟიმს საქართველოში. მაშინ დეკანოზმა კ. ცინცაძემ იმდენი გამბედაობაც კი ვერ გამოიჩინა, რომ უკანასკნელად ეწირვინებია ეპ. დავითისათვის ქვაშვეთში, უარი უთხრა მას. ეს უარი ასწილ აუნაზღაურა დავითს მაშინდელმა ქართველმა საზოგადოებამ ადრესის მირთმევით, რომელზედაც ხელს აწერდნენ, ბევრ სხვა პატივსაცემ პირებთან ერთად აკაკი წერეთელი, ნიკო ნიკოლაძე, კიტა აბაშიძე, ივანე ჯავახიშვილი, ივანე გომართელი და სხვანი. თვით საკათალიკოსო საბჭოს უწოდებია დავითისათვის 1926 წლის იანვრის დადგენილებაში უმწიკვლო ადამიანი, რომლის წინააღმდეგ არავის არ შეუძლია წამოაყენოს რაიმე გამამტყუნებელი ბრალდებანი... და თუ ეს დავითი ქუთაისიდან გაგდებულ იქნა ახალციხეში, ეს აიხსნება, როგორც ახსნა კიდეც ძალიან ხმამაღლა და ყველას გასაგონად თვით დავითმა, შურისძიებით. შუბი ხალათში არ დაიმალება...

ეპისკოპოსმა დავითმა ჩემთან ერთად გთხოვათ 1923 წელში მიგეღოთ ზომები და მოგეგვარებიათ კონფლიქტი საბჭოთა ხელისუფლებასთან, რომ საქართველოს ეკლესიას აცდენოდა ხიფათი ამ კონფლიქტისა გამო მოსალოდნელი. თქვენ მაშინ ჩვენი რჩევა არ მიიღეთ და ამით მრავალი ევნო საქართველოს ეკლესიას. ეს გარემოება თქვენ ვერ აპატიეთ ეპისკოპოს დავითს...

ჯერ კიდევ 1925 წლის შემოდგომაზე იყო დასმული საკათალიკოსო საბჭოში საკითხი დავით ეპისკოპოსის ქუთაისიდან გაძევებაზე. სანამ საბჭოში ეს საქმე დაისმებოდა, ქუთაისში გაგიგზავნიათ ეპისკოპოსი პავლე, რომელსაც იქ გაუვრცელებია ხმა, რომ ეპისკოპოსი დავითი არის გამწესებული ქუთაისში დროებით, ასეა დადგენილი საკათ. საბჭოს მიერ და ამას მოწმობს ის გარემოება, რომ ეპისკოპოს დავითს არა აქვს მიცემული მიტროპოლიტობა, თუმცა საქართველოს ეკლესიის დებულების ძალით ქუთათელობასთან ერთად შეერთებულია მიტროპოლიტის ხარისხიცაო. ასეთი მტკიცება, ჩემდა გასაოცრად მოვისმინე თვით მე საკათ. საბჭოს სხდომაზე იმავე 1925 წლის შემოდგომაზე დეკ. კალისტრატე ცინცაძისაგან, რომელიც ემყარებოდა საკათ. საბჭოს დადგენილებას, რომელზედაც მე ხელი მიწერია, როგორც თავჯდომარეს. დად¬გენილების ტექსტი ასეთია: "იმერეთის ეპისკოპოსად გამწესებულია ეპისკოპოსი დავითი ალავერდელი ეპისკოპოსისავე სახელწოდებით." ნუთუ ამ დადგენილებიდან არ სჩანსს, ცხადად, რომ დავითი იმერეთის ეპისკოპოსად დროებით არ იყო გამწესებული?

ეპისკოპოსი დავითი გამწესებული იქმნა ქუთაისის კათედრაზე საკათ. საბჭოს მიერ ჩემის თავჯდომარეობით ერთხმად, გარდა ეპისკოპოს სვიმეონის ხმისა. სვიმეონ ეპისკოპოსმა იმ კრებაზევე განაცხადა, რომ ის ფოთში ვეღარ წავიდოდა, რომ ფოთში მის სიცოცხლეს საფრთხე მოელოდა, რომ მას დიდი ღვაწლი მიუძღვის საქართველოს ეკლესიის წინაშე, რომ მას უფრო ეკუთვნის ქუთათელობა, რომ იგი ახლო იქნება თავის მამულზე და სხვა და სხვა... ჩვენ ამ ტრაბახს და აბდაუბდას მაშინ ყურადღება არ მივაქციეთ და როდესაც ეპისკოპოსმა სვიმონმა დაჟინებით მოითხოვა ქუთათელობა და უარი განაცხადა ფოთში წასვლაზე, მაშინ მას მიეცა წინადადება შემოეტანა განცხადება სამსახურიდან დათხოვნაზე... მხოლოდ მაშინ წავიდა იგი ფოთში და, მადლობა ღმერთს, მას იქ არაფერი ხიფათი არ შემთხვევია, როგორც გვაშინებდა. ერთ-ერთ საბუთად, თავის უპირატესობის ცხად-საყოფელად, ეპისკოპოსი სვიმეონი მიუთითებდა დავითის ერეტიკოსობაზე, რომელიც, ვითომდა, გამოიხატა დავითის თავჯდომარეობით 1923 წელში ქუთაისში შედგენილ პროექტში საქართველოს ეკლესიის რეფორმათა შესახებ, მაგრამ ის პროექტი გამოწვეული იყო იმ მოწოდებით, რომელიც 1922 წელში გამოსცა საკათალიკოსო საბჭომ, და რომელზედაც თქვენს უწმიდესობასაც უწერია ხელი. იმ მოწოდებაში ნათქვამია, "დადგა დრო, როდესაც შინაგან, თითქმის, მოწყობილი ეკლესია დაუყოვნებლივ უნდა შეუდვეს მის მიერ წინასწარ დასახული მიზნების განხორციელებას: განიწმიდოს მონარქიულ ნაშთებიდან, შეუფარდდეს ჩვენი ხალხის სულისკვეთებას, გამარტივდეს თანამედროვე მოთხოვნილებათა მიხედვით, მაგრამ ისე კი, რომ ხელუხლებელი დარჩეს ქრისტე მაცხოვრის დიადის მოძღვრების არსებითი მხარე..." და სხვა. როგორც ხედავთ, თქვენ გიწერიათ ხელი ისეთს მოწოდებაზე, რომელზედაც ადვილად მოგიწერთ ხელს არა თუ ჟივოცერკოვნიკი, არამედ ბაპტისტიც კი... ხოლო დავითის პროექტი, რომელიც მგონია, დღესაც არ გაქვთ წაკითხული. ამ თქვენს ფართედ დასახულ რეფორმების პროგრამას არამც თუ არ სცილდება, არამედ სარგებლობს მით სულ მცირედ ყოველ შემთხვევაში, პროექტის შედგენა დანაშაულად არ შეიძლება ჩაგეთვალათ დავითისათვის, რადგანაც იმ პროექტით არც თვით უსარგებლნია ეპისკოპოს დავითს, არც არავისთვის უთქვამს ისარგებლე მითაო, ის პროექტი უნდა განეხილა საკათ. საბჭოს სხვა პროექტებთან ერთად, მაგრამ მიუხედავად ამისა, როგორც ზევით მოვიხსენე 1925 წელში საკათალიკოსო საბჭოს კრებაზე ეპისკოპოს სვიმონს თანდასწრებით მაინც იქმნა ისევ დასმული საკითხი დავითის ერეტიკოსობაზე. აქაც ისევ ცხადად გამოსჭვიოდა ერთის მხრივ შეურიგებლობა საკათ. საბჭოს ხელმძღვანელობისა დავითთან და მეორეს მხრივ ისევ სვიმონისაგან წაპოტინება ქუთაისის კათედრისაკენ. ამ კრებაზე ჩემმა დასწრებამ იხსნა ეპისკოპოსი დავითი ქუთაისიდან გაძევებისაგან. ჯერ ერთი, კრების ერთი მონაწილე, ბრალმდებლობის გუნებაზე დამდგარ მღვდელმთავარს მოვახსენე: "მკურნალო, ჯერ თავი შენი განიკურ¬ნე, მეთქი,~ ხოლო ეპისკოპოს სვიმონის საყურადღებოდ განვაცხადე: თუ ქუთაისის კათედრა დაიცლება, მე ვარ მთხოვნელი, გამამწესოთ იქა მეთქი. მაშინ გადარჩა დავითი ქუთაისიდან გაძევებას. ეს გარემოება არ ეპატივა, როგორც ეტყობა, არც დავითს და არც მე.

მე, როგორც თქვენის უწმიდესობის ერთ-ერთმა თანამსახურმა, წერილობით მოგახსენეთ, რომ ეპისკოპოსებთან მოგეგვარებიათ კავშირის გამტკიცება და ამასთანავე მორიდებოდით ეპისკოპოსთა გამრავლებას. ეპისკოპოსთა გამრავლებას თავისი უარყოფითი მხარეები აქვს, რაიცა, ჩემის აზრით, დამტკიცდა კიდეც. ჩემი რჩევა თქვენ კადნიერებად ჩამითვალეთ და საკათ. საბჭომ წერილობით მაცნობა, რომ ამ კადნიერებისათვის მე ვიქნები მიცემული პასუხისგების წინაშე მომავალ საეკლესიო კრებისა, რომლის მსჯავსაც, თუ კი მოვესწრები მის მოწვევას, მე მორჩილებით მივიღებ, რაც უნდა სასტიკი იქნეს ჩემთვის.

1926 წლის ოქტომბერში მე პირადადაც და წერილობითაც ვთხოვე მიტრ. კალისტრატეს, მორიდებოდით ეპისკოპოსთა გამრავლებას და სამსახურში მყოფ ეპისკოპოსთა გადაყვანა - გადმოყვანას ეპისკოპოსთა კრების გარეშე. მე იმ აზრის ვიყავი და ვარ, რომ ეპისკოპოსთა კრებაზე უფრო უმტკივნეულოდ მოხდებოდა მათი გადანაცვლება ერთის ადგილიდან მეორეზე, მაგრამ არც ამ რჩევამ იმოქმედა. ერთბამად ჭადრაკულის წესით, დაძრულ იქმნენ ადგილებიდან ეპისკოპოსები: ურბნელი-ბათომში, ბათომელი - ფოთში, ფოთელი - ქუთაისში, ქუთათელი - ახალციხეში. ვინ გასწია გინდერბურგის როლი ამ სტრატეგიულ გადაჯგუფებაში, მე არ ვიცი; მაგრამ, როგორც შემდეგ გამოირკვა, აქ ნიშანში ამოღებული იყო ეპისკოპოსი დავითი, ახალციხის ფრონტზე გაგზავნით, და დაკმაყოფილებულ იქმნა ქუთათელობის მაძიებელი "დიდად ნაღვაწი საქართველოს ეკლესიისათვის, თვით გაბრიელისაგან ჩვენებით ქუთათელად დასახული," ეპისკოპოსი სვიმონი (აზრი ეკუთვნის ეპ. სვიმონს). როდესაც მე მივიღე საკათ. საბჭოდან ცნობა ამ გადაჯგუფების შესახებ, ვიფიქრე: ალბად, დავითმა ვეღარ გაუძლო "კლიაუზნიკობას" და თავისით მოშორდა ქუთაისსა მეთქი. მაგრამ, ჩვენდა საუბედუროდ, იგი მისდა უნებურად აღმოჩნდა გადაყვანილი. რაც შეეხება იმ ზღაპარს, რომ მთელს ქუთაისის ეპარქიას არ ჰსურს ეპისკოპოსი დავითიო, ამისი უნიადაგობა გამოჩნდა ქუთაისის საეპარქიო კრებაზე 1926 წლის 21 დეკემბერს. თითო-ოროლა "კლიაუზნიკი", რომ არ გამოელევა ქუთაისს, ეს ნეტარხსენებული ეპისკოპოს გაბრიელის ცხოვრებიდანაც ვიცით, ეპისკოპოს დავითის ქუთათურ ოპოზიციონერებს ამხნევებდნენ საკათ. საბჭოდან დავითით შავის ფერადებით და სურათხატებით: ჟივოცერკოვნიკი, მოღალატეო და სხვა. ეპისკოპოს დავითს განუცხადებია საკათ. საბჭოსათვის, ახალციხეში ვერ წავალ, რადგანაც დანაშაულს არაფერში ვგრძნობ და თან იქ შიმშილით სიკვდილი მომელისო, ამაზე საკათ. საბჭოს უპასუხნია, იქ ბევრი კურორტებია, იქაური ჰავა მოგიხდება და თუ არ წახვალ განკვეთილ იქნები ხარისხიდანაო; ეპისკოპოს დავითს გამოუცხადებია თავისი თავი და ეპარქია ქუთაისისა ჩამოწერებულად საკათ. საბჭოდან და კათალიკოსიდან, თავის მხრივ საკათ. საბჭოს გამოცხადებია თავის 1926 წლის 8 დეკემბრის დადგენილებით, რომ ეპისკოპოსი დავითი: "ამჟამად შეპყრობილია იმ ავადმყოფობით, რომელსაც დევნულობისა და განდიდების მანია ჰქვია და რომლის შედეგად უნდა ჩაითვალოს ყოვლადუსამღვდელოესის აწინდელი სულიერი მღელვარება, აზრთა არევ-დარევა, სურვილთა გამოურკვევლობა და საქართველოს ეკლესიაში განდგომილება-განხეთქილების შემოტანის ცდა, ამის გამო საკათ. საბჭომ განაჩინა; ყოვლად სამღვდელო დავითის უკანასკნელი განკარგულებანი ცნობილ იქმნეს ავადმყოფ-ადამიანის ნაწარმოებად; თვით ყოვლად სამღვდელო დავითი დათხოვნილ იქმნეს შვებულებაში, სანამ მის მეუფებას დაუბრუნდებოდეს სულიერი სიმშვიდე; შვებულების დროს საჭირო პირადი ხარჯების დასაფარავად დაენიშნოს ყოვლად სამღვდელო დავითს: აწყვერ-ურბნისის ეპარქიის შემოსავლიდან ყოველთვიურად სამ-სამი თუმანი, რომლის თავ-თავის დროზე მიღების შესახებ - მისი მეუფება იქონიებს მიმოწერას აწყვერ-ურბნისის დროებითს მმართველ ყოვლად სამღვდელო ნინოწმინდელთან."

ყველა მიხვდება, ვისაც ეკუთვნის ამ "ისტერიულ" დოკუმენტის რედაქცია, (გულისხმობს მიტროპოლიტ კალისტრატეს ს.ვ.) მაგრამ ოფიციალური დაწესებულება "საკათ. საბჭო, სანამ ასეთს, მართლა, რომ კაცის გამაგიჟებელ განაჩენს გამოიტანდა, უნდა ერთ-ორ ფსიქიატრს მაინც დაჰკითხებოდა, რომ დადგენილებას მისცემოდა დინჯ ადამიანთა ნაწარმოების ხასიათი...

როგორც ეტყობა საკათ. საბჭოს მიუღია მზრუნველობა და "შეშლილ" ეპისკოპოს დავითის აპეკუნად მიუჩენია ასეთს საქმეში დახელოვნებული მიტრ. კალისტრატე, რომლის განკარგულებაშიაც გადაუდვია ეპ. დავითზე ხარჯების გასაწევად თვეში სამი თუმანი. ასეთის უებარის მზრუნველის ხელში თუ რა მოუვიდოდა დავითს, ამის გამოცნობა არ არის ძნელი. მაგრამ მართლა გიჟია დავითი? არ მოეკითხება განაჩენის გამომტანთ პასუხი, თანახმად მათეს სახარების მე-5 თავის, 22-ე მუხლისა?

ყოველივე ზემოხსენებული ამბავი დავითის განდგომილების შესახებ ისე მოხდა, რომ მე ეს გავიგე სოხუმში დაგვიანებულად, როდესაც უკვე დავითს გამოეცხადა თავისი ეპარქია ჩამოშორებულად. დავითის ჩამოშორებას მოჰყვა ეპისკოპოს სვიმონის დეპეშა საკათ. საბჭოსადმი, რომ იგიც ჩამოშორდა საკათ. საბჭოს და შეუერთდა დავითს. როგორც გამოირკვა, სვიმეონის საქციელი ადვილად ასახსნელი გამოდგა. ეპისკოპოსი სვიმეონი დაერწმუნებიათ, რომ ეპისკოპოსი დავითი ტფილისში გადადის საქართველოს ეკლესიის დროებითის გამგეობის ხელმძღვანელად, ქუთაისის კათედრა თავისუფალია და შეგიძლია ეს კათედრა მიიღოვო; და სვიმეონმაც იშორსმჭვრეტელა, საკათ. საბჭოს მოსწერა დეპეშა, მშვიდობით, თქვენთან მე კავშირსა ვსწყვეტ, რადგანაც მე, აქ, ქუთაისშივე, ვახერხებ უთქვენოდ გამაგრებას... მერე ისევ ბოდიში. საბჭოს წინაშე... ეთქმის კი ისეთს კაცს ეპისკოპოსი, რომელიც ასეთს მალაყებს გადადის თავის უმგვანო სურვილის განხორციელებისათვის? თქვენი უწმინდესობა გამწყრალია ქუთაისის კრების მონაწილეობაზე. თქვენ ბრძანებთ, ის კრება უკანონო იყოვო. მაგრამ არც ამ კრების გამომწვევი საკათ. საბჭოს მოქმედება იყო კანონიერი. საკათ. საბჭომ აღარც ეპისკოპოსთა კრებები მიიწვია, არც საეკლესიო კრება და ამისთვის მოხდა ეს აურზაური. 1926 წლის 23 მაისს დანიშნული კრება არ უნდა გადადებულიყო. იმის გადადების გამართლება არაფრით არ შეიძლება.

ჩვენ გვბრალდება ანარქიის შეტანა ეკლესიაში. მაგრამ ნამდვილი ანარქიის შემტანნი ეკლესიაში სარგებლობენ სრულის თავისუფლებით. 1924 წლის ივლისში თქვენის სახელით მოახდინეს უწესოება, სიონში: ჩიქვანიამ, სახოკიამ და სანაიამ; შესამოსი არ დამანებეს და არ მაწირვინეს. მათისვე ინიციატივით გამოცხადდა 1925 წლის 4 და 6 იანვრის გაზ. "კომუნისტის" NN-ში, რომ მე გადაყენებული ვიყავი თქვენის მოადგილეობიდანაც და ეპარქიის უფროსობიდანაც. ამას აცხადებდა ბ. სახოკია თავისისა და დეკანოზთა მირიანაშვილის, თოთიბაძის, ლაზარიშვილის, გარსიაშვილის, ფხალაძის, მაჭარაშვილის, ბ.ი. რატიშვილის და სხვათა სახელით. ამათ ჩემმაგიერობა გადაულოცეს ეპისკოპოს პავლეს, ხოლო მე წირვა ამიკრძალეს. მერე მოსთხოვა ვინმემ პასუხი ამ პირთ? -  არავინ და არავითარი. და დღესაც ჩიქვანიას, სახოკიას და სხვებს მეტი ეკითხვის საეკლესიო საქმეში, ვიდრე მე...

კიდევ ბევრი შეიძლებოდა მეთქვა, თუ ვის აქვს მეტი ხმა ჩვენს საეკლესიო საქმეებში, მაგრამ ვიკმაროთ ნათქვამიც. მე მიბრძანეთ და წავედი აფხაზეთში. თუ ახლა ჩავერიე საქმეში, ეს აიხსნება ჩემი მდგომარეობით და მოვალეობით, სხვას ტყუილად ნურაფერს მიაწერთ. შურისძიება და მითქმა-მოთქმაზე დამყარება საზოგადო საქმეს ხეირს არ დააყრის.

ბოლოს არ შემიძლია არ დავუმატო, რომ დავითის ჩამოშორება საკათ. საბჭოდან, არ არის არაფრით გასამართლებელი, მაგრამ სამწუხაროდ, მისი შეცდომა გამომდინარეობდა სხვათა შეცდომებიდან და ამისთვის შესაძლებელია მოექცეთ მას ლმობიერად.

იმედია, მეც შემიცვლით რისხვას მოწყალებაზე და დამწვარზე მდუღარეს არ დაასხამთ.
მიტრ. ცხუმისა და აფხაზეთისა:

ქრისტეფორე
1927 წლის 28 იანვარს."[42]

ფრიად სამწუხარო ფაქტი იყო, რომ უწმიდესსა და უნეტარეს ამბროსისა და ქუთაისის საეკლესიო კრების მონაწილეთა შორის სრული გაუცხოება მოხდა. ბოლშევიკურმა საოკუპაციო ხელისუფლებამ თავისი ვერაგული გეგმა განახორციელა, გამოიწვია დაპირისპირება და შფოთი საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიაში, ზოგიერთ სასულიერო პირს შეუქმნა იმის ილუზია, რომ საბჭოთა ხელისუფლება მხოლოდ "რეაქციულ ანტისაბჭოელ სამღვდელოებას" ებრძოდა, ხოლო საბჭოთა პოლიტიკური სისტემისადმი ლოიალურად განწყობილთ არაფერს არ დაუშავებდა, მაგრამ ფაქტები სულ სხვა რამეს მეტყველებდნენ. 1927 წელს საბჭოთა კავშირის პოლიტიკურმა ხელმძღვანელმა იოსებ სტალინმა პირდაპირ განაცხადა: "პარტიას არ შეუძლია იყოს ნეიტრალური რელიგიურ ცრურწმენათა გამტარებლების მიმართ, რეაქციული სამღვდელოების მიმართ, რომელნიც წამლავს მშრომელი მასების შეგნებას, დავთრგუნოთ თუ არა რეაქციული სამღვდელოება? დიახ, დავთრგუნეთ, ოღონდ უბედურება ის არის, რომ იგი ჯერ კიდევ სავსებით არ არის მოსპობილი. ანტირელიგიური პროპაგანდა არის ის საშუალება, რომელმაც ბოლომდე უნდა მიიყვანოს რეაქციული სამღვდელოების ლიკვიდაციის საქმე."[43] პარტიის ლიდერი რეაქციულ სამღვდელოებაში გულისხმობდა სამშობლოსა და სარწმუნოებისათვის თავდადებულ სასულიერო პირებს. საქართველოს ქალაქებსა და სოფლებში უმძიმესი ვითარება იყო, გრძელდებოდა სასულიერო პირების დაპატიმრება, ეკლესია-მონასტრების ნგრევა. ვითარებას არ ცვლიდა საბჭოთა ხელისუფლებისადმი ლოიალურად განწყობილი მღვდელმთავრების მოწოდებანი. როგორც დეკანოზი ნიკიტა თალაკვაძე გულისტკივილით წერდა: "საქართველოს ეკლესია შევიდა არნახული კრიზისის ფაზაში, მოქმედი ეკლესიების კვდომა იწყება არა ცენტრიდან, არამედ პერიფერიებიდან."[44] ბოლშევიკურმა საოკუპაციო ხელისუფლებამ შვებით ამოისუნთქა, როდესაც შეიტყო უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსის გარდაცვალება (1927 წლის 29 მარტი). ამის შემდეგ ხელისუფლებისადმი ლოიალურად განწყობილი საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი გამგეობა ოფიციალურად შეუდგა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მართვას.

5. პატრიარქის მძიმე უღელი

1927 წლის 21-27 ივნისს თბილისში მიმდინარეობდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის IV საეკლესიო კრება, რომელსაც თავმჯდომარეობდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი გამგეობის თავმჯდომარე, ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი ქრისტეფორე. კრების დღის წესრიგის საკითხები იყო: 1. "საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მართვა-გამგეობის ახალი დებულების დამტკიცება; 2. დეკლარაცია საბჭოთა ხელისუფლების მთავრობისადმი მასთან საერთო ენის გამონახვისა, რათა თავიდან იქნას აცილებული ყოველგვარი გაუგებრობანი; 3. საშუალებანი და ღონისძიებანი 1923 წლის 18 იანვრის მთავრობის დადგენილებისა, ეკლესიის სახელმწიფოსაგან გამოყოფის ცხოვრებაში გასატარებლად; 4. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის არჩევნები."[45]

IV საეკლესიო კრებამ მიიღო საგანგებო დეკლარაცია, რომელშიც ნათქვამი იყო: "საქართველოს საბჭოთა რესპუბლიკის კონსტიტუციით, ეკლესია გამოყოფილია სახელმწიფოსაგან და მას აქვს მოქმედებისა და სარწმუნოების პროპაგანდის სრული თავისუფლება. ამ დებულებით განისაზღვრება დამოკიდებულება ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის. ეკლესია არ ერევა პოლიტიკაში. ამას ავალებს მას თვით იესო ქრისტეს მოძღვრება: "მიეცით კეისრისა კეისარსა და ღვთისა ღმერთსა" (მათ. 22, 21). მოციქული პავლე იტყვის: "ყოველივე დავმორჩილდეთ უზენაესთა ხელისუფლებათა; არ არის ხელისუფლება ღვთის გარეშე, არსებული ხელისუფლებანი ღვთისაგან არიან განწესებულნი. ამისთვის ხელისუფალთა მოწინააღმდეგენი არიან წინააღმდეგნი ღვთის განჩინებისა, ხოლო მოწინააღმდეგენი თვით მიიღებენ სასჯელსა" (რომ. 13, 1-2).\IV საეკლესიო კრება ხაზს უსვამს რა ამას და უმთავრესად კი ეკლესიის ჩაურევლობას პოლიტიკაში, კატეგორიულად აცხადებს, რომ საქართველოს ეკლესიის წარმომადგენელთ არ შეუძლიათ იქონიონ არავითარი კავშირი სახელმწიფოს საწინააღმდეგო პარტიებთან და ჯგუფებთან და ჰგმობს მათ მოქმედებას, რომელნიც მიმართული იქნება საბჭოთა საქართველოს და მისი მოკავშირე ერების მშვიდობიანი ცხოვრების წინააღმდეგ. საქართველოს ეკლესიის IV კრება აღიარებს, რომ არც საქართველოს ეკლესიის მესამე კრებას და არც მღვდელთმთავართ არ დაუვალებია არავისათვის გაგზავნა საბჭოთა მთავრობის საპროტესტო მემორანდუმისა გენუის კონფერენციისადმი, და რომ ეს ნაბიჯი, გადადგმული 1922 წელს, გამოდგა საბედისწერო საქართველოს ეკლესიისათვის, გაართულა მისი დამოკიდებულება ხელისუფლებასთან, რომელიც გელათის საეკლესიო კრების დროს და შემდეგაც იჩენდა საქართველოს ეკლესიისადმი ლოიალობას.

IV საეკლესიო კრება ადასტურებს, რომ საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დაპყრობის შემდეგ, კულტურულ-ეკონომიკური აღორძინება ნაციონალურ ნიადაგზე ვითარდება წარმატებით, ვიდრე მის წინამორბედ რეჟიმების ხანაში. IV საეკლესიო კრებას არ შეუძლია არ მიაქციოს ყურადღება გაზეთებში მოთავსებულ ცნობებს იმის შესახებ, რომ ქართველ პოლიტიკურ ემიგრანტებს - ნ. ჟორდანიასა და ნ. რამიშვილის მეთაურობით - ჰყოლიათ წარმომადგენლები რომის პაპთან და კენტებერიის მთავარეპისკოპოსთან. კრება კატეგორიულად აცხადებს, რომ საქართველოს ეკლესიის პასუხისმგებელ პირთ არავითარი დავალება ან რწმუნება არ მიუციათ ქართველი ემიგრანტებისათვის აწარმოონ მოლაპარაკება რომის პაპთან და ანგლიკანურ ეკლესიასთან და რომ ასეთ ცდებს ქონებოდა ადგილი საქართველოს ეკლესიის რომელიმე წარმომადგენელის მხრივ, მაშინ კრება იძულებული იქნებოდა განეკვეთა იგი საქართველოს ეკლესიიდან. საქართველოს ეკლესია იყო და არის აღმოსავლეთ ეკლესიის მართლმადიდებლობის აღიარების ნიადაგზე და იცავს თავის დამოკიდებულებას ყველა სხვა ეკლესიისგან და არც ფიქრობს მართლმადიდებელი ეკლესიის რომელიმე დოგმატის შეცვლას. ამასთანავე ერთად საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია, რომელიც ქადაგებს მშვიდობას, ვერავითარ შემთხვევაში ვერ შეურიგდება იმ ფაქტს, თითქოს რომის და ანგლიკანურ ეკლესიების მეთაურნი იჭერენ კავშირს ანტისაბჭოთა პარტიების და ჯგუფების წარმომადგენლებთან, რომელნიც ცდილობენ ხელმეორედ დაარღვიონ ქართველთა მშვიდობიანი ცხოვრება. ეს დეკლარაცია ეც"[46] დეკლარაციის შინაარსიდან კარგად ჩანდა IV საეკლესიო კრებაზე ბოლშევიკური ხელისუფლების ზეწოლის კვალი. როდესაც კრების მონაწილენი საუბრობდენ ხელისუფლების ეკლესიის მიმართ ლოიალობაზე სინამდვილეს არ შეეფერებოდა, ქვეყანაში მძვინვარებდა აგრესიული ათეიზმი, სასულიერო პირთა დევნა-შევიწროება და ამიტომ ამოიღო ხმა მათ დასაცავად უწმიდესმა და უნეტარესმა ამბროსიმ. რაც შეეხებოდა რომის პაპსა და ანგლიკანურ ეკლესიას მათ ქართველი ემიგრანტების მეშვეობით ჰქონდათ დეტალური ინფორმაცია საქართველოს ეკლესიის მიმართ ხელისუფლების ძალადობისა და ისინი ცდილობდნენ ევროპის სახელმწიფოთა მთავრობების ყურადღების მიპყრობას საქართველოში სინდისის თავისუფლების შელახვისა და სასულიერო პირთა დევნა-შევიწროების გამო. IV საეკლესიო კრების მიერ მიღებული დეკლარაციის გამოქვეყნებამ საფრანგეთის ქართული ემიგრაცია იმდენად გაანაწყენა, რომ მათ უარი განაცხადეს საქართველოს ეკლესიის სულიერ შვილობაზე და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში გადავიდნენ...

საეკლესიო კრებამ მოისმინა მიტროპოლიტ ქრისტეფორეს მოხსენება "საქართველოს ეკლესიის მდგომარეობა 1921-1927 წლებში" და აღნიშნა, საქართველოს ეკლესიის მესვეურთა შორის ადგილი ჰქონდა უთანხმოებას და რომ, "ამიერიდან საქართველოს ეკლესიის მესვეურთა შორის უნდა მოისპოს ყოველივე შუღლი და უთანხმოება, ყველამ, მორწმუნე ერის კაცებთან ერთად, შეთანხმებულად ხელი უნდა შეუწყოს საქართველოს ეკლესიის ჭრილობების გამრთელებას, ეკლესიის განმტკიცებას და წარმატებას, ეკლესიის მომავალი უზენაესი ორგანო, რომელსაც აირჩევენ მტკიცედ დაიცავს კრების მიერ მიღებულ დებულებას, აუცილებლად მოიწვევს თავის დროზე საეკლესიო კრებას, მღვდელმთავართა სხდომებს და განუხრელად გაატარებს ცხოვრებაში საეკლესიო დისციპლინას და შეუდგება ენერგიულად გეგმიან და შეთანხმებულ მუშაობას ეკლესიისა და ერის საკეთილდღეოდ."[47]

საეკლესიო კრებამ მძაფრი კრიტიკის ქარცეცხლში გაატარა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს საქმიანობა, მიიღო გადაწყვეტილება მისი გაუქმებისა და მის ნაცვლად საკათოლიკოსო სინოდის დაარსების შესახებ. კრებაზე ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტის ქრისტეფორეს წინადადებით სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ტიტულს გამოაკლდა უწმიდესი და ამიერიდან იქნებოდა მხოლოდ უნეტარესი. კრებაზე გაიმართა კამათი "მართვა-გამგეობის ახალი დებულების გამო." დებულების თანახმად საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში იყო 15 მოქმედი ეპარქია: 1. მცხეთა-თბილისის, 2. წილკნის, 3. მანგლისის, 4. აგარაკ-წალკის (ახტალა-ბეშთაშენის), 4. ალავერდის, 5. ბოდბის (ზაქათალა, განჯა, კახი, ქურმუხითურთ). 6. ურბნისის (ისტორიული მაღრან-დვალეთით). 7. აწყურისა (ისტორიული ტაო-კლარჯეთით), 8. მარგვეთის, 9. ქუთაის-გაენათის, 10. ნიკორწმინდის, 11. ცაგერისა, 12. ჭყონდიდის, 13. ბათუმ-შემოქმედის, (ტაო-კლარჯეთ-ჭანეთის ნაწილით). 14. ნინოწმინდის, 15. ცხუმ-აფხაზეთისა. საეკლესიო მართვა-გამგეობის დებულებით განსაზღვრული იყო მღვდელმთავართა, კათოლიკოს-პატრიარქისა და საკათოლიკოსო სინოდის უფლება-მოვალეობანი. საეკლესიო კრებაზე იყო მწვავე თვითკრიტიკული გამოსვლებიც, მაგალითად ეპისკოპოსი სტეფანე (კარბელაშვილი) აღნიშნავდა: "რა შევძინეთ ჩვენ ეკლესიას ბოლო ათი წლის მანძილზე? საუბედუროდ ვერაფერი, ვინაიდან ჩვენ, როგორც საკუთარი ვნებით გატაცებულებმა ვერ ავუღეთ ალღო ახალ ცხოვრებას, ვერ გამოვიმუშავეთ საზოგადო გეგმა, გზა, საერთო ენა საქმისა და ხალხის უკეთესად წარმატების და კეთილად მოღვაწეობისათვის, რაშიც დიდი სამარცხვინო როლი ითამაშა დიდების მოყვარეობამ, ამპარტავნებამ, მედიდურობამ, შურისძიებამ... ჩვენმა წინასწარ დაუფიქრებელმა ნაბიჯებმა შესახებ წირვა-ლოცვის შემოკლებისა, ახალი სტილის შემოღებისა, ალალბედზე მორწმუნეთა მიგდებამ ხალხი ჩვენდამი უარყოფითად განაწყო..."[48]

საეკლესიო კრებამ საკათოლიკოსო საბჭოს ნაცვლად დააწესა საკათოლიკოსო სინოდი. საეკლესიო კრებამ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩია ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი ქრისტეფორე, ქრისტეფორე III-ის სახელწოდებით. IV საეკლესიო კრების მიმდინარეობას ეხებოდა საქართველოს სსრ კომუნისტური პარტიის (ბ) ცენტრალური კომიტეტისადმი გაგზავნილი წერილი რომლის ავტორია ვლადიმერ დეკანოზოვი. წერილში საუბარი იყო საქართველოს ეკლესიის რეაქციულ საქმიანობაზე კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის პერიოდში, რომელსაც დაუპირისპირდა მიტროპოლიტი ქრისტეფორე და მისი მომხრეები. "საეკლესიო კრებაზე მძაფრი დაპირისპირება მოხდა განსვენებული კათოლიკოს ამბროსისა და ქრისტეფორეს მომხრეებს შორის. ამბროსის მომხრეებმა პროტესტის ნიშნად კრება დატოვეს, დარჩენილებმა ქრისტეფორე აირჩიეს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად. იგი სიმპატიებს გამოხატავს ბოლშევიკების მიმართ და უპირისპირდება ემიგრანტულ მენშევიკურ მთავრობის წევრებს. საჭიროა მისი მხარდაჭერა."[49]

1927 წლის 14 ოქტომბერს, სვეტიცხოვლობას მოხდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ უწმიდესი და უნეტარეს ქრისტეფორე III-აღსაყდრება, რომელმაც მოკრძალებულად ჩაიარა. ახლა უკვე იგი ოფიციალურად შეუდგა საქართველოს ეკლესიის მართვას. მანამდე თუ ოპონირებას უწევდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მეთაურს და საყვედურობდა, რომ საჭირო იყო, ხელისუფლებასთან ურთიერთობაში უფრო მოქნილი დიპლომატია ახლა უკვე თვითონ დაინახა, რომ ბოლშევიკურ ხელისუფლებასთან, ლოიალობისა და თანამშრომლობის კურსის გამოცხადებამ საქართველოს ეკლესიას არავითარი შეღავათი არ მისცა, ისევ გრძელდებოდა ეკლესია-მონასტრების რბევა. 1928 წელს ალავერდელი ეპისკოპოსი სტეფანე ასეთი შინაარსის წერილებს უგზავნის კახეთის მაზრის აღმასკომის თავმჯდომარეს და პროკურორს. "ალავერდის საეპარქიო საბჭო პატივისცემით გაცნობებთ და გთხოვთ, რომ ჯეროვნის განკარგულებით და შეგონებით დავავალოთ ალავერდის თემკომებს, რომ ერთხელ და სამუდამოდ უფლება გადამეტებით ნუ აწუხებენ მორწმუნეთ, რომ ცხოვრებაში გასატარებელი კანონები წესიერად გაატარონ," "გთხოვთ კეთილი ინებოთ ჯეროვანის განკარგულებით ყოველგვარი დაბრკოლების გარეშე მქონდეს უფლება ეპარქიაში მოგზაურობისა." "გთხოვთ აღკვეთოთ ზემო ხოდაშენის თემკობის თავმჯდომარის ვ. უთიაშვილის თვითნებობა, რომელიც ემუქრება სასულიერო პირებს," "1928 წლის 18 მარტს ბოროტმოქმედთ გაუტეხიათ გრემის ეკლესია, გაუტანიათ ეკლესიის სიწმინდენი, რაზეც მღვდელს მილიციაში განუცხადებია, 20 მარტს მეორედ გაუტეხიათ ეკლესია და დარჩენილი წიგნები, საეკლესიო ნივთები გაუტანიათ, მღვდელს კი მოკვლით დამუქრებიან, ყვარლის დიაკვნის ვასილ სეფაშვილისთვის ძალა დაუტანებიათ და დიაკვნობიდან დათხოვნის ქაღალდი შეუდგენიებიათ." "ალავერდის თემკობის თავმჯდომარეს ადგილობრივი მღვდლისათვის 40 თუმანი წაურთმევია და ტაძარი დაულუქავს." "იყალთოს ეკლესია გაიძარცვა თელავიდან ჩამოსული ექსკურსანტების მიერ."[50]

1928 წლისათვის მოქმედ ეკლესიათა რაოდენობა 1450-დან შემცირდა 350-მდე, ღვთისმსახურთა 1600-დან 300-მდე. ყველა ეპარქიაში ერთი ხელწერით მიმდინარეობდა ადგილობრივი პარტიული და კომკავშირული აქტივისტების მიერ სასულიერო პირთა დევნა. "1928 წ. თერჯოლაში თემკობის თავმჯდომარემ ვასილ ობოლაძემ ადგილობრივ მღვდელის ირაკლი გურგენიძეს გამოუცხადა თუ მღვდლობას თავს არ დაანებებ მიწას ჩამოგართმევო."[51]

1928 წელს საქართველოში შეიქმნა "მებრძოლ უღმერთოთა კავშირი, ხოლო 1930 წელს ანტირელიგიური უნივერსიტეტი, რომელსაც უნდა მოემზადებინა რელიგიის წინააღმდეგ მებრძოლი ახალგაზრდობა. "საქართველოს ეკლესია სულს ლაფავს... თუ ასე გაგრძელდა კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე უსამწყსო და უსამღვდელო კათოლიკოსი დარჩება. პროვინციებში მღვდლები ვეღარ აუდიან უსაშველო დაბეგვრას და გარბიან, სტოვებენ სამრევლოებს... ქალაქში კიდევ ახერხებენ ცხოვრებას, მაგრამ ვაი ასეთ ცხოვრებას, დიდ გასაჭირს განიცდიან, დევნა, დამცირება, შევიწროება ეს ხომ ჩვეულებრივი ამბავია" (დეკანოზი ნიკიტა თალაკვაძე). ასეთ რთულ ვითარებაში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა უწმიდესმა და უნეტარესმა ქრისტეფორე III-ემ 1928 წლის 1 ოქტომბერს მკაცრი წერილით მიმართა საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის ცენტრალურ აღმასრულებელ კომიტეტს. წერილის ავტორის სტილი თითქმის არ განსხვავდება უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსის მიმართვებისაგან. უნეტარესმა ქრისტეფორემ როგორც ეკლესიის მეთაურმა დაინახა რა მძიმე იყო კათოლიკოს-პატრიარქის ტახტი და როგორ თავგანწირვას მოითხოვდა იგი. მისი მზადყოფნა ამ თავგანწირვისათვის ჩანს ამ წერილიდანაც "საქართველოს საკათოლიკოსო სინოდის დელეგაციასთან ერთად მოგართმევთ განცხადებას იმ ადმინისტრაციულ დევნულებათა შესახებ, რომელსაც განიცდის საქართველოს ეკლესია მორწმუნეებიც და სამღვდელოებაც. განცხადებით დელეგაცია სთხოვდა ცაკს, მოეხდინა აღმომწურავი განკარგულება, რომ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას მისცემოდა უფლება არსებობისა და მოქმედებისა საბჭოთა კანონმდებლობის ფარგლებში, რადგანაც ეკლესიის წინააღმდეგ წარმოებული შევიწროებანი, არა იდეოლოგიურის, არამედ ადმინისტრაციული ხასიათისა, უსპობენ მას არსებობის შესაძლებლობას. ხსენებული განცხადების ცაკისადმი მიცემის შემდეგ საქართველოს ეკლესიას მდგომარეობა მნიშვნელოვნად გაუარესდა, ხდება მღვდლების მკვლელობანი, ეკლესიების დანგრევა, დაწვა მისი ნივთებისა, აკრძალვა ზარის რეკვისა და ბინებიდან მღვდლების გამოსახლება. ეკლესიის დაბეგვრა არა ფაქტიურის, არამედ ზომაზე ერთი ათად გადიდებულ ფიქტიურ შემოსავლის მიხედვით. ზემოხსენებულის დამამტკიცებელი ფაქტებია: 1. 1928 წლის 9 დეკემბრის ღამით მოკლეს კახეთის მაზრის სოფ. მატანის მღვდელი ასათიშვილი, როდესაც შინ ბრუნდებოდა, მკვლელები არ ჩანს. 1928 წლის 24 იანვარს მოჰკლეს გორის მაზრის მღვდელი აბრამიშვილი, როდესაც შინ ბრუნდებოდა ნათლობის შესრულების შემდეგ. 1928 წლის 28 სექტემბერს ღამით თავს დაესხნენ კახეთის მაზრის სოფელ კისისხევის მღვდელს ბაკურაძეს შეიარაღებული პირნი, ძირითადად ახალგაზრდები, რომელნიც მღვდელს სახლში შეუცვივდნენ თოფებით და რევოლვერებით და მღვდელსა და მის ცოლს სთხოვდნენ ფულს, რაც მასპინძლებს არ აღმოაჩნდათ, წაიღეს ანაფორა, მსუბუქი ნივთები. მღვდელმა მიაგდო მრევლიც, სახლიც და გაიქცა. იგი ამბობს, რომ იქ ვეღარ დავბრუნდები, რადგან არავისგან არ მოველი შველასო. დაანგრიეს ეკლესიები ძირულაში, ნატანებში, ოზურგეთში, ასკანაში, ჩოჩხათში. ქუთაისის მაზრის სოფელ ბაშში ეკლესია კლუბად გადააკეთეს, როდესაც მორწმუნეებმა პროტესტი განუხადეს დაემუქრნენ შავ სიაში შეტანით, გადასახადების ზედმეტი დაბეგვრით და მიწის ნორმის ჩამორთმევით. კახეთისმაზრის სოფ. კარდენახში ბევრჯერ გატეხეს ეკლესია, შიგნით მიანგრ-მოანგრიეს მოწყობილობა და გამოყარეს გარეთ საეკლესიო ნივთები. მრავალჯერვე მოიყვანეს მორწმუნეებმა წესრიგში იქაურობა, მაგრამ ამაოდ. ბოლოს იძულებულნი გახდნენ ხელი აეღოთ ეკლესიის ზრუნვაზე. იმავე მაზრის სოფ. ენისელში გატეხეს ეკლესია და შიგ საქონელი შერეკეს, სოფელი ყარსუბანში დაარბიეს ეკლესია და მღვდელს შეუთვალეს თუ მღვდლობას თავს არ დაანებებთ მოგკლავთო. სოფელ ტიბაანში ცეცხლი წაუკიდეს ეკლესიის კარებს. ზარების რეკვას უკრძალავენ გაგრაში, მარტყოფში, თელავში. საქართველოში ეპისკოპოსებს ადგილობრივი ხელისუფლება ნებას არ აძლევს თავიანთ ეპარქიებში მოგზაურობისას."[52] ეს მოხსენება არის ბოლშევიკური ხელისუფლების საბრალდებო დასკვნა, მაგრამ ისინი ჩვეული აგრესიულობით აგრძელებდნენ თავიანთ შავბნელ საქმეებს.

ბოლშევიკური ხელისუფლების მოთხოვნის საფუძველზე უწმიდესი ქრისტეფორეს განკარგულებით 1927-1928 წლებში საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოზო სინოდი, ეპარქიები, მოქმედი ეკლესიები და რელიგიური საზოგადოებები სასწრაფო წესით გატარდნენ საქართველოს შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატის მიერ დაწესებულ რეგისტრაციაში. 1928 წლის 21 აპრილს საკათოლიკოსო სინოდმა მოისმინა საკითხი სამსახურში მყოფ მღვდელმთავრის კათედრაზე არჩევის შესახებ და მიიღო რა მხედველობაში, რომ ასეთი არჩევა უნდა ხდებოდეს საკათოლიკოსო სინოდისაგან წინასწარი ნებართვის გამოთხოვის შემდეგ. 1929 წლის სექტემბერში საქართველოს სსრ ფინანსთა სახალხო კომისარიატმა ასეთი განცხადებით მიმართა კათოლიკოს-პატრიარქ ქრისტეფორე III-ს "თანახმად 1927 წლის 14 დეკემბრის სახელმწიფო საშემოსავლო გადასახადების დებულების 33-ე მუხლის და 1928 წლის იანვრის ინსტრუქციისა თქვენდამი დაქვემდებარებული თავისუფალი პროფესიის (კულტის მსახურნი) ვალდებულნი არიან წარმოადგინონ შემოსავლის ზუსტი რაოდენობა."[53] დაიწყო სასულიერო პირთა ახალი დაბეგვრა. გადასახდელი თანხა ბევრად აღემატებოდა მათ შემოსავლებს. 1931 წლის 7 თებერვალს ბეთანიის მონასტრის მოძღვარი იოანე მაისურაძე საკათოლიკოსო სინოდის სახელზე გაგზავნილ განცხადებაში აღნიშნავდა: "ვითვლები მონასტრის ყარაულად, რადგან იგი საბჭოთა ხელისუფლების მიერ ცნობილია როგორც ისტორიული ძეგლი. ვიღებ 5 მანეთს, მრევლი არ მყავს, დამბეგრეს, მაგრამ რით გადავიხადო?"..[54]

1930 წლის 8-11 ოქტომბერს თბილისში ჩატარებულმა V საეკლესიო კრებამ საკათოლიკოსო სინოდს უწოდა სასინოდო პლენუმი, ეპარქიათა მღვდელმთავრებს დაავალა საეპარქიო შემოსავლის 20% გაღება საქართველოს საპატრიარქოსათვის. ეპარქიებში კიდევ უფრო გაუსაძლისი ვითარების არსებობას ადასტურებს საქართველოს საკათოლიკოსო სინოდისადმი ბოდბის ეპარქიის, ჰერეთის ოლქის მთავარხუცესის დეკანოზ ილია კობაიძის მოხსენება: "წარმოგიდგენთ რა ყოფილი ჩემი სამთავარხუცესოს 1925, 1926, 1927, 1928 წლების საქმეებს მოგახსენებთ, რომ ამ ოლქში ერც ერთი მღვდელი აღარ არის ყველა მათ ადგილობრივ ხელისუფლებამ სხვადასხვა ხრიკებით, აუტანელი სარჯების წართმევა-შეწერით, ყველა სარჩო-საბადებლის ჩამორთმევა-წართმევით სამსახურზე ხელი ააღებინა."[55] ასეთ გაუსაძლის ვითარებაში რა უნდა გაეკეთებინა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს უნეტარეს ქრისტეფორე III-ს? 1930 წლის 15 ოქტომბერს მან კიდევ ერთხელ გაუგზავნა მთავრობის მამხილებელი წერილი საქართველოს სსრ ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის თავმჯდომარეს ფილიპე მახარაძეს: `საქართველოს საკათოლიკოსო სინოდის დავალებით პატივისცემით წარმოგიდგენთ ამ განცხადებას, რომლითაც ჩვენ მივაქცევთ საქართველოს სსრ ცაკის ყურადღებას, რომ მთავრობის დეკრეტები და განკარგულებანი ეკლესიის შესახებ არ სრულდება. ა) ბევრს ანტირელიგიური პროპაგანდა გაგებული აქვს როგორც მორწმუნეთა, ეკლესიის და სამღვდელოების შეუზღუდველი დევნა; ბ) დაუსჯელად მიმდინარეობს ეკლესიების ძარცვა, მისი ქონების მითვისება, ხელოვნური ხანძრებით შენობათა განადგურება; გ) მღვდლებს სრულიად ათახსირებენ, რევოლვერის გულზე დადებითაც კი აშინებენ; დ) ეპისკოპოსებს არ აძლევენ ნებას ეპარქიებში მოგზაურობისა და წირვა-ლოცვის ჩატარებისა; ე) აქამდეც დიდი იყო საშემოსავლო გადასახადები, ახლა კიდევ უფრო გაიზარდა იგი, ვ) სამღვდელოებას ართმევენ მიწის ნორმას, ზ) ხდება მორწმუნეთა დაბეგვრა ეკლესიებში სიარულისათვის. ჩვენ აზრით ეკლესიის შევიწროება ისე ძლიერად არსად არ არის საბჭოთა კავშირში, როგორც საქართველოშია. ჩვენ დარწმუნებულნი ვართ, რომ ასეთი მოქმედებანი ხელს უშლიან ქართველებს სხვა მოკავშირე ერებთან დაახლოებაში. მიხეილ კალინინმა 1924 წელს აღნიშნა, თუ სხვა რესპუბლიკებში აქვთ სასულიერო სასწავლებლები საქართველოშიც მივცეთ მისი გახნის უფლებაო, ჩვენ ვერ მივიღეთ სასულიერო ჟურნალის გამოცემის უფლება, როგორც აქვთ რუსებს, უკრაინელებს, სომხებს.

გთხოვთ, ქართველი მორწმუნენი და მისი სამღვდელოება გაათანაბრეთ საბჭოთა კავშირის სხვა რესპუბლიკათა მორწმუნეებთან და სამღვდელოებასთან. ჩვენ მოგახსენებთ, რომ დღეს წარმოებული შევიწროებანი საქართველოს ეკლესიისა უდრის მის მოსპობას, რაც არ უნდა იყოს სასურველი არავისათვის."[56] სამწუხაროდ ხელისუფლებისათვის სასურველი იყო საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის სრული მოსპობა. ადმინისტრაციულ დევნას თან სდევდა იდეოლოგიური დევნაც, საბჭოთა საზოგადოებაში ეკლესია, სასულიერო წოდება მტრის ხატად იყო წარმოდგენილი. ახალგაზრდობის ერთი ნაწილი განსაკუთრებული აგრესიულობით გამოირჩეოდა. ანაფორის ტარება, სასულიერო პირობა გმირობის ტოლფასად იქცა. როგორ უნდა დაეცვა უნეტარეს ქრისტეფორე III-ს საქართველოს სამღვდელოება ხელისუფლების დევნა-შევიწროებისაგან, როდესაც თვითონაც უმძიმეს მდგომარეობაში იმყოფებოდა. 1931 წლის 28 აპრილს უკვე მძიმე ავადმყოფს (აღმოაჩნდა ავთვისებიანი სიმსივნე) ასეთი წერილით მიუმართავს საქართველოს სსრ შინსახკომისია და თბილისის აღმასკომისათვის "მე მაქვს წარმოდგენილი დეკლარაციები ჩემი შემოსავლისა 1929-30 წლებში და 1930 წლის განსაკუთრებულ კვარტალში, მაგრამ იმდენი გადასახადი შემაწერეს, რასაც ვერ გადავიხდი... ფინაგენტმა აღწერა ჩემი ბინა, ნივთები... ვთხოვ თბილისის აღმასკომს მოახდინოს განკარგულება სრულიად მომეხსნას გადასახადები, როგორც მცირე შემოსავლიანს და მძიმედ დასნეულებულს, ხოლო თუ ეს არ შეიძლება ჩემთვის როგორც ღვთისმსახურისა და კათოლიკოს-პატრიარქისათვის გადამხდეს გადასახადები ჩემის ფაქტიური შემოსავლების მიხედვით."[57] ამ წერილის გაცნობა მძიმე განწყობაზე დააყენებს ნებისმიერ ადამიანს, აქედან კარგად ჩანდა, რომ ბოლშევიკურ ხელისუფლებასთან თანამშრომლობისა და ლოიალობის კურსს არავითარი შეღავათი არ მოჰყვა, და ეკლესიამ ხალხის თვალშიც ავტორიტეტი დაკარგა. მართლაც რომ უმძიმესი დღეები დაუდგა საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიას...

უნეტარესი ქრისტეფორე III შეეცადა რუსეთის ეკლესიასთან ნორმალური ურთიერთობის აღდგენას, მაგრამ მხოლოდ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ტერიტორიალური ავტოკეფალიის აღიარების პირობის შემთხვევაში. რუსებთან მოლაპარაკებებს სასურველი შედეგი არ მოჰყვა... პატრიარქის ლოცვა-კურთხევით საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ეპისკოპოსებად 1924-1932 წლებში (1923 წლის 13 იანვრიდან 1925 წლის 8 მარტამდე, როდესაც უწმიდესი ამბროსი დაპატიმრებული იყო ეპისკოპოსი ქრისტეფორე ასრულებდა მის მოვალეობას ს.ვ.). ეკურთხა: სტეფანე (კარბელაშვილი), პავლე (ჯაფარიძე), ნესტორი (ყუბანეიშვილი), იეროთეოზი (აივაზაშვილი), ეფრემი (სიდამონიძე). კათოლიკოს-პატრიარქი უნეტარესი ქრისტეფორე III ცდილობდა IV საეკლესიო კრების შემდეგ მღვდელმთავართა სრული თანხმობით მუშაობას. ვერ ვიტყვით, რომ იდეალური იყო მისი ურთიერთობა მიტროპოლიტ კალისტრატესთან, მაგრამ იგი ცდილობდა გამოესწორებინა ეს ურთიერთობა. ამ მხრივ საინტერესოა, მისი წერილები მიტროპოლიტ კალისტრატესადმი. "ძმაო და მეუფეო კალისტრატე! ძალიან უხერხულია, რომ თქვენ მხოლოდ სამრევლო მღვდლის თანამდებობაზე გსურთ დარჩენა ქაშუეთში. თქვენი დღევანდელი მდგომარეობა მრავალნაირად არ არის სასურველი, რაზეც აქ არ მინდა სიტყვა გავაგრძელო. გთხოვთ შემატყობინოთ თქვენი აზრი, დასთანხმდებით თუ არა მიიღოთ მართვა-გამგეობაში როგორც ეპარქია, რომლის მართვა შეგიძლიათ თბილისიდან მხოლოდ იმ პირობით, რომ დიდ დღესასწაულებში სწიროთ ხოლმე თქვენს ეპარქიაში." "დიდად პატივცემულო მეუფეო კალისტრატე მე აუცილებელი საქმის გამო სოხუმში მივდივარ და შეიძლება ერთ-ორ კვირას დამაგვიანდეს. გთხოვთ ბზობას, დიდ ხუთშაბათს და თუ მანამდე ვერ დავბრუნდი აღდგომის პირველ დღესაც სწიროთ სიონში."[58]

უნეტარესი ქრისტეფორე III ცდილობდა მიტროპოლიტ დავითს (კაჭახიძე) და მიტროპოლიტ კალისტრატეს (ცინცაძე) შორის ურთიერთობების მოგვარებას, მიტროპოლიტი დავითი IV საეკლესიო კრებაზე კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ გამოაცხადა, მაგრამ სამწუხაროდ ამან საქმეს ვერ უშველა, უნეტარესი ქრისტეფორე III-ემ მიტროპოლიტ დავითს ასეთი შინაარსის წერილი გაუგზავნა: "კაცო რა დაგემართა, რომ არავის ინდობ და კრიტიკის ქარცეცხლში ატარებ ყველას... გეთანხმები, რომ ბევრი არ არის გამჭრიახი გონებისა, მაგრამ მე და შენც მათში ვურევივართ. წარმოვიდგინოთ რომ მარტო შენ ხარ გამჭრიახი, მაგრამ ერთი კაცი ხომ ვერ ააშენებს სოფელს. გეწყინება ეს ჩემი კრიტიკა, მაგრამ მე ამ შენს მოხსენებას სინოდში ვერ წარვიდგენ, სხვა არა იყოს რა, აგერ ახლა გთხოვეთ თავი დაანებე კალისტრატესო, მაგრამ მაინც არ ეშვები, ისევ იმეორებ იმ ძველ ამბავს. მე არ მესმის ამ ისტორიული მოგონებით რა გაკეთდება იმის მეტი, რომ ხელახლა უნდა გამოიწვიო კალისტრატე და თან სხვებიც საშფოთველად. ყველა იმან, ვინც აქ არის მოხსენებული, რომ წაიკითხოს ეს შენი მსჯელობა, რას იტყვიან? შენ ამბობ, რომ აჩქარებული არ ვარ, სხვა არისო... რა საჭიროა ერთმანეთს გავუმასპინძლდეთ ცუდი ეპითეტებით. ალბათ ასეთნი ვართ და ეგეც ვიკმაროთ სატირლად."[59] ამ წერილმა კიდევ უფრო გააღიზიანა მიტროპოლიტი დავითი, რომელმაც მოითხოვა საკათოლიკოსო სინოდის სასწრაფო მოწვევა, მნიშვნელოვანი განცხადების გასაკეთებლად. 1930 წლის 12 თებერვალს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო სინოდმა მოისმინა ყოვლადსამღვდელო ქუთათელი-გაენათელი მიტროპოლიტის დავითის მოხსენება კათოლიკოს-პატრიარქ ქრისტეფორე III თანამდებობიდან გადაყენების შესახებ და მიიღო რა მხედველობაში: საქართველოს ეკლესიის მართვა-გამგეობის დებულების 1. შენიშვნის მიხედვით სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი პასუხისმგებელია საეკლესიო პერიოდული კრების წინაშე, 2. ყოვლადუსამღვდელოესო მიტროპოლიტი დავითი თავის განცხადებაში აღნიშნავს, რომ მე და ქრისტეფორე ერთად ვერ ვიმსახურებთო, განაჩინა: გათავისუფლებულ იქნას მიტროპოლიტი დავითი ქუთაის-გაენათის ეპარქიის მართვა-გამგეობიდან."[60] სინოდის სხდომას თავმჯდომარეობდა ეპისკოპოსი სიმეონი (ჭელიძე). კათოლიკოს-პატრიარქმა ქრისტეფორე III - შეაჩერა საკათოლიკოსო სინოდის გადაწყვეტილება და მიტროპოლიტი დავითი გადაიყვანა ბათუმ-შემოქმედის ეპარქიის მართველად, მაგრამ მან მაინც არ მოისვენა და აგრძელებდა შფოთსა და დაპირისპირებას.

უნეტარეს ქრისტეფორე III-ემ 1928 წლის 15 იანვარს გრიგოლ ფერაძისაგან ასეთი შინაარსის წერილი მიიღო "თქვენო უწმიდესობავ! ამას წინათ შევიტყვე ამბავი თქვენი საკათოლიკოსო ტახტზე აბრძანების შესახებ, გისურვებთ ღვთის შეწევნას და კეთილდღეობას ამ მძიმე დღის სატვირთველად. თუ ჩემს ამბავს იკითხავთ ვარ ამ ჟამად ბონის უნივერსიტეტში პროფესორის ადგილზედ და თებერვლის ბოლოს ვიგზავნები ვენაში მხითარისტებთან სომხური ლიტერატურის საფუძვლიანად შესასწავლად. დავასრულე 1926 წელს დისერტაცია"ქართული ბერობის ისტორია." სამწუხაროდ ჯერ მთლიანად გამოცემული არაა, მხოლოდ ნაწილების გამოცემა მოვახერხე: 1) დასკვნა, დაიბეჭდა 1926 წ. ბერნში ანტათენიტების ორგანოში. 2) ბერობის დასაწყისი საქართველოში ცამეტ სირიელ მამათა პრობლემა, დაიბეჭდა 1927 წელს გერმანიაში. 3) ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელების მოღვაწეობის შესახებ გამოვეცი ფრანგულად 1927 წელს. ეს სამივე შრომა გამოვაგზავნე თბილისში საკათოლიკოსო საბჭოს მისამართით. გარდა ამისა პროფესორ ბაუმტარესთან ერთად გამოვეცი კორნელი კეკელიძის იერუსალიმის განჩინების და ამჟამად იბეჭდება გერმანულად ქართული ლიტერატურის მიმოხილვა დასაწყისიდან X საუკუნემდე.

საქართველოში დედაჩემის გარდა არავისთან კავშირი არ მაქვს ყველამ თითქოს დამივიწყა. არც ნებას მაძლევენ სახლში დაბრუნებისას არ ვიცი მიზეზი. დაახლოებით ოთხ-ხუთ წელიწადს კიდევ დავრჩემი აქ სემიტურ ფილოლოგიაში (ებრაული, სირიული, არამეული და არაბულ ენათა) ცოდნის გასაღრმავებლად, რომელთაც უკვე 5 წელიწადს თეოლოგიასთან ერთად ვსწავლობდი. ვეცდები კიდევ იქნება მომიხერხდეს ნებართვის მიღება და თუ ეს მომიხერხდა რომელიმე მართლმადიდებელ ქვეყანაში წავალ და იქ ხუცესის სამსახურს მოვძებნი. გერმანიაში სამუდამოდ დარჩენა, თუმც აქ ნივთიერად სრულიად უზრუნველყოფილი ვარ და აკადემიურ კარიერასაც ადვილად გავაკეთებ, მე ნაკლებად მაინტერესებს, ვინაიდან ჩემ მიზანს შეადგენდა და შეადგენს სასულიერო დარგში მოღვაწეობა. მრავალი სალამი მეუფეებს: კალისტრატეს, დავითს, მელქისედეკს, პავლეს, სტეფანეს, იოანეს, ეფრემს."[61] გრიგოლ ფერაძემ პირველ წერილს სულ მალე მეორეც მოაყოლა: "თქვენს უწმიდესობას მოეხსენება, 1921 წლის გელათის III საეკლესიო კრების დადგენილებით მე ვიყავი გამოგზავნილი გერმანიაში ღვთისმეტყველების შესასწავლად არტურ ლაისტის დახმარებითა და გზისჩვენებით. უკვე ორი წელიწადია, რაც მივაღწიე ჩემს მიზანს ე.ი. შევისწავლე ღვთისმეტყველება, არა მხოლოდ გერმანიაში, არამედ ბელგიაში, ინგლისში, ამ ორი წლის წინ ვიყავი მიწვეული ჩემს ძვირფას მასწავლებელ პროფ. გუსენის თანამოადგილედ ბონში ქართულ-სომხური ფილოლოგიის კათედრაზე. მეცნიერულად მაქვს ყოველგვარი საშუალება წარმოდგენისა, ნივთიერადაც სრულად უზრუნველყოფილი ვარ, მაგრამ ვკადნიერდები მისი უწმიდესობის წინაშე თხოვნით, ვინაიდან მეცნიერული მუშაობა სრულად არ მაკმაყოფილებს უმორჩილესად გთხოვთ დამეხმაროთ საქართველოში დაბრუნებაში, ჩვენ მრავალტანჯული ეკლესიის წიაღში სამუშაოდ."[62] როგორც ამ წერილებიდან ირკვევა გრიგოლ ფერაძე არ იყო ინფორმირებული საქართველოში შექმნილი ვითარების შესახებ, რომ მისი სამშობლოში დაბრუნება დამთავრდებოდა გადასახლებით ან ფიზიკური ლიკვიდაციით. უნეტარეს ქრისტეფორეს გრიგოლ ფერაძის წერილები მიუღია, რასაც ადასტურებს მისი მინაწერი "მივიღე" მაგრამ გასაგები მიზეზების გამო, მან ვერ უპასუხა გრიგოლ ფერაძეს, მაგრამ არც უფიქრია ხელი შეეწყო მისი სამშობლოში დაბრუნებისათვის და ეს იყო სავსებით სწორი გადაწყვეტილება.

უნეტარესი ქრისტეფორეს ჯანმრთელობა დღითიდღე უარესდებოდა, ფიზიკურად ძლიერი, შთამბეჭდავი აღნაგობის კაცი დასუსტდა, გახდა, უკვე მოძრაობა უჭირდა... 1932 წლის 10 იანვარს საღამოს 18 საათსა და 20 წუთზე იგი გარდაიცვალა. დაიკრძალა სიონის სა¬პატრიარქო ტაძარში განსვენებულ პატრიარქთა გვერდით. სამგლოვიარო განცხადება, რომელიც პრესაში გამოქვეყნდა ორი წინა¬და¬დებით იუწყებოდა "გარდაიცვალა ქრისტეფორე ციცქიშვილი" ალბათ ბევრმა არ იცოდა, რომ ის იყო სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ქრისტეფორე III.
რთული წინააღმდეგობრივი ეპოქა, რომელშიც უნეტარეს ქრისტეფორე III-ეს მოუხდა მოღვაწეობა აისახა მის პიროვნებაშიც და საქმიანობაშიც. იგი იყო მრავალმხრივი განათლების, მებრძოლი და ეროვნული სულისკვეთების ადამიანი, ჰქონდა წარმატებებიც და წარუმატებლობაც.... ერთი დღე მოსვენებით არ უცხოვრია, აღესრულა და თან წაიყოლა თავისი სამშობლოს - საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ურთულესი მდგომარეობით გამოწვეული დიდი ტკივილი და სევდა.

კათოლიკოს-პატრიარქ ქრისტეფორე III-ეს დარჩა მრავალრიცხო¬ვანი შთამომავლობა:


მეუღლე ანა ჩუბინიძე (გარდაიცვალა 1911 წელს)

შვილები: ნინო, გობრონი, ბასილი, ელენე, მარიკა

შვილიშვილები: გივი ციცქიშვილი (გობრონი), გიორგი ციცქიშვილი (ბასილი), ბასილი ჩიხლაძე (ელენე), ნიკოლოზ და კონსტანტინე ცხაკაიები (მარიკა)

შვილთაშვილები: ცისანა და მანანა ციცქიშვილები (გივი ციცქიშვილი), დავით და ხათუნა ციცქიშვილები (გიორგი ციცქიშვილი), მარიკა და ეკატერინე ჩიხლაძეები (ბასილი ჩიხლაძე), ირაკლი, ნანა და რუსუდან ცხაკაიები (ნიკოლოზ ცხაკაია), მარიკა ცხაკაია (კონსტანტინე ცხაკაია)



6. მარადიული ოპოზიციონერი (მიტროპოლიტი დავით კაჭახიძე)

"ერთ დროს იქნება ვინმემ დაიწყოს ქექვა სინოდის საქმეებში და გადაფურცლოს ჩემი ნაწერებიც და ვიქნე მის თვალში გაშავებული." (მიტროპოლიტი დავითი. 1928 წ. 11 იანვარი). როგორც ჩანს მას სერიოზულად აწუხებდა ფიქრი როგორ შეაფასებდა ისტორია მის საქმიანობას. და ეს არც იყო გასაკვირი XX საუკუნის I ნახევრის საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორიის სრულყოფილად წარმოჩენა შეუძლებელია მიტროპოლიტ  დავითის (კაჭახიძე) პიროვნების პირუთვნელად შეფასების გარეშე.

მიტროპოლიტი დავითი, ერისკაცობაში ექვთიმე კაჭახიძე დაიბადა 1872 წლის 15 ოქტომბერს ქ. ქუთაისში. ქუთაისის სასულიერო სასწავლებლის წარჩინებით დამთავრების შემდეგ ჩაირიცხა თბილისის სასულიერო სემინარიაში, როგორც იპოლიტე ვართაგავა შენიშნავდა: "იგი ბავშვობიდანვე განმარტოებული იყო, სემინარიაში განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებდა ეკლესიურ, რელიგიურ საკითხებზე. ყველა ამხანაგი დარწმუნებული იყო, რომ ის ანაფორას ჩაიცვამდა. სემინარიაში მასწავლებლები მას ავალებდნენ ქადაგების დაწერას თბილისის ეკლესიებში წარმოსათქმელად... მას მიეცა რეკომენდაცია, ყაზანის სასულიერო აკადემიაში. მასთან ერთად სწავლობდნენ სერგი გორგაძე, ბესარიონ ხელაია (კათოლიკოსი ამბროსი). მან პატრისტიკაში აღებული სადიპლომო ნაშრომი მაღალ დონეზე შეასრულა. 1899 წელს დაამთავრა ყაზანის სასულიერო აკადემია. 1898 წლის 8 მაისს ეკურთხა მღვდელ-მონაზონად. 1899 წელს დაინიშნა კავკასიაში ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოების მასწავლებლად. 1902 წლიდან სოლოკამსკის, ხოლო შემდეგ პოლოცკის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველია, 1905 წელს დონის სემინარიის რექტორია. 1907 წლის 4 ნოემბერს დავით კაჭახიძე საქართველოს ეგზარქოსმა ნიკონმა ალავერდელ ეპისკოპოსად აკურთხა. 1907 წლიდან იგი ეგზარქოსის სინოდალური კანტორის წევრი იყო. როგორც იპოლიტე ვართაგავა იხსენებდა: "1912 წელს ეპისკოპოსი დავითი წერილს მიგზავნის და მთხოვს შეხვედრას, გავვოცდი.

მასზე განსაკუთრებული გავლენა მოუხდენია ჩემს წერილებს, რომელიც ჟურნალ "განათლებაში" იბეჭდებოდა... ეგზარქოსი ინოკეტი შეეცადა გურია-სამეგრელოსა და იმერეთს ეპისკოპოსობის უფლების მინიმუმამდე შემცირებას, მაგრამ ყველასათვის მოულოდნელად ეპისკოპოსი დავითი გამოვიდა მათ დამცველად, განრისხებულმა ეგზარქოსმა იგი 1912 წელს პიატიგორსკში გადაიყვანა, სადაც მან გამოსცა ბროშურა, რომელშიც აკრიტიკებდა ინოკეტის პროექტს, რომელიც საქართველოს ეკლესიის დამცირების მიზნით გაკეთებულ ოინებს უწოდებდა."[63] 1914 წლიდან 1917 წლამდე იგი ვინიცის ეპისკოპოსი იყო. საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ 1917 წელს იგი დაბრუნდა საქართველოში. პირველი საეკლესიო კრების გადაწყვეტილებით ეპისკოპოსი დავითი დაინიშნა ურბნისის ეპისკოპოსად, 1921 წლიდან 1923 წლამდე იყო ჭყონდიდელი, 1923 წელს ბათუმ-შემოქმედელი, 1924 წელს მცირე ხნით ალავერდელი, ხოლო ქუთათელ-გაენათელი მიტროპოლიტის ნაზარის ტრაგიკული აღსრულების შემდეგ გახდა ქუთათელ-გაენათელი ეპისკოპოსი. მიუხედავად იმისა, რომ მიტროპოლიტი ნაზარი ჯერ კიდევ ეპარქიის ხელმძღვანელი იყო ეპისკოპოსმა დავითმა ქუთაისში სამღვდელოებაში დაიწყო საქართველოს სამოციქულო ეკლესიაში "რეფორმებისა და განახლების" აუცილებლობაზე საუბრები და მხარდამჭერნიც მოიპოვა. უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსისა და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს დაპატიმრების შემდეგ (დაპატიმრებულთა შორის იყო ქუთათელი მიტროპოლიტი ნაზარიც ს.ვ.). 1923 წლის 14 აგვისტოს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებით მმართველს ეპისკოპოსს ქრისტეფორეს შეატყობინა, რომ ელოდებოდა მთავრობის ნებართვას ქუთაისის სამღვდელოების კრების მოწვევაზე. დეკანოზ პლატონ ცქიტიშვილისადმი გაგზავნილ წერილში ეპისკოპოსი დავითი აღნიშნავდა: "დრო არის განახლება შეტანილ იქნას ჩვენს საეკლესიო ცხოვრებაში თანახმად თანამედროვე კულტურის, სახელმწიფოებრივი წეს-წყობილებისა. ამიტომ გევალებათ გამოითხოვოთ მთავრობისაგან ნებართვა სარეფორმო კომისიის შედგენისა და საჭირო კრებების გამართვისა, რათა გამომუშავებულ იქნას რეფორმის პროექტები."[64] ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლებისათვის ქრისტიანული სარწმუნოება და მისი დამცველი საქართველოს სამოციქულო ეკლესია მიუღებელი იყო. მათი ახალი დიდი ექსპერიმენტისათვის - სოციალიზმის, კომუნიზმის ასაშენებლად აუცილებელი იყო ახალი საბჭოთა ადამიანის აღზრდა, რომელიც თავისი მენტალობით არავითარ კავშირში არ იქნებოდა წარსულთან, სულიერებასთან, ეროვნულ ღირებულებებთან. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიაში რეფორმების აუცილებლობაზე საუბარი და ასეთ სასულიერო პირებისათვის მხარდაჭერა მიზნად ისახავდა მრავალსაუკუნოვანი მართლმადიდებელი ეკლესიის შიგნიდან რღვევას, დაპირისპირებისა და მისი ავტორიტეტის გაცამტვერებას. ეკლესიის რეფორმების აუცილებლობა არ იყო მარტო ქართული მოვლენა, რუსეთშიც იგივე პროცესები ვითარდებოდა "ობნავლენცები" "ცოცხალი ეკლესიის" წარმომადგენლები რუსეთში და "განახლებისა და რეფორმების" ჯგუფი საქართველოში მიზნად ისახავდა სარწმუნოებისა და სოციალიზმის მორიგებას, ეს კი შეუძლებელი იყო. ახალი იდეოლოგიას ახალი ადამიანი სჭირდებოდა, რომლის ცნობიერება არ უნდა დაბრკოლებულიყო სამშობლოს, მოყვასის სიყვარულით. ასეთ ვითარებაში როგორ მოხერხდებოდა ეკლესიისა და ახალი ბოლშევიკური იდეოლოგიის თანაცხოვრება? საოკუპაციო ხელისუფლების მიზანი იყო მწერლობის, ინტელექტუალური საზოგადოების, ეკლესიის მოთვინიერება. ეკლესიის სფეროში რეფორმების მხარდაჭერა იყო ურჩი, სამშობლოსა და მოყვასზე თავდადებული ეკლესიის მოსპობის მცდელობა.

1923 წლის 2 სექტემბერს საეკლესიო რეფორმების ჯგუფის მოწოდებით შედგა სამღვდელოების კრება ქუთაისში, რომელიც გახსნა ეპისკოპოსმა დავითმა. მისი აზრით აუცილებელია საქართველოს ეკლესიაში შევიდეს ცვლილებები თანამედროვე ცხოვრების მიხედვით. კრებაზე გამოსულმა მთავრობის ადგილობრივმა წარმომადგენელმა ისაუბრა იმის შესახებ რა ცვლილებების შემთხვევაში ითანამშრომლებდა ხელისუფლება ეკლესიასთან. კრებაზე აირჩიეს საქართველოს ეკლესიაში გასატარებელი რეფორმების საინიციატივო კომიტეტი, რომლის შემადგენლობაში შევიდნენ: ეპისკოპოსი დავითი, არქიმანდრიტი ნესტორი (ყუბანეიშვილი), დეკანოზები: გ. ცაგარეიშვილი, ა. ფოფხაძე, საერო პირნი: ს. ყიფიანი, ტრ. ჯაფარიძე, თ. ხუსკივაძე, მ. კანდელაკი, ვ. წერეთელი, ე. ნიკოლაძე, დ. დგებუაძე. კრების მონაწილეების აზრით "მემორანდუმმა, (იგულისხმება უწმიდესი ამბროსის მოწოდება გენუის საერთაშორისო კონფერენციაზე ს.ვ.) კონტრრევოლუციურმა გამოსვლებმა ეკლესია უხერხულ მდგომარეობაში ჩააყენა, ხელისუფლებამ იგი თავის მტრად მიიჩნია და ამიტომ დაარბია ეკლესიები, დაქსაქსა სამღვდელოება. მთავრობა უნდა დარწმუნდეს, რომ ეკლესიას პოლიტიკასთან საერთო არაფერი აქვს, თუ ამას დავამტკიცებთ, მაშინ ხელისუფლება შეწყვეტს ეკლესიის საწინააღმდეგო კამპანიას. ამიტომ მოვითხოვთ ჩვენს ეპარქიაში შეჩერებულ იქნას ეკლესიისა და სამღვდელოების წინააღმდეგ ბრძოლა, აღდგენილ იქნას ტაძრები, თუ მაინც ვინმე შეინიშნა ანტისამთავრობო გამოსვლებში ისინი სასტიკად დასაჯონ."[65] ორი დღის შემდეგ ჩატარებულ სხდომაზე უკვე ბოლშევიკური ხელისუფლების წარმომადგენლები, ქუთაისის მაზრის პარტიული კომიტეტის თავმჯდომარე ვალია ბახტაძე და დასავლეთ საქართველოს პროკურორი ამბროსი ურუშაძე აქტიურობდნენ მათი წინადადებით კრებამ ასეთი დადგენილება მიიღო: "დღეს საქართველოში არსებული საბჭოთა ხელისუფლება არის ერთადერთი კანონიერი ხელისუფლება, რომელიც ქართველი ხალხის ინტერესების გამომხატველია. ჩვენ მოვუწოდებთ ყველა მორწმუნეთ მხარი დაუჭირონ მას. ვაცხადებთ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის გამოსვლას შემცდარად და არაკანონიკურად, საჭიროდ მიგვაჩნია იგი გადაყენებულ იქნას თანამდებობიდან. იქნებ თვითონაც გადადგეს. მოლაპარაკება ამაზე იქონიონ ეპისკოპოსმა დავითმა და დეკანოზმა პლატონ ცქიტიშვილმა."[66] ეპისკოპოსი დავითი და დეკანოზი პლატონ ცქიტიშვილი (მიტროპოლიტ ნაზარის საეპარქიო სახლში გადამალული სიონის საპატრიარქო ტაძრის განძეულობის ადგილსამყოფელი ხელისუფლების წარმომადგენლებს დეკანოზმა პლატონ ცქიტიშვილმა შეატყობინა და მათი ნდობაც დაიმსახურა ს.ვ.) თბილისში დაუბრკოლებლად შევიდნენ მეტეხის ციხეში და კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის მოსთხოვეს გადადგომა. უწმიდესმა ამბროსიმ ყურადღებით მოუსმინა მათ და უპასუხა: "თუ ჩვენი ეკლესიისათვის საჭიროა, მაშინ იძულებით უნდა ვიქნე გადაყენებული, ჩემი ნებით მე არ გადავდგებიო."[67] ქუთაისში დაბრუნებულმა ეპისკოპოსმა დავითმა კვლავ შეკრიბა სარეფორმო კომიტეტის წევრები და განიხილა კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსისადმი მიმართვის ტექსტი, რომელშიც აღნიშნული იყო `საქართველოს ეკლესიის მდგომარეობა მეტად მძიმე სურათს წარმოადგენს, პატრიარქი, მიტროპოლიტი, არქიმანდრიტი, ზოგიერთი დეკანოზი დაპატიმრებულნი არიან, ეპარქიების მართვა-გამგეობა შეჩერებულია. ტაძრები გამონაკლისის გარდა დაკეტილია, სამღვდელოება დაქსაქსულია, მორწმუნე ერი შეწუხებულია. ყოველივე ეს შედეგია ეკლესიისა და საბჭოთა ხელისუფლებას შორის მომხდარი კონფლიქტებისა, რაც გამოიწვია თქვენს მიერ გადადგმულმა ნაბიჯმა (მემორანდუმმა). ქუთაისის სამღვდელოებისა და მორწმუნეთა ნაწილმა მთავრობასთან შეთანხმებით შეადგინა საინიციატივო ჯგუფი, რომლის მიზანია ეკლესიის საკითხების მოგვარება პროგრესულ ნიადაგზე, რომ ეკლესიებმაც თავისი ადგილი დაიჭიროს მთავრობისადმი და თავისი არსებობაც ადმინისტრაციულ სფეროში მთავრობის მხრივ უზრუნველყოფილ იქნას. ეს შეუძლებელია, თუ მემორანდუმით გამოწვეული კონფლიქტი არ ამოიწურა ამიტომ გთხოვთ უარყოთ მემორანდუმი, რომლის შინაარსიც მთავრობის დღევანდელ სახელმწიფოებრივ მოქმედებას არ შეესაბამება და არ შესწიროთ მას ეკლესიის კეთილდღეობა."[68] განახლებისა და რეფორმების ჯგუფის მიერ შედგენილი პროექტის შესახებ უკვე ვისაუბრეთ, დავსძენთ, რომ მისი ცხოვრებაში გატარება ნიშნავდა მართლმადიდებელი ეკლესიის მრავალსაუკუნოვანი კანონიკის მოშლას, ეკლესიის მოსპობას. მართალია ისინი აცხადებდნენ რომ: "მიზანი რეფორმებისა საეკლესიო მოძღვრების განწმენდა-გაფაქიზება, ღვთსიმსახურების რთული ფორმის გამარტივება, ეკლესიის საქმიანობის გამოცხადება-გაფართოება და პროგრესის გზაზე დამყარება იყო."[69] მაგრამ საქმე სულ სხვას აჩვენებდა. ეკლესიაში სკამები, გალობის თანამედროვე მუსიკით ჩანაცვლება, სასულიერო სამოსის გაუქმება, ბერობის ინსტიტუტის მოსპობა ვერაფერი პროგრესი იყო. 1925 წლის მარტში კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი და საკათოლიკოსო საბჭოს წევრები პატიმრობიდან გაათავისუფლეს. უწმიდესმა ამბროსიმ შექმნა კომისია, რომელსაც უნდა გამოეძიებინა ეპისკოპოს დავითის საქმიანობის კანონიერება. საკათოლიკოსო საბჭოს დავალებით კომისიას სათავეში ჩაუდგა ალავერდელი ეპისკოპოსი მელქისედეკი (ფხალაძე). ქუთაისში ჩასულმა ეპისკოპოსმა მელქისედეკმა დაინახა როგორ დაძაბული ვითარება და დაპირისპირება იყო ეპარქიაში. 1925 წლის 16 დეკემბერს საკათოლიკოსო საბჭოს სახელზე შედგენილ მოხსენებაში ეპისკოპოსი მელქისედეკი აღნიშნავდა: "1925 წლის 11-15 დეკემბერს ვირკვევდი ყოვლადსამღვდელო დავითის საქმეს. ყოვლადსამღვდელო დავითის წინააღმდეგ რაიმე ბრალდების წამოყენება ბოროტმოქმედებაში არავის არ ძალუძს: იგი უმწიკვლო ადამიანია დღესაც და წარსულშიც. მიუხედავად ამისა ქუთაისის სამღვდელოების უმრავლესობა მოითხოვს მის ქუთაისიდან გადაყვანას, უკმაყოფილების მიზეზად ასახელებენ მის გაუწონასწორებლობას, მის მომხრეებსა და მოწინააღმდეგეთა შორის ხშირია დაპირისპირებანი. ყოველივე ზემოთქმულის გამო, ვფიქრობ საჭიროა და სასარგებლოც თვით ეპისკოპოს დავითისათვისაც მისი ქუთაისიდან სხვა ეპარქიაში გადაყვანა. ახალი მღვდელმთავარი უნდა აირჩიოს ეპარქიამ, რომ აღარ ჰქონდეს უკმაყოფილების საფუძველი. ისინი საკათოლიკოსო საბჭოდან დანიშნულს მხოლოდ მიტროპოლიტ კალისტრატეს მიიღებენ."[70] როდესაც ეს ინფორმაცია ეპისკოპოსმა დავითმა მიიღო წონასწორობა დაკარგა მან საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოსადმი გაგზავნილ წერილში აღნიშნა: "ვკადნიერდები და მოვახსენებ საკათოლიკოსო საბჭოს, რომ ჩემს ცხოვრებაში და ჩემს სამსახურში არა ისეთი რამ, რომ შეიძლებოდეს ჩემი დათხოვნა ან გადაყვანა დაურღვევლად სამართლიანოვისა და წესიერებისა. ცრუ ქრისტიანებს და ცრუ პატრიოტებს რომ არ მოვწონვარ და გზავნიან ჩემს შესახებ საჩივრებს ამას უმაღლესმა სასულიერო მთავრობამ არავითარი ყურადღება არ უნდა მიაქციოს, მე ხელუხლებელ უნდა ვიქნე ქუთაისში."[71] დაიწყო ხელმოწერების შეგროვება როგორც მომხრეთა, ასევე მოწინააღმდეგეთა მიერ. მოწინააღმდეგეები მას "ცოცხალი ეკლესიის" (ობნავლენცების) წარმომადგენლად მიიჩნევდნენ, მომხრენი ყველაზე ღირსეულ მღვდელმთავრად 1926 წლის 9 ნოემბრის საკათოლიკოსო საბჭოს განჩინებით ეპისკოპოსი დავითი გადაყვანილ იქნა მაწყვერელის კათედრაზე. ამ გადაწყვეტილებას მოჰყვა ეპისკოპოს დავითის პასუხი საკათოლიკოსო საბჭოსადმი: "გთხოვთ ერთი თვით შეაჩეროთ განჩინება ჩემი ქუთაისიდან გადაყვანის შესახებ საქმის საფუძვლიან გარჩევამდე. ვთხოვ საკათოლიკოსო საბჭოს გამოიჩინოს "გამჭრიახობა და სიბრძნე," რომელზედაც იგი მიმითითებს ნუ იქნება დარღვეული მშვიდობიანობა... მე სხვა მღვდელმთავარს ვერ შემოვუშვებ ქუთაისში, სანამ მე არ ვიქნები დაკმაყოფილებული. მე თითქმის ოცი წლის ეპისკოპოსი თავს არავის გავამახსარავებინებ. მე საგანგებოდ მივწერე კათოლიკოს-პატრიარქს ახალციხეში მღვდელმთავრის გამწესება არ შეიძლებათქო. ჩემი გადაყვანა შეიძლება მხოლოდ თბილისში... წინააღმდეგ შემთხვევაში ჩემი სისხლი დაიღვრება ვინმესაგან."[72] ეპისკოპოს დავითს ბოლშევიკური ხელისუფლების წარმომადგენლებიც წამოეშველნენ ამან კიდევ უფრო გაათამამა `ახალციხეში თუ კარგია -  წერდა იგი - 19 ნოემბერს საკათოლიკოსო საბჭოს - იქ მიტროპოლიტი კალისტრატე გაუშვით. აქედან მე არსად წავალ ჯერ ერთი როგორც უდანაშაულო, მეორეც მე სხვა ეპარქიების ჰაერს ვერ ვიტან ქუთაისიდან ჩემი ადგილი როგორც უხუცესი მღვდელმთავრობისა არის თბილელი მიტროპოლიტობა."[73] ეს იყო აშკარა დაუმორჩილებლობა და გამოწვევა, რასაც საკათოლიკოსო საბჭომ ასეთი დადგენილებით უპასუხა: "განმეორებით ეცნობოს ეპისკოპოს დავითს დაუყოვნებლივ შეუდგეს თავის მოვალეობის აღსრულებას მაწყვერის ეპარქიაში, ნუ აიძულებს საკათოლიკოსო საბჭოს მიმართოს მოციქულთა 36-ე კანონს. საკათოლიკოსო საბჭოს თავმჯდომარე, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი საკათოლიკოსო საბჭოს წევრები: მიტროპოლიტი კალისტრატე, ეპისკოპოსები: პავლე, მელქისედეკი, დეკანოზები: ი. მირიანაშვილი, გ. გამრეკელი, ივ. რატიშვილი, გ. იმნაიშვილი."[74]

ქუთათელი ეპისკოპოსი დავითი, რომელსაც ოფიციალური საერო ხელისუფლებისაგან სრული მხარდაჭერა ჰქონდა კიდევ უფრო დიდ კონფრონტაციაზე წავიდა. მან 1926 წლის 8 დეკემბერს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის უმაღლეს ხელმძღვანელობას სრული დაუმორჩილებლობა გამოუცხადა საკათოლიკოსო საბჭოსადმი გაგზავნილ წერილში აღნიშნა: "კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსი და საკთოლიკოსო საბჭო ჩემს მიმართ უსამართლოდ და უკანონოდ მოიქეცით... თქვენ დაღუპეთ საქართველოს ეკლესია (მემორანდუმი, საბჭოთა მთავრობასთან შეურიგებლობა) თქვენ არავითარ არსებითი ხასიათის ზომებს არ ღებულობთ წაქცეული ეკლესიის აღსადგენად... ამიტომ მე ქართველ მღვდელმთავართა შორის უხუცესმა 5 დეკემბერს წირვაზე გამოვაცხადე ჩემი თავი კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსისა და საკათოლიკოსო საბჭოსაგან დამოუკიდებლად."[75] ამ წერილების გაცნობა მძიმე ხასიათზე დააყენებს ნებისმიერ მკვლევარს. ბოლშევიკურმა ხელისუფლებამ მიზანს მიაღწია ერთმანეთს დაუპირისპირა სასულიერო პირები და ეს იმ დროს, როდესაც მღვდლებს აიძულებდნენ იძულებით განმოსვას, ანგრევდნენ ეკლესია-მონასტრებს. ეპისკოპოსმა დავითმა სამწუხაროდ, ცუდი როლი შეასრულა, მას დაავიწყდა საქართველოს ეკლესიის ინტერესები, მრევლი, ქრისტიანული შემწყნარებლობა და კეთილშობილება 1926 წლის 17 დეკემბერს მიტროპოლიტ კალისტრატეს ასეთი დამცინავი წერილი გაუგზავნა: "ცოლიანო მიტროპოლიტო კალისტრატე შენს თავს დააბრალე რაც მოხდა... შენ თუ მაგ დიდ ადგილზე ხარ, თუ პატენისი (კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი ს.ვ.) კათოლიკოსი, ნუთუ მე ქუთათელი არ უნდა ვიყო, წერე პროტოკოლები: მე კი ვერაფერს დამაკლებ."[76] ეპისკოპოსმა დავითმა თავის თავსაც დააკლო და საქართველოს ეკლესიასაც. 1926 წლის 25-28 დეკემბერს ქუთაისში მიმდინარე საეკლესიო კრების ერთ-ერთი ორგანიზატორი ეპისკოპოსი დავითი იყო. მისი ვიწრო პიროვნული შეუთავსებლობა საკათალიკოსო საბჭოსთან, კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსისთან კარგად გამოიყენა საბჭოთა საოკუპაციო ხელისუფლებამ და შექმნა ორხელისუფლებიანობა ეკლესიაში, ერთ მხარეზე ხელისუფლებისადმი ლოიალურად განწყობილი განახლებასა და რეფორმების ჯგუფი (მიტროპოლიტი ქრისტეფორე, ეპისკოპოსი დავითი) მეორე-საბჭოთა საოკუპაციო ხელისუფლებისადმი შეურიგებელნი უწმიდესისა და უნეტარესის ამბროსის მეთაურობით. ხელისუფლებამ ამ დაპირისპირებით, ისევ სასულიერო პირების მეშვეობით ასპარეზიდან განდევნა უწმიდესი ამბროსი და მისი მომხრეები. ეპისკოპოსი დავითი IV საეკლესიო კრების მიერ მიტროპოლიტად და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ გამოცხადდა ახლა უკვე გამარჯვებული გულახდილად აცხადებდა: "მე მიმაჩნდა რომ ჩემს მიმართ გამოტანილი გადაწყვეტილებანი მიტროპოლიტ კალისტრატეს გაკეთებული იყო. სინამდვილეში მე მიტროპოლიტ კალისტრატეს პირველ ადგილზე ვაყენებ. მე მისთვის არავითარი ცუდი არ მინდა, მე პირველი ვეუბნები: "ქრისტე არს ჩვენ შორის."[77] ეს კი განაცხადა, მაგრამ მაინც არ ისვენებდა და ახლა უკვე იმდენად მიუღებელი აღმოჩნდა მისი ქმედებანი, რომ 1928 წლის 22 სექტემბერს საკათოლიკოსო სინოდმა გამოუცხადა საყვედური, რომელსაც ხელს აწერდნენ: უნეტარესი კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე III, ეპისკოპოსები: სიმეონი, პავლე, სტეფანე, ვარლამი, ეფრემი, მელქისედეკი, იოანე. ამ შენიშვნამ მიტროპოლიტი დავითი ახალი შფოთისათვის აღანთო. მან ახლა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ უნეტარეს ქრისტეფორე III შეუტია და როგორც კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრემ მოითხოვა სინოდის საგანგებო ჩატარება. 1930 წლის 12 თებერვალს შედგა საკათოლიკოსო სინოდი, სადაც მიტროპოლიტმა დავითმა ასეთი განცხადება გააკეთა: "IV საეკლესიო კრების დადგენილებაში წერია: "კრება გამოსთქვამს თავის ღრმა მწუხარებას, რომ საქართველოს ეკლესიის მესვეურთა შორის ადგილი ჰქონდა უთანხმოებას, რაც ხელს უშლიდა ეკლესიის მდგომარეობის გაუმჯობესებას... გამოთქვამს ღრმა რწმენას და მოითხოვს, რომ ამიერიდან საქართველოს ეკლესიის მესვეურთა შორის მოისპოს შფოთი და უთანხმოება."

ჩვენდა საუბედუროდ ეს არ მოხდა. თავიდანვე უნდა გვცოდნოდა, რომ ეს ასე არ იქნებოდა, როდესაც კათოლიკოსად ქრისტეფორე ავირჩიეთ, განა კათოლიკოსობა მას გამოცვლიდა, განა ის თავის ანარქიულ მძიმე ბუნებას უარყოფდა, ის ვინც იყო რედაქტორი - სულისჩამდგმელი სამარცხვინო ჟურნალი "ახალი სიტყვისა", ის ვინც არ ასვენებდა არც კათოლიკოსებს: კირიონს, ლეონიდს, ამბროსის, განა სამღვდელოებაში მშვიდობას დაამყარებდა... იგი ვერავითარ წინააღმდეგობას ვერ იტანს... ქუთაისის კრების მუშაობაში მანამ არ ჩაერთო, სანამ არ დარწმუნდა, რომ მომავალშიც პირველობა მისი იქნებოდა... როდესაც კათოლიკოსი გახდა მისი მომხრენი გაიძახოდნენ მოხერხებული კაცია ბევრ რამეს გააკეთებსო, მაგრამ რაში გამოიხატა მისი მოხერხებულობა?.. საკათოლიკოსო საბჭო შეიცვალა საკათოლიკოსო სინოდით, კათოლიკოსის ტიტულს გამოაკლდა უწმიდესი. სინოდში ამბობდნენ სასულიერო აკადემიის დაარსებაზე, საღვთისმეტყველო ჟურნალის გამოცემაზე, საეკლესიო წიგნების შესწორებაზე, მაგრამ არაფერი არ შესრულდა. ქრისტეფორე სდევნიდა ეპისკოპოსებს: ალექსის (გერსამია), სტეფანეს (კარბელაშვილი), დევნა დაუწყო ეპისკოპოს ეფრემს (სიდამონიძე), რომელიც თვითონ აკურთხა, რომ ყურმოჭრილი მონა ჰყოლოდა, მაგრამ მოტყუვდა, ამიტომ გააძევა სვეტიცხოვლიდან. 1925 წელს, როდესაც ეპისკოპოსმა ნესტორმა ბათუმიდან მოსწერა მორწმუნენი ახალ კალენდარს არ იღებენო კათოლიკოსმა ქრისტეფორემ შეუთვალა სამსახურს თავი დაანებეო. მას ვერავინ ვერაფერს უბედავს ყველას მისი მუშტების ეშინია. სხვისი მიბეგვა მას ისე ეხერხება ახლაც, როგორც 30 წლის წინათ მან მღვდელობაში ხიდისთავში თავისი დიაკვანი მიბეგვა. 1928 წლის მარტში სინოდის სხდომაზე, რომ ვისმენდი მის რიხიან მეტყველებას დისციპლინისა და მორჩილების საჭიროებაზე გულში ვიცინოდი - თვითონ არავის არასოდეს არ ემორჩილებოდა... იგი არღვევდა და არღვევს მშვიდობას სამღვდელოებაში, როდემდის უნდა ვუთმინოთ ამ ადამიანს? ვწუხვარ რომ მე მის გაკათოლიკოსებას ხელი შევუწყე. დროა იგი ეკლესიას მოვაშოროთ. იგი უნდა გადაყენებულ იქნას, დაენიშნოს პენსია და იცხოვროს სურამში, სადაც ასე ხშირად გარბის. თუმცა მე და კალისტრატემ ერთმანეთს ვაწყენინეთ, მაგრამ იგი ჩვენს შორის პირველია, მაგრამ მე არ ვურჩევ კათოლიკოსობას. პირველობა უნდა შევთავაზოთ ან მარკოზ ტყემალაძეს ან ეპისკოპოს მელქისედეკს. მე იმიტომ შევუწყე ხელი ქრისტეფორეს გაკათოლიკოსებას, რომ ვიცოდი სხვას არ მოასვენებდა."[78] მიტროპოლიტ დავითის მოსაწონი არავინ დარჩა საქართველოს ეკლესიაში, საკათოლიკოსო სინოდმა არ დააკმაყოფილა მისი მოთხოვნა და გადაწყვიტა მისი საერთოდ პენსიაზე გაშვება, მაგრამ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ქრისტეფორე III-ის განკარგულებით გადაყვანილ იქნა ბათუმ-შემოქმედელად. ახლა იქ დაიწყო დაპირისპირებანი. 1932 წელს, როდესაც გარდაიცვალა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე III საკათოლიკოსო სინოდის საგანგებო სხდომაზე მიტროპოლიტმა დავითმა წამოაყენა წინადადება მიტროპოლიტი კალისტრატე აერჩიათ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ. დამსწრენი გაოცებულნი უყურებდნენ მას, რომელმაც განაგრძო: "ვინ იყო ის, რომელიც წერდა საქართველოს ეკლესიასა და სამღვდელოების საჭიროებებზე საერო მთავრობაში საბუთიან მოხსენებებს, ვინ არის ის, რომელსაც დიდნი კათოლიკოსნი კირიონი და ლეონიდი ანგარიშს უწევდნენ, ვინ არის, რომელსაც საქართველოს ინტელიგენცია თავიდანვე არჩევდა და დღესაც მაღლა აყენებს ქართველ სამღვდელოებაში? ეს არის კალისტრატე, ინტელექტუალი და მოქმედებითაც უპირატესი, შეიძლება ზოგიერთი ჩვენთაგანი ყველაფერს მისი მსოფლმხედველობისას არ იზიარებდეს, მაგრამ ცხადზე უცხადესია, რომ იგი ჩვენს შორის პირველია თავისი ჭკუით, ცოდნით, განვითარებით, საქმიანობით, გამოცდილებით."[79] მიტროპოლიტ დავითს ამის შემდეგ აღარ დაუწყია უწმიდესი კალისტრატეს წინააღმდეგ ბრძოლა. იგი 1935 წლის 19 მარტს გარდაიცვალა ბათუმში. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის უწმიდესი კალისტრატეს ლოცვა-კურთხევით დაიკრძალა ქუთაისში პეტრე-პავლეს ეკლესიაში... გვიმძიმს ამის თქმა, მაგრამ მოგვიტეოს მისმა სულმა. ფრიად სამწუხარო იყო, რომ მან სერიოზული შეცდომები დაუშვა... მისი საქმიანობის დაწვრილებით აღნუსხვა და გამომზიურება ერთ მიზანს ემსახურება, ვისწავლოთ წარსულით მომავლის წინასწარმეტყველება არასოდეს გავიმეოროთ წინაპართა შეცდომები და შევძლოთ ვიწრო პიროვნულ ამბიციებზე ამაღლება, პირნათლად ვემსახუროთ ჩვენს სამშობლოს და მშობელ ეკლესიას.


7. დამატებანი

1. ქრისტეფორე ციცქიშვილის რეცენზია ეპ. ლეონიდეს ქადაგებათა კრებულზე: "სიტყვანი და მოძღვრებანი. ნაწილი პირველი. ქართველ წმინდანების დღეები." ფოთი. 1914 წ. "ვერტყვიჭალელის" ხელმოწერით.

ბიბლიოგრაფია:

ეპ. ლეონიდი. სიტყვანი და მოძღვრებანი. ნაწილი პირველი. ქართველ წმინდანების დღეები. ფოთი 1914 წ. ფასი ერთი მანეთი. ყოვლად სამღვდელო ლეონიდი უკვე ცნობილია, როგორც შეურყეველი მამულიშვილი, რომელიც სიტყვით და საქმით ემსახურება ჯერ ღმერთსა და მერე თავისს მოყვასს, თავის მშობელ ერს. ამ გზით მიდის იგი და არც ერთხელ არ გადაუხვევია მისგან, როგორც ეს ხშირად გვემართება სხვებს და კერძოთ სასულიერო პირთ.

ჩვენ წინ დებული ქადაგებათა კრებული ეპ. ლეონიდისა არის დამამტკიცებელი, თუ რამდენად შესტკივა გული მქადაგებელს საქართველოს ეკლესიისათვის, ქართველი ერისათვის. ამ წიგნით ავტორი შეავსებს თვალსაჩინო ნაკლს ჩვენი სასულიერო მწიგნობრობისას, რომელიც იმაში მდგომარეობდა, რომ არ მოგვეპოვებოდა ქადაგებანი ჩვენის წმინდანების შესახებ.

მდაბიო, გასაგების და გულში ღრმად ჩამწვდომის ენით გვამცნობს მქადაგებელი ცხოვრებასა და ღვაწლსა, რომლითაც განაძლიერეს და ააყვავეს საქართველოს ეკლესია ჩვენი ქვეყნის წმინდანებმა. თან მქადაგებელი შეუმჩნევლად გაგვაცნობს საქართველოს ისტორიის უმთავრეს მომენტებს და უცხოელებს მკითხველს სამშობლო ქვეყნის სიყვარულს. მქადაგებელი სწუხს, რომ ქართველ წმინდანების ცხოვრებას არ იცნობს ჩვენში არც ერი და რაც უფრო სამწუხაროა, არც სამღვდელოება. მოუწოდებს ამ უკანასკნელთ გაეცნონ და გააცნონ ხალხს თავის ეკლესიის წმინდანების ვინაობა (გვ. 39).

ქადაგებებს არ აქვს განყენებული ხასიათი, იგინი დაკავშირებული არიან ცხოვრებასთან. მქადაგებელი წარსულიდგან გადმოდის აწმყოში, ადარებს ძველსა და ახალს, მოუწოდებს მსმენელთ შეიყვარონ ძველ მოღვაწეების მტკიცე სარწმუნოება, სიფაქიზე ზნეობა და თავდადება მამულისათვის. სარწმუნოებრივი აღზრდა საჭიროა მიეცეს ახალგაზრდებს, ვაჟებსა და ქალებს, უფრო უკანასკნელთ, რადგან უკეთესი მომავალი ეკუთვნით იმ ხალხებს, რომელთაც ჰყავთ სარწმუნოებით და მაღალზნეობით აღჭურვილი დედები, - ამბობს მქადაგებელი (გვ. 21). ქალს დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა საქართველოს ისტორიაში. ამ მნიშვნელობის საბუთნი არიან წმ. ნინო, წმ. შუშანიკი, წმ. თამარ მეფე, წმ. ქეთევანი და მრავალნი სხვანი. მხოლოდ დღევანდელ ქალს "აღარ მიაჩნია სასახელოდ წმ. ნინოს გზით სიარული. იგი სულ სხვა გზას ადგია სულითა და გულით, ამიტომ წინანდებურათ აღარ გუზგუზობს ჩვენი საკუთარი არსებობის კერა" (გვ. 74). "წმ. ნინოს ქადაგება დასაბამად გაუხდა ქართულ ენას; ამ ქადაგებამ გაზარდა ქართული ენა, განავითარა, გაფურჩქნა, დაამუშავა და აიყვანა იმ საოცარ სისრულემდე, როგორიც არის ქართული სახარებისა და ვეფხისტყაოსნის ენა; წმ. ნინოს სახელს პატივისცემამ და მისი ქადაგების ერთგულებამ მოაქარგვინა ჩვენს მამა-პაპას საქართველოს პირი იმ დიდებულ ტაძრებით, რომლებსაც დღესაც განცვიფრებაში მოჰყავთ უგანათლებულეს ერების წარმომადგენელნი; წმ. ნინოს სახელის პატივისცემამ და მისი მოძღვრების ერთგულებამ გადააქცია მთელი საქართველო რჩეული გმირების აკვნად, რომელთაც შეგვინახეს თავიანთი მკერდით სიცოცხლე და მიწა-წყალი (გვ. 53).

აცნობს მქადაგებელი მსმენელებს ღვაწლს ახოვან გმირ-მეფის დავით აღმაშენებლისას, ქვეყანას რომ ცხოველმყოფელი სული ჩაჰბერა, ქვეყნის ეკონომიურად და გონებრივად ამაღორძინებელს და განმაძლიერებლისას (გვ, 88), - "საოცნებო სიბრძნის, გამჭრიახობის, მაღალ გონების, სათნოების, სიმდიდრის, მეფურ სიმძლავრის და მომხიბლავ სილამაზის მქონ პირველ ქართველ მეფე-ქალის თამარისას (გვ. 94), ვის დროსაც საქართველოს ძლიერებამ, კულტურულმა და სამხედრომ,მიაღწია უმაღლეს მწვერვალს. თამარის უზენაესი თვისებანი აქეზებენ მჭერმეტყველ, გულმხურვალე მამულიშვილ მქადაგებელს მიმართოს თანამედროვე დედებს, - იშრომონ თავდადებულად მამულისათვის: "თუ თქვენთვის ძვირფა¬სია თქვენი სამშობლოს აღდგენა - გაძლიერება, თქვენი მშობელ ერის განათლება და ბედნიერება, მოსვენებას არ უნდა გაძლევდეთ თამარ დედოფლის აჩრდილი. თქვენც მის მსგავსად დღე და ღამეს უნდა ასწორებდეთ სამშობლოს სამსახურისათვის" (გვ. 104).

და მამულისა და სარწმუნოებისათვის თავდადების მაგალითად მოიყვანს მქადაგებელი ცხოვრებას წმ. მოწამეთა:მეფეთა არჩილ და ლუარსაბისას, ქეთევანისას, ბიძინას, შალვას და ელიზბარისას. მოიყვანს ცხოვრებასა და ღვაწლსა ქართველთა განმანათლებელთა: წმ. იოანე ივერისას, დიდებულ ივერიის ლავრის დამაარსებლისას, რომელიც შეიქმნა განათლების წყაროდ სრულიად საქართველოსათვის, ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელთა, რომელთაც ქართული ენა შეიმუშავეს უმაღლეს ხარისხამდე, რომ შესაძლებელი გახდა ამ ენით გამოთქმა ღრმა ფილოსოფიურ და საღვთისმეტყველო აზრებისა. განსაკუთრებით მიაქცევს ყურადღებას გიორგი მთაწმინდელის ამაგს საქართველოს ეკლესიის დამოუკიდებლობის დაცვაში (გვ. 139). ამ მოღვაწეთა ცხოვრება გამოათქმევინებს მქადაგებელს თავის შეხედულებას ნამდვილ ბერის სამსახურზე: "ბერი თავდადებული, თავგანწირული მსახურია, ჯერ ღვთისა და მერე თავისის სამშობლოსი, ჯერ ქრისტესი და მერე თავის ერის განათლებისა, გაძლიერებისა.

ქეთევან დედოფლის დღესასწაული (ალავერდობა) საბუთს აძლევს მქადაგებელს დღეობების მნიშვნელობაზე გამოთქვას თავისი აზრი. ჩვენებურ დღეობებში იგი ჰპოვებს ბევრ სასურველ მხარეებს: სხვა და სხვა კუთხის ქართველთაგან ურთიერთის გაცნობას, დაახლოებას, ერთობის და ხალხოსნობის შეგნებას. დღეობებში ხალხი რამდენადმე ეცნობა თავისს წარსულს ძველ ეკლესიათა ხილვით. ხალხი სრულიად ხალისიანდება, სულიერ ენერგიას იკრებსო. დღეობები შეიძლება გამოიყენონ სხვა და სხვა დარგის მოღვაწეებმა ხალხში სინათლის შესატან საშუალებადაო, სამეურნეო იარაღების გაცნობით, წიგნების გავრცელებით, წარმოდგენების გამართვით და სხვა. დღეობის ცუდ მხარეებს უნდა ვებრძოლოთ, მაგრამ ნაგავს მარგალიტი არ უნდა გავატანოთ თანაო" (გვ. 196)

მთელ ქადაგებათა კრებულის დედათა აზრია, რომ უწინ ქართველი სარწმუნოების სიმტკიცით და მამულის სიყვარულით ძლიერი იყო შინაგანათ. მქადაგებელი მოუწოდებს თავისს მსმენელებს, რომ ყველამ შეუწყოს ხელი საქართველოს ეკლესიის და ერის დიდებას, რომ ძველებურად პატივდებული იყოს ქართველი ერი სხვა ერთა შორისო.

ბევრი საგულისხმო აზრებია გამოთქმული აღნიშნული ქადაგებათა კრებულში, და ამიტომაც მკითხველს ვურჩევთ თვითონ გულდასმით გადაიკითხოს ქადაგებანი. ეს წიგნი აუცილებლად უნდა შეიძინოს ყოველმა ქართველმა, სასულიერო პირი იქნება იგი, თუ საერო.

"ვერტყვიჭალელი"

2. ქრისტეფორე ციცქიშვილის უბის წიგნაკი-დღიური, პირადი ხასიათის ჩანაწერები და "პატარ-პატარა შენიშვნებით"

1893 წ. 4 თებერვალი. ისიდორეს გამოსათხოვარი წირვა. შეგირდები წირვაზედ დაესწრნენ მხოლოდ 50; დანარჩენნი კი არ იყვნენ განგებ. სადილად ინსპექტორმა-ისიდორემ ღვინო გვიყიდა, მაგრამ ღვინო არავინ არ დალია, სასადილო ოთახში იყო ამ დროს მეთვალყურე თ. ნიკანდრი. ის ძალიან გაჯავრდა, რათ არ დალიესო. ეს საქციელი თავის შეურაცხყოფათ მიიღო. მორიგე შეგირდს სამზარეულოში ელაპარაკება სიმხეცე ჩაიდინესო და სხვა ამისთანა: ამ ლაპარაკის დროს მოვიდა იმასთან მეხუთე კლასის რუსი და უკრეჭს (ნასადილევს), ვითომ ჩვენ - ქართველებს დაგვცინის. ნიკანდრი მიუბრუნდა მას: "შენ რაღას იკრიჭები, მე შენ თუ არ ჩაგწერე!...

ისიდორემ გაიგო თუ არა ეს ამბავი, ძალიან შესწუხდა, გაფითრდა... ღვინო მერე მოსამსახურეებს დაალევინეს იმათდა საბედნიეროდ.

თვალთ-მხედველობა, ყურთა სმენა მე აღარა მაქვს,
მეხსიერება, ფიზიკური ღონე მომაკლდა,
გავფუჭდი კაცი, სამშობლოსათვის აღარ ვარგივარ,
აღარც თავისთვის, აღარც ძმისთვის, აღარც დედისთვის...
ბერიკაცობა ახალგაზრდას მე ამეკიდა,
უდროოდ ვჭკნები, საფლავისკენ უდროოდ მივალ...
ჩემმა ვარსკვლავმა, ჩემმა ბედმა არ გამიღიმა,
ჩემი იმედი და სურვილი ჯერ გაუშლელნი
გაჰქრნენ, ვით ჰქრება, ტკბილი ოცნება, ტკბილი სიზმარი,
და გული ჩემი სდუღს მარადის მწუხარებითა.

(გაგონილი ერთი სემინარიელისაგან)

თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორს, პროფ. ი. ჯავახიშვილის მიმართვა ურბნისის ეპ. ქრისტეფორესადმი, უნივერსიტეტის მიერ არქ. ტარასის წიგნსაცავში დაცული წიგნების შეძენის გამო, მადლობის გამოცხადების შესახებ

მის ყოვლად-უსამღვდელოესს, ურბნისის ეპ. ქრისტეფორეს.

ამასთანავე გაახლებთ რა ქვაბთახევის არქიმანდრიტ ტარასის წიგნთსაცავში მოთავსებულ წიგნების ნუსხას, რომელიც უნივერსიტეტმა თქვენი ნებართვით ჩაიბარა, გიცხადებთ უდიდეს მადლობას უნივერსიტეტის სახელით, რომ მოგვეცით საშუალება მათი შეძენის.

პატივისცემით ივ. ჯავახიშვილი
1923 წ. 16 თებერვალი

ეპ. ქრისტეფორე ურბნელის მოხსენებითი ბარათი სრ. საქართველოს საკათოლიკოსო საბჭოსადმი, გორის ეკლესიების უნუგეშო მდგომარეობის, ოქონისა და საკრებულო ტაძრის მრევლთა შეერთების და დაზიანებული ეკლესიების განახლების ღონისძიების შესახებ

სრულიად საქართველოს
საკათ. საბჭოს ურბნელი
ეპისკოპოსის ქრისტეფორესაგან:

მოხსენება

ამა თვის პირველ რიცხვებში ვიყავი გორში და დავათვალიერე მახლობელი ეკლესიები. სხვათა შორის ჩემი ყურადღება  მიიქცია ქ. გორის ეკლესიების უნუგეშო და თითქმის უიმედო მდგომარეობამ. არც საეპარქიო სამს ეკლესიაში, არც ყოფილ სამხედროსაში წირვა-ლოცვის შესრულება არ შეიძლება. გაუკეთებია დეკ. კასრაძეს ფიცრის ფარდული ეკლესიად, მაგრამ აქაც შეუფერებელია წირვა-ლოცვა. დღეს გორში არსებობს ორი მრევლი: ოქონისა და ყოფილ საკათედრო ტაძრისა. პირველში არის ერთი მღვდელი (კავკასიძე) და ერთი წიგნის მკითხველი, მეორეში ორი მღვდელი და ერთი წიგნის მკითხველი. მრევლი ოქონისა სჯობია. ორთავე ეკლესიათა კრებულნი წირვა-ლოცვას ასრულებენ ხსენებულის ფიცრულის ეკლესიაში, სთვლიან თავს დამოუკიდებელ კრებულებად და აქვთ ურთიერთშორის უსიამოვნება მრავალგვარი. ზამთარში მსახურება ამ ეკლესიაში შეუძლებელია (ბარძიმში ღვინოს ჰყინავს). საზრუნავია შესაფერ ეკლესიის მოპოვება ან აშენებით ახლისა, ან რომელიმეს ძველის შეკეთებით. მოკლე დროში ახლის აშენება შეუძლებელია; დაზიანებულებში შესაძლებელია უფრო ოქონის ეკლესიის შეკეთება. დღესდღეობით ცალ-ცალკე მრევლნი გორისანი ვერც ახალს ააშენებენ, ვერც ძველს შეაკეთებენ. ამისათვის საჭიროდ ვცნობ ორთავე მრევლნი გორისანი: ოქონისა და საკრებულო ტაძრისა შეერთებულ იქმნენ, რომ შეერთდეს მრევლთა უნარი და ძალები აღმშენებლობის საქმეში. წინამძღვრად დაინიშნოს დეკ. კავკასიძე, მეორე მღვდლად დეკ. დ. კავკასიძე, მესამედ მღ. ალ. ტლაშაძე.

ეპ. ქრისტეფორე ურბნელი
1922 წ. 18 ივლისი

თბილისის საეპარქიო საბჭოს სამწერლოს გამგის დ. დავითაშვილის მიმართვა ეპ. ქრისტეფორესადმი
მის ყოვლადუსამღვდელოესობას ეპ. ქრისტეფორეს:

საეპარქიო სამწერლო პატივისცემით გაახლებთ, ამასთანავე, თანახმად მისის უწმიდესობის კათოლიკოს-პატრიარქის განკარგულებისა, საქმეებს: 1) სოფ. ფხვენევის სამრევლოს მღვდლის ზაქარია საძაგლიშვილზე საჩივრისას; 2) მეჯვრისხევის ოლქის მთავარხუცესის მოხსენებას - მისი ოლქის ადგილიდგან დასათხოვნი მღვდლების სიით; და 3) სოფ. ბიყრის სამრევლოს მღვდლის გიორგი დედაბრიშვილის თხოვნას-გამოსაკვლევად.

სამწერლოს გამგე: დ. დავითაშვილი
თანაშემწე: დეკ. გ. კიკნაძე
1922 წ. 11 აპრილი

თბილისის კალაუბნის ეკლესიის მორწმუნე მრევლის წარმომადგენელთა საჩივარი რწმუნებულ ეპისკოპოს ქრისტეფორესადმი, უღირსი ხუცესის დანიშვნის გამო

კალოუბნის მრევლნი

საყვედურს გამოვსთქვამთ რწმუნებულ ეპისკოპოზის ქრისტეფორესადმი, ამიტომ რომ როდესაც კალოუბნელ მორწმუნე ერს ხუცესს გვიგზავნიდათ, რატომ არ შეგვეკითხეთ ვისთვისაც გზავნიდით მათთვის სასურველი იყო ის თუ არა!? ამის გამოგზავნით ჩვენი სურვილები ვერ დააკმაყოფილეთ. იგი არაა ნამდვილი მსახური ეკლესიის და არაა მსახური მორწმუნე ერისა. იგი არტისტია გადაგვარებულ ერისა და დამამახინჯებელი სარწმუნოებისა.

ეგ სცენაზედ გაუშვით და ჩვენ უკეთესი მოძღვარი მოგვეცით: რად გინდათ დასჩაგროთ ერთი, როდესაც არაა ღირსი დაჩაგვრისა და აღამაღლოთ მეორე, როდესაც არაა ღირსი ამაღლებისა? ან რატომ არაა ღირსი ჩვენ მსახურებისა კალოუბნისავე მთავარ დიაკონი დავით ბახტაძე? რომელიც უფრო დაახლოებულა ღვთისადმი რწმენით და ჩვენ. ზნე ხასიათებთანაც. აღვნიშნავთ, რომ მაგ მოძღვრის მოქმედება ჩვენს გულში ვერ ანათებს.

მორწმუნე მრევლთაგანნი-კალოუბნის ეკლესიისა
1924 წ. 21 მაისი

ცხუმ-აფხაზეთის მიტ. ქრისტეფორეს მოხსენებითი ბარათი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსისადმი, თბილისის კალოუბნის ეკლესიაში წირვის ჩატარების ნებართვის შესახებ.

მის უწმიდესობას, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის:

უმდაბლესად გთხოვთ ნება დამრთოთ ვწირო ხვალ კალაუბნის ეკლესიაში. წინადაც გთხოვეთ და ახლაც გთხოვთ, რომ შეუძლებელია ამდენ ხანს ჩემი უწირველად ყოფნა.

ცხუმ-აფხაზეთის მიტრ. ქრისტეფორე
1927 წ. 5 თებერვალი

საეკლესიო კრების დადგენილება 1927 წლის 22 ივნისს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრის მიტროპოლიტ ქრისტეფორეს მოხსენების გამო: "საქართველოს ეკლესიის მდგომარეობა გელათის საეკლესიო კრებიდან მეოთხე საეკლესიო კრებამდე (1921-1927 წ.წ.)."

სრულიად საქართველოს მეოთხე საეკლესიო კრებამ მოისმინა მოხსენება კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრის მიტროპოლიტ ქრისტეფორესი საქართველოს ეკლესიის მდგომარეობის შესახებ გელათის საეკლესიო კრებიდან, 1921 წლიდან, ვიდრე დღევანდელ კრებამდე და განმარტებანი ყოფილი მოსაყდრის მიტროპოლიტ კალისტრატესი, მღვდელმთავართა - სტეფანესი, მელქისედეკისა, პავლესი, სიმეონისა, დეკანოზთა - კანდელაკისა, ფოფხაძისა, ხახუტაშვილისა, მაჭარაშვილისა, მოქალაქეთა - რატიშვილისა, სვიმონიშვილისა და სხვა და დაადგინა:

1) მოხსენება, როგორც ეკლესიის ვითარების დაწვრილებით და სწორად გამომხატველი, ცნობილ იქნას სრულიად დაკმაყოფილებლად.

2) ამასთანავე მეოთხე საეკლესიო კრება გამოთქვამს ღრმა მწუხარებას, რომ:

ა) შექმნილი პირობებისა და კათოლიკოს-პატრიარქის ავადმყოფობის გამო. საქართველოს ეკლესიის მესვეურთა შორის ჰქონდა ადგილი უთანხმოებას, რაც ხელს უშლიდა ეკლესიის მდგომარეობის გაუმჯობესებას ახალი ძალაუფლებისა და ახალ გართულებულ მდგომარეობის დროს.

ბ) რომ ზოგიერთნი პირნი, რომელნიც არ იყვნენ უზენაეს მმართველობის წევრნი და არც უფლებამოსილნი საეკლესიო კრების მიერ, მაინც ერეოდნენ უზენაეს მმართველობის საქმეებში, აცხადებდნენ ეკლესიის მეთაურთა გადაყენების გაზეთში და კიდევ უფრო ართულებდნენ ეკლესიის მდგომარეობას.

გ) რომ არ იქნა მოწვეული საეკლესიო კრება 1926 წელს, არც მოწვეული იყო თავის დროზე მღვდელმთავართა კრებები, რამაც სამღვდელოების ნაწილში გამოიწვია უკმაყოფილება.

3) მეოთხე საეკლესიო კრება გამოსთქვამს ღრმა რწმენას და მოითხოვს, რომ:

ა) ამიერიდან საქართველოს ეკლესიის მესვეურთა შორის მოისპოს ყოველივე შუღლი და უთანხმოება, ყველამ, მორწმუნე ერისკაცებთან ერთად, შეთანხმებულად ხელი შეუწყოს საქართველოს ეკლესიის ჭრილობების გამრთელებას, ეკლესიის განმტკიცებას და წარმატებას."

სრულიად საქართველოს ეკლესიის სინოდის
შემადგენლობა 1927 წელს.

თავმჯდომარე სინოდისა - კათოლიკოს-პატრიარქი სრულიად საქართველოს და მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსი ქრისტეფორე. წევრები: სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრე მიტროპოლიტი დავით გენათელი, მიტოპოლიტი კალისტრატე მანგლელი, ეპისკოპოსნი: მელქისედეკ ალავერდელი, სიმეონ ურბნელი, სტეფანე ბოდბელი, ვარლამ მარგაველი, პავლე წილკნელი, ეფრემ ნინოწმიდელი, დროებითი მმართველი ცხუმ-აფხაზეთისა, დეკანოზნი: დიმიტრი ხახუტაშვილი, გიორგი გამრეკელი, ბენიამინ კანდელაკი, მოქალაქენი: პართენ გოთუა, იაკობ ცინცაძე, დიმიტრი იგორაშვილი, მათი კანდიდატები: დეკანოზი ნესტორ მაჭარაშვილი, დიმიტრი ლაზარიშვილი, ლაზარე ნათიძე, მოქალაქენი: ადამ ადამიძე, დავით ნახუცრიშვილი და კლიმენტი ლორთქიფანიძე.



3. ევსტრატი ნიკიელ მიტროპოლიტის "მოსახსენებელი შემოკლებული, თუ ოდეს ჰრომნი და ეკლესიაჲ მათი და რაჲსათვის საღმრთოთა აღმოსავლისა ეკლესიათგან განიჭრნეს" - როგორც ნიმუში ანტილათინური პოლემიკისა ქართულ ენაზე. მიმოხილვა ქრისტეფორე ციცქიშვილისა

შესავალი 1

ევსტრატი ნიკიელმა დაწერა ორი კომპილიატიური თხზულება ლათინთა წინააღმდეგ, მიიღო ცხარე მონაცილეობა ლეგატ ნიკოლოზ ხრიზოლოგოსთან დავაში, დასწერა ორი თხზულება ხმიად პურზე. სწერდა აგრეთვე კომენტარებს არისტოტელის ეთიკაზე და ანალიტიკაზე. გარდაიცვალა 1117 წლის შემდეგ მალე. 1156 წლის კონსტანტინოპოლის საეკლესიო კრებამ ჩარიცხა იგი ეკლესიის განთქმულ მოძღვართა რიგებში.

ევსტრატი ნიკიელის ერთ-ერთ თხზულებათაგანია: "მოსახსენებელია შემოკრებული, თუ ოდეს ჰრომნი და ეკლესიაჲ მათი და რასათვის საღმრთოთა აღმოსავლისა ეკლესიათგან განიჭრნეს." ეს თხზულება, ბერძნულით თარგმნილი, მოქცეულია არსენ იყალთოელისაგან შედგენილ-თარგმნილ დოგმატიკონში. ენის მიხედვით თარგმნილი უნდა იყოს XII ს-ში, შეიძლება თვით არსენისაგანცა, რომელიც გარდაიცვალა დავით აღმაშენებლის სიკვდილის (1125 წ.) ცოტა ადრე. თითქმის იმავე ხანში გარდაიცვალა ევსტრატი ნიკიელიც. არსენ იყალთოელს შეეძლო გაეცნო ხსენებული თხზულება დაწერისთანავე, რადგან იგი კარგა ხანს იყო კონსტანტინოპოლში მანგანის აკადემიაში, შავს მთაზე და პეტრიწონში. ეს ადგილები და მათთან ერთად საბა წმიდის მონასტერი, სინას მთა, ჯვრის მონასტერი იერუსალიმში და უაღრესად კი ათონი, იყვნენ ქართველთათვის განათლების ისეთ პუნკტებად, საიდანაც თვალს ადევნებდნენ იგინი მაშინდელ ლიტერატურულ-მეცნიერულ მოძრაობას აღმოსავლეთ-დასავლეთში. ქართველებს, რომელნიც წარმოადგენდნენ საქრისტიანო ოაზისს, მუსულმანთაგან გარშემორტყმულს და შეწუხებულს, ყოველთვის არ ჰქონდათ მოცალეობა ამგვარი მოღვაწეობისათვის, მაგრამ, როცა გარემოება კი უწყობდა მათ ხელს, სულ ცოტა ხანში ამოუდგებოდნენ ხოლმე გვერდში დაწინაურებულ ერებს და არ ჩამოუვარდებოდნენ ხოლმე მათ არც აზროვნების სიღრმით და არც სიფართოვით. ამის მიზეზი იყო და არის დღესაც ქართველ ერის ძველიდანვე ტრადიციული კულტუროსნობა. ყოველი ღირსშესანიშნავი საკითხი მსოფლიო ეკლესიისა ჰპოვებდა გამოძახილს ქართველებშიაც. ამით აიხსნება ევსტრატი ნიკიელის თხზულების თარგმნაც ქართულად, რომელსაც ჰქონდა უფრო ლიტერატურული მნიშვნელობა, ვიდრე პრაქტიკული. და მართლაც, ჰქონდათ, თუ არა არსებითად დავა საქართველოს ეკლესიას რომის ეკლესიასთან და რამდენად გამოხატავდა ეს დავა ამ ეკლესიათარეალურ ურთიერთობას? ცნობილია, რომ საეკლესიო დავანი, რომელთა შედეგი იყო ხოლმე განხეთქილება ეკლესიათა, გარეგნულად ემყარებოდნენ სარწმუნოებრივს დოგმებს და საკითხებს, ნამდვილად კი წარმოსდგებოდნენ სულ სხვა ფაქტორების ზეგავლენით! პოლიტიკურისა, ნაციონალურისა, გეოგრაფიულისა და ეკონომიურისაგან. ეს ჭეშმარიტება არ გამოპარვია განათლებულ ქართველ პოლემისტს მე-IX ს-სას არსენ პირველს, კათოლიკოსს, რომელიც სომხებთან კამათში ცხადად არკვევს მიზეზებს სომხების მართლმადიდებლობისაგან ჩამოშორებისას. ის ამტკიცებს, რომ პეროზმა (458-484) შეუთვალა სომხებს, ან სხვა რჯული მიიღეთ, გარეშე ბერძენთა სჯულისა, ან აიყარენით ჩემის სამფლობელოდანაო. "სომხებმა ითხოვეს სჯული იაკობთა... და მათ გარყვნეს სომხეთისა შრომილი წმიდისა გრიგოლისი მრავლითა ღვაწლითა და ცრემლითამისითა მორწყულიო~ (თ. ჟორდანია. ქრონიკები. 1 ტ. 316 გვ; ივ. ჯავახიშვილი: "ისტორიის მიზანი, წყაროები და მეთოდები," 1916 წ. გვ. 27). ამასვე იმეორებს ანტონ I კათოლიკოსიც ("მზამეტყველება," გვ. 213). ლათინ-ბერძენთა განხეთქილებასაც ასევე ხსნიან ბესარიონ კათოლიკოსიც (1728 წ.) და ანტონიც (1744-1788) ბესარიონი ამბობს: "ბერძნებმა შველა სთხოვეს პაპს და დასავლეთის ხალხებს, მაგრამ მათ მოსთხოვეს ნაცვლად ამისა ლათინთა სარწმუნოების მიღება. ბერძნებმა იოტის ოდენა არ დაუთმეს და ირჩიეს სიკვდილი. მოახდინეს ფლორენციის კრება, მერვე კრებად წოდებული მათგან და დაადგინეს რაც უნდოდათ"... ("გრდემლი", წაკითხვის საზოგად. N 596, გვ. 9-11). ანტონ I, რომელიც მიიდრიკა  კათოლიკობა და მერე იძულებით დაგმო იგი, ამბობს: "ამაო არს კრებაჲ ფლორენციას შეკრებულისა შესაკრებელისა, რამეთუ მიზეზითა მახმედიანთა შეწევნისა მოქენეობითა სადამე ეწამნენ მას აღმოსავლელნი შეცთომილნი" (მზამეტყველება", გვ. 524). თვით ანტონ I-ის და ბევრ სხვა ცნობილ ქართველთა მიდრეკილება კათოლიკობისადმი მე-18 ს-ში აიხსნება ევროპასთან პოლიტიკურ-კულტურულ დაახლოვების და არა სარწმუნოებრივის მიზნით.

ევსტრატი ნიკიელზე (+1117 წლის ახლოს) ადრე მოხდა ფორმალური ჩამოშორება აღმოსავლეთ-დასავლეთ ეკლესიათა ურთიერთისაგან. მიზეზი განხეთქილებისა იყო მეტოქეობა რომის პაპის და კონსტანტინოპოლის პატრიარქს შორის. ერთსაც უნდოდა მსოფლიო ეკლესიის თავობა და მეორესაც. ძველის რომის პაპებს სხვა და სხვა ისტორიულმა პირობებმა ხელი შეუწყვეს ერთიან ეკლესიაში უპირატესობა მოეპოვებინათ. ისინი ითვლებოდნენ "პირველად თანასწორთა შორის." მათი სახელი იხსენიებოდა აღმოსავლეთის ეკლესიებში. ამას ვერ ურიგდებოდნენ კონსტანტინოპოლის, ახალი რომის, პატრიარქები და ცდილობდნენ თვით დაეჭირათ პაპთა ადგილი. ამაში ხელს უწყობდა მათ ეს გარემოება, რომ დასავლეთის იმპერია უკვე მოშლილი იყო და პოლიტიკური ძალა ეკავათ ბიზანტიის იმპერატორებს, რომელნიც ხელს უწყობდნენ თავის სატახტო ქალაქის (კონსტანტინოპოლის) მღვდელმთავართა განდიდებას. როდესაც იმპერატორები აფართოვებდნენ თავის სამფლობელოს დასავლეთით, შემატებულ ადგილებს ეკლესიურად უმორჩილებდნენ თავის სატახტო ქალაქის პატრიარქს. ასე მოიქცა იუსტინიანე დიდი (527-565), რომელმაც ჩამოართვა პაპს თესალონიკის საეგზარქოსო და გადასცა კონსტანტინოპოლის პატრიარქს. იმპერატორებმა მიაკუთვნეს კონსტანტინოპოლის პატრიარქს წოდება "მსოფლიოსი." რომის პაპებიც არ უშვებდნენ ხელიდან შემთხვევას სამაგიეროს გადასახდელად. რავენის საეგზარქოსო (საერო ოლქი) ერთხანს ექვემდებარებოდა ბიზანტიის იმპერატორებს, რომელთაც ეკლესიურად დაუმორჩილეს იგი თავის პატრიარქს. შემდეგ რავენა ლანგობარდებმა დაიპყრეს, ამათ კიდევ წაართვა ფრანკების მეფემ პიპინ მოკლემ და მიუძღვნა რომის პაპს. მე IX ს-ში ბერძნებმა გაავრცელეს ბულგარეთში ქრისტიანობა, მაგრამ ბულგარეთის მეფემ ბორისმა, ბერძნებზე გულმოსულმა, მოიწვია რომიდან მღვდლები, რომელთაც შემოიღეს რომის ეკლესიის წესები ბულგარეთში: მარხვაში ყველისა და კვერცხის ხმარება, მარხვა შაბათობით და სხვა.

ყოველნი, ერთის მოძღვრების მიმდევარნი ადამიანნი, მიილტვიან ერთის მჭიდრო ორგანიზაციის შესაქმნელად, რომლის სათავეში ერთი ადამიანი უნდა იყოს, პრეზიდენტი იქნება, მეფე, კომისარი თუ მღვდელმთავარი. ქრისტიანებსაც უნდა ჰყავდეთ ერთი მთავრობა. ეს სულ სხვა საკითხია, თუ როგორ უნდა განხორციელდეს ეს ერთობის იდეა, ვინ უნდა იყოს თავი ეკლესიისა, უეჭველად რომის პაპი და იტალიელი, თუ სხვა ვინმე. ერთობის იდეა არასოდეს არ გამქრალა არც დასავლეთს, არც აღმოსავლეთ საქრისტიანოში. ალექსანდრიის პატრიარქის ტიტულია "მსოფლიოს მსაჯული," თუმცა იმის ქვემდებარე "მსოფლიო" ეკლესია განისაზღვრება დღეს მორწმუნეთა ისეთი რიცხვით, რომელიც არ აღემატება ჩვენებურ ზოგ მთავარხუცესის ოლქის შემადგენლობის რიცხვს. ჩვენ უკვე მოვიხსენეთ, რომ ასეთივე ტიტული "მსოფლიოსი" მიისაკუთრა კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა, რასაც პაპი გრიგოლ I მედგრად წინააღუდგა. მეტოქეობა უფლების და პატივის მოყვარეობა იყო მიზეზი დავისა და განხეთქილებისა და არა ხმიადის თუ გაფუებული პურის, ან წყლიან თუ უწყლო ღვინის ხმარება ზიარების დროს.

დავის ამტეხი იყო კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ფოტი, მეტად განათლებული, მაგრამ თავმოყვარე და უდრეკ ხასიათის კაცი. იგი გახდა პატრიარქად უსამართლობის მიზეზით. მისმა წინამოადგილემ, პატრიარქმა ეგნატემ ამხილა იმპერიის რეგენტი ვარდა, რომელიც თავის რძალთან (შვილის ცოლთან) მრუშობდა; ეგნატემ არ მიუშვა ვარდა საზიარებლად, რის გამოც ვარდამ გადააყენა იგი. ამის შემდეგ აიყვანეს პატრიარქის ტახტზე ფოტი, რომელიც ერის კაცი იმჟამად; რამდენსამე დღეში მიაღებიეს მას მღვდლობის ყველა ხარისხი პატრიარქობამდე. რუსი ისტორიკოსები ფოტის გაპატრიარქებას კანონიერად ცნობენ. მაგრამ ასეთი აზრი მიდგომითია, ლოგიკური აფსურდია. ეგნატემ მიმართა პაპს სიმართლისათვის. პაპმა ფოტის გაპატრიარქება არ იცნა. რაღა დარჩენოდა ფოტის: აიღო და მისწერა საერთო ეპისტოლე (ენციკლიკა) აღმოსავლეთის პატრიარქებს, სადაც  ბრალს სდებდა ლათინებს სარწმუნოების შერყვნაში და მოჰყავს ის განსხვავებანი, რომელნიც შემოიღეს ლათინებმა დოგმატებში და სარწმუნოებრივ წესების ასრულებაში. წინადაც არსებობდნენ ეს განსხვავებანი, მაგრამ ფოტის ახლა დასჭირდა მათი გამომზეურობა!

პირველი სადაო საკითხი, ფოტისაგან წამოყენებული, არის სწავლა სული წმიდის გამოსვლაზე სარწმუნოების სიმბოლოში. სული წმიდის შესახებ აღმოსავლეთში ამბობენ: "რომელი მამისაგან გამოვალს," ლათინებმა კი შემოიღეს: "რომელი მამისაგან და ძისაგან გამოვალს"(Felioque). ფოტის მოჰყავს 40 არგუმენტი თავის აზრის გასამარტლებლად, ემყარება საღვთო წერილს, პირველის, მეორის და მესამის მსოფლიო კრებათა დადგენილებათ.

ფოტის ენციკლიკის პასუხი გასცეს დასავლეთის სასულიერო მწერლებმა: ენეასმა (+871), პარიზის ეპისკოპოსმა და რატრამნმა (Ratramne), კორბიელმა ბენედიქტელმა ბერმა (+868). ენეასი იწყებს აბრაამიდან და ამტკიცებს, რომ ღმერთი "მიუშვებს" ხოლმე ქვეყნად ცოდვათა არსებობას თავის ერთგულთა უფრო გასამტკიცებლად. ასეთნი ღვთის მტერნი იყვნენ ძველად ქანანეველნი, შემდეგ მწვალებელნი და მათ რიცხვში ბერძენნი. ბერძნებს დიდად მოაქვთ თავი თავისს სიბრძნით და მჭერმეტყველებით; იგინი ინთქებიან დიალექტიკურ წვრიმალების ზღვაში; ისინი ამტკიცებენ; ვითომც ჭეშმარიტების მზე მხოლოდ აღმოსავლეთშია და მისი სხივები, როდესაც დასავლეთის ქვეყნამდე აღწევს უკვე სიბნელედ იქცევიან. ნამდვილად კი აღმოსავლეთში დაიბადა უთვალავი მწვალებლობა, აქედან უფრო ჩნდებიან "სასობნი იქედნეთანი." არიოზი, ევნომიოსი, ფოტინი, ამრკიანი, კერინფი, ნესტორი, ევტიხი და სხვანი. რომის ეკლესია განწმედილია პეტრე მოციქულის სისხლით და ამისთვის მწვალებლობის მოთავე ეპისკოპოსნი, არაოდეს ყოფილა მასში.

რატრამნის პოლემიკური პასუხი უფრო საბუთიანია. თავისის სწავლულობით და ზნეობრივის თვისებებით ის პატივცემული იყო თანამედროვეთაგან. მისი პასუხი "Contra grecorum" საბუთიანი და თან თავშეკავებული კილოთია დაწერილი. რატრამნი ფოტის მიერ მოყვანილ საბუთებითვე უპასუხებს მას და უმტკიცებს, რომ, როგორც მეორე მსოფლიო კრებამ შეავსო სარწმუნოების სიმბოლო პირველის კრებისა, ისე ლათინთა ეკლესიის კრებებმა შეავსეს იგი, როდესაც საჭირო შეიქმნა განმარტება, ცხადყოფა იესო ქრისტეს ბუნებისა, რომელიც არის თანაარსი და თანსწორი მამისა. აქ დაწვრილებით ვერ გამოვეკიდებით მოწინაარმდეგეთა დასაბუთებებს. ორთავე მხარე ისეთს დიალექტიკურს ქსელში და ბურუსში ახვევდა თავისს აზრებს, რომ შეგვიძლია მათ შესახებ მოვიყვანოთ დავით აღმაშენებლის სიტყვები; რომლებითაც მან მიმართა 1024 წელს ქ. ანისში ქართველ-სომეხთა სარწმუნოებრივ გაერთიანებისათვის მომხდარ საეკლესიო კრების მონაწილეთ: "თქვენ, მამანო სიღრმეთა სადამე შესრულ ხართ და უცნაურთა ხედვათა, ვითარცა ფილოსოფოსნი და ჩვენ ვერარასა უძლებთ ცნობად." საინტერესოა თუ რამ გამოიწვია დასავლეთში სწავლა სულიწმიდაზე, რომ იგი ძისგანაც გამოვალს. დასავლეთში, განსაკუთრებით ისპანიაში ძლიერი ბრძოლა ჰქონდა რომს ასიანელებთან, რომელთაც არ სწამდათ ძის ღვთაებრიობა. საჭირო იყო დამტკიცება არიანელებისათვის, რომ ძე თანა არსი და თანასწორია მამა ღვთისა. ამ მიზნით საჭიროდ დაინახეს გამოეცხადებიათ, რომ სული წმიდა გამოვალს ძისაგანცა. არიანელებთან ბრძოლამ დიდი სახელი გაუთქვა აღმოსავლეთის ეკლესიებში პაპებს. მაშინ ფიქრადაც არავის მოსვლია აღმოსავლეთში ლათინთა მსწავლის-სულიწმიდის ძისაგანცა გამომავლობის წინააღმდეგ ამოეღო ხმა. მით უმეტეს, რომ ამ სწავლის შემქმნელნი იყვნენ განთქმულნი მთელს მაშინდელს საქრისტიანოში მოძღვარნი, როგორც ავგუსტინეა. პირველად სიტყვა "ძისაგანცა" (Felioque) შეიტანა სარწმუნოების სიმბოლოში ტოლედოს კრებამ 689 წელში. აახენის კრებამ მიიღო ეს დამატება 809 წელში და ითხოვა პაპისაგან მისი შეტანა "მრწამსში", პაპმა ლეონ მესამემ, თუმცა იზიარებდა  ხსენებულ აზრს ეს დამატება არ შეიტანა "მრწამსში." როდის შეიტანა რომმა ეს დამატება `მრწამსში,~ დანამდვილებით არ არის ცნობილი. მე IX ს-ში ჯერ კიდევ არ ყოფილა შეტანილი. ალბათ ეს მოხდა X-XI ს-ში. საკითხი სულის წმიდის გამომავლობაზე იყო ერთად-ერთი დოგმატური საკითხი ფოტის ეპისტოლეში. სხვა დოგმატიკურ საკითხს მაშინ (IX ს) არ შეხებიან მოპოლიმიკენი. ეკლესიურ-წესებრივ საკითხებში, რომელთა გამოც დავობდნენ მაშინ, პირველი ადგილი ეჭირა საკითხს შაბათის მარხვისას, რომელსაც ინახავდნენ დასავლეთში. პატრიარქი ფოტი უარყოფს შაბათობით მარხულობას და ეფუძნება სამოციქულო 64-ე კანონს და ტრულის კრების 55-ე კანონს. მაგრამ დასავლეთში არ სცნობდნენ არც სამოციქულო კანონებს და არც ტრულის კრებას. ბევრი რატრამნი მიუგებს ფოტის: დასავლეთშიაც ყველგან არ მარხულობენ შაბათობით, ეს ადგილობრივის ჩვეულების საქმეა და სხვა არაფერიო. მოჰყავს ავგუსტინეს ნალაპარაკევი, რომ ამის შესახებ არც სახარებაში, არც სამოციქულოში არ არის ნათქვამი არაფერიო, და ამისთვის არ უნდა გვიკვირდეს, რომ არის სხვა და სხვაობა თუ კვირის ესა თუ ის დღე როგორ უნდა შეინახებოდესო. შემდეგ რატრამნს მაინც მოჰყავს საბუთები შაბათის მარხულობისა: ეს მარხვა პეტრემ და პავლემ დაუწესეს რომაელებსაო.

შემდეგ ფოტი ბრალს სდებს ლათინებს დიდ მარხვის შემოკლებაში, რატრამნიც უმტკიცებს, რომ ლათინები იესო ქრისტეს, მოსეს და ელიას მსგავსად მარხულობენ სწორედ 40 დღეს. მეოთხე პუნკტია მღვდელთა უცოლობა ლათინებში. თუმცა ფოტის ეპისტოლეში სამღვდელოთაგან წვერის პარსვაზე არაფერია ნათქვამი, მაგრამ რატრამნი ამაზედაც იძლევა პასუხს და ამართლებს რომის პრაქტიკას.

ფოტის შემდეგ გავიდა თითქმის ორი საუკუნე. ორთავე ეკლესია ერთიანად სთვლიდენ თავისს თავს მიუხედავად ზემოთქმულისა. მე XI ს-ში ასტეხეს ისევ დავა აღმოსავლეთიდან მიხეილ კერულლიარიმ (+1059) და სტოდიელთა მონასტრის ბერმა ნიკიტა პეკტორატმა. დასავლეთმა დაუპირისპირა მათ კარდინალი ჰუმბერტი.

პატრიარქი მიხეილ კერულლარი იყო მოუსვენარი და ფიცხი კაცი, იმან ხელი შეუწყო ისააკ კომნინს ტახტზე ასვლაში რისთვისაც იმპერატორი დიდად აფასებდა. მაგრამ პატრიარქს თავს გაუვიდა; იმან გაბედა ეთქვა იმპერატორისათვის, მე ჩემის ხელით დაგადგი გვირგვინი და შემიძლია კიდეც წაგართვაო. არ იქნება, რომ არ სწყენოდა ეს იმპერატორს. პატრიარქმა ესეც არ იკმარა; დაიწყო საიმპერატორო ხარისხის ნიშნების მითვისება. შეიმოსა სამეფო რეგალიები, ატარებდა მეწამულ ფეხსაცმელებს. იმპერატორის ბრძანებით პატრიარქი შეიპყრეს და ჩასვეს მონასტერში, სადაც მალე მოკვდა. როდესაც ძალაში იყო მიხეილ კერულლარიმ პირველმა გაილაშქრა დასავლეთის ეკლესიაზე. ალბათ იფიქრა ახლა მაქვს დრო, რომის პაპს ჩამოვშორდე და იმის პირველობაც მივითვისოვო, ლათინთა მომაკვდინებელ ცოდვად წამოაყენა მათი ჩვეულება უფუვარ პურით წირვისა. გამოსცა ეპისტოლე ბულგარეთის მთავარეპისკოპოსის სახელით, აპულიის ეპისკოპოსის იოამნნე ტრანიელისადმი. იმ დროში აპულია, კალაბრია და სიცილია ექვემდებარებოდა კონსტანტინოპოლის პატრიარქს. კერულლარის ვითომ სურდა აქაური ეკლესიები დაეცვა ლათინთა ცდომილებათაგან. ამ ეპისტოლეში იგი გვარიან თავშეუკავებლად და უზრდელად გმობს რომის ეკლესიის ზოგიერთ სხვაობას წესებში. ამ ეპისტოლემ თუმცა შინაარსით მოკლემ, იქონია საბედისწერო შედეგი: აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიები დაშორდნენ სრულიად ერთმანეთს. ამავე ხანებში ბერმა ნიკიტა პეკტორატმაც დასწერა წიგნი "ლათინთა წინააღმდეგ." აქაც იგივე საკითხებია აღძრული, რაც კერულლიარის ეპისტოლეშია, და ბევრი სხვაც, თუმცა არა ახალნი, რომელთაც კერულლარი არ შეჰხებია. არც ეს წიგნია დიდის ღირსებისა. ჰუმბერტი ადვილად აბათილებს ნიკიტას ნაწარმოებს.

ჰუმბერტი იყო ფრანგი. თავის დროისათვის ფრიად განსწავლული, ბენედიქტელთა ორდენის ბერი. მეცნიერება იყო იმისი საყვარელი საქმე. მისი პასუხი სერიოზული და მოსწრებულია. ის ემყარება საღვთო წერილს, ისტორიასა და მსჯელობას. საბუთები და აზროვნება მდიდარი აქვს, მხოლოდ საერთო კილო მისის პასუხებისა ვერ არის დარბაისლური.

როგორც უკვე ითქვა, უმთავრესი ბრალდება, პატრიარქ მიხეილ კერულლარის და ნიკიტა პეკტორატისაგან წამოყენებული, არის ლათინთაგან უფუვარ პურის ხმარება ზიარებისათვის. კერულლარი და ნიკიტა ამტკიცებენ, რომ ქრისტემ სერობაზე იხმარა გაფუვებული პური, - "არტოსი" და არა ხმიადი - "აზიმა" - ო. ხმიადის პურის ხმარება ზიარებისათვის ურიაობა არის, რადგან ხმიადის ხმარება, როგორც უსრულის პურის, ღმერთმა უბრძანა მოსეს და ძეთა ისრაილისათა ძველის პასექისათვის, ხოლო ქრისტემ დააწესა ახალი პასქა, რომლისთვისაც იხმარა გაფუებული პური, "არტოსიო," "არტოსად" არის მოხსენიებული სერობაზე ხმარებული პურიო და სხვა. ამაზე ჰუმბერტი საბუთიანად მიუგებს, რომ "არტოსად" საღვთო წერილში იწოდება ორივენაირი პური, განურჩევლად, რომ სერობაზე ქრისტემ შეასრულა ზიარება და პასქა უფუვარ პურზე, რადგან მას არ შეეძლო სხვანაირად მოქცეულიყო, რადგან თვით, მისივე სიტყვით, "იგი მოვიდა არა დაჰხსნად სჯულისა, გინა წინასწარმეტყველთა, არამედ აღსრულებად" (მთ. 5.17); ქრისტეს რომ გაფუებული პური ეხმარა, მაშინ იგი დამრღვევი იქნებოდა სჯულისა და ამ ცოდვისათვის თანამდები სიკვდილისა. იმას რომ ასეთი პური ეხმარა, მაშინ იუდა მაშინვე განთქვამდა მას, რადგანაც ეს იქნებოდა უდიდესი დანაშაული; მაშინ ქრისტეს სიკვდილი იქნებოდა არა ჩვენთა ცოდვათათვის, არამედ მისთა პირადთათვის, სადღა იქნებოდა ქრისტეს სიკვდილის მიერ ჩვენთა ცოდვათა დახსნაო?

ბევრნაირად უვლიან ამ საკითხს მოკამათენი. ერთნი ამტკიცებენ, რომ გაფუებული პური სრული და წმიდაა; მეორენი, რომ ასეთია მხოლოდ უფუვარი, რადგანაც გაფუვებული პურის დედად იხმარება ან ყურძნის წვენის ქაფი, ან ლუდის დედა, ან ნახარში ქერისა, ცერცვისა, ან დამჟავებული რძე, ან სხვა რამ; ყოველივე ეს უწმინდურად ითვლება კაცის თვალში და არც ასეთის დედისაგან წარმომდგარი პური შეიძლება იყოს წმიდა, ამისათვისაო, განაგრძობს ჰუმბერტი, მოციქული პავლე იტყვის: "ცოტა საფუვარი მთელს ნაზელს ხრწნისო," აქედან ცხადია, ხმიადი უფრო წმიდაა გაფუვებულზე, რადგან შესდგება მხოლოდ წმიდა ფქვილისაგან.

რასაკვირველია, ვერც ერთი მხარე ვერ დააჯერებდა მოპირდაპირეს თავისის არგუმენტაციით, რადგან ნამდვილი მიზეზი მათის ცხარე პოლემიკისა იმარხებოდა სადაო საგნების გარეშე: ვინ უნდა იყოს თავი მსოფლიო ეკლესიისა?

ნამდვილი მიზეზი ხმიადის პურის შემოღებისა დასავლეთში კარდინალ ბონას აზრით, იყო სრული შეწყვეტა ეკლესიაში ძველის ჩვეულებისა, რომლითაც მორწმუნეთ ყოველთვის მოჰქონდათ თავის სახლებიდან ზიარებისათვის პური, რის გამოც პურის მზადება გადავიდა ღვთისმსახურთა ხელში, რომელთაც ჯერ უწინდელი სიდიდე შეცვალეს პურისა, რადგან ახლა ზიარებას იღებდნენ ყოველთვის მხოლოდ მღვდელმსახურნი, მერე კი შემოიღეს სხვა წესი მზადებისა, რადგანაც ხმიადი პური უფრო საადვილო მოსამზადებელია, მისი ხმარება კი კანონით აკრძალული არ იყო. ამ ახსნას შეიძლება დავუმატოთ, რომ მღვდელმსახურნი, რომელთაც ევალებოდათ მზადება საიდუმლოსათვის სახმარ პურისა, დასავლეთის ეკლესიაში იყვნენ უცოლონი და, მაშასადამე, ვერ დაიხმარდნენ ამისთვის თავისს ცოლებს, ხმიადი პური კი მზადდება უჩქარესად, უადვილესად, ვიდრე გაფუვებული (...полемика между греками и латинсками на вапросы объ опдъсиока).

მიხეილ კერულლარიმ პირველმა აღძრა მშთვარის ჭამის შესახებ საკითხი. თავისს ეპისტოლეში იგი სწერს: "როგორ სჭამთ თქვენ, ლატინები, მშთვარსა, რომელშიაც რჩება სისხლი? განა არ იცით, რომ ცხოველის სისხლი არის მისი სული და ვინც სჭამს სისხლს, სჭამს სულსა? ამ მხრით თქვენ ხართ სრულიად წარმართნი, რადგან ესენი მოკლულსა და მობეგვილსა სჭამენ." ჰუმბერტი მიუგებს ამაზე ჯერ სახარების სიტყვებით, მერე სამოციქულოსით საჭმლის ხმარების შესახებ მოჰყავს მოციქულის სიტყვები: "ნუმცა ვინ უკვე განვიკითხავს თქვენ საწმლით" (კოლ. 2.16); თვით უფალმა სთქვა "არათუ პირით შემავალი შეაგინებსა" (მათე 15,11). მერე ჰუმბერტი ამბობს, ასეთის, თუ ისეთის საჭმლის ხმარება არის საქმე ქვეყნის ჩვეულებისა; წამალში, რომელსაც სნეული ხმარობს, ათასნაირი უწმინდურობა ურევია, მაგრამ ამისთვის მას არავინ ჰგმობს: ყოველივე ღვთის ქმნილებაა და არაფერი არ უნდა დაიგმოს, რაიცა მიიღების ლოცვითა. ჰუმბერტი უმატებს: ის კი არ გეგონოთ, რომ ჩვენ მართლა ყველაფერს ვჭამდეთ, თუ ვინმე საჭმელად იხმარს სისხლს, ან რაიმე ლეშს, თუ დიდად არ უჭირს, ასეთს მივუსჯით ხოლმე მძიმე საკანონოს. ბოლოს ჰუმბერტი ირონიულად შენიშნავს, ბერძნებს საჭმლის საკითხში ასეთის დაწვრიმალებისაგამო: "ხომ არ გნებავთ დაარიგოთ ყველა უცოდინარი, როგორ და რა მოამზადონ საჭმელად, ხომ არ გნებავთ გახდეთ უზენაეს მზარეულებად ყველა ერისათვის?

შემდეგ კერულლარი ეხება დიდმარხვის შენახვის წესს. მე-IX ს-შიც იყო აღძრული ეს საგანი, მაგრამ არ ყოფილა მაშინ საკმაოდ ამოწურული. მე XI-ს-ში შეეხენ მას სხვა მხრივ. თქვენაო, - ეუბნება კერულლარი დასავლეთელებს, არ ჰგალობთ დიდმარხვაში ალლილუიას, ჰგალობთ მას მხოლოდ აღდგომისაო. "ალილუია" ებრაული სიტყვაა და ნიშნავს: "აქებდით მოსრულსა ღმერთსა, ადიდებდით და აკურთხევდით მას." არ ჰგალობთ აგრეთვე: "აქებდით" და "კურთხეულ არს მომავალიო." მეორე საყვედურს უგზავნის დასავლეთის ეკლესიას ნიკიტა პეკტორატი: "დიდმარხვაში სრული წირვა შეიძლება მხოლოდ შაბათ-კვირეს, თქვენ კი ყოველდღე ასრულებთ და მაშასადამე მარხვასაც არღვევთ, რადგან ეზიარებით ხოლმე, მაშინ, როდესაც საღამომდე არაფერი არ უნდა ვჭამოთ ან ვსვათ. ჰუმბერტი ამაზედაც შესაფერს პასუხს იძლევა. ჯერ ებრაულის უცოდინარობაში იჭერს კერულლარის: "ალლილუია" ნიშნავს "აქებდი"-ს, მაგრამ თუ ეს "კურთხეულ არს მომავალს" ნიშნავს, არავისგან გაგვიგონიაო, "ალლილუიას" ჩვენ ვგალობთ დიდმარხვაშიო და სხვა. ყოველდღე ზიარების გასამართლებლად დიდმარხვაში ჰუმბერტს მოჰყავს ლუკა მახარებელის სიტყვები: "მორწმუნენი მუდამ ჟამ იყვნეს განკრძალულმოძღვრებასა მას მოციქულთასა, და ზიარებასა და განტევებასა პურისასა და ლოცვისა, დღითი-დღედ განკრძალულ იყვნეს ტაძარსა მას შინა ერთხელ, და განტეხდეს პურსა და მიიღებდეს სახლითი-სახლად" (საქ. 2,42-46), აქედან სჩანს, რომ მორწმუნენი ყოველ დღე ლოცულობდნენ და განტეხდნენ პურსა; თქვენ კი ვინა ხართ, რომ ბედავთ სთქვათ: "კვირაში ორდღეს უნდა შესრულდეს სრული წირვა და დანარჩენ ხუთ დღეს არა სრულიო?" თვით უფალმა არა უსრულო, არამედ სრული წირვა უანდერძა თავის მოციქულებს; მან აკურთხა პური, განტეხა და დაარიგა, არა მხოლოდ აკურთხა, არა დასტოვა განტეხილი მეორე დღემდე, არ განტეხა და გადასდვა გვერდზე, არამედ განტეხილი მაშინვე დაარიგა. ამასთანავე, თუ თქვენ წინადაგებულს და პირველ-შეწირულს მეორე დღეს აღამაღლებთ, განა არ გამოდის, რომ თქვენ ერთსა და იმავე მსხვერპლშეწირულობას ასრულებთ ორჯერ?"

საკვირველია, რომ კერულლარი და ნიკიტა პეკტორატი არ ეხებიან საკითხს სული-წმიდის გამომავლობის შესახებ; წვრიმალ საკითხებს კი არ სტოვებენ, როგორიც არის: მარხვა შაბათობით, მღვდელთა ცოლიანობა და სხვა. შესაძლებელია, ეს საკითხი მნიშვნელოვნად აღარ მიაჩნდათ მე XI-ს-ში.

II

ასეთი დავა ჰქონდათ ბერძენთა და ლათინთა. ქართველთა საუკეთესო წარმომადგენელნი კი ამ დავას განზე ედვნენ. ქართველი კათოლიკოსო ვერ დაუწყებდა დავას ვერც რომის პაპს, ვერც კონსტანტინოპოლის პატრიარქს პირველობაზე. ამის გამო ქართველ განათლებულ კაცისათვის უფრო ნათელი იყო მათი დავის საგანი. გიორგი მთაწმინდელისათვის მისის დროის ლათინნი ისეთივე მართლმადიდებელნი იყვნენ, როგორც ბერძენნი და ქართველნი. როდესაც გიორგიმ 1065 წელს წაიყვანა 80 ახალგაზრდა ათონზე განათლების მისაღებად, შეიარა კონსტანტინოპოლში. იქ მან ინახულა იმპერატორი კონსტანტინე დუკიწი, რომელაც გამოჰკითხა ქართველთა სარწმუნოებაზე, ეთანხმებიან ბერძენთა სარწმუნოებას თუ არაო. გიორგიმ უპასუხა, რომ საქართველოში არაოდეს მწვალებლობა არ ყოფილა და არც იქნებაო. შემდეგ იმპერატორმა ჰკითხა ლათინთა და ბერძენთა დავის შესახებ, რას ნიშნავს, რომ ჩვენ ცომოვან პურსა და ღვინოს, წყლით შეზავებულს, ვხმარობთ ზიარებისათვის, ლათინები კი ხმიად პურსა და უწყლო ღვინოსაო, მე მეფე ვარ, ბევრი საერო საქმე მაქვს და არ მესმის კარგად სადავო საგნებიო. გიორგიმ უპასუხა, რომ ბერძნებში ბევრნაირი მწვალებლობა იყო ხოლმე, გარნა თქვენსავით მორწმუნე მეფენი  მოიწვევდნენ ხოლმე კრებებს და გამოიძიებდნენ სწავლას შესახებ იესო ქრისტესისა. ამ კრებებზე დაადგინეს ცომოვანის და მარილიანის პურის ხმარება ზიარებისათვის. ცომი ნიშნავს ქრისტეს სულიერებას, ხოლო მარილი გონიერებას ისეთს, როგორიც ყოველ ადამიანს აქვს; ასე დააწესეს წინააღმდეგ აპოლინარისა, რომელიც იესო ქრისტეს ხორცს უსრულოდ უგონებოდ მიიჩნევდა (ასევე ხსნის ევსტრატი ნიკიელი ცომისა და მარილის მნიშვნელობას) (იხ. ტექსტის მე-7 გვ.) სჩანს, გიორგი მთაწმინდელს (+1065) უკვე კარგად სცოდნია პოლემიკა ლათინთა და ბერძენთა, ევსტრატი ნიკიელზე (დაახ. +1117) ადრე). ხოლო წყლით შეზავებული ღვინო მოასწავებს იესოს გვერდიდან გარდმოთხეულ სისხლსა და წყალს. `ხოლო ჰრომთა, ვინათგან ერთ გზის იცნეს ღმერთი, არაოდეს მიდრეკილ არიან და არცა ოდეს წვალება შემოსრულ არს მათ შორის. და ვითარცა იგი მაშინ თავმან მოციქულმან პეტრე შეწირა უსისხლო იგი მსხუერპლი და უმეტესღა ვითარცა თავადმან უფალმან მისცა მოწაფეთა ღამესა მას სერობისასა, ეგრედ აღასრულებენ იგინი, და არა რაY არს მას შინა განყოფილებაჲ, ოდენ სარწმუნოებაჲ მართალ იყოს, ხოლო მთავართა მათ ჰრომთა განიხარეს~ (ათონის ივერიის მონასტრის ხელნაწერი 1074 წლისა, აღაპებითურთ; გვ. 332-333).

მიხეილ თამარაშვილს გიორგი მთაწმინდელის მოყვანილს სიტყვებიდან გამოჰყავს დასკვნა, რომ საქართველოს ეკლესია გიორგი მთაწმინდელის დროს და შემდეგაც 1230 წლამდე რომს ემორჩილებოდა, თუმცა ბერძნები ჩამოშორებულ იყვნენო (იხ. მისი "ისტორია კათოლიკობისა საქართველოში." 1902 წ. გვ. 13), ვითომ ასე იყო იმთავითვეო; ამის საბუთად მოჰყავს კირიონისადმი პაპის გრიგოლ I-ის მიწერილი წერილი (იქვე გვ. 24), მაგრამ თვით გიორგი მთაწმინდელის "ცხოვრება" ნათელ ჰყოფს, რომ საქართველოს ეკლესია სრულიად დამოუკიდებელი იყო. გიორგი ანტიოქიის პატრიარქს, რომელსაც უნდოდა საქართველოს ეკლესია მორჩილებაში ჰყოლოდა, ეუბნება: "ჩვენ ვართ განათლებული ანდრია პირველწოდებულისაგან, რომელაც მოიყვანა ქრისტესთან ძმა თვისი პეტრე..."შუენის ესრეთ, რათა წოდებული იგი მწოდებელსა დაემორჩილოს, რამეთუ პეტრესი ჯერ არს, რათა დაემორჩილოს მწოდებელსა თვისსა და ძმასა ანდრიას და რათა თქვენ ჩვენ დაგვიმორჩილნეთ"(ათონის ივერიის მონასტრის 1074 წლის ხელნაწერი, - "აღაპებითურთ", გვ. 315). ცხადია გიორგი მთაწმინდელი ჰგულისხმობს საქართველოს ეკლესიას, ყოველ პატრიარქისგან დამოუკიდებლად, რომთან საქართველოს ეკლესიას ჰქონდა კეთილგანწყობილება და არ ემორჩილებოდა მას.

გიორგის აზრით პეტრე მოციქულს შეუსრულებია რომში ზიარება ასეთს პურზე, როგორზედაც თვით უფალს საიდუმლო სერობაზე და ამას მისდევენ ლათინნიო. გიორგი აქ იცავს ლათინების შეხედულებას ხმიად პურზე. ბერძნებში და ჩვენში ასე არ არისო, და ეს მოხდა იმის გამო, რომ მწვალებლებმა (აპოლინარის მიმდევრებმა) უარჰყვეს ქრისტეს ბუნებაში კაცობრივი თვისებები. ამას ამბობს გიორგი აღმოსავლეთ-დასავლეთ ეკლესიათა დაშორების (1054) თერთმეტი წლის შემდეგ, როდესაც ჯერ კიდევ არ იყო განელებული სიმხურვალე ბერძენ-ლათინთა დავისა. ყურადღების ღირსია ერთი გარემოებაც, მეფის შეკითხვა და გიორგის პასუხი სხვა საგანს.

ევსტატი ნიკიელს თავი მოუყრია ლათინთა წინააღმდეგ მიმართულ ბრალდებათათივს, რომელნიც აღნიშნულნი არიან ფოტის და კერულლარის ეპისტოლეებში და ნიკიტა პეკტორატის წიგნებში, მხოლოდ სხვა ბრალდებანიც დაუმატებია: ლათინთა მონაზონნი ღორის ცმელის (ჯერ გადაუდნობელი ქონი-საბას ლექს.) ნადნობსა სჭამენო, ეპისკოპოსნი ბეჭდებს ატარებენ ხელზე, ხატებს და წმ. ნაწილებს არა სცემენ თაყვანსაო, ორნი ძმანი ორთა დათა შეირთვენ ცოლებადაო, ხორციელის და ყველიერის აღება ერთ დღეს (დიდმარხვის პირველ ორშაბათს) იციანო; წირვაზე დამსწრენი, ვინც არ ეზიარებიან, ურთიერთას ამბორს უყოფენ და ამ ამბორის ყოფას ზიარების მნიშვნელობას აძლევენო; მღვდელთმთავარნი საბრძოლველად გადიან ომში; ნათელს სცემენ ერთის შთაყვანით წყალში და ერთხელ მოიწოდებენ სამების სახელსაო. ყველა ბრალდებას ევსტრატი ჰყოფს სამ კატეგორიად: 1) რომელიმე თანაწარსვლისა არიან ღირს ე.ი. ყურადღების ღირსნი არ არიანო; 2) რომელნიმე დაუჯერებელ, ე.ი. მიუღებელი; 3) რომელნიმე სალტოლველ და გარემისაქცეველ, ე.ი. სრულიად დასაგმობი. პირველ კატეგორიის ბრალდებათ ეკუთვნის ბილწის მჭამელობა, ე.ი. ზოგიერთ უწმინდურ ცხოველთა და მფრინველთა ჭამა ლათინთა მიერ, რადგანაც აღმოსავლეთშიაც (ბითინია, თრაკია) სჭამენ ასეთებსაო. მღვდელმსახურთაგან წვერის პარსვაც არ არის დიდი ცოდვა, რადგანაც აღმოსავლეთშიც ვიპარსავთ მრგვლად თავზე თმასა პეტრე მოციქულის თხემის არ შეხებია, გარდა იმისა, რისთვისაც მიხეილ კერულლარიმ ასტეხა განგაში. სწავლას სულიწმიდის შესახებ არც ერთი მოდავეთაგანი აღარ იხსენიებს. ასეთი გარემოება ადასტურებს იმ წვრიმალობას, რომელსაც იჩენდა ორივე მხარე. (ბელატის?) პატივსაცემადაო (დღევანდელ ქართველ ბევრ მამებს ხელშეუხებელ სიწმიდეთ მიაჩნიათ სასულიერო პირთა თმა და წვერი!) ღორის ქონიც ნებადართულია მამათა მიერ მონაზონთათვის, განსაკუთრებით ისეთ ადგილებში, სადაც ზეთი არ იშოვებაო. არც ბეჭდის ტარებაა დიდი ცოდვა, რადგანაც ჩვენებიც იცმენ ოქროსთვლებსაო. უჯერო ქორწინება (ორთა დათა ორთა ძმათადმი მითხოვება) და მღვდელმთავართა ბრძოლად გასვლაც - ადვილად საკურნებელი ცოდვაა; ჩვენშიაც ბევრ უწესობას ჩადიან ეპისკოპოსნიო. დაუჯერებელ, ე.ი. ყოვლად მიუღებელ კატეგორიას ეკუთვნის ისეთი გადახვევა სჯულისაგან, როგორც ხატთა და წმიდათა ნეშტთა უპატივცემულობა. აქ ევსტრატი უნდა გულისხმობდეს დასავლეთის ეკლესიაში ხატების ნაცვლად ქანდაკებათა ხმარებას, აგრეთვე იმ გარემოებას, რომ წმიდათ ნეშტის კულტი არ არის მიღებული რომის ეკლესიაში ისე, როგორც აღმოსავლეთში. რუსეთში მაგალითად 400 მეტი უხრწნელი წმიდათა გვამია გამოცხადებული ხალხის პატივ-თაყვანის საცემლად. ასევე იყო საბერძნეთშიაც. საქართველოში ასეთი კულტი თითქმის არ არსებულა. არც არის გამოცხადებული უხრწნელად არც ერთი წმიდის გვამი. ცთომილებათა მესამე კატეგორიასვე მიაკუთვნებს ევსტრატი მშთავარის (დაუკლავად მკვდარ საქონლის, ან მფრინველის ხორცის) ჭამას, შაბათობით მარხულობს, დიდმარხვის პირველ შვიდეულის დარღვევას. მღვდელთა უცოლობას, წირვაზე ურთიერთის ამბორის ყოფის მიჩნევას ზიარებას, ერთგზის ჩაშვებას წყალში ნათლისღების დროს, უცომო პურის ხმარებას ზიარებისათვის და სწავლას სული წმიდის ძისაგანცა გამოსვლაზე. ლათინთა ჩამოთვლილ ჩვეულებათა და დებულებათა გასაბათილებლათ ევსტრატი ნიკიელი იმეორებს ძველ საბუთებს ფოტისა, კერულლარის და ნიკიტა პეკტორატისაგან მოყვანილებს.

ევსტრატი ნიკიელის პალემიკურ ნათარგმნ თხზულებას გარეშე ლათინთა წინააღმდეგ ქართულ ენაზე არ არის ცნობილი სხვა ამ გვარი თხზულება მე-18 ს-მდე. ამ საუკუნეში კი ქართველთაგან მხურვალედ გაილაშქრა ლათინთა წინააღმდეგ ბესარიონ კათოლიკოსმა (1728-35) თავისს "გრდემლით", რომელზედაც უნდა დამსხვრეულიყო კათოლიკობა. "გრდემლის" შინაარსიდან ცხადად სჩანს, რომ ბესარიონ კათოლიკოსს ხელთა ჰქონებია როგორც ევსტრატი ნიკიელის თხზულება, ისე სხვა წყაროებიც. ლათინთა წინანდელ ცდომილებებს ბესარიონ კათოლიკოსი უმატებს ახლებსაც. ნათლისღების სხურებით შესრულებას, ერთ და იმავე დღეს ერთსა და იმავე ტრაპეზზე წირვის შესრულებას, სწავლას განსაწმედელის შესახებ და სხვა. "არა ჩემით, არამედ წმიდათა მოციქულთა და ყოვლად ბრძენ და წინასწარმეტყველთა და ღმერთშემოსილთა მამათა მიერ თქმულსა შემოვიღებ... მათვეპირთაგან დაცვივნებულ ნაბიჭევსა შემოვკრებ." ასე იწყებს თავის საპოლემიკო თხზულებას ბეს. კათოლიკოსი ("გრდემლი." წ. კითხ. საზ. N 596 გვ. 3). შემდეგ გადადის ცოდვათა წარმოშობაზე. ეშმაკი არის კაცთა ნათესავის მაცთუნებელი და არეულობის მომხდენი. ევას შეცოდება, აბელის სიკვდილი, წარღვნის წინ ურწმუნოება და გარყვნილება, ქამის მამისადმი უპატივცემლობა, ცრუ წინასწარმეტყველთა გამრავლება, - ეს სულ ეშმაკის საქმეაო. ეშმაკთან საბრძოლველად მოვიდა თვით ქრისტე ხატითა კაცისათა და მოგვცა სჯული და მცნება, მაგრამ ეშმაკის ცდა მაინც გრძელდება, წმიდათა ახოვანების გამოსაჩინებლად... ეშმაკი განაგრძობს ღვარძლის თესვას შორის იფქლისა... გამოაჩინა ცრუ ქრისტენი, როგორც იროდი, რომელიც თავის თავს ქრისტედ უწოდებდა, შემდეგ სვიმონ მოგვი, არიოზ და საბელიოს (არიოზ ერთსა ბუნებასა სამებისასა განჰკვეთდა, ხოლო საბელიოზ სამთა მათ გვამთა წმ. სამებისასა შეჰრევა და შერწყმიდა), ნესტორი... ევტიქი და დიოსკორე, ალექსანდრიის პატრიარქი, ხატთა მებრძოლობა. ჩამოვარდა მშვიდობიანობა, მაგრამ ეშმაკი არ სცხრებოდა. აღმოსავლეთით აღადგინა ქრისტიანობის მტერნი, რომელთაც შეამცირეს და დაამდაბლეს აღმოსავლეთის საპატრიარქონი. ჯერი მიდგა ბიზანტიაზე. მეფემ შველა სთხოვა პაპს და დასავლეთ, მაგრამ მათ მოსთხოვეს ლათინთა სარწმუნოების მიღება. ბერძნებმა იოტის ოდენი არ დაუთმეს და ირჩიეს სიკვდილი. მოახდინეს ფლორენციის კრება, მერვე კრებად წოდებული მათგან და დაადგინეს, რაც უნდოდათ: ა) პაპი აღამაღლეს უმეტეს ყოველთა პატრიარქთა, ღვთის მაგიერად, მეორედ ქრისტედ ქვეყანასა ზედა გამოაცხადეს; ბ) სული წმიდა ძისაგანცა გამოსულად აღიარეს, რაიცა არ ყოფილა მიღებული კრებათაგან; გ) ნათლისღება მცირედ წყლის შეხებით განაწესეს; დ) უფუვარით სეფითა წირვა და ერთს დღესა ერთსა და იმავე მღვდელს ნება მისცეს მრავლის წირვის შესრულებისა, უეკლესიოდ საერთო სახლთა შინა; ე) ზიარება ერისკაცთა განუწესეს სხვითა სეფითა, არა იმით, რომლით ეზიარებიან მღვდელნი, და ლიტონით ღვინით, რომელიც არა მიახლებულ არს  ტრაპეზსა და ჩვილთა არა აზიარებენ 15 წლამდე; ვ) ორად გაჰყვეს ჯოჯოხეთი: ერთში შესულნი საუკუნოდ სატანჯველს განიცდიან, მათ ვეღარას უშველის ვერც წმიდათა ოხა და ვერც მორწმუნეთა ვედრებანი; ხოლო მეორე ჯოჯოხეთში შედიან მოსავნი პაპისანი, რომელნიც მცირედ ჟამ და ადრე განწმენდილნი გამოვლენო... მარხვა სრულიად მოსპეს ერის კაცთა და სამღვდელოთათვისაცაო... ოთხშაბათს არა და შაბათს კი იმარხვენო; ძაღლები შეყავთ ქალსა და კაცს ეკლესიაშიო; სულ ახალ-ახალი წესები შემოაქვთ, რომლებიც შვიდთა კრებათაგან არ არის მიღებული. "ხოლო აღმოსავლეთისა ეკლესიანი და ოთხნივე საპატრიარქონი, - დიდი რუსეთი და ჩვენ ქართველნი მასვე და ერთსა სარწმუნოებასა ზედა ვგიეთ შეურეველსა... და უმეტეს ჩვენ ქართველთა, ოდეს მოგვეცნეს სარწმუნოება ჭეშმარიტი და ნათელი ღვთის მცნებებისა შეგვიწყნარეთ წმ. მოციქულისა ანდრიას მიერ დღითგან, არღარა ოდეს მიდრეკილ არს ნათესავი ჩვენი ურწმუნოებად... მოციქულთა და მამათა ნათქვამისთვის არც დაგვიკლია და არც შეგვიმატებია ("გრდემლი"), გვ. 15-16).

შემდეგ ავტორი სწერს ("გრდემლი" თ. II) მართლმადიდებელი სარწმუნოების აღსარებას და არჩევს (თავი III-IV) ლათინთა სწავლას სულიწმიდის გამომავლობაზე. საბუთები საერთოდ იგივეა, რაც ევსტრატი ნიკიელს აქვს, ან იმის წინ მოპაექრეთ. თქვენ ამბობთო, - მიმართავს ბეს. კათოლიკოსი ლათინთ, რომ მამისაგან და ძისაგან გამოვალს სიყვარული, ე.ი. სული წმიდაო. მაგრამ სიყვარული არის სათნოება და არა გვამოვნებაო. თქვენ სცდებით, როდესაც ამბობთ, რომ სულიწმიდის ძისაგანცა გამომავლობის დამამტკიცებელია ქრისტესაგან შებერვა მოწაფეთა მიმართ და თქმა: "მიიღეთ სული წმიდა"-ო. თუ მოწაფეებმა მაშინ მიიღეს სული წმიდა მე-50-ე დღეს რაღა მოხდა, ნუთუ მეორედ მიიღეს სული წმიდაო? მაშინ ამაღლების დღეს ნათქვამი სიტყვები ქრისტესაგან: "ოდეს მოვიდეს თქვენზედა სული წმიდა," და სხვა, რაღას უნდა ნიშნავდეს? შებერვა ქრისტესაგან იყო გამომსახველი კაცობრივ მშვინვისა, მაჩვენებელი, რომ აღდგომის შემდეგ ქრისტეს ჰქონდა ჩვეულებრივი ბუნება კაცისა, ამისათვისვეუჩვენებდა ჭრილობებსაც, სჭამდა მოციქულთა წინაშე და სხვა. შებერვა მშვინვარებაა, ორთქლი და ქარი, ხოლო სულიწმიდა არც ორთქლია და არც ქარი. შებერვა ქრისტესი იყო მომზადება სულიწმიდის მისაღებად, როგორც მღვდელი შებერავს ხოლმე მოსანათლავს პირს ნათლისღების დროს.

განსაკუთრებული საბუთიანობით არღვევს ბეს. კათოლიკოსი ლათინთა შეხედულებას პაპის თავობაზე ეკლესიაში ("გრდემლი", თავი VII). მოჰყავს ქრისტეს სიტყვები: "ჰრქუა იესო მოწაფეთა თვისთა, ხოლო თქუენ ნუ იწოდებით რაბბი, რამეთუ ერთ არს მოძღვარი თქუენი ქრისტე. ხოლო თქუენ ყოველნი ძმანი ხართ; და მამით ნუ ვის ჰხადით ქუეყანასა ზედა, რამეთუ ერთ არს მამა თქუენი, რომელ არს ცათა შინა; ნუცა გერქმიან თქუენ წინამძღვარ, რამეთუ ერთ არს წინამძღვარ თქუენდა ქრისტე." მოჰყავს მაგალითი სახარებიდან სალომეასი და ძეთა მისთა-იოანეს და იაკობისა. პირველ სოფლიო კრებაზე ხუთნივე პატრიარქნი თანასწორად იყვნენ მიჩნეულნი. მოჰყავს გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრებიდან  მისი პაექრობა ანტიოქიის პატრიარქთან, რომელსაც უმტკიცებდა, თვით ანტიოქია უნდა დაემორჩილოს საქართველოს კათოლიკოსს, რადგან ჩვენში ეკლესია დააარსა ანდრია პირველწოდებულმა, რომელიც პეტრეზე მაღლა იდგა, თუ კი იყო მოციქულთა შორის უფროს-უმცროსობაო. გიორგის არ უთქვამს ანტიოქიის პატრიარქისთვის, შენ კი არა ხარ თავი ეკლესიისა, არამედ რომის პაპიო. თუნდაც პეტრე ყოფილიყოს თავი მოციქულთა, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ რომის პაპებსაც გამოუკლებლივ ჰქონდეთ მისნი სათნოებანიო. ასე რომ იყოს, მაშინ ეპისკოპოსნი და პატრიარქნი თვისთა წინამოსაყდრეთა მსგავსნი იქნებოდნენ არა თვისითა სათნოებითა, არამედ შემდგომითი-შემდგომად თანამოსაყდრებითა და პატრიარქნი იერუსალიმისანი თვით ქრისტესი და წმიდის მოციქულისა იაკობ ძმისა უფლისა, ალექსანდრიის პატრიარქნი მარკოზისა და ანტიოქიისა თვით პეტრე მოციქულისა, რამეთუ პირველი საყდარი ესე არს (ქრისტესი) პეტრესი. მაშ რად იხსენიებიან თავად მღვდელთმოძღვართა: დიდი ბასილი, ან გრიგოლი ღვთის მეტყველი, გრიგოლ ნოსელი და სხვანი. აგრეთვე რად იხსენიებიან სოფლიოსა მნათობებად ჰრომის პაპები: კლიმენტი, სილიბისტრო, ლეონტი, კელესტინ, გრიგოლ დიოლოღოსი და სხვანი, და არა ყოველნი პაპნი, რომელნიც არა იყვნენ მობაძავ პეტრესი? ყველა პატრიარქნი სწორნი არიან. კიდევ მეტიც: თვით მიტროპოლიტნი და ეპისკოპოსნიც მიუწერდნენ პაპებს ასე ძმასა და მღვდელსა და თანამწირველსა ეპისკოპოსსა ჰრომისასა... თვით პაპებიც მიწერ-მოწერაში არსად არ იჩენდნენ უწინ პატრიარქთა და სხვა ეპისკოპოსთა ზედა უპირატესობას. მოციქულებმა განიყვეს თორმეტად ყოველივე ქვეყანა და ჰქადაგეს თავთავისად და არავინ არ ჰყავდათ მათ თავად და მბრძანებლად. მოციქულებიც ხანდახან ბრუნდებოდნენ იერუსალიმში, აუწყებდნენ თავის მოქმედებას არა პეტრეს, არამედ  იაკობს, ძმასა უფლისასა და კეთილად წარვიდოდნენ.

როგორც სამების ერთ-ერთი პირის უფროსად აღიარება გმობაა სამთავე პირისა, ისე პეტრეს უფროსობა სხვა მოციქულებზე - გმობაა პეტრესი და სხვათა მოციქულთაც. "წარვედით და მოიმოწაფენით ყოვენი წარმართნი" - უთხრა უფალმა ყველას და არა პეტრე მოციქულს მხოლოდ. "აჰა წარგავლინებ თქვენ, ვითარცა ცხოვართა შორის მგელთა," - აქაც სჩანს თანასწორობა ყველა მოციქულთა. სამგზის თქმის შემდეგ, ქრისტესაგან პეტრესადმი: "აძოვენ ცხოვარნი (კრავნი) ჩემნი"-ო, მყის მოიქცა პეტრე და იხილა იოანნე, მისდევდა რა, და სთქვა უფალს: `უფალო ხოლო ესე რა?" მიუგო იესომ: "უკეთუ მინდეს ყოფა მაგისი, ვიდრემდე მოვიდე, შენდა რა, შენ მე შემომიდეგ." უკეთუ ერთი მოწაფეც კი არ ჩააბარა ამ შემთხვევაში პეტრეს და უთხრა, შენ შენთვის იზრუნეო, მითუმეტეს სხვა ყველა მოწაფეთ არ დაუდგენდა თავად პეტრეს. - "მოვედით და შემომიდექით და გყვნეთ თქვენ მესათხევლე კაცთა" (მთ. 4, 19), "თქვენ ხართ ნათელნი სოფლისანი, მარილნი ქვეყნისანი" - ეს სიტყვები ყველა მოციქულს ეკუთვნოდა, ყველანი ზოგად (ცალკე) წარავლინა საქადაგებლად, ყველას უთხრა: "რაჟამს დაჯდეს ძე კაცისა საყდართა ზედა, დასხედით თქვენცა ათორმეტთა საყდართა ათორმეტთა ტომთა ისრაელისათა. არა მარტო ერთი და ორი, არამედ ათორმეტნივე ზოგად, თანასწორად. ბევრი სხვა ადგილებია სახარებაში ცხადმყოფელნი, რომ პეტრე არ იყო თავი მოციქულთა, მაგრამ სიტყვის გაგრძელება არ არის საჭირო...

ავტორის აზრით ლათინების ჩვეულება სხურებით ნათლისღების შესრულებისა, არ არის მისაღები; ლათინები ემბაზსაც კი არ ხმარობენო; ნათლობას ასრულებენ ერის კაცნი და დედა კაცნიო. ხოლო დედა კაცს რომ არ შეუძლია ნათლისღების შესრულება, ეს ცხადად სჩანს წმ. ნინოს ცხოვრებიდან. წმ. ნინომ მოაქცია ქრისტეს სარწმუნოებაზე მეფე-დედოფალი და ერი, მაგრამ თვით ვერ იდვა თავს ნათლისღების შესრულება, არამედ გამოითხოვა კონსტანტინე დიდისგან ეპისკოპოსი და მღვდელნი და ამათ მონათლეს ერი მტკვარში შიშვლად ჩასული და ყოველთა ასოთა თვისთა განბანით და არა სხურებით ერთისა მხოლოდ ასოისა. ხალხი მოაქცია და მერე გაგზავნა მღვდელზე. ვინ იცის, რამდენი სული მოკვდებოდა უნათლავი, მაგრამ ნინომ ვერ გაბედა მოციქულთაგან დადგენილი წესის დარღვევა, რომ დედაკაცს ნება არა აქვს ნათლისღების შესრულებისაო.

მირონცხებაზე ავტორი შენიშნავს: უკეთუ დედაკაცს აძლევთ ნათლისღების შესრულების ნებას, რატომ არ აძლევთ მირონცხების შესრულების ნებას მღვდელს, რომელიც სხვა საიდუმლოებს ასრულებსო.

არ შეიძლება ერთმა მღვდელმა მრავალგზის სწიროს და ეზიაროს ერთ და იმავე დღეშიო. არც კერძო სახლებში წირვა შეიძლებაო. ტყუილად მართლელობენ ლათინები თავს. სადაც არ არის ეკლესია, იქ ვწირავთ კერძო სახლშიო; მაშ სადაც მღვდელი არ იყოს, ერის კაცს აწირვიეთო. წმ. ნინოს დროს, სანამ პატარა ეკლესია აშენდებოდა, წირვაც არ შეუსრულებიათო. ფსალმუნების და გალობის შეცვლა რაოდენადმე შეიძლება, ხოლო წირვის წესის იოტის ოდენის შეცვლა კი არაო. - არ შეიძლება წიდოვან დედათა, არც მამა კაცთა, მეუღლეთა თანა ყოფილთა, მასვე დღესა ზიარება. - უცომო პურის და უწყლო ღვინის ხმარების წინააღმდეგ ბესარიონ კათოლიკოსს მოჰყავს არგუმენტები ევსტრატი ნიკიელის და სხვათა. ლათინები აზიარებენ უბრალო ღვინითა და პურითა. ამ უკანონობამ ჩამოაცალა პაპს მრავალნი "მეფენიო". ინგლიზისა, კალგინისა, შვეტისა და საქსონთაო. ლათინები ბავშვებს არ აზიარებენ, რადგან ზიარება შეგნებულად უნდა მიიღოს კაცმა და ასეთი შეგნება კი ბავშვებს არა აქვთო. მაგრამ ასეთს შეგნებულობას რატომ ნათლობისათვის არ მოითხოვთო. თუ კი ბავშვს, რომელსაც საშოდან განთავისუფლება გაძნელებული აქვს, წყლის მცირედ სხურებით ნათლავთ, სანამ საშოდან განთავისუფლდებოდეს (ალბათ დედაკაცები ნათლავდნენ), რად არ უნდა ვაზიაროთ იგივე და სხვა ბავშვებიო. და მოჰყავს საბუთები საღვთო წერილიდან დასამტკიცებლად, რომ უზიარებლად, როგორც უნათლავად ვერავინ შევა სასუფეველშიო.

"გრდემლის" 31 თავი შეეხება თუ როდის შეიცვლება პური და ღვინო ლიტურგიაზე. არა სიტყვათა: "მიიღეთ და სჭამეთ"-ის წარმოთქმის დროსო, როგორც ლათინები ამტკიცებენ, არამედ სულიწმიდის მოწოდების დროსაო. უფალმა სერობაზე მადლობა შესწირა მამასა (და სულსაცა) და მერე სთქვა: "მიიღეთ და სჭამეთ"..., და გაბრიელმაც ახარა ქალწულს და უთხრა: "სული წმიდა მოვიდეს შენზედა", და მაშინ შეისხა უფალმა ხორცი. იაკობის, უფლის ძმის, წირვაში, მარკოზ მახარებლისაში, კლიმის (კლიმენტი, რომის პირველი ეპისკოპოსის) წიგნში, ბასილი დიდის და იოანე ოქროპირის წირვებში შემდგომად უფლის სიტყვათა: "მიიღეთ და სჭამეთ..." არის მოწოდება სულის წმიდისა. მაგრამ ლათინებს აღარც მამანი სწამთ არც მოციქულნი და არც თვით მეუფე ქრისტე, არამედ მეორე ქრისტე - რომის პაპიო.

მარხვის შესახებ ბეს. კათოლიკოსი ასე მსჯელობს (32 თავი "გრდემლისა"). მარხვა უფლისაგან არის ნაკურთხი: მოსე, ელია, სამოელი, იოანე ნათლიმცემელი და მოციქულნი და თვით ქრისტე მარხულობდნენ. ადამმა გემოს მოყვარებით დაკარგა სამოთხე, ხოლო მეორე ადამმა მარხვითა და ლოცვით მოგვიპოვა ხსნა და ჩვენც გვიანდერძა მარხვა და ლოცვა. თვინიერ ამისა უხილავთა ძალთა ძლევა და განსხმა შეუძლებელია. მაგრამ ლათინნი ამას არ მიჰხედვენ და არღვევენ მარხვასაო. ოთხშაბათის მარხვის დარღვევის და შაბათობით მარხულობისა გამო ლათინებთან ბეს. კათოლიკოსს მოჰყავს უკვე ნახსენები საბუთები და წმ. ნიკოლოზის შესახები ლეგენდა, ოთხშაბათ-პარასკეობით ძუძუს არ სწოვდაო. აღმ-ის ეკლესია მტკიცედ ინახავს მარხვას, დასმა კი თითქმის სულ მოსპო იგი, რადგან იქ დიდმარხვაში ხორცის გარდა ყველაფერს სჭამენ. აღმ-თით, სიონით, იერუსალიმით, გამოვიდნენ წინასწარმეტყველნი, მოციქულნი, თვით ქრისტე და გვიანდერძეს მარხვის დაცვა, ხოლო დას-თით, ჰრომით, იტალიით, ფარიზით არ ვიცით ვინმე გამოსულიყო ასეთნიო.

ლათინნი სჭამენ ყოველსავე ცხოველის ხორცსა, სისხლსა, მშთვარსა (ლეშსა ნამხეცარსა); ამბობენ, არა ყოველი პირში შემავალი წარსწყმედს ლაცსაო, მაგრამ ღმერთმა თვით განჰყო ნოეს დროს ცხოველნი წმიდანი არა წმიდანთაგან. ძველი სჯული შემდეგაც მტკიცედ შეინახეს მოციქულთა, გარდა წინადაცვეთილობისა და ღორის ხორცის უჭმელობისა, მაგრამ ესეც გასარჩევად ურიათა და მაჰმადიანთაგან. ღორი შინაური ცხოველია და სხვაში არაფერშია გამოსადეგი, თუ არა საჭმელად. შემდეგ ავტორს მოჰყავს ცნობილი ადგილი "საქმეთაგან მოციქულთასა" მშთვარის აკრძალვაზე (საქ. 5.29). იმ კრებაზე, რომელზედაც ეს საკითხი გადაწყდა, უფროსობდა არა პეტრე, არამედ იაკობი. რომაელნი თუ მაინც პეტრეს იტყვიან ეკლესიის თავად, ჩვენ ვიტყვით ანდრიას, ძმასა და მომწოდებელსა ქრისტესადმი პეტრესს; ეფესელნი იოანნეს, დიდი სომსითი ბართლომეს, აფხაზნი სვიმონ კანანელს და ჰინდონი თომას; და ასე წავკიდებთ მოციქულთ, რომელნიც სწორნი არიან. ნოეს აღუკრძალა სისხლის ჭამა, ხოლო ლათინნი სისხლსაც სჭამენ და მშთვარსაც, თვით ხელით აშთობენ ლათინნი. - აქ ბეს. კათოლიკოსი ევსტრატი ნიკიელის საბუთებს იმეორებს, მაგრამ უფრო მოურიდებლად ამხილებს კათოლიკებს.

რომში პაპის ნებართვით ორი სამეძაო სახლია, რომელთა შემოსავალი პაპებს მიერთმევაო. სიძვას არც მღვდელნი და არც ერნი არ ერიდებიან და ამას ყურადღებას არ აქცევენ ლათინნიო. კაცებს და ქალებს ძაღლები შეჰყავთ ეკლესიაში და წირვის დროს ძაღლები თავის ბუნების მოთხოვნილებას იქვე იკმაყოფილებენო. მაინც რა გასაკვირველია ესა, როდესაც უბრალო სამეძაო სახლშიაც კი ასრულებენ ჟამის წირვასაო. ნუ იქადინნ ლათინნი რომის სიდიდით შედარებით აღმ-ის მცირე ქალაქებთან და ღარიბ ქვეყნებთან, რადგან "ჭირნი მართალთანი მრავალ არიან." ბეთლემი პატარა იყო, მაგრამ იქ იშვა იესო და ისიც არა შიგ, არამედ ქალაქსა გარედ-ქვაბში. ასე ათავებს ბეს. კათოლიკოსი "გრდემლს" (38 თავით).

-----------------------------------------------------------------


დამოწმებული წყაროები, ლიტერატურა

1. საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, სსცსა ფ. N2100 საქმე 59. გვ. 3.

2. იქვე... გვ. 4.

3. სსცსა ფ. 2100 საქმე. 59. ფურც. 2.

4. სსცსა ფ. 2100 საქმე. 59. ფურც. 4.

5. სსცსა ფ. 2100 საქმე. 60. ფურც. 2.

6. სსცსა ფ. 2100 საქმე. 59. ფურც. 3.

7. სსცსა ფ. 2100 საქმე. 66. ფურც. 1.

8. სსცსა ფ. 2100 საქმე. 61. ფურც. 1.

9. სსცსა ფ. 2100 საქმე. 56. ფურც. 1.

10. უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე ცინცაძე "ჩემი მოგონებებიდან" თბილისი 2001 წ. გვ. 79-82.

11. სსცსა ფ. 2100 საქმე. 57. ფურც. 3.

12. იქვე... ფურც. 4.

13. ჟურნ. "ახალი სიტყვა" 1918 წ. N1. გვ. 3-4.

14. ჟურნ. "ახალი სიტყვა" 1918 წ. N4. გვ. 3.

15. სსცსა ფ. 2100 საქმე. 62. ფურც. 3-7.

16. სერგო ვარდოსანიძე "უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი კირიონ II. 1993 წ. გვ. 16.

17. სსცსა ფ. 2100 საქმე. 11. გვ. 1-3.

18. სერგო ვარდოსანიძე "საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია 1917-1952 წლებში." თბილისი, 2001 წ. გვ. 61.

19. საქართველოს საპატრიარქო არქივი ფ. 539.

20. გაზ. "კომუნისტი". 1925 წ. 6 იანვარი.

21. სერგო ვარდოსანიძე "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი". თბილისი, 2005 წ. გვ. 46.

22. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ეპისკოპოსი დავით კაჭახიძე. საქმე N1523, გვ. 35.

23. საქართველოს საპატრიარქო არქივი. კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე III-ის ფონდი N6508.

24. იქვე... გვ. 3.

25. სერგო ვარდოსანიძე "საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია 1917-1952 წლებში". თბილისი 2001 წ. გვ. 82.

26. სერგო ვარდოსანიძე "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი", თბილისი 2005 წ. გვ. 81.

27. საქართველოს უახლესი ისტორიის საისტორიო არქივი (სუიცსა) ფონდი 284. საქმე. 300. გვ. 41.

28. სუიცსა ფ. 284. გვ. 107.

29. საარქივო მოამბე. 2008 წ. N1. გვ. 23.

30. საქართველოს საპატრიარქო არქივი ფ. 112. გვ. 1-3.

31. საქართველოს საპატრიარქო არქივი ფ. 539. გვ. 11.

32. საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, კალისტრატე ცინცაძის ფონდი, საქმე N102. გვ. 330.

33. იქვე... გვ. 22-23.

34. სერგო ვარდოსანიძე "საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია 1917-1952 წლებში." თბილისი. 2001 წ. გვ. 130.

35. იქვე... გვ. 131-132.

36. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი. კალისტრატე ცინცაძის ფ. N102. გვ. 446-448.

37. საქართველოს საპატრიარქო არქივი ეპისკოპოს დავით კაჭახიძის საქმე. N1651. გვ. 8.

38. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, კალისტრატე ცინცაძის ფონდი N102. გვ. 280-350.

39. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, კალისტრატე ცინცაძის ფონდი. N42.

40. საქართველოს საპატრიარქო არქივი. ეპისკოპოს დავით კაჭახიძის საქმე. N1866.

41. სსცსა. ფ. 2100 საქმე. 58. ფურც. 1-5.

42. იოსებ სტალინი "ლენინიზმის საკითხები" თბილისი 1936 წ. გვ. 232.

43. გ. ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი. დეკანოზ ნიკიტა თალაკვაძის მემუარები. N3929. გვ. 199.

44. ს. ვარდოსანიძე "საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია 1917-1952 წლებში" თბილისი 2001 წ. გვ. 140.

45. მიტროპოლიტი ანანია (ჯაფარიძე) "საქართველოს საეკლესიო კრებები" წიგნი III, თბილისი. 2003 წ. გვ. 168-170.

46. იქვე... გვ. 171.

47. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ვასილ კარბელაშვილის ფონდი. N272. გვ. 6.

48. პრეზიდენტის არქივი. ფ. 14. საქ. 354. საქაღ. 37. გვ. 133.

49. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი. ვასილ კარბელაშვილის ფ. N31. რამ. 57.

50. სუიცსა ცაკის ფონდი N284, აც. 3. საქმე. 700. გვ. 2.

51. ხელნაწერთა ეროვნული ფონდი, ვასილ კარბელაშვილის ფ. N31. გვ. 872-873.

52. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ბათუმ-შემოქმედის ეპარქია დოკ. 1752.

53. იქვე... გვ. 15.

54. საქართველოს საპატრიარქო არქივი. ბოდბის ეპარქია. დოკ. N1649.

55. სუიცსა ფ. 284. აღწ. 3. საქმე. 291.

56. სსცსა. ფ. 2100 საქმე. 31.

57. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი. კალისტრატე ცინცაძის ფონდი N49, 50.

58. სსცსა. ფ. 2100. საქმე. 67. გვ. 3.

59. სერგო ვარდოსანიძე "საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია 1917-1952 წლებში." თბილისი 2001 წ. გვ. 152.

60. სსცსა ფ. 2100 N1 საქმე. 117.

61. სერგო ვარდოსანიძე "საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია 1917-1952 წლებში." თბილისი 2001 წ. გვ. 153-154.

62. იპოლიტე ვართაგავა მოგონებები. იხ. გ. ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, ფონდი N6760/7 გვ. 15.

63. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ეპისკოპოსი დავით კაჭახიძე, საქაღალდე N1523. გვ. 3.

64. იქვე... გვ. 7.

65. იქვე... გვ. 9.

66. იქვე... გვ. 20.

67. იქვე... გვ. 17.

68. იქვე... გვ. 24.

69. იქვე... გვ. 39.

70. იქვე... გვ. 69.

71. იქვე... გვ. 103.

72. იქვე... გვ. 110.

73. იქვე... გვ. 111.

74. იქვე... გვ. 116.

75. საქართველოს საპატრიარქო არქივი ეპისკოპოსი დავით კაჭახიძე N1866. გვ. 7.

76. იქვე... გვ. 8.

77. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, ფ. N31. გვ. 600.

78. სერგო ვარდოსანიძე "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატე" თბილისი 2004 წ. გვ. 42.

 

სერგო ვარდოსანიძე
სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე III, თბილისი, 2009 წ.