თავი I

საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღდ­გე­ნა და 1917 წლის საეკ­ლე­სიო კრე­ბა

 

საქართ­ვე­ლოს ის­ტო­რია­ში ქარ­თუ­ლი მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკ­ლე­სია განსაკუთ­რე­ბულ მისიას ასრუ­ლებ­და და ას­რუ­ლებს. იგი ქართველ­თა ფა­რი იყო მრავალრიც­ხო­ვან დამპყრობ­თა წინააღმ­დეგ ბრძოლაში, ამი­ტომ ბუ­ნებ­რი­ვია, ვი­საც სურ­და ქართველ­თა ასი­მი­ლა­ცია, მოს­პო­ბა, ბრძოლას ქარ­თუ­ლი ეკლე­სიის წინააღმ­დეგ იწ­ყებ­და.

XIX საუ­კუ­ნის დასაწ­ყის­ში რუსე­თის იმპე­რიამ ჯერ ქართლ-კა­ხე­თი­სა და დასავ­ლეთ საქართ­ვე­ლოს ანექ­სია მოახ­დი­ნა, ხო­ლო შემდეგ ვი­თომც საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის რეოგ­რა­ნი­ზა­ციის ინტერე­სე­ბი­სათ­ვის კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი ან­ტონ II რუ­სეთ­ში გაიწ­ვია. 1811 წლის 30 ივ­ლისს რუსე­თის წმინ­და სინო­დის მიერ დამტ­კი­ცე­ბუ­ლი საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის რეორ­გა­ნი­ზა­ციის და მართ­ვა-გამგეო­ბის პროექ­ტი მრავალ­საუ­კუ­ნო­ვა­ნი ავტო­კე­ფა­ლიის გაუქ­მე­ბას ნიშნავ­და. საქართ­ვე­ლოს ეკლესიის ახალი მეთაური ეგზარ­ქო­სი - რუსე­თის სინო­დის წევ­რი და მი­სი ნე­ბის აღმს­რუ­ლე­ბე­ლი გახ­და.

106 წე­ლი გაგრძელ­და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ტყვეო­ბა. ქართ­ვე­ლი ხალ­ხი არ შე­რი­გე­ბია რუსი ეგზარქოსების: თეო­ფი­ლაქ­ტე რუსა­ნო­ვის, ევ­გე­ნი ბაჟა­ნო­ვის, პავ­ლე ლებე­დე­ვის, ევ­სე­ვი ილინს­კის და მა­თი მსგავ­სი შოვი­ნის­ტების - მმართვე­ლო­ბას, თა­ვის ხელთ არ­სე­ბუ­ლი ყვე­ლა  საშუა­ლე­ბე­ბით  იბრ­ძო­და  ეკ­ლე­სიუ­რი  მონო­ბი­სა­გან განთავისუფ­ლე­ბი­სათ­ვის. XIX საუ­კუ­ნის II ნახევ­რი­დან, რო­ცა ეროვ­ნულ-განმა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბე­ლი მოძ­რაო­ბა ქართულ სი­ნამდ­ვი­ლე­ში დიდ ძა­ლად იქ­ცა, ქარ­თუ­ლი ეკლე­სიის ავტოკე­ფა­ლიი­სათ­ვის მებრ­ძო­ლი სამღვდე­ლოე­ბაც ამ მოძრაო­ბას შეუერთ­და.

XX საუ­კუ­ნის დასაწ­ყის­ში ილია ჭავჭა­ვა­ძის, აკა­კი წერეთ­ლის, ია­კობ გოგებაშ­ვი­ლის, ექვ­თი­მე თაყაიშ­ვი­ლის, ალექ­სანდ­რე ცაგა­რე­ლის, ნი­კო მა­რის, ნიკო­ლოზ დურნო­ვოს მხარდა­ჭე­რით ქართველ­მა სამღვდე­ლოე­ბამ ეპის­კო­პო­სე­ბის კირიო­ნის, ლეო­ნი­დის, ანტო­ნის, დეკა­ნო­ზე­ბის კა­ლისტ­რა­ტე ცინცა­ძის, ნი­კი­ტა თალაკ­ვა­ძის, ამბ­რო­სი ხელაიას ინი­ცია­ტი­ვით ჯერ თბილის­ში გა­მარ­თა სა­გან­გე­ბო სხდო­მა ქარ­თუ­ლი ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის სა­კითხ­ზე, ხო­ლო შემდეგ კა­მათ­მა პე­ტერ­ბურგ­ში, რუსე­თის წმინ­და სი­ნოდ­ში გადაი­ნაცვ­ლა (1906წ.), მაგრამ რუსე­თის საე­რო და სა­სუ­ლიე­რო ხელი­სუფ­ლე­ბა ყვე­ლა საშუა­ლე­ბე­ბით ცდილობ­და საქარ­თვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის უკა­ნო­ნოდ გაუქ­მე­ბის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა არ შეეც­ვა­ლა.

რუსე­თის წმინ­და სინო­დის სხდო­მა­ზე არაერთ­ხელ გაის­მა - თუ ეკლესიას ავტოკეფალიას მივცემთ ეს ხომ საქართ­ვე­ლოს დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის აღია­რე­ბას ნიშნავ­სო.

რუსე­თის ხელისუფ­ლე­ბამ ავტოკე­ფა­ლიი­სათ­ვის აქტიუ­რი მებრ­ძო­ლი მღვდელმთავ­რე­ბის კირიო­ნის, ლეო­ნი­დის, არქი­მანდ­რიტ ამბრო­სის დევ­ნა-შე­ვიწ­როე­ბა დაიწ­ყო, მაგრამ დევნამ კი­დევ უფ­რო გა­ნამტ­კი­ცა ქართველ­თა სულიე­რი ძა­ლა. ამის მა­გა­ლი­თია მი­სი უსამღვ­დე­ლოე­სო­ბა კირიო­ნი. კირიონ­მა გადა­სახ­ლე­ბა­ში ყოფნის დროს გაუძ­ლო მრავალ ცილის­წა­მე­ბას შევიქროებას და გააგრ­ძე­ლა მეც­ნიე­რუ­ლი მოღ­ვა­წეო­ბა. იო­სებ ჩიჯა­ვა­ძის სა­ხელ­ზე გამოგზავ­ნილ ერთ-ერთ წე­რილ­ში ჟანდარ­მე­რიის მეთვალ­ყუ­რეო­ბის ქვეშ მყო­ფი კირიო­ნი ამხ­ნე­ვებდა თა­ნა­მებრ­ძო­ლებს და შეახ­სე­ნებდა ავტო­კე­ფა­ლიის საკით­ხებ­ზე ბრძო­ლა არ შეე­ნე­ლებინათ.

1917 წლის თებერ­ვალ-მარტ­ში რუსე­თის პოლი­ტი­კურ ცხოვ­რე­ბა­ში მომხ­და­რი დიდი ცვლილე­ბე­ბით ისარ­გებ­ლა ქართველ­მა სამღვდე­ლოე­ბამ და 12 (25) მარტს მცხეთის სვეტიცხოვ­ლის საპატ­რიარ­ქო ტა­ძარ­ში მიი­ღო ის­ტო­რიუ­ლი მნიშვნე­ლო­ბის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა: 1. ამ დღიდან, ე.ი. 12 მარტი­დან გრძელ­დე­ბა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავ­ტო­კე­ფა­ლია; 2. დროე­ბით კათა­ლი­კო­სის ამორ­ჩე­ვამ­დე, ეკლე­სიის გამგედ ინიშ­ნე­ბა გურია-ოდი­შის ეპის­კო­პო­სი ლეო­ნი­დე და 3. საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მმართ­ვე­ლო­ბა ევა­ლე­ბა აღმას­რუ­ლე­ბელ კო­მი­ტეტს, რომელ­შიც შედიან რო­გორც სა­სუ­ლიე­რო, ისე საე­რო პი­რე­ბი[1]. დამსწრე საზოგადოებას ეპისკოპოსმა ლეონიდმა წაუკითხა სპეციალურ ეტრატზე დაწერილი დამოუკიდებლობის აქტი: “1917 წელ­სა, მარტის 12 დღე­სა, მცხეთის წმი­და­თა ათორ­მეტ­თა მოცი­ქულ­თა სრულიად საქართ­ვე­ლოს სა­კა­თა­ლი­კო­სო ტა­ძარ­სა ში­ნა, დღე­სა კვი­რია­კე­სა, შემოვკრ­ბით ჩვენ, სრულიად საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მწყემსთ-მთავარ­ნი, სამღვ­დე­ლო­ნი კრებულ­ნი და ერი­სა­გან­თა წარმომად­გე­ნელ­ნი და, შემდგო­მად ლი­ტურ­ღიი­სა და კეთილდღეო­ბი­სათ­ვის ახ­ლი­სა მთავ­რო­ბი­სა სავედ­რე­ბე­ლის პარაკ­ლი­სის შეს­რუ­ლე­ბი­სა, გუ­ლისხ­მა ვყავთ სა­ხელმ­წი­ფო­სა ში­ნა. რუ­სე­თი­სა­სა მომხდარ­ნი ძირი­თად­ნი ცვლი­ლე­ბა­ნი და ახ­ლი­სა მთავ­რო­ბი­სა და­ფუძ­ნე­ბაი, ეგ­რეთ­ვე სახელმძღ­ვა­ნე­ლო­ნი დე­ბუ­ლე­ბა­ნი ამა მთავ­რო­ბი­სა­ნი, საკუთ­რივ მის მიერ სი­ნი­დი­სი­სა და სარწმუ­ნოე­ბის თავისუფ­ლე­ბის აღ­სა­რე­ბაი (მუხ. 3). ამას­თა­ნა­ვე განვბჭეთ, ვითარ­მედ: ა) ეკ­ლე­სია­სა ქართველ­თა­სა აქუნ­და, თანახ­მად მსოფ­ლიო კრა­ბა­თა კა­ნო­ნე­ბი­სა, ავ­ტო­კე­ფა­ლუ­რი არ­სე­ბო­ბაი, რომ­ლი­სა მოს­პო­ბაი ანუ გაუქ­მე­ბაი არა­ვის ძა­ლუდ­ვა, თვინიერ მსოფ­ლიო კრე­ბი­სა, გარ­ნა მას ში­ნა სრულიად არა­კა­ნო­ნიე­რად შეწყვე­ტილ იქმ­ნა ავ­ტო­კე­ფა­ლუ­რი მართ­ვა-გამ­გეო­ბაი; ბ) რუ­სეთ­სა ში­ნა დამყარ­და ახა­ლი სა­ხე სახელმ­წი­ფოის მართ­ვა-გამ­გეო­ბი­საი და მას აღარ შეე­სა­ბა­მე­ბის ქართველ­თა ეკ­ლე­სიი­სა უფლე­ბა­შე­ჩე­რე­ბუ­ლად ყოფ­ნაი; ამისათ­ვის უცი­ლო­ბე­ლად ვსცანით და ერთხმად და ერთსუ­ლად განვა­ჩი­ნეთ:

ა) ამიე­რით­გან აღდგე­ნი­ლად ჩაით­ვა­ლოს სა­ქართ­ვე­ლო­სა ში­ნა ავ­ტო­კე­ფა­ლუ­რი საეკ­ლე­სიო მართ­ვე­ლო­ბაი, ხო­ლო, ვიდ­რე კანო­ნიუ­რად აღირ­ჩეო­დეს კა­თა­ლი­კო­სი საქართ­ვე­ლოის ეკ­ლე­სიი­საი, მოსაყდ­რედ მი­სა დაინიშ­ნოს ყოვლადსამღვ­დე­ლო ლეო­ნი­დე, გურია-სამეგ­რე­ლოს ეპის­კო­პო­სი, და მასთან, განსა­გე­ბე­ლად ეკ­ლე­სიი­სა, დაწეს­დეს დროე­ბი­თი მმართ­ვე­ლო­ბაი საქართ­ვე­ლოის ეკ­ლე­სიი­საი, სა­სუ­ლიე­რო­თა და საე­რო­თა პირთა­გან შემდ­გა­რი.

ბ) ვინაით­დან სა­ქართ­ვე­ლო ქვაკუთ­ხე­დად თვი­სი­სა არ­სე­ბო­ბი­სა აღია­რებს სრულ­სა სო­ლი­და­რო­ბა­სა რუ­სე­თი­სა ახალ­სა მთავ­რო­ბა­სა თა­ნა, გან­ჩი­ნე­ბაი ესე ეცნო­ბოს მთავრო­ბის თავმჯდო­მა­რეს უფალს როძიან­კოს, მინისტრ­თა საბჭოს თავმჯდო­მა­რეს თა­ვადს ლვოვს, სინო­დის ობერპ­რო­კუ­რორს უფალს ლვოვს და კავკა­სიის კომისარიატს - ტფილის­ში.[2] ამ დროს გადა­სახ­ლე­ბა­ში მყო­ფი კირიო­ნი ვიტებს­კი­დან მიე­სალ­მა ავტო­კე­ფა­ლიის აღდგე­ნას:

“გილოცავთ ავტოკეფალიას, ხუნდები აეხსნა ივერიის ეკლესიას, რადგან დამონებული იყო ჩვენი ეროვნული სიწმინდე, მდაბიო ერად იყო ქცეული ქართველი ხალხი იგი ტანჯვის ცრემლს ჰღვრიდა, ახლა კი სიხარულის ცრემლს ვაფრქვევთ. გაუმარჯოს თავისუფალი ქვეყნის თავისუფალ ეკლესიას”[3].

აღმას­რუ­ლე­ბელ კო­მი­ტეტს უნ­და შეე­მუ­შა­ვე­ბი­ნა რუსე­თის დროე­ბი­თი მთავრო­ბის სა­ხელ­ზე გასაგ­ზავ­ნი დოკუმენ­ტე­ბის ტექს­ტი, საქართ­ვე­ლოს  ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის დე­ბუ­ლე­ბა, მოემ­ზა­დე­ბი­ნა საქართ­ვე­ლოს ავ­ტო­კე­ფა­ლიუ­რი ეკლე­სიის კრე­ბა, რომე­ლიც დაადას­ტუ­რებ­და 12 (25) მარტის გადაწყ­ვე­ტი­ლე­ბას და აირ­ჩევ­და სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარქს.

რუსე­თის საე­რო და სა­სუ­ლიე­რო ხელი­სუფ­ლე­ბა შეე­ცა­და ქართ­ვე­ლი ხალხი­ს ნე­ბის აღმს­რუ­ლე­ბე­ლი 12 (25) მარტის გადაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის გაუქ­მე­ბას.

1917 წლის 13 მარტს საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დროე­ბი­თი მმართვე­ლო­ბის კომი­ტე­ტის თავმჯ­დო­მა­რე ეპის­კო­პო­ს ლეო­ნი­დი დროე­ბი­თი მმართვე­ლო­ბის კომი­ტე­ტის მდივნის და­ვით დავი­დოვის (დავითაშ­ვი­ლის) თანხლე­ბით გაე­მარ­თა ყო­ფი­ლი მეფის­ნაცვ­ლის სა­სახ­ლე­ში, სა­დაც იმ­ყო­ფე­ბო­და ამიერ­კავ­კა­სიის განსა­კუთ­რე­ბუ­ლი კომიტე­ტი ("ოზა­კომ") და გადასცა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღდგე­ნის დოკუ­მენ­ტი. სა­სახ­ლე­ში ეპის­კო­პო­ს ლეო­ნიდს დახვ­და კომი­ტე­ტის ერ­თი წევ­რი ბ. ხა­ტი­სო­ვი, რომელ­მაც პასუ­ხად მოსაყდ­რის განც­ხა­დე­ბი­სა თქვა, რომ აღმას­რუ­ლე­ბელმა­ კომი­ტეტმა ამ საკითხ­თან დაკავ­ში­რე­ბით არა­ვი­თა­რი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა არ შეიძ­ლე­ბა იქო­ნიოს; რადგან კო­მი­ტე­ტი იცავს მხოლოდ არსე­ბულ წესწყო­ბი­ლე­ბას და მცხე­თა­ში მომხ­დარს კი ახა­ლი ფორ­მა შემოაქვს ეკლე­სიის ცხოვ­რე­ბა­ში. ასე­თი პასუ­ხის გა­მო ეკლე­სიის დროე­ბი­თი მმართვე­ლო­ბის კო­მი­ტე­ტი სასწრა­ფოდ შეიკ­რი­ბა, რა­თა გამოე­მუ­შა­ვე­ბი­ნა თა­ვი­სი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა ამიერ­კავ­კა­სიის ხელისუფ­ლე­ბის ახა­ლი უმაღ­ლე­სი ორგა­ნოს მი­მართ.

საქართველოს ეკლესიის დროე­ბით მმართ­ვე­ლო­ბა­ში შედიოდ­ნენ ეპის­კო­პო­სები: ლეო­ნი­დი კომიტეტის თავმჯდომარე და კათალიკოზ-პატრიარქის მოსაყდრე, ან­ტო­ნი, პი­რო­სი, პროტოპ­რეს­ვი­ტე­რი კორ­ნე­ლი კე­კე­ლი­ძე, დე­კა­ნო­ზი ნი­კი­ტა თა­ლაკ­ვა­ძე, მღვდლე­ბი პოლიევქ­ტოს და ვა­სილ კარბე­ლაშ­ვი­ლე­ბი, კა­ლისტ­რა­ტე ცინ­ცა­ძე, ქრის­ტე­ფო­რე ციცქიშ­ვი­ლი, გაბრიელ ყუბა­ნეიშ­ვი­ლი, დია­კო­ნი ტი­მო­თე ბა­კუ­რა­ძე. საე­რო პირ­ნი: ვა­სილ ბარ­ნო­ვი, ან­ტონ ნატროშ­ვი­ლი, სოფრომ მგალობ­ლიშ­ვი­ლი, გრიგოლ ყიფ­ში­ძე, იპო­ლი­ტე ვარ­თა­გა­ვა, სერ­გო გორ­გა­ძე, პავ­ლე ინგო­როყ­ვა, გე­ნე­რა­ლი გიორგი ყაზ­ბე­გი, მწე­რა­ლი შიო დედაბ­რიშ­ვი­ლი, პართენ გოთუა, მიხეილ მა­ჩა­ბე­ლი, სარგის კა­კა­ბა­ძე, ზუ­რაბ ავა­ლიშ­ვი­ლი, ივა­ნე ჯავა­ხიშ­ვი­ლი;[4] კომი­ტე­ტის წევრ­თა უმრავ­ლე­სო­ბამ გა­მოთქ­ვა პროტესტი "ოზა­კო­მის ველი­კო­დერ­ჟა­ვუ­ლი" სულისკ­ვე­თე­ბის გამო.

1917 წლის 14 მარტს ეპის­კო­პო­სები: ლეო­ნი­დი, ან­ტო­ნი, პი­რო­სი მივიდ­ნენ პლატონ როჟდესტვენს­კის­თან და გამოუც­ხა­დეს, რომ მცხე­თა­ში მომხ­და­რი აქ­ტის საფუძ­ველ­ზე იგი გა­და­ყე­ნე­ბუ­ლია საქართ­ვე­ლოს ეგზარქო­სის თანამ­დე­ბო­ბი­დან.

პლატონ როჟდენსტ­ვენს­კიმ ყურად­ღე­ბით მოის­მი­ნა ქართ­ვე­ლი იე­რარ­ქე­ბის წი­ნა­და­დე­ბა და უპა­სუ­ხა - მე ყვე­ლა­ფერს ამას შევატ­ყო­ბი­ნებ პე­ტერ­ბურგ­ში წმინ­და სი­ნოდს დეპე­შით, რა­საც 3-4 დღე დასჭირ­დე­ბა და შემდეგ განკარ­გუ­ლე­ბის თანახ­მად მო­ვიქ­ცე­ვიო. ამა­ვე დროს გთხოვთ, ძა­ლას ნუ და­მა­ტანთ, ეს თქვე­ნი საქმისათ­ვის კარ­გი არ იქ­ნე­ბა, ისიც ნუ დაგა­ვიწყ­დე­ბათ, რომ მეც უმწეო არა ვარ. რუ­სის ჯარის­კა­ცე­ბიც და მთავრო­ბაც მომხრედ მყავ­სო.

თბილის­ში ფრიად და­ძა­ბუ­ლი მდგო­მა­რეო­ბა შეიქმ­ნა.

23 მარტს ეკლე­სიის დროე­ბი­თი მმართვე­ლო­ბის კომი­ტე­ტის სა­გან­გე­ბო კომი­სიამ ინა­ხუ­ლა "ოზა­კომ"-ის კომი­სიის წევ­რი, რომელ­საც წა­რუდ­გი­ნა დეკ­ლა­რა­ცია. ამ დეკლა­რა­ციით:

"1. სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოს-პატრიარ­ქის იურის­დიქ­ციას უნ­და ემორ­ჩი­ლე­ბო­დეს მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი მო­სახ­ლეო­ბა ძვე­ლი საკა­თა­ლი­კო­ზოს საზღვრებ­ში: ქუთაი­სი­სა და თბილი­სის გუ­ბერ­ნია, ზა­ქა­თა­ლა-ბათო­მის ოლ­ქი, ბამ­ბა­კი, აბო­ცი, თორ­თუ­მი, კის­კი­მი, გი­შის წყლამ­დე, კახე­თის მო­ნა­პი­რე მტკვრის მარჯ­ვე­ნა ნა­წი­ლი განჯის გუ­ბერ­ნიი­სა და სო­ჭის ოლ­ქის ნა­წი­ლი.

2. საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის თავს ეწო­დე­ბა მთავა­რე­პის­კო­პო­სი მცხე­თი­სა და სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი, რომე­ლიც ამოირ­ჩე­ვა საყო­ველ­თაო პირ­და­პი­რი, თანას­წორ დაფა­რულ ხმა­თა ხმის მიცე­მით (5 წლის ვა­დით).

3. რომ კრე­დი­ტე­ბი ყო­ფილ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­თა შესა­ნა­ხად გა­და­დე­ბუ­ლი, რომელ­ნიც იმყო­ფე­ბიან საკა­თა­ლი­კო­ზოს საზღვრებ­ში კვლავ უნ­და განგრძო­ბილ იქ­ნას, ხო­ლო ამიე­რი­დან საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის თავს უფ­ლე­ბა ჰქონდეს ხარჯთაღ­რიცხ­ვის შედ­გე­ნი­სა ამ კრედი­ტის ფარგლებ­ში."[5]

"ოზა­კომ"-ის წარმო­მად­გე­ნე­ლი დაე­თანხ­მა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დროე­ბი­თიი მმართვე­ლო­ბის დელე­გა­ციის წი­ნა­და­დე­ბებს. მან აღ­ნიშ­ნა, რომ პე­ტერ­ბურგ­ში დაა­ყე­ნებდა საკითხს მთავარე­პის­კო­პოს პლატო­ნის, სი­ნო­და­ლუ­რი კანტო­რის პროკუ­რო­რის პო­პო­ვი­სა და დეკა­ნოზ ორე­ხო­ვის გაწვე­ვის შესა­ხებ. თითქოს ყვე­ლა­ფე­რი მშვიდო­ბია­ნად დამ­თავრ­და, მაგრამ პე­ტერ­ბურგ­ში ასე არ ფიქრობდ­ნენ. ჯერ იყო და მთავა­რე­პის­კო­პო­სი პლა­ტო­ნი ამიერ­კავ­კა­სიი­სა და თბილი­სის მიტრო­პო­ლი­ტად გამოაც­ხა­დეს, რომელ­საც უნ­და და­მორ­ჩი­ლე­ბო­და არა­ქართ­ვე­ლი მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი მრევ­ლი, ამა­ვე დროს მი­თი­თე­ბა მიე­ცა ამიერ­კავ­კა­სიის დროე­ბით მმართვე­ლო­ბას მხა­რი დაე­ჭი­რა საქართ­ვე­ლოს მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკლე­სიის ეროვ­ნუ­ლი ავტოკე­ფა­ლიი­სათ­ვის და გამოაქ­ვეყ­ნა დეკ­ლა­რა­ცია.

ეგზარქოს­ყო­ფილ­მა პლატონ­მა დეპე­შით აც­ნო­ბა მომხდა­რის შესა­ხებ პეტერბურ­გის საე­რო და სა­სუ­ლიე­რო ხელისუფ­ლე­ბას. ამის გარ­და მან სცა­და შფო­თი­სა და განხეთ­ქი­ლე­ბის ჩა­მოგ­დე­ბა ქართველ სამღვ­დე­ლოე­ბა­ში. იგი არ თმობ­და სასახ­ლეს, ატა­რებ­და სხდომებს, მაგრამ ქართ­ვე­ლი სამღვდე­ლოე­ბი­დან თითქმის არა­ვინ ესწ­რე­ბო­და, რო­ცა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დროე­ბით­მა აღმას­რუ­ლე­ბელ­მა კომი­ტეტ­მა შეიტ­ყო ყო­ფი­ლი ეგზარ­ქო­სის თათბი­რებ­ში იმე­რე­თის ეპის­კო­პო­სის გიორ­გი ალადაშ­ვი­ლის მო­ნა­წი­ლეო­ბა, მიი­ღო გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა ეპის­კო­პოს გიორ­გის იმე­რე­თის ეპარ­ქიის მმართვე­ლის თანამ­დე­ბო­ბი­დან გადა­ყე­ნე­ბის შესა­ხებ.

1917 წლის 27 მარტის სხდო­მა­ზე საქართ­ვე­ლოს საეგზარ­ქო­სოს რუ­სულ­მა სამღვდე­ლოე­ბამ მიი­ღო გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა ამიერ­კავ­კა­სიის საეგზარ­ქო­სოს დაარ­სე­ბის შესა­ხებ და რუსე­თის წმინ­და სი­ნოდს მოსთ­ხო­ვა ახლად­შექმ­ნილ საეგზარ­ქო­სოს უშუა­ლოდ წმინ­და სინო­დის იუ­რის­დიქ­ცია­ში გა­დაყ­ვა­ნა. მა­თი აზ­რით, ამიერ­კავ­კა­სიის საეგზარ­ქო­სოს უნ­და დაქვემ­დე­ბა­რე­ბო­და არა­ქართ­ვე­ლი ქრის­ტია­ნე­ბი. ამ გადა­წყ­ვე­­ტი­ლე­ბი­დან ჩან­და პეტერბურ­გის მართვე­ლო­ბას თუ ქართ­ვე­ლებს ავტო­კე­ფა­ლიის აღდ­გე­ნა­ში ხელს ვერ შეუშ­ლი­და ეროვ­ნულ ავტო­კე­ფა­ლიას და­თანხ­მე­ბო­და სა­ქართ­ვე­ლო­ში, რაც საეკ­ლე­სიო კანო­ნე­ბის უხე­ში დარღ­ვე­ვა და მო­მა­ვა­ლი შფო­თი­სა და ურთიერთ­შე­ჯა­ხე­ბის სა­ფუძ­ვე­ლი გახ­დე­ბო­და.

29 მარტს სასწრა­ფოდ შეიკ­რი­ბა საქართ­ვე­ლოს მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკლე­სიის დროე­ბი­თი კო­მი­ტე­ტი, რომელ­მაც ოფი­ცია­ლუ­რად პროტეს­ტი გამოუც­ხა­დეს მთავრო­ბის გადაწყ­ვე­ტი­ლე­ბას. შედეგ­მაც არ დაა­ყოვ­ნა. 4 აპ­რილს სა­სახ­ლე­ში დაი­ბა­რეს საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქის მოსაყდრე, ეპისკოპოსი ლეო­ნი­დი, ეპის­კო­პო­სი ან­ტო­ნი, სა­დაც ამიერ­კავ­კა­სიის განსა­კუთ­რე­ბუ­ლი კომი­ტე­ტის “ოზა­კომის" თავმჯდო­მა­რემ ხარლა­მოვ­მა გამოუც­ხა­და, რომ ჯარ­ში დი­დი აღელ­ვე­ბა და უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა სუ­ფევს რუს-ქართველ­თა შო­რის საეკ­ლე­სიო საკით­ხე­ბით გა­მოწ­ვეუ­ლი უთანხ­მოე­ბის გა­მო, და­დის ხმე­ბი იმის შესა­ხებ, რომ თქვენ რუ­სებს ავიწროებთ. ეპისკოპოს­მა ლეო­ნი­დიმ და ეპის­კო­პოს­მა ან­ტონ­მა უარყ­ვეს ეს ბრალ­დე­ბა.

რუსეთის ხელისუფლებამ მიიღო გადაწყვეტილება თბილისში საეკლესიო საქმეების მოსაგვარებლად გამოეგზავნა პეტერბურგის უნივერსიტეტის პროფესორი ვლადიმერ ბენეშევიჩი, რომელიც თბილისში წამოსვლამდე შეხვედრები და კონსულტაციები გაუმართავს ზურაბ ავალიშვილთან და ივანე ჯავახიშვილთან. ეს უკანასკნელი თბილისში გამოგზავნილი დეპეშით საქართველოს ეკლესიის დროებითი მმართველობის წევრებს მოუწოდებდა ეთანამშრომლათ ვლ. ბენეშევიჩთან. 9 აპრილს თბილისში ჩამოვიდა ვლადიმერ ბენიშევჩი, რომელმაც განაცხადა, რომ ყველაფერს ობიექტურად შეისწავლიდა და ისე მიაწოდებდა ინფორმაციას მთავრობას. საქართველოს ეკლესიის დროებითი კომიტეტის დავალებით პროფ. ვლ. ბენიშევიჩთან მუშაობდნენ დეკანოზები კორნელი კეკელიძე და ნიკიტა თალაკვაძე. სულ მალე ყველასათვის ნათელი შეიქმნა, რომ ბენიშევიჩი რუსული იმპერიული ინტერესების დამცველი იყო და ეგზარქოსყოფილის პლატონის კონსულტაციებით სარგებლობდა. მან მხარი დაუჭირა საქართველოს ეკლესიის ეროვნულ-ტერიტორიულ ავტოკეფალიას, რის გამოც ქართველი საზოგადოების უკმაყოფილება გამოიწვია.[7]

საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დროე­ბი­თი მმართვე­ლო­ბის კომი­ტე­ტის დავა­ლე­ბით პე­ტერ­ბურგ­ში დროე­ბით მთავრობას­თან მოსალა­პა­რა­კებ­ლად გაემგ­ზავრ­ნენ ეპისკოპოსი ან­ტო­ნი (გიორგაძე), არ­ქი­მანდ­რი­ტი ამბ­რო­სი (ხელაია), დე­კა­ნო­ზი კა­ლისტ­რა­ტე (ცინ­ცა­ძე). დე­ლე­გა­ცია 9 ივ­ნისს გაემგ­ზავ­რა თბილი­სი­დან და 16 ივ­ნისს უკ­ვე პე­ტერ­ბურგ­ში ჩა­ვი­და. საქართ­ვე­ლოს საპატრიარ­ქოს არ­ქივ­ში და­ცუ­ლი მა­სა­ლე­ბი დაწვრი­ლე­ბით მოგ­ვითხ­რობს პეტერბურგში დელე­გა­ციის საქმია­ნო­ბის შესახებ. ქართველ სამღვდე­ლოე­ბას დი­დი იმე­დი ჰქონ­და პეტერბურ­გის ქართ­ვე­ლო­ბი­სა და პირველ­ყოვ­ლი­სა მათ ისი­ნი ინა­ხუ­ლეს. შეხვედ­რა­ში მონაწილეობდ­ნენ მ. ჩი­ჯა­ვა­ძე, ზ. ავა­ლიშ­ვი­ლი, ნ. გე­ლო­ვა­ნი, ა. ჩერქე­ზიშ­ვი­ლი, ირ. წე­რე­თე­ლი.

მიუ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ პეტერბურ­გის ქართ­ვე­ლო­ბა რუ­სეთ­ში მიმ­დი­ნა­რე მოვლე­ნე­ბის მი­მართ განსხვა­ვე­ბულ პოზი­ციებ­ზე იდგნენ, ისი­ნი ერთსუ­ლო­ვან­ნი იყვნენ საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღდგე­ნის საკითხში და განაც­ხა­დეს, ყვე­ლა­ფერს იღო­ნებდ­ნენ, რა­თა რუსე­თის დროე­ბით მთავრო­ბას დაემტ­კი­ცე­ბი­ნა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მართვა-გამგეობის დებულება.

17 ივ­ნისს დე­ლე­გა­ცია ზუ­რაბ ავა­ლიშ­ვი­ლი­სა და ნ. გელო­ვა­ნის თანხლე­ბით წარსდ­გა სინო­დის ობერპ­რო­კუ­რო­რის ლვოვის წი­ნა­შე, რომელ­საც სიტყვით მი­მარ­თა ეპის­კო­პოს­მა ან­ტონ­მა (გიორ­გა­ძე). მან აუხს­ნა ობერპ­რო­კუ­რორს შექმ­ნი­ლი ვითა­რე­ბის შესა­ხებ. თავდაპირ­ვე­ლად ლვოვ­მა უპა­სუ­ხა: "ჩვენ თა­ნახ­მა­ნი ვიქნე­ბით თქვე­ნი საკით­ხის განხილ­ვი­სა და დადე­ბი­თად გა­დაწყ­ვე­ტა­ზე, ოღონდ განმარ­ტეთ, რა უფ­ლებ­რი­ვი მდგო­მა­რეო­ბა ექ­ნე­ბა ეკლე­სიას სა­ხელმ­წი­ფო­ში, ან ვინ უნ­და აწარ­მოოს დაბა­დე­ბის, ქორწი­ნე­ბის და განქორ­წი­ნე­ბის მოწ­მო­ბე­ბი"[8]. ქარ­თუ­ლი დელე­გა­ციის აზ­რით, საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დებუ­ლე­ბის დამტკი­ცე­ბამ­დე ამ ფუნქციას შეას­რუ­ლებ­და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დროე­ბი­თი მმართ­ვე­ლო­ბა, შემდეგ კი სრულიად საქართ­ვე­ლოს კა­თა­ლი­კო­ზი და სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბ­ჭო. რო­გორც საარ­ქი­ვო მასა­ლე­ბი­დან ირკ­ვე­ვა, თვით ობერპ­რო­კუ­რო­რიც არ იყო აღფრ­თო­ვა­ნე­ბუ­ლი საეკ­ლე­სიო სკოლე­ბის განათ­ლე­ბის სამინისტ­რო­სათ­ვის გადა­ცე­მით და არაო­ფი­ცია­ლუ­რად ქარ­თუ­ლი დელე­გა­ციის წევრებ­საც აგრძ­ნო­ბი­ნა, რომ ადგი­ლებ­ზე წინააღმ­დე­გო­ბა გაუ­წიეთ ამ გადაწყ­ვე­ტი­ლე­ბას და იქ­ნებ საეკ­ლე­სიო სკო­ლე­ბი კვლავ დაი­ნარ­ჩუ­ნო­თო.

ზუ­რაბ ავა­ლიშ­ვილს განსა­კუთ­რე­ბუ­ლი პატივის­ცე­მით ეპყ­რო­ბო­და სინო­დის ობერპ­რო­კუ­რო­რი. ამი­ტომ მან დაა­ყე­ნა სა­კით­ხი რუსე­თის დროე­ბით მთავრო­ბას ეც­ნო საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ტე­რი­ტო­რიუ­ლი ავ­ტო­კე­ფა­ლია. სინო­დის ობერპ­რო­კუ­რო­რის აზ­რით, საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის "ტე­რი­ტო­რია­ლუ­რი ავ­ტო­კე­ფა­ლია ხელსაყ­რე­ლი არ იქ­ნე­ბა, ვინაი­დან ვერ შევთანხმ­დე­ბით. რუ­სე­ბი უარს ამბო­ბენ დაემორ­ჩი­ლონ თქვენს კა­თა­ლი­კოზს, ბერძ­ნე­ბი ავტო­ნო­მიურ ეპის­კო­პოსს ითხო­ვენ, აფ­ხა­ზე­ბი უე­პის­კო­პო­სო ავტო­კე­ფა­ლიას, რომლე­ბიც ზო­გი თქვენსკენ იწევს, ზო­გიც რუსების­კენ. სულ სხვა საქ­მეა კულტუ­რულ-ნაციო­ნა­ლუ­რი ავ­ტო­კე­ფა­ლიაო"[9].

19 ივ­ნისს საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დე­ლე­გა­ცია შეხვ­და რუსე­თის სარწმუ­ნოე­ბის მინისტრს კარ­ტა­შევს, რომელ­მაც გულახ­დი­ლად გა­ნაც­ხა­და, რომ საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის დებუ­ლე­ბის დამტ­კი­ცე­ბა გაჭია­ნურ­დე­ბა, ვინაი­დან რუ­სეთ­ში უმრავ­ლე­სო­ბას ვერ წარმოუდ­გე­ნიათ საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დამოუ­კი­დებ­ლო­ბა. ამ თვალსაზ­რი­სით, ქართვე­ლე­ბის საწინააღმ­დე­გოდ იმოქ­მე­დებდ­ნენ, რო­გორც ესე­რე­ბი, მენ­შე­ვი­კე­ბი, ასე­ვე ბოლშე­ვი­კე­ბიც.

ქართულ­მა დელე­გა­ციამ სცა­და პე­ტერ­ბურგ­ში სინო­დის წევრებ­თა­ნაც მოე­სინ­ჯა ნია­და­გი. ამ მიზნით 20 ივ­ნისს მათ ინა­ხუ­ლეს ეპის­კო­პო­სი ანდ­რია უფე­ლი, რომელ­მაც, მარ­თა­ლია ქართ­ვე­ლებს გა­ნუც­ხა­და, რომ მხარს უჭერ­და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღდგე­ნას, მაგრამ ამა­ვე დროს უსაყ­ვე­დუ­რა მოსკოვ­ში რუსე­თის ეკლე­სიის ყრი­ლო­ბა­ზე ჩაუსვ­ლე­ლო­ბა, რაზე­დაც ეპის­კო­პოს­მა ან­ტონ­მა უპა­სუ­ხა: "არ ვიყა­ვით იმი­ტომ, რომ თქვენ­მა საქციელ­მა გვაფიქ­რე­ბი­ნა, თუ თბილის­ში მისალ­მე­ბის ღირსა­დაც არ ჩაგვთვა­ლეს, მოსკოვ­ში კრების დარბაზ­შიც არ შეგვიშ­ვე­ბენთ­ქო. რო­ცა დროე­ბი­თი მთავ­რო­ბა დებუ­ლე­ბას დაგ­ვიმტ­კი­ცებს, მა­შინ ვაც­ნო­ბებთ სი­ნოდს თავი­სუ­ფალ ქართულ ეკლე­სიას სურს ძმუ­რი და მე­გობ­რუ­ლი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა ჰქონდეს რუსე­თის სი­ნოდ­თანთ­ქო"[10]. რუსე­თის ეკლე­სიის სინო­დის ზოგიერ­თი წევ­რი თავს ისე იჭერ­და, თითქოს ქართვე­ლე­ბის მომხ­რე იყო. მან სთხო­ვა ქარ­თუ­ლი დელე­გა­ციის წევ­რებს, ოფი­ცია­ლუ­რი თხოვნით მიემარ­თათ სინოდი­სათ­ვის. ეპის­კო­პოს ანტო­ნის აზ­რით, სინოდი­სათ­ვის მიმართ­ვას შე­დე­გი არ ექ­ნე­ბა, ისი­ნი არა­სო­დეს არ სცნობენ საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიას, ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის დებუ­ლე­ბას. ეპის­კო­პოს­მა ანდრია­ უფელმა ქართულ დელე­გა­ციას დაუ­ხა­ტა მო­მა­ვა­ლი უი­მე­დო მდგომა­რეო­ბის სუ­რა­თი, "რა გეშვე­ლე­ბათ თქვენს ეკლე­სიას ჩაგვ­რა მოე­ლის ურწმუნოე­ბის­გან, ახ­ლა საეკ­ლე­სიო სკო­ლე­ბი წაგართ­ვეს, არსე­ბო­ბის საშუა­ლე­ბას არც ხა­ზი­ნა მოგ­ცემთ, თქვენ კი­დევ არა­ფე­რი გაქვთ, რომ თა­ვი შეი­ნა­ხოთ"[11]. ქართულ­მა დელე­გა­ციამ ღირ­სეუ­ლი პა­სუ­ხი გას­ცა ეპისკოპოს ან­დრიაუფელს. მას შეახ­სე­ნეს ქარ­თუ­ლი ეკლე­სიის ქო­ნე­ბა რუს­მა ეგზარ­ქო­სებ­მა გაძარც­ვეს, მაგრამ ჩვენ გაჭირ­ვე­ბას არ გვე­ში­ნიაო.

სინო­დის წევ­რებს აინტე­რე­სებ­დათ, რა ღო­ნის­ძიე­ბებს მი­მარ­თა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის დროე­ბით­მა კომი­ტეტ­მა აღმოსავ­ლე­თის პატრიარ­ქე­ბი­სა­გან საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ცნობისათ­ვის და რამდე­ნად შეე­ფე­რე­ბო­და სიმართ­ლეს ყოვლად სამღვ­დე­ლო კირიო­ნის ჟე­ნე­ვა­ში გამგზავ­რე­ბის ამ­ბა­ვი, რა­ტომ სინო­დი­სა­გან არ ით­ხოვთ დებუ­ლე­ბის დამტ­კი­ცე­ბა­სო.

ქარ­თუ­ლი დე­ლე­გა­ცია დარწმუნ­და, რომ პე­ტერ­ბურგ­ში პროფ. ვლ. ბენე­შე­ვი­ჩის აზ­რებს განსაკუთ­რე­ბულ მნიშვნე­ლო­ბას ანი­ჭებდ­ნენ. სინო­დის წევრე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბა იმ აზ­რი­სა იყო, რომ ქართ­ვე­ლე­ბი აგ­რე­სიუ­ლე­ბი არიან, რომ ისი­ნი რუ­სებს დევნიან, რომ მა­თი მსხვერპ­ლი გახ­და არაერ­თი რუ­სი პატ­რიო­ტი. ცეცხლ­ზე ნავთის დასხმას უდ­რი­და სინო­დის სხდო­მა­ზე პროფ. ვლ. ბენე­შე­ვი­ჩის მოხ­სე­ნე­ბა, რომელ­მაც თბილის­ში თა­ვი­სი მივლი­ნე­ბის შე­დე­გე­ბი ტენდენ­ციუ­რად წარ­მოა­ჩი­ნა. მი­სი აზ­რი გა­ნავრ­ცო პროფე­სორ­მა ვერხოვს­კიმ, რომელ­მაც საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღდ­გე­ნა რევო­ლუ­ციურ აქ­ტად მო­ნათ­ლა. უფ­რო მე­ტიც, მან ქართ­ვე­ლებს "სქიზ­მა­ში" (განხეთ­ქი­ლე­ბა­ში) დას­დო ბრა­ლი. სი­ნო­დი გრძნობ­და, რომ საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიას ხელს ვერ შეუშ­ლი­და, ამი­ტომ იმ აზრის­კენ იხ­რე­ბო­და, რომ ეს ეროვნულ ავტო­კე­ფა­ლიას არ უნ­და გას­ცი­ლე­ბო­და. ქართ­ვე­ლი პატრიარ­ქი სვეტიც­ხო­ველ­ში უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო, ხო­ლო თბილის­ში რუ­სი მიტ­რო­პო­ლი­ტი. ამას­თან დაკავ­ში­რე­ბით, ეპისკოპოსმა ან­ტონ­მა (გიორგაძე) ირაკ­ლი წე­რე­თელს მი­მარ­თა "რა გამო­დის, ქართვე­ლებ­მა ხე­ლი უნ­და აი­ღონ დედა­ქა­ლაქ­ზე და დე­და ეკ­ლე­სია­ზე სიონ­ზე, ამას ჩვენ ვერ დავთ­მობთ და უეჭ­ვე­ლად ატყ­დება სისხლისღვ­რა, რაც თქვენთვი­საც სამ­წუ­ხა­რო იქ­ნე­ბა"[12]. საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის პო­ზი­ცია აქტიუ­რად დაიც­ვა კა­რლო ჩხეი­ძემ, რომელ­საც პეტროგ­რად­ში დი­დი ავ­ტო­რი­ტე­ტი ჰქონ­და. ჩვე­ნი პატრიარ­ქი არ შეიძ­ლე­ბა თბილის­ში არ დაბრძან­დეს, ჩვენს სიონ­ში უც­ხოს რა ხე­ლი აქვს. ჩვე­ნი ეკლესიი­სათ­ვის სულე­რთი არ არის თბი­ლე­ლი ერქ­მე­ვა რუ­სის მღვდელმ­თა­ვარს, თუ სხვა სა­ხე­ლი"[13] აღნიშნავდა იგი. საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დე­ლე­გა­ცია მიი­ღო დროე­ბი­თი მთავრო­ბის მეთაურ­მა კერენს­კიმ, სულ მალე დროებითმა მთავრობამ დაამტკიცდა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის დროე­ბი­თი დე­ბუ­ლე­ბა. მან დაად­გი­ნა: "1). შეი­მუ­შაოს დროე­ბი­თი წე­სე­ბი საქართ­ვე­ლოს მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკლე­სიის მდგომა­რეო­ბის შესა­ხებ რუსე­თის სა­ხელმ­წი­ფო­ში; 2). მიენ­დოს სა­გან­გე­ბო კომი­სიას, რომელ­საც შეად­გენს მთავ­რო­ბა, შე­მუ­შა­ვე­ბა იმ სა­კით­ხე­ბი­სა, თუ რა უნ­და გამოე­ყოს საქართ­ვე­ლოს საეგზარ­ქო­სოს საკათა­ლი­კო­ზო­სათ­ვის გადა­სა­ცე­მად. ამას­თა­ნა­ვე, ამ კომი­სიამ უნ­და შეი­მუ­შაოს ზო­მა და სა­ფუძვ­ლე­ბი, რის მიხედ­ვი­თაც საქართ­ვე­ლოს მართლმა­დი­დე­ბელ ეკლე­სიას უნ­და მიე­ცეს კრე­დი­ტი ხაზი­ნი­დან და ეს კომი­სიის დად­გე­ნი­ლე­ბა უნ­და წარედ­გი­ნოს დროე­ბით მთავრო­ბას განსახილ­ვე­ლად; 3) საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის სა­ბო­ლოო მოწეს­რი­გე­ბამ­დე და სარწმუ­ნოე­ბის სამი­ნისტ­როს დაარ­სე­ბამ­დე, სინო­დის ობერპ­რო­კუ­რორს ქარ­თუ­ლი ეკლე­სიის მი­მართ რჩე­ბა იგი­ვე უფ­ლე­ბე­ბი, რა უფლე­ბე­ბიც ჰქონ­და საქართ­ვე­ლოს საეგზარ­ქო­სოს მი­მართ"[14].

2 აგვის­ტოს საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დე­ლე­გა­ცია პეტერბურ­გი­დან თბი­ლისს დაბრუნ­და.

1917 წლის 13 აგვისტოს ქართველმა სამღვდელოებამ მიიღო გადაწყვეტილება თბილისის ეპარქიის აღდგენის შესახებ. თბილისის დედათა საეპარქიო სასწავლებლის დარბაზში მოხდა საჯარო არჩევნები თბილელი მიტროპოლიტისა. კრებამ ერთხმად დაადგინა ეპისკოპოს ლეონიდის თბილელ მიტროპოლიტად არჩევა. 15 აგვისტოს სიონის საკათედრო ტაძარში საეკლესიო წესით მოხდა თბილელ მიტროპოლიტის გამოცხადება. უამრავი ხალხის თანდასწრებით მთავარდიაკონმა დავით სალარიძემ შემდეგი აქტი გამოაცხადა: “განბჭობითა და გამოჭვილვითა საქართველოს ეკლესიის დროებითი მმართველობისა და სამღვდელოთა და საეროთა დასთა თბილისისა და სხვათა საქართველოს ქალაქთაითა თავდადებულ იქმნა უძველესი საყდარი თბილელ მიტოპოლიტთაი, რომელი ერთი საუკუნე განიცდიდა ქვრივნობასა, ხოლო საყდარსა ამისა ზედა შთაგონებითა სულისაწმიდისა და შემოკრებილთა ერთსულოვან თანხმობითა აღრჩევითა აღიყვანების სრულიად საქართველოს ეკლესიის კათალიკოზ-პატრიარქის მოსაყდრე ეპისკოპოსი ლეონიდი, ვილოცოთ მისთვის და ვთქვათ აქსიოს”.[15]

მიუ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ სა­ქართ­ვე­ლო­ში იმხა­ნად არსე­ბულ მრავალრიც­ხო­ვან პარტიებს შო­რის გააფთ­რე­ბუ­ლი ბრძო­ლა მიმდი­ნა­რეობ­და, ბოლშე­ვი­კე­ბის გარ­და ყვე­ლა მიე­სალ­მე­ბო­და ქარ­თუ­ლი ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიას. მაგრამ ამ მხრივ ეროვ­ნულ-დე­მოკ­რა­ტე­ბი და სოციალ-ფედე­რა­ლის­ტე­ბი გამორ­ჩეულ­ნი იყვნენ.

1917 წლის 23 აგვის­ტოს ეგზარქოს­ყო­ფილ­მა პლატონ­მა თბი­ლი­სი და­ტო­ვა, რო­გორც ეროვ­ნულ-დე­მოკ­რა­ტიუ­ლი პარტიის წევ­რი და­ვით ვაჩ­ნა­ძე გად­მოგვ­ცემს მას შეუკ­რე­ბია სამო­ცამ­დე შეია­რა­ღე­ბუ­ლი კა­ცი და დაუ­კა­ვე­ბია ყო­ფი­ლი ეგზარ­ქო­სის სა­სახ­ლე. სიო­ნის ეზო­ში პა­ტა­რა ოთახ­ში შე­კედ­ლე­ბუ­ლი ქარ­თუ­ლი ეკლე­სიის აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კომი­ტე­ტი კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის მოსაყდ­რის ლეო­ნი­დის ხელმძღვა­ნე­ლო­ბით გა­და­ვი­და სა­სახ­ლე­ში. "ლეო­ნი­დიმ ახე­და ცარიელ კედ­ლებს, სა­დაც წი­ნათ რუ­სი ეგზარ­ქო­სების სუ­რა­თე­ბი ეკი­და და ერთ წამს შე­ჩერ­და. მე ვაც­ნო­ბე ჩე­მი განკარ­გუ­ლე­ბა ეგზარ­ქო­სების სურა­თე­ბის ჩამოხს­ნის შესა­ხებ. ლეო­ნი­დიმ პირჯ­ვა­რი გადაი­წე­რა და წარ­მოთქ­ვა: აღსრულ­და ... უფა­ლო შეგვიწ­ყა­ლე და დაგ­ვი­ფა­რე"[16].

ყო­ფილ­მა ეგზარ­ქოს­მა რუსე­თის წმინ­და სინო­დის სხდო­მა­ზე გა­ნაც­ხა­და სა­ქართ­ვე­ლო თითქოს­და გა­ნუდ­გა მართლმადი­დებ­ლო­ბას, რომ ქართველ სამღვდე­ლოე­ბას არ ჰქონ­და უფ­ლე­ბა დაე­კა­ვე­ბი­ნა ეგზარ­ქო­სის რეზი­დენ­ცია თბილის­ში. რუსე­თის დროე­ბი­თი მთავრო­ბის სარწმუ­ნოე­ბის მინისტრის მოადგილემ კოტლიარს­კიმ დეპე­შით მი­მარ­თა ქართველ სამღვდე­ლოე­ბას. იგი ერ­თის მხრივ ულო­ცავ­და ქართ­ვე­ლებს ავტო­კე­ფა­ლიის აღდგე­ნას და ამა­ვე დროს აფრთხი­ლებ­და თუ რა გა­ნუჭვ­რე­ტე­ლი შე­დე­გე­ბი შეიძ­ლე­ბა მოჰ­ყო­ლო­და ძალა­დო­ბას რუ­სი სამღვდე­ლოე­ბის მი­მართ"[17].

ამ რთულ ვი­თა­რე­ბა­ში საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დროე­ბით­მა მმართვე­ლო­ბამ დააჩ­ქა­რა საეკ­ლე­სიო კრების მოწ­ვე­ვი­სა და კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის არჩევ­ნე­ბის მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი სა­მუ­შაოე­ბი.

1917 წლის 3 აგვის­ტოს მიი­ღეს გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა საეკ­ლე­სიო კრების წი­ნას­წა­რი თათბი­რის მოწვე­ვის შესა­ხებ.

14 აგვის­ტოს გაი­მარ­თა თათ­ბი­რი, რომელ­ზე­დაც მოის­მი­ნეს ეპის­კო­პოს ან­ტონ გიორ­გა­ძი­სა და დეკა­ნოზ კა­ლისტ­რა­ტე ცინცა­ძის ინ­ფორ­მა­ციე­ბი პეტროგ­რად­ში ქარ­თუ­ლი ეკლე­სიის დელეგა­ციის საქ­მია­ნო­ბა­ზე. მათ აღნიშ­ნეს, თუ დი­დი დახ­მა­რე­ბა გაუ­წიეს ირაკ­ლი წერე­თელ­მა, კარ­ლო ჩხეი­ძემ და პროფ. ზუ­რაბ ავალიშ­ვილ­მა,[18] ამა­ვე თათბირ­ზე მიი­ღეს გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა საეკ­ლე­სიო კრების 8 სექტემ­ბერს გახსნის შესა­ხებ.

საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტოკე­ფა­ლიი­სათ­ვის დაუცხ­რო­მე­ლი მებრ­ძო­ლი ეპის­კო­პო­სი კირიო­ნი თით­ქო ჩრდილ­ში მოექ­ცა. ქართველ მორწ­მუ­ნე­თა ჯგუფ­მა, რომელ­საც მეთაუ­რობ­და ქრისტეფორე კა­პა­ნა­ძე რუ­სეთ­ში ინა­ხუ­ლა კირიო­ნი და მოუ­წო­და სამშობ­ლო­ში დაბ­რუ­ნე­ბა. "კირიონ­მა ყურადღე­ბი­სათ­ვის დი­დი მად­ლო­ბა გადაი­ხა­და, მაგრამ მან მტკი­ცე უა­რი შე­მოთ­ვა­ლა კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის არჩევ­ნებ­ში მო­ნა­წი­ლეო­ბა­ზე. ლეო­ნი­დი და მი­სი მომხ­რე­ნი მოსვე­ნე­ბას არ მომ­ცე­მე­ნო"[19]. ქართ­ვე­ლი საზო­გა­დოე­ბის და­ჟი­ნე­ბუ­ლი მოთხოვ­ნით იგი დაბრუნ­და სა­ქართ­ვე­ლო­ში და აქტიუ­რად ჩაე­ბა საეკ­ლე­სიო კრების მოსამ­ზა­დე­ბელ საქ­მია­ნო­ბა­ში. 13 აგვის­ტოს იგი დაესწ­რო სხდომას, სა­დაც ს. გორ­გა­ძემ წაი­კით­ხა მოხ­სე­ნე­ბა "საქართ­ვე­ლოს ეკ­ლე­სია და თანა­მედ­რო­ვე მო­მენ­ტი". 16 აგვის­ტოს საღა­მოს ყოვლადსამღვ­დე­ლო კირიო­ნის თავმჯდო­მა­რეო­ბით კრების მიერ მოსმე­ნილ იქ­ნა დროე­ბი­თი მმართვე­ლო­ბის კომი­სიის მიერ წარმოდ­გე­ნი­ლი პროექ­ტი საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ორგა­ნი­ზა­ციის შესა­ხებ. ამა­ვე დღეს მიი­ღეს გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა დაარს­დეს იუ­რი­დიუ­ლი კო­მი­სია სამართ­ლის პროექ­ტის შესამუ­შა­ვებ­ლად".[20]

1917 წლის 8 სექტემ­ბერს თბილის­ში, სიო­ნის საპატ­რიარ­ქო ტა­ძარ­ში გაიხს­ნა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის კრე­ბა, რომელ­საც 430-ზე მე­ტი დე­ლე­გა­ტი ესწ­რე­ბო­და. კრე­ბა გახს­ნა თბილელ­მა მიტრო­პო­ლიტ­მა ლეო­ნი­დმა. დასაწ­ყის­ში­ვე აზრ­თა სხვაო­ბა გამოიწ­ვია კრების თავმჯდო­მა­რის კანდი­და­ტუ­რის სა­კითხ­მა. არჩეულ იქ­ნა სა­მან­და­ტო კო­მი­სია, კრების პრე­ზი­დიუ­მი, რომელ­შიც შევიდ­ნენ რო­გორც საე­რო, ასე­ვე სა­სუ­ლიე­რო პი­რე­ბი. პრეზი­დიუ­მი­დან კრებას თავმჯდო­მა­რეობდ­ნენ სპირი­დონ კედია, ტრიფონ ჯა­ფა­რი­ძე, გიორ­გი ჟუ­რუ­ლი. კრებას დეპე­შით მიე­სალმ­ნენ ბერძ­ნე­ბი, რუ­სე­ბი, ბა­ქოს მაჰ­მა­დია­ნე­ბი.

9 სექტემ­ბერს საღა­მოს სხდო­მა­ზე წაკით­ხულ იქ­ნა ამიერ­კავ­კა­სიის სა­გან­გე­ბო კომი­ტე­ტის მი­ლოც­ვა საქართ­ვე­ლოს საეკ­ლე­სიო კრები­სად­მი. მი­სა­ლო­ცი დე­პე­შა მო­ვი­და კრების სა­ხელ­ზე სინო­დის ობერპ­რო­კუ­რო­რის კარტა­შე­ვი­სა­გან, რომე­ლიც, მარ­თა­ლია, აღია­რებ­და ქარ­თუ­ლი ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღდგე­ნის ფაქტს, მაგრამ ამა­ვე დროს მუქა­რით აცხა­დებ­და სა­სუ­ლიე­რო სასწავლებ­ლე­ბის გამო­ყო­ფის სა­კით­ხი პე­ტერ­ბურგ­ში სა­გან­გე­ბო კო­მი­სია­ზე უნ­და გა­დაწყ­დე­სო.[21]

10 სექტემ­ბერს კომი­სიის სხდო­მა­ზე იხი­ლე­ბო­და პე­ტერ­ბურგ­ში კარტა­შე­ვი­სათ­ვის გასაგ­ზავ­ნი წერი­ლის ტექს­ტი, აქ­ვე დაამტ­კი­ცეს საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის პროექ­ტის შემ­მუ­შა­ვე­ბე­ლი კომი­სიის შემად­გენ­ლო­ბა, აგ­რეთ­ვე საე­რო და სა­სუ­ლიე­რო განათ­ლე­ბის კო­მი­სია.[22] კა­მა­თი შეე­ხო ქართულ ეკ­ლე­სია­ში სამღვდელმ­თავ­რო ხა­რის­ხებს. პოლიევქ­ტოს კარბელაშ­ვი­ლის აზ­რით, ქარ­თუ­ლი ეკლესიი­სათ­ვის უც­ხო იყო მიტრო­პო­ლი­ტის წოდება. იგი ბერძ­ნუ­ლი­სა და რუსუ­ლის მიბაძ­ვას წარმოად­გენ­სო. კრე­ბა­ზე ამ საკითხ­თან დაკავ­ში­რე­ბით აზრ­თა სხვა­დასხ­ვაო­ბა წარმოიშ­ვა, მაგრამ საბო­ლოოდ მაინც არ გა­ვი­და პოლიევქ­ტოს კარბელაშ­ვი­ლის წი­ნა­და­დე­ბა.

საეკ­ლე­სიო კრე­ბა­ზე მსჯე­ლო­ბა იქო­ნიეს სოხუ­მის ეპარ­ქიის პრობლე­მე­ბის გა­მო. რუსე­თის ხელი­სუფ­ლე­ბა ცდილობ­და სოხუ­მის ეპარ­ქია ჩამოე­შო­რე­ბი­ნა საქართვე­ლო­სათ­ვის. ამ სა­კითხ­ზე საეკ­ლე­სიო კრების პოზი­ციას ამაგ­რებ­და ერ­თი წლის წინ 1916წ. აფ­ხაზ­თა შუამდგომ­ლო­ბის ტექს­ტი, რომლი­თაც მათ მიმარ­თეს რუსე­თის სი­ნოდს: "ამჟა­მად და­დის ხმა, რომ სი­ნოდ­ში პროექ­ტია სოხუ­მის ეპარ­ქიის გა­მო­ყო­ფი­სა საქართ­ვე­ლო­დან, რაც სამუ­და­მოდ დააბრ­კო­ლებს საეკ­ლე­სიო ინ­ტე­რე­სებს აფხა­ზეთ­ში. ქრისტია­ნო­ბის აღდგენი­სათ­ვის, რომე­ლიც გაქრო­ბის გზას ადგია და რომე­ლიც მოხ­და ზოგიერთ ეკლესიას­თან სრულიად დაუკავ­ში­რე­ბელ მი­ზეზ­თა გა­მო, სა­ჭი­როა ხალ­ხი­სა და მოძღვარ­თა დაახ­ლოე­ბა, შექმ­ნა ისე­თი პი­რო­ბე­ბი­სა, რაც ხელს შეუწ­ყობს ხალ­ხი­სა და სა­სუ­ლიე­რო მმართვე­ლო­ბის დაახ­ლოე­ბას. სარწმუნოებ­რივ სა­კითხ­ში პოლი­ტი­კას არ უნ­და ჰქონდეს ად­გი­ლი... სარწმუნოებ­რივ ინტე­რეს­თა დაცვის გა­მო გთხოვთ არ გამოგვ­თი­შოთ და არ გამოგვ­ყოთ ძველად­ვე არ­სე­ბუ­ლი წყობი­ლე­ბი­დან, რომე­ლიც შექმ­ნი­ლია საუ­კუ­ნეე­ბის განმავ­ლო­ბა­ში სა­ქართ­ვე­ლო­სა და აფხა­ზე­თის ის­ტო­რიუ­ლი და კულ­ტუ­რუ­ლი ცხოვრე­ბის მიერ".[23] საეკ­ლე­სიო კრებამ გაით­ვა­ლის­წი­ნა აფხა­ზე­თის დელე­გა­ტე­ბის თვალსაზ­რი­სი - კერძოდ, შექმ­ნი­ლი­ყო აფხა­ზეთ­ში ეპარ­ქია, რომლის მღვდელმ­თა­ვარს ეწო­დე­ბო­და ბედიელ-ცხუ­მე­ლი. ეპარ­ქიის მღვდელმ­თა­ვარს ქართულ­თან ერ­თად უნ­და სცოდ­ნო­და აფ­ხა­ზუ­რი და მეგ­რუ­ლი.

11-16 სექტემ­ბერს საკ­ლე­სიო კრე­ბა­ზე იხი­ლე­ბო­და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის პროექ­ტი. მიი­ღეს გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა 13 ეპარ­ქიის გახსნის შესა­ხებ. დებუ­ლე­ბის თანახ­მად საქართ­ვე­ლოს ეკ­ლე­სია იყო­ფო­და ეპარ­ქიე­ბად. ეპარ­ქიის უმაღ­ლე­სი მმართ­ვე­ლო­ბი­თი ორ­გა­ნო იყო საე­პარ­ქიო კრე­ბა.

დებუ­ლე­ბის თანახ­მად იქმ­ნე­ბო­და საეკ­ლე­სიო სა­სა­მართ­ლო, რომე­ლიც იყო­ფო­და საოლ­ქო, საე­პარ­ქიო და სა­კა­თა­ლი­კო­ზო სასამართლოებად. კრე­ბა­ზე კა­მა­თი გაი­მარ­თა იმის შესა­ხებ, აუ­ცი­ლე­ბე­ლი იყო თუ არა სა­კა­თა­ლი­კოზო საბჭოს წევრისათ­ვის უმაღ­ლე­სი გა­ნათ­ლე­ბა. ამ სა­კითხ­ზე შექმნილ­მა კომი­სიამ სასწავ­ლო ცენზის აუცი­ლებ­ლო­ბას დაუ­ჭი­რა მხა­რი. მაგრამ დელე­გატ­თა უმრავ­ლე­სო­ბამ არ გაი­ზია­რა ეს თვალსაზ­რი­სი. საეკ­ლე­სიო კრე­ბა­ზე ცხა­რე კა­მა­თი წარმოიშ­ვა დეკა­ნოზ კორ­ნე­ლი კეკე­ლი­ძის გამოსვ­ლის გა­მო, რომე­ლიც აღნიშ­ნავ­და,  რომ კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი­სა და ეპისკო­პო­სი­სათ­ვის ბე­რო­ბა აუ­ცი­ლე­ბე­ლი პი­რო­ბა არ ყო­ფი­ლი­ყო. კრების მო­ნა­წი­ლე­თა უმრავ­ლე­სო­ბამ არ გაი­ზია­რა კ. კეკე­ლი­ძის ეს მო­საზ­რე­ბა. კრებამ შესაძლებ­ლად მიიჩ­ნია მიე­ცათ უფ­ლე­ბა სა­სუ­ლიე­რო პირთათ­ვის წვერისა და თმის შეკ­რე­ჭი­სა.[24] საეკ­ლე­სიო კრებამ დი­დი ყურად­ღე­ბის მოის­მი­ნა სას­კო­ლო კომი­სიის მოხ­სე­ნე­ბა და დაად­გი­ნა სა­ქართ­ვე­ლო­ში არსე­ბულ ქალ­თა და ვაჟ­თა სა­სუ­ლიე­რო სასწავლებ­ლე­ბის გიმნა­ზიე­ბად გა­და­კე­თე­ბა, სა­დაც სასწავ­ლო პროგრა­მებ­ში განსა­კუთ­რე­ბუ­ლი ყუ­რად­ღე­ბა დაეთ­მო­ბო­და სა­სუ­ლიე­რო საგ­ნებს. საქართველოს ისტორიას, ქართულ ენასა და ლიტერატურას.

17 სექტემ­ბერს კრებამ თა­ვი­სი მუშაო­ბა დააგ­ვირგ­ვი­ნა სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის არჩევ­ნე­ბით. კრე­ბა­ზე გამოიკ­ვე­თა ორი კან­დი­და­ტუ­რა მიტრო­პო­ლიტ ლეო­ნი­დისა და ეპის­კო­პოს კირიო­ნის სა­ხით. შეიქმ­ნა ხმის დამთვ­ლე­ლი კო­მი­სია დეკანოზ ნი­კი­ტა თალაკ­ვა­ძის თავმჯდო­მა­რეო­ბით. ქართ­ვე­ლი ინტელი­გენ­ციის უმ­რავ­ლე­სო­ბა მხარს უჭერ­და ეპისკოპოს კირიო­ნის კანდი­და­ტუ­რას. სპე­ცია­ლუ­რი დე­პუ­ტა­ცია პართენ გოთუას, სოფრომ მგალობ­ლიშ­ვი­ლი­სა და იპო­ლი­ტე ვართა­გა­ვას შემადგენ­ლო­ბით ეწვია მიტრო­პო­ლიტ ლეო­ნი­დის და ურჩია მოეხს­ნა თა­ვი­სი კან­დი­და­ტუ­რა ეპის­კო­პოს კირიო­ნის სასარგებ­ლოდ. მიტრო­პო­ლიტ­მა ლეო­ნი­დიმ უა­რი გა­ნაც­ხა­და - მარწმუ­ნე­ბენ, რომ მე გა­ვი­მარჯ­ვე­ბო.

სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის არჩევ­ნებ­ში მონა­წი­ლეობ­და 430 დე­ლე­გა­ტი. 11 ხმით მე­ტი მიი­ღო და სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოს პატრიარ­ქად არჩეულ იქ­ნა ეპის­კო­პო­სი კირიო­ნი, სახელ­წო­დე­ბით კირიონ II.[25] კირიო­ნი და ლეო­ნი­დე არ­ჩევ­ნებს არ დასწრე­ბიან, არჩევ­ნე­ბის შემდეგ ახ­ლად არჩეუ­ლი კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი შემოიყ­ვა­ნეს სიო­ნის საპატ­რიარ­ქო ტა­ძარ­ში, უგა­ლო­ბეს "აქსიოს". მიტრო­პო­ლიტ­მა ლეო­ნიდ­მა, არჩევ­ნე­ბის შედე­გე­ბით აღელ­ვე­ბულ­მა, თა­ვი შეი­მაგ­რა და მიუ­ლო­ცა უწმი­დეს კირიონს "მე მიორ­კეც­დე­ბა ძალ­ღო­ნე, რომ მარ­ტო არა ვარ და მეგუ­ლე­ბით ჩვე­ნი ეკლე­სიის უმაღ­ლეს ხელმძღვა­ნე­ლად. ფიცს ვდებ მთე­ლი ჩე­მი არსე­ბით დაგეხ­მა­როთ ტვირთის ზიდ­ვა­ში".[26] აღნიშნა მან.

საეკ­ლე­სიო კრე­ბა­ზე აირ­ჩიეს ქუთა­თელ მიტროპოლიტად ან­ტონ გიორ­გა­ძე, ჭყონდი­დე­ლად ამბ­რო­სი ხელაია, ურბნე­ლ ეპისკოპოსად და­ვით კა­ჭა­ხი­ძე, ალავერ­დე­ლ ეპისკოპოსად პი­როს ოქ­რო­პი­რი­ძე.[27] კრებამ უცვლე­ლად და­ტო­ვა ეკლე­სიის დროე­ბი­თი მმართვე­ლო­ბის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა იმერეთის ეპის­კო­პოს გიორ­გი ალადაშ­ვი­ლის შესა­ხებ. თბილელ მიტრო­პო­ლი­ტად დარ­ჩა ლეო­ნი­დი. “კრებამ შეცდომა დაუშვა, როდესაც არ გააუქმა თბილელი მიტროპოლიტის სახელო და თბილელის ეპარქია არ შეუთავსა სრულიად საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქს. ამის გამო დაირღვა საეკლესიო კანონები და ნიკეის კრების მე-8, ხოლო ანტიოქიის მე-18 მუხლი, რომელთა მიხედვით ერთ ქალაქში ორი ეპისკოპოსის მოღვაწეობა ყოვლად დაუშვებელია.”[28] საეკ­ლე­სიო კრებამ შეი­მუ­შა­ვა "ძეგლის­წე­რაი წმი­დი­სა და ღვთითგანბრ­ძო­ბი­ლი­სა კრე­ბი­საი", რომელ­შიც ნათქ­ვა­მი იყო "ჩვენ მღვდელმთა­ვარ­ნი, მღვდელ­ნი და დია­კონ­ნი ქართველ­თა სა­ნა­თე­სა­ვოი­სა­ნი და ჩვე­ნი­ვე წარმომავ­ლი­ნე­ბელ­ნი­ცა, სურ­ვი­ლი­სა­მებრ და აღრ­ჩე­ვი­სა ქართ­ვე­ლი­სა ერი­სა, ვაც­ხა­დებთ თავ­სა ჩუენს, მწყემსად და მწედ წმინ­დი­სა ივე­რიის ეკ­ლე­სიი­სა. აღვთქ­ვამთ და ფიცს ვსდებთ მსახუ­რე­ბად მის­და ყო­ველ­თა სუ­ლი­თა, ყო­ველ­თა აღმოფშვინ­ვამ­დე ჩუენ­და, ამინ".[29]

საეკლესიო კრების შემდეგ მიზანმიმართული მუშაობა მიმდინარეობდა საქართველოს ეკლესიის მართველობის მოწესრიგებისათვის. იყო აზრი კათალიკოზთან დიდი საბჭოს და უხუცესთა კრებულის შექმნის საკითხებზე. კათალიკოზის ხუთი წლის ვადით არჩევის შესახებ. დოკუმენტის მიხედვით “უხუცესთა კრებული არის კოლექტიური პასუხისმგებელი და აღმასრულებელი დაწესებულება დიდი საბჭოსი,  რომელიც ახორციელებს საეკლესიო ცხოვრების ადმინისტაციულსა და სამეურნეო-საფინანსო დარგებს. იგი არ ერევა ეკლესიის სარწმუნოებრივი ცხოვრების აყვავების საქმეში რომელიც სავსებით მიკუთვნებული აქვს კათალიკოზს”.[30]

საქართველოს ეკლესიის საკათალიკოზო საბჭო რეგულარულად იკრიბებოდა და ერთი სხდომის დღის წესრიგი: 1917 წლის 21 წექტემბერი 1. ყოფილი სასინოდო კანტორის ჩაბარების საკითხი; 2. ეგზარქოსის ყოფილი კანცელარიის ჩაბარების საკითხი; 3. კათალიკოზის სასახლეში მცხოვრები რუსი ბერების გასახლების საკითხი; 4. საკათალიკოზო ჟურნალ “სვეტიცხოველის” გამოცემის საკითხი.[31]

საეკ­ლე­სიო კრების შემდეგ სულ მა­ლე 1 (14) ოქტომბერს სვეტიცხოვ­ლის საპატ­რიარ­ქო ტა­ძარ­ში საზეი­მო ვი­თა­რე­ბა­ში მოხ­და კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის კირიონ II აღ­საყდ­რე­ბა.

სპეციალური მოსაწვევი იტყობინებოდა: “მოწყალეო ხელმწიფევ! სრულიად საქართველოს საეკლესიო კრებამ 17 სექტემბერს ჩვენი ეკლესიის კათალიკოზ-პატრიარქად აღირჩია მისი უწმინდესობა კირიონ II. პირველ ოქტომბერს მცხეთას სვეტიცხოვლის ტაძარში მოხდება კურთხევა და საყდრად აყვანება მისი უწმინდესობისა. იმედია ყველა, ვისთვისაც ცხოვნების განახლებისა და თავისუფლების პრინციპს მნიშვნელობა აქვს, სიხარულით შეხვდება ამ დღესა, რითაც საქართველოში იწყება ახალი ხანა საეკლესიო ცხოვრებისა”.[32]

წირვის დამთავ­რე­ბის შემდეგ, რო­ცა კა­თა­ლი­კო­ზი კირიო­ნი თანმხლებ პირებ­თან ერ­თად ტაძრი­დან უნ­და გა­მო­სუ­ლი­ყო მიართ­ვეს წე­რი­ლი. წერი­ლის ავ­ტო­რი იტ­ყო­ბი­ნე­ბო­და, რო­გორც კი პატრიარ­ქი ეზო­ში გა­მო­ვი­დო­და, მას ხალხი­დან და­ქი­რა­ვე­ბუ­ლი მკვლე­ლი ეს­რო­და. კირიონ II, მიუ­ხე­და­ვად ასე­თი ინ­ფორ­მა­ციი­სა, ნე­ლი ნაბი­ჯით გასასვლე­ლის­კენ გაე­შუ­რა. ამ დროს მასთან გაჩნ­და ათამ­დე შეია­რა­ღე­ბუ­ლი პი­რი ყარა­მან კიკნა­ვე­ლი­ძის ხელმძღვა­ნე­ლო­ბით, ლოც­ვა-კურთ­ხე­ვა აი­ღო პატრიარ­ქის­გან და შეს­ძა­ხა _ მომე­ცით ხე­ლი თქვე­ნო უწმინ­დე­სო­ბავ! აბა ვინმემ გაბე­დოს თქვენ­ზე ია­რა­ღის აღ­მართ­ვა... კირიონ II დაცვის თანხლე­ბით ტაძრი­დან გა­მო­ვი­და. ფაქ­ტი ფრიად დამა­ფიქ­რე­ბე­ლი იყო. მზად­დე­ბო­და ახა­ლი დი­დი შეთქ­მუ­ლე­ბა, სამწუ­ხა­როდ, ქართ­ვე­ლი სა­ზო­გა­დოე­ბა ამ ფაქტს უბ­რა­ლო ინციდენ­ტად აღიქ­ვამ­და, მაგრამ შემდ­გო­მი მოვლე­ნე­ბის მსვლელო­ბამ ყვე­ლა­ფე­რი ნა­თე­ლი გა­ხა­და.

საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღდ­გე­ნი­სა და კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის არჩე­ვის შემდეგ, თბილის­ში უწ­მი­დე­სი და უნე­ტა­რე­სი კირიონ მეო­რის სა­ხელ­ზე მო­ვი­და მრავალ­რიც­ხო­ვა­ნი დე­პე­შე­ბი, მა­თი ავ­ტო­რე­ბი იყვნენ, რო­გორც უბ­რა­ლო ადა­მია­ნე­ბი, ასე­ვე გა­მო­ჩე­ნი­ლი მეც­ნიე­რე­ბი, განსხ­ვა­ვე­ბუ­ლი კონფე­სიე­ბის წარმომად­გენ­ლე­ბი.

ავტო­კე­ფა­ლიის აღდგე­ნით გა­მოწ­ვეუ­ლი, ქართ­ვე­ლი ხალხის სი­ხა­რუ­ლი, კარგად ჩანს კონსტან­ტი­ნე სიმონიშ­ვი­ლის წე­რილ­ში:

"უწმი­დეს კირიონს!

დღეს, როდე­საც ყვე­ლა ქართ­ვე­ლი ვი­საც კი უდუღს ქარ­თუ­ლი სისხ­ლი და ხა­რობს, მეც მათ შო­რის ერ­თი, ნე­ბას ვითხოვ სუ­ლით და გუ­ლით მოგი­ლო­ცოთ ეკლე­სიის აღდ­გე­ნა და მე­რე თქვე­ნი უწმი­დე­სო­ბის არ­ჩე­ვა სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქად. აგ­რე­თე გადმოგ­ცეთ მო­ლოც­ვა მთე­ლი დაობ­ლე­ბუ­ლი ბორჩა­ლოს მაზრის ქართ­ვე­ლი ერი­სა­გან. ბორჩა­ლოს ქართ­ვე­ლე­ბი არ კარგა­ვენ იმედს. ახ­ლა მაინც ამო­ვა მზე იმა­თი და იქაურ მრავალ გაპარ­ტა­ხე­ბულ ეკ­ლე­სიი­სა, რომელ­ნიც უპატ­რო­ნო­ბის გა­მო სხვა ერების­გან დაჩე­მე­ბულ იქ­ნა და ზო­გიც ძა­ლით წართ­მეუ­ლი".

საქართ­ვე­ლოს მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღდ­გე­ნა ი­ყო ერის პო­ლი­ტი­კუ­რი და რე­ლი­გიუ­რი თავისუფ­ლე­ბის მძლავ­რი ბიძგის მიმ­ცე­მი, მას გულგრილ­ი არა­ვინ დაუ­ტო­ვე­ბია.

 

 

თავი II

საქართ­ვე­ლოს მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკ­ლე­სია დამოუ­კი­დე­ბელ სა­ქართ­ვე­ლო­ში /1918-1921 წლებში./

1917 წლის 12 (25) მარტის სვეტიცხოვ­ლის დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის აქტს, რომელ­მაც საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღდ­გე­ნა მოჰყ­ვა, დი­დი სიხა­რუ­ლით შეხვდნენ სხვა­დასხ­ვა პო­ლი­ტი­კუ­რი პარტიე­ბის წარმომად­გენ­ლე­ბი. ამ დროს პე­ტერ­ბურგ­ში მოღ­ვა­წე ქართ­ვე­ლე­ბი საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის საკითხს იცავდ­ნენ რუსე­თის დროე­ბი­თი მთავრო­ბის წი­ნა­შე. ამ მხრივ გა­მორ­ჩეუ­ლია იყო პროფე­სორ ზუ­რაბ ავალიშ­ვი­ლის, კარ­ლო ჩხეი­ძი­სა და ირაკ­ლი წერე­თე­ლის დამ­სა­ხუ­რე­ბა.

საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დროე­ბი­თი მმართვე­ლო­ბის კომი­ტე­ტის დავა­ლე­ბით, 1917 წლის 9 ივნი­სი­დან 2 აგვის­ტომ­დე იმ­ყო­ფე­ბო­და პე­ტერ­ბურგ­ში. დელე­გა­ციის შემად­გენ­ლო­ბა­ში შედიოდ­ნენ ეპის­კო­პო­სი ან­ტონ გიორ­გა­ძე, დე­კა­ნო­ზი კა­ლისტ­რა­ტე ცინ­ცა­ძე, არ­ქი­მანდ­რი­ტი ამბ­რო­სი ხელაია.[1] ირაკ­ლი წერეთელ­მაც მხა­რი დაუ­ჭი­რა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დელე­გა­ციის მოთხოვ­ნებს. მან დელე­გა­ციის წევ­რებს უთხ­რა - მიუ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ ცუდ დროს მოგიხ­დათ აქ ჩა­მოსვ­ლა, ყო­ველ ღო­ნეს ვიხმარ, რომ ეს სა­კით­ხი მა­ლე გაირ­ჩეს. თუ არა, შეიძ­ლე­ბა ყვე­ლა­ფე­რი დავკარ­გოთ.[2]

საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დროე­ბი­თი მმართვე­ლო­ბის კომი­ტე­ტის სახე­ლით ეპის­კო­პოს­მა ან­ტონ გიორ­გა­ძემ წერი­ლით მი­მარ­თა ირაკ­ლი წე­რე­თელს "ჩვე­ნი ეკლე­სიის საქ­მე­ში სი­ნო­დი ჩარეუ­ლა, დაუდ­გე­ნიათ კა­თა­ლი­კო­ზი დაა­ბი­ნაონ მცხე­თა­ში, ხო­ლო რუ­სის მიტ­რო­პო­ლი­ტი თბილის­ში. ე.ი. ქართვე­ლებ­მა უნ­და აი­ღონ ხე­ლი დედაქა­ლაქ­ზედ, დე­და ეკლე­სია­ზედ, სიონ­ზედ. ამას ჩვენ ვერ დავთ­მობთ და უეჭ­ვე­ლად ატყ­დე­ბა სისხლისღვ­რა, რაც თქვენთვი­საც სამ­წუ­ხა­რო იქ­ნე­ბა".[3]

ვიმეორებთ, ქართველმა პოლიტიკურმა მოღვაწეებმა ყველაფერი გააკეთეს რუსეთის დროებით მთავრობას რომ ეცნო საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია.

საქართ­ვე­ლოს სახელმ­წი­ფოებ­რი­ვი დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის აღდგე­ნის შემდეგ კარ­ლო ჩხეი­ძე, ირაკ­ლი წე­რე­თე­ლი, ზუ­რაბ ავა­ლიშ­ვი­ლი უკ­ვე თბილის­ში ჩამოვიდ­ნენ იმედი იყო დამოუ­კი­დე­ბე­ლი საქართ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბა უკეთ ჩასწვ­დე­ბო­და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის წინაშე არსებულ პრობ­ლე­მებს.

საქართ­ვე­ლოს სახელმ­წი­ფოებ­რი­ვი დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის გამოც­ხა­დე­ბამ დი­დი სი­ხა­რუ­ლი გამოიწ­ვია ქართველ სამღვ­დე­ლოე­ბა­ში. უწმი­დეს­მა და უნე­ტა­რეს­მა, სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ­მა კირიონ II წერი­ლით მი­მარ­თა საქართ­ვე­ლოს ეროვ­ნულ საბჭოს: "თქვენ რჩეულ­ნო ივე­რიი­სა­ნო, უნ­და იხსნათ სამშობ­ლო განსაც­დე­ლი­სა­გან, თქვენ უნ­და მიიყ­ვა­ნოთ ნავთსა­ყუ­დელ­სა მყუდ­რო­სა და დაამ­ყა­როთ მას­ში ძმო­ბა, მშვი­დო­ბა, წესიე­რე­ბა და ბედ­ნიე­რე­ბა. თქვე­ნი ერ­თო­ბა, ერთსუ­ლოვ­ნე­ბა და დროის ვარა­მის განმსჭვ­რე­ტე­ლო­ბა წინ­დი არის იმი­სა, ვითარ­მედ "აღსდგე­ბიან მკუდარ­ნი". სა­ქართ­ვე­ლო განცხო­ველ­დე­ბა და ქართ­ვე­ლი ერი კვლავ აღ­ბეჭ­დავს მატია­ნე­თა ში­ნა კაცობ­რიო­ბი­სას საქ­მე­თა თვის­თა საგ­მი­რო­თა".[4]

საქართ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი საბჭოს ის­ტო­რიუ­ლი სხდომის მუშაო­ბა­ში, რომელ­მაც 1918 წლის 26 მაისს დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის დეკ­ლა­რა­ცია მიი­ღო, მონაწილეობდ­ნენ თბი­ლე­ლი მიტ­რო­პო­ლი­ტი ლეო­ნი­დი და არ­ქი­მანდ­რი­ტი ნა­ზა­რი (ლე­ჟა­ვა). ამ ისტორიულ მოვლენასთან დაკავშირებით საქართ­ვე­ლოს მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკლე­სიის სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბ­ჭო 1918 წლის 28 მაისს შეიკ­რი­ბა. სხდომას თავმჯდო­მა­რეობ­და უწ­მი­დე­სი და უნე­ტა­რე­სი კირიონ II. სხდო­მა­ზე მოის­მი­ნეს მოხ­სე­ნე­ბა საქართ­ვე­ლოს სახელმ­წი­ფოებ­რი­ვი დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის გამოც­ხა­დე­ბის შესა­ხებ და დაად­გი­ნეს: "საქართ­ვე­ლოს დამოუ­კი­დე­ბე­ლი რესპუბ­ლი­კის გამოც­ხა­დე­ბის აღსანიშ­ნა­ვად კვირას 2 ივ­ნისს წირვის შემდეგ სიო­ნის ტაძრი­დან და ქაშვე­თის ეკლე­სიი­დან მი­სი უწმინ­დე­სო­ბის კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის და თბი­ლე­ლი მიტრო­პო­ლი­ტის ზემდგომ­ლო­ბით სამღვ­დე­ლოე­ბა გაე­მარ­თე­ბა ლიტა­ნიით თავისუფ­ლე­ბის მოე­დან­ზე, სა­დაც გადახ­დილ იქ­ნე­ბა სა­მად­ლო­ბე­ლი პა­რაკ­ლი­სი".[5]

2 ივ­ნი­სი, კვი­რა დღეს, განსაკუთ­რე­ბით საზეი­მო დღე იყო თავისუფ­ლე­ბის მოე­დან­ზე. თბილი­სის მო­სახ­ლეო­ბა, ვისთვი­საც ძვირ­ფა­სი იყო საქართ­ვე­ლოს დამოუ­კი­დებ­ლო­ბა, აქ მო­სუ­ლი­ყო. ქართ­ვე­ლი სა­სუ­ლიე­რო იერარქთათ­ვის ეს იყო ორმა­გად სა­სი­ხა­რუ­ლო დღე ასწ­ლო­ვა­ნი და­მამ­ცი­რე­ბე­ლი მონო­ბი­სა­გან გან­თა­ვი­სუფლ­და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიაც და სახელმ­წი­ფოც. "აღარ ვართ მო­ნა, არა­მედ აზნაურ", ასე დაიწ­ყო თა­ვი­სი სიტყ­ვა უწმი­დეს­მა კირიონ II, რომელ­მაც მიუ­ლო­ცა ქართველ ხალხს დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის აღდ­გე­ნა და მოუ­წო­და ერთია­ნო­ბი­სა და სამშობ­ლოს უან­გა­რო სამსა­ხუ­რი­სა­კენ.

საქართ­ვე­ლოს ეკ­ლე­სია მომდევ­ნო წლებშიც ასე­ვე განსა­კუთ­რე­ბუ­ლი ზეი­მით აღნიშ­ნავ­და სახელმ­წი­ფოებ­რი­ვი დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის აღდგენის დღეს. 1919 წლის 19 მაისს საქართ­ვე­ლოს მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკლე­სიის სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭო­სად­მი მი­მართ­ვა­ში უწ­მი­დე­სი და უნე­ტა­რე­სი ლეო­ნი­დი აღნიშ­ნავ­და - მიმ­დი­ნა­რე თვის 26 რიცხ­ვი წარმოად­გენს ბრწყინ­ვა­ლე ეროვ­ნულ დღესასწაულს და ეკლე­სიაც მო­ვა­ლეა მო­ნა­წი­ლეო­ბა მიი­ღოს მის ზეი­მო­ბა­ში" - საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ­მა წერი­ლით მი­მარ­თა ალავერ­დის ეპის­კო­პოს პი­როსს, ჭყონდი­დელ და ცხუმელ-ბედიელს ამბრო­სის, ურბნელ და­ვითს, ქუთა­თელ-გაე­ნა­თელ ნა­ზარს, რა­თა გაე­ცათ სა­თა­ნა­დო განკარ­გუ­ლე­ბა ეპარ­ქიებ­ში საქართ­ვე­ლოს დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის დღის შესა­ფე­რის დო­ნე­ზე აღსანიშ­ნა­ვად. უწ­მი­დე­სი და უნე­ტა­რე­სი ლეო­ნი­დის აზ­რით, თავი­სუფ­ლე­ბა ყვე­ლა­ფე­რია თითოეუ­ლი პიროვნე­ბი­სათ­ვის და მთე­ლი ერისათ­ვის. "იგი მე­ტად ნა­ზი და აზი­ზი ბუ­ნე­ბი­საა. იგი მარ­ტო იქ ხა­რობს და ფეს­ვებს იდ­გამს, სა­დაც ტრია­ლებს `სუ­ლი უფ­ლი­სა", ე.ი. სა­დაც ადა­მია­ნი ადამიანს სცნობს, ერთი­მეო­რეს აფა­სებს, თითოეუ­ლი პი­როვ­ნე­ბა ხელშეუ­ხე­ბელ საუნ­ჯე­დაა ცნო­ბი­ლი, სხვისად­მი სამ­სა­ხუ­რი, სხვისთვის თავ­და­დე­ბა, სხვი­სი ამაღ­ლე­ბა და გა­ხა­რე­ბა საკუ­თარ ბედ­ნიე­რე­ბა­დაა აღია­რე­ბუ­ლი, სა­დაც ყველამ იცის სა­კუ­თა­რი თა­ვის ალაგმ­ვა, შეზღუდ­ვა, და­ჭე­რა და შე­ვიწ­როე­ბა, რომ მე­ზო­ბელს, თა­ვის მსგავს ადამიანს არა­ვი­თა­რი ზია­ნი, არა­ვი­თა­რი უსია­მოვ­ნე­ბა, არა­ვი­თა­რი მწუ­ხა­რე­ბა სიმ­წა­რე არ მია­ყე­ნოს, არც სიტყვით და არც საქმით".[6] უწ­მი­დე­სი ლეო­ნი­დის ამ სიტყ­ვებს აქტუა­ლო­ბა დღესაც არ დაუ­კარ­გავს ჩვენთვის.

საქართ­ვე­ლოს ხელისუფ­ლე­ბამ ევ­რო­პა­ში სპე­ცია­ლუ­რი მისიით წარგზავ­ნა დე­ლე­გა­ცია ზ. ავალიშ­ვი­ლის, დ. ღამბა­ში­ძის, კ. ჩხეი­ძი­სა და ირ. წერეთ­ლის შემადგენ­ლო­ბით, რომელ­თაც ყვე­ლა­ფე­რი უნ­და ეღო­ნათ, რა­თა ევრო­პის სახელმწიფოებს ეც­ნოთ საქართ­ვე­ლოს სახელმწიფოებრივი დამოუ­კი­დებ­ლო­ბა, მაგრამ "ანტან­ტის სა­ხელმ­წი­ფოე­ბი საქართ­ვე­ლოს იუ­რი­დიულ ცნობას აჭია­ნუ­რებდ­ნენ. ამის მი­ზე­ზი არც ისე ძნე­ლი გამო­საც­ნო­ბი იყო. გამარჯ­ვე­ბულ მო­კავ­ში­რე­თა ძი­რი­თა­დი მი­ზა­ნი 1919 წელს რუსე­თის საბ­ჭო­თა ხელისუფ­ლე­ბის დამ­ხო­ბა და ამ ქვე­ყა­ნა­ში კაპი­ტა­ლის­ტუ­რი წყობი­ლე­ბის აღდ­გე­ნა იყო, რა­შიც მთავარ იმედს კოლ­ჩა­კი­სა და დენი­კი­ნის არმიებ­ზე ამყა­რებდ­ნენ. ეს გე­ნერ­ლე­ბი კი ერთია­ნი და გა­ნუ­ყო­ფე­ლი რუსე­თის რეამი­ნა­ციი­სათ­ვის იბრძოდ­ნენ".[7] რო­ცა ანტან­ტამ ამიერ­კავ­კა­სია დე-ფაქტოდ აღია­რა, ეს ფაქ­ტი სა­ქართ­ვე­ლო­ში დიდ წარმა­ტე­ბად აღიქ­ვეს, ამის გა­მო­ძა­ხი­ლი იყო 1920 წლის 17 იან­ვარს თავისუფ­ლე­ბის მოე­დან­ზე სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ ლეო­ნი­დის მიერ საზეი­მო პარაკ­ლი­სის გა­დახ­და, სა­დაც უწ­მი­დე­სი ლეო­ნი­დი აღნიშ­ნავ­და: "ქვეყ­ნიე­რე­ბა­ზე გონიე­რი არსები­სათ­ვის დამოუ­კი­დებ­ლო­ბა­ზე უძ­ვირ­ფა­სე­სი არ არ­სე­ბობს რა კაცისათ­ვის, თუ ის ღირსეუ­ლად ატა­რებს ამ სა­ხელს, თავი­სუფ­ლე­ბა მა­ცოცხ­ლე­ბე­ლი მზეა და ამ დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის, თავისუფ­ლე­ბის ღირსად გამოგვაც­ხა­დეს და გვიცნეს დღეს ევ­რო­პი­სა და ამე­რი­კის უძლიე­რეს­მა ერებ­მა".[8]

საქართ­ვე­ლოს მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკ­ლე­სია ოპე­რა­ტიუ­ლად ეხმაუ­რე­ბო­და არა მარ­ტო საქართ­ვე­ლოს საერ­თა­შო­რი­სო აღია­რე­ბის პრობ­ლე­მებს, არა­მედ მეზო­ბელ ქვეყნებ­თან სა­ზა­ვო ხელშეკ­რუ­ლე­ბის თითოეულ მუხლს. 1917 წლის 12 მარტის საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის აქ­ტის შემდეგ მიი­ღეს საქართ­ვე­ლოს საკა­თა­ლი­კო­ზოს ტერი­ტო­რიის, საზღვრე­ბის შესა­ხებ რომლის თანახმად - საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის იურის­დიქ­ციას ექ­ვემ­დე­ბა­რე­ბა მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი მო­სახ­ლეო­ბა აფ­ხა­ზე­თიდან, ვიდ­რე გი­შის-თა­ვამ­დე აღმოსავ­ლე­თით, გი­შის წყა­ლი და ხა­ზი მტკვარ-არაქ­სის შესარ­თა­ვამ­დე: სამხრე­თით - მტკვა­რი ალაზ­ნის შესარ­თა­ვი­დან ქციის შესარ­თა­ვამ­დე, აქე­დან მთე­ბი, რომელ­ნიც მისდე­ვენ მდი­ნა­რე ბორჩა­ლოს აუ­ზის მარჯვნით და მიად­გე­ბიან მტკვარ-არაქ­სის წყალგამ­ყოფ ქედს. და შემდეგ თვით ეს წყალგამ­ყო­ფი ქე­დი, ვიდ­რე აბო­ცამ­დე. აქე­დან საზღ­ვა­რი გა­დაჰკ­ვეთს არ­თაფ­ჩაი­სა, ჩილტირ-ჩაის სათავეებს. მიჰყ­ვე­ბა ხე­ლახ­ლა მტკვარ-არაქ­სის წყალგამ­ყოფ ქედს, შემდეგ ირაჯ­ლუს ქედს, დაჰკ­ვეთს ჭორო­ხის აუზს. გურ­ჯი ბოღაზ­თან და ლაზის­ტა­ნის ქე­დით მიად­გე­ბა შავ ზღვას გონიი­დან გაგრამ­დე.[9] რო­ცა დე­მოკ­რა­ტიუ­ლი საქართ­ვე­ლოს მთავრო­ბამ თურქეთ­თან და­დო სა­ზა­ვო ხელშეკ­რუ­ლე­ბა, აქ არ­სად არ იყო საუ­ბა­რი ბათუ­მის ოლ­ქის, ახალ­ცი­ხის და ახალ­ქა­ლა­ქის მაზრე­ბის მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი მოსახ­ლეო­ბის შესა­ხებ. 1918 წლის 10 ივ­ლისს სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის მოსაყრ­დემ თბილელ­მა მიტრო­პო­ლიტ­მა ლეო­ნიდ­მა წერი­ლით მი­მარ­თა საქართ­ვე­ლოს სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს, სა­დაც აღ­ნიშ­ნა ამ საკით­ხის მკაფიოდ არ წარმო­ჩე­ნამ შეიძ­ლე­ბა დი­დი ვნე­ბა მოუ­ტა­ნოს საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ინ­ტე­რე­სებს. "ამი­ტომ ვკადნიერ­დე­ბი და მოკრძა­ლე­ბით ვთხოვ სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს ახ­ლა­ვე ინე­ბოს შუა­მავ­ლო­ბა საქართ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი საბჭოს წი­ნა­შე, რა­თა თურქეთ­თან და­დე­ბუ­ლი ზა­ვის პირო­ბებ­ში შეტა­ნილ იქ­ნას ცალ­კე მუხლად იმგ­ვა­რი დე­ბუ­ლე­ბა, რომ ბათუ­მის ოლ­ქის, ახალ­ცი­ხი­სა და ახალ­ქა­ლა­ქის მაზრე­ბის მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი მო­ნასტ­რე­ბი, ეკ­ლე­სიე­ბი და ერი, რო­გორც გა­ნუკ­ვე­თე­ლი ნა­წი­ლი სრულიად საქართ­ვე­ლოს სა­კა­თა­ლი­კო­ზო ეკ­ლე­სიი­სა, კვლავინ­დე­ბუ­რად დარჩნენ უკა­ნასკ­ნე­ლის წიაღ­ში და მართ­ვა-გამ­გეო­ბა­ში".[10]

საქართ­ვე­ლოს სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბ­ჭო ოპე­რა­ტიუ­ლად გამოეხ­მაუ­რა საინ­გი­ლო­ში მართლმა­დი­დე­ბელ ქრისტიან­თა პრობ­ლე­მებს, რომე­ლიც 1918 წელს შეიქმ­ნა. უწ­მი­დე­სი და უნე­ტა­რე­სი კირიონ II ლოც­ვა-კურთხე­ვით შეიქმ­ნა კო­მი­სია მ. ჯანაშ­ვი­ლის, რ. ივანიც­კის (ინ­გი­ლო) და ქრ. ციცქიშ­ვი­ლის შემადგენ­ლო­ბით, კომისიას დეტა­ლუ­რად უნ­და შეეს­წავ­ლა შექმ­ნი­ლი ვი­თა­რე­ბა და შე­სუ­ლი­ყო წინა­და­დე­ბით ამიერ­კავ­კა­სიის მაჰმა­დიან­თა მუფთის წი­ნა­შე, რა­თა გავ­ლე­ნა მოეხ­დი­ნა მაჰმა­დია­ნებ­ზე...

სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს სხდო­მა­ზე ასე­ვე განი­ხი­ლეს სოჭის რაიონ­ში შექმ­ნი­ლი ვი­თა­რე­ბა, სა­დაც დენი­კი­ნის რაზმებ­მა არაერთ­ხელ დაარ­ბიეს ქარ­თუ­ლი სო­ფე­ლი პლასტუნ­კა, გაძარც­ვეს ქარ­თუ­ლი ეკ­ლე­სია. სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭომ სთხო­ვა მთავრო­ბას ქმე­დი­თი ზო­მე­ბი მიე­ღო ქართ­ვე­ლი მოსახ­ლეო­ბის დასა­ცა­ვად.

საქართ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტიუ­ლი რესპუბ­ლი­კის ხელი­სუფ­ლე­ბა მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკლე­სიის ში­და საქმეებ­ში არ ერეო­და. მათ მიი­ღეს კა­ნო­ნი ეკლე­სიის სახელმ­წი­ფო­სა­გან გამო­ყო­ფის შესა­ხებ, თუმ­ცა თა­ვი­სი შესაძლებ­ლო­ბის ფარგლებ­ში ეხ­მა­რე­ბო­და კი­დეც მას.საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია კათალიკოზ-პატრიარქ კირიონ II ხელმძღვანელობით ქვეყანაში შექმნილი ურთულესი ეკონომიკური თუ პოლიტიკური ვითარების მიუხედავად ცდილობდა დაებრუნებინა თავისი ისტორიული ფუნქცია. მაგრამ ამ გზაზე დიდ წინააღმდეგობებს აწყდებოდა. 1918 წლის 27 ივნისის გაზეთმა "საქართ­ვე­ლომ" სამ­წუ­ხა­რო ცნო­ბა მია­წო­და ქართველ მკითხ­ველს: "სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათალი­კოზ-პატრიარ­ქი, უწ­მი­დე­სი და უნე­ტა­რე­სი კირიონ II 26 ივ­ნისს სოფ. მარტ­ყოფს გაემგ­ზავ­რა საპატ­რიარ­ქო რეზი­დენ­ცია­ში... 27 ივ­ნისს დი­ლით იგი მიც­ვა­ლე­ბუ­ლი იპო­ვეს მის სა­წოლ ოთახ­ში". გა­ზეთ "საქართ­ვე­ლოს" რე­დაქ­ცია მოე­რი­და იმის თქმას, რაც ელ­ვის სისწრა­ფით მოე­დო მთელ საქართ­ვე­ლოს - კა­თა­ლი­კო­ზი რევოლ­ვე­რის ტყვიით იყო განგ­მი­რუ­ლი. ცნო­ბი­ლი სა­ზო­გა­დო მოღ­ვა­წე რ. ინ­გი­ლო (ივა­ნიც­კი) წერ­და: "მარტყო­ფის მონასტ­რის საი­დუმ­ლო უც­ნო­ბია! რა მოხ­და წმ, ანტო­ნის მონას­ტერ­ში, დანამდ­ვი­ლე­ბით არა­ვინ იცის... საუ­კუ­ნეებ­ში წარხდო­მილ­მა უნე­ტა­რეს­მა კათა­ლი­კოზ­მა საფლავ­ში ჩაი­ტა­ნა მარტყო­ფის ტრაგე­დიის ახს­ნა, მი­სი სა­სიკვ­დი­ლო ია­რა­ზე მიკ­რუ­ლი ხე­ლი კი ჰფა­რავს უღრმეს მწუხარე­ბას­თან ერ­თად მი­ვარდ­ნი­ლი მონასტ­რის საიდუმ­ლოე­ბა­საც".

უწმინდესი და უნეტარესი კირიონ II დაკრძალეს 1917 წლის 7 ივლისს სიონის საპატრიარქო ტაძარში. ფრიად დამაფიქრებელი იყო დეკანოზ ნიკიტა თალაკვაძის სიტყვა, რომელშიც ჩანდა ის საშინელი ატმოსფერო რომელშიც უხდებოდა მოღვაწეობა კათალიკოზ კირიონ II - “არ ვიცი შენი ასეთი მოულოდნელი და უცნაური სიკვდილი ჩვენი გაუგებრობის თუ უმადურობის ნაყოფია – აღნიშნავდა ნ. თალაკვაძე – ვერ გამიგია რას ვთხოულობდით კიდევ შენგან?! სხვა ქვეყანაში ასეთ ნაამაგარ, დამშვრალ მცხოვან მოღვაწეს დაასვენებენ ხოლმე, სიბერის ჟამს დაუტკბობენ, განვლილი ტანჯვა-წამებას დაუამებენ და თუ კიდევ სამოღვაწოდ მოიწვევენ, მაშინ თავს ევლებიან მას, ტვირთს უმსუბუქებენ, რათა მისს სიბრძნე გამოცდილებით ასარგებლონ ქვეყანა. ჩვენ ასე ვერ მოვიქეცით... ქედმაღლობა, გამძვინვარებული შური, საარაკო თავხედობა გამოვიჩინეთ...”[11]

საქართ­ვე­ლოს ავ­ტო­კე­ფა­ლიააღდ­გე­ნი­ლი ეკლე­სიის პირ­ვე­ლი კათო­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის, ბრწყინ­ვა­ლე მეცნიე­რის და მოღვა­წის, უწ­მი­დე­სი და უნე­ტა­რე­სი კირიონ II მკვლელო­ბამ ფრიად დაამ­წუხ­რა სა­ქართ­ვე­ლო, დაიწ­ყო გა­მო­ძიე­ბა, გაჩნ­და მკვლელო­ბის სხვა­დასხ­ვა ვერ­სიე­ბი, აგორ­და ჭორე­ბიც, მაგრამ იმხა­ნად სა­ქართ­ვე­ლო­ში შექმ­ნი­ლი ვითა­რე­ბის გა­მო გამძაფ­რე­ბუ­ლი გრძნო­ბე­ბი თანდა­თან დაცხ­რა და მარტყოფ­ში დატ­რია­ლე­ბუ­ლი ტრაგე­დიაც მიე­ცა დავიწ­ყე­ბას. მა­რა­დიუ­ლო­ბა­ში გა­და­ვი­და იმ ადა­მიან­თა სულე­ბიც, ვინც ბევ­რი რამ იცო­და მარტყოფ­ში მომხ­და­რი ამბე­ბის შესა­ხებ. უფრო­სე­ბის მონათხ­რო­ბი­დან მხოლოდ თი­თო-ორო­ლა კაცს გაუ­გო­ნია 1918 წლის 27 ივნი­სის ტრაგე­დიის შესა­ხებ.

XX საუკუნის 90-იან წლებში ქართულ პრე­სა­ში გაჩნ­და პუბ­ლი­კა­ციე­ბი, რო­მელ­თა ავ­ტო­რე­ბი ცდილო­ბენ პა­სუ­ხი გასცენ კითხვას, რა მოხ­და მარტყო­ფის მონას­ტერ­ში თითქმის ოთხ­მო­ცდა ორი წლის წინ, რა­ტომ დარ­ჩა გაურკ­ვე­ვე­ლი ილია ჭავჭა­ვა­ძის მუ­ხა­ნა­თუ­რი მკვლელო­ბის მსგავ­სი ტრა­გე­დია. კირიონ II მკვლელო­ბის საქმის მოძიე­ბი­სა და შესწავ­ლის მიზნით აუ­ცი­ლე­ბე­ლია განვი­ხი­ლოთ კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის დაღუპ­ვის შესახებ გავრცელებული ვერ­სიე­ბი და ვაჩვე­ნოთ მა­თი მეტნაკ­ლე­ბი სან­დოო­ბა.

I ვერ­სია. სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ­მა კირიონ II თა­ვი მოიკ­ლა სა­კუ­თა­რი რევოლ­ვე­რით. ეს შემ­ზა­რა­ვი სიც­რუე გაავრ­ცე­ლეს კირიონ II მტრებ­მა მი­სი სიკვდი­ლის ნამდ­ვი­ლი მიზე­ზე­ბის გასაყალ­ბებ­ლად და მი­სი სახე­ლის დისკრე­დი­ტა­ციის მიზნით. კა­ცი, რომელ­მაც საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტოკე­ფა­ლიი­სათ­ვის შეუდ­რე­კე­ლი ბრძოლის გა­მო გადაი­ტა­ნა დამ­ცი­რე­ბა, შე­ვიწ­როე­ბა და განსაც­დე­ლი, სულიე­რად არასდ­როს არ გამტყ­და­რა და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მეთაურობის ჟამს იკ­ლავს თავს? - რო­გორ, თა­ვი მოიკ­ლა და რე­ვოლ­ვე­რი და­კე­ტა? - წერ­და დე­კა­ნო­ზი ნ. თა­ლაკ­ვა­ძე, მაშინ­დელ­მა გამო­ძიე­ბამ დაა­დას­ტუ­რა, რომ ტყვიე­ბი, რომე­ლიც კათა­ლი­კოზ-პატრიარქს ჰქონ­და მოხვედ­რი­ლი, მიცვალე­ბულ­თან დაგ­დე­ბუ­ლი რე­ვოლ­ვე­რი­სა არ იყო. რო­გორც ქრის­ტე­ფო­რე კაპა­ნა­ძის მოგო­ნე­ბი­დან ირკ­ვე­ვა (მოგ­ვა­წო­და მის­მა შვილიშ­ვილ­მა დ. კაპა­ნა­ძემ), კათა­ლი­კოზ-პატრიარქს 26 ივ­ნისს გადაუწყ­ვე­ტია მარტყო­ფის საპატ­რიარ­ქო რეზი­დენ­ცია­ში წასვ­ლა, სა­მუ­შაო მასა­ლე­ბიც წაუ­ღია. თან მიჰყვებოდ­ნენ არ­ქი­მანდ­რი­ტი ტა­რა­სი (კან­დე­ლა­კი), ქრის­ტე­ფო­რე (კა­პა­ნა­ძე) და ვასილ კბილაშვილი, მაგრამ უწმი­დეს პატრიარქს ეტლ­ში ჩაჯდო­მი­სას გახ­სე­ნე­ბია, რომ საპატ­რიარ­ქო ბიბლიო­თე­კი­დან უნ­და წამოე­ღო რა­ღაც წიგ­ნე­ბი, ამი­ტომ ქრის­ტე­ფო­რე კა­პა­ნა­ძე დარ­ჩე­ნი­ლა და მეო­რე დღეს წიგნე­ბიც წაუ­ღია მარტყოფ­ში, მაგრამ იქ უკ­ვე ტყვიით განგ­მი­რუ­ლი კათა­ლი­კო­ზის ნეშ­ტი დახვედ­რია. კა­ცი, რომელ­მაც ­სა­მუ­შაო წიგ­ნე­ბი წაი­ღო, თა­ვის მოკვლას არ განიზ­რა­ხავ­და. გამოძიებამ, რომელსაც ი.კობიაშვილი წარმართავდა 1919წ. 11 აგვისტოს დადგენილებით ვერავითარი ეჭვი ვერ შეიტანა კათალიკოზის თვითმკვლელობაში? კათა­ლი­კოს-პატრიარ­ქის კირიონ II თა­ვის მოკვლის ცრუ ვერ­სია გაავრ­ცე­ლა გაზ. "ახა­ლი სიტყვის" გარ­შე­მო შეკრე­ბილ­მა კირიონ II მო­ძუ­ლე ხალხ­მა. სწორედ მა­თი სურ­ვი­ლი იყო, კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის კირიონ II ნეშ­ტი მარტყოფ­ში­ვე დაეკრ­ძა­ლათ უჩუმ­რად, მაგრამ არ გამოუ­ვი­დათ".[12]

II ვერ­სია. კირიონ II მკვლე­ლო­ბა დაბრალ­და არქი­მანდ­რიტ ტარა­სის (კან­დე­ლა­კი), რომე­ლიც მას თან ახლ­და მარტყოფ­ში. ამ ვერსიის მომხ­რე­ნი აცხა­დებდ­ნენ, რომ ოთა­ხი, რომელ­შიც კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი კირიონ II ისვე­ნებ­და, ერ­თის მხრივ ცი­ცა­ბო კლდეს ეყრდ­ნო­ბო­და, და მას­ში მხოლოდ იმ ოთა­ხი­დან შეიძ­ლე­ბო­და შესვ­ლა, სა­დაც არ­ქი­მანდ­რი­ტი ტა­რა­სი იყო. დი­ლით, რო­ცა პატრიარ­ქი არ გა­მო­ვი­და, შევიდ­ნენ და ტყვიით განგ­მი­რუ­ლი ნა­ხეს თა­ვის­სა­ვე სა­წოლ­ში. ცნო­ბი­ლი სა­ზო­გა­დო მოღ­ვა­წე იო­სებ იმე­დაშ­ვი­ლი წერ­და, რომ არ­ქი­მანდ­რი­ტი ტა­რა­სი მოის­ყი­დეს და გაა­ჩუ­მე­სო. ეს ვერ­სია ნაკლე­ბად და­სა­ჯე­რე­ბე­ლია, რადგან არ­ქი­მანდ­რი­ტი ტა­რა­სი იყო კირიონ II პი­რა­დი მდი­ვა­ნი და იკო­ნო­მი­სი. თან ახლ­და მას გადა­სახ­ლე­ბა­ში, ეხ­მა­რე­ბო­და და უმსუ­ბუ­ქებ­და გა­სა­ჭირს. მან­ვე უპატ­რო­ნა კირიონ II მდიდარ მემკვიდ­რეო­ბას და მო­წეს­რი­გე­ბუ­ლი გა­დას­ცა სიძ­ვე­ლე­თა მუზეუმს. და, თუ დღეს საქ. მეც­ნიე­რე­ბა­თა აკა­დე­მიის კ. კეკე­ლი­ძის სახ. ხელნა­წერ­თა ინსტი­ტუტ­სა და საის­ტო­რიო არ­ქივ­ში კირიონ II ფონ­დე­ბია, ეს არქი­მანდ­რიტ ტარა­სის დამ­სა­ხუ­რე­ბა იყო.

III ვერ­სია. კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის კირიონ II მკვლე­ლო­ბა­ში ბრა­ლი დასდეს მიტრო­პო­ლიტ ლეო­ნი­დს (ოქ­რო­პი­რი­ძე). ეპის­კო­პო­სე­ბი კირიო­ნი და ლეო­ნი­დე ერ­თად იბრძოდ­ნენ საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღსად­გე­ნად. ისი­ნი ერ­თად იყვნენ 1906 წლის იან­ვარ­ში პე­ტერ­ბურგ­ში სინო­დის სხდო­მა­ზე და იგერიებდ­ნენ ქარ­თუ­ლი ეკლე­სიის მო­ძუ­ლე­თა შე­მო­ტე­ვებს. შემდეგ მოვ­ლე­ნე­ბი ისე სწრაფად განვი­თარ­და, რომ 1917 წლის 12 (25) მარტს საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიამ ავ­ტო­კე­ფა­ლია აღდგე­ნი­ლად გამოაც­ხა­და, შეიქმ­ნა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის დროე­ბი­თი კომი­ტე­ტი ეპის­კო­პოს ლეო­ნი­დის მეთაუ­რო­ბით. დაიწ­ყო მზა­დე­ბა დი­დი საეკ­ლე­სიო კრების ჩასატა­რებ­ლად, რომელ­საც უნ­და აერ­ჩია სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი, ქართველ მორწ­მუ­ნე­თა ჯგუ­ფი ქრის­ტე­ფო­რე კაპა­ნა­ძის მეთაუ­რო­ბით ჩა­ვი­და რუ­სეთ­ში და მოსთ­ხო­ვა კირიონს სამშობ­ლო­ში დაბ­რუ­ნე­ბა, მან მად­ლო­ბა მოახ­სე­ნა ქართულ დეპუ­ტა­ციას ყუ­რად­ღე­ბი­სა და მხარდაჭე­რი­სათ­ვის, მაგრამ მტკი­ცე უა­რი გა­ნაც­ხა­და - სა­ქართ­ვე­ლო­ში ლეო­ნი­დი და მი­სი მომხ­რეე­ბი წყალს არ დამიწ­მენ­დე­ნო. იგი მაინც ჩამოიყ­ვა­ნეს სა­ქართ­ვე­ლო­ში და თითქმის გაპატრიარ­ქე­ბულ ლეო­ნი­დს აჯო­ბა არჩევ­ნებ­ში. ეს მო­მენ­ტი გამოი­ყე­ნეს ქარ­თუ­ლი ეკლე­სიის არაკეთილ­მო­სურ­ნეებ­მა და მათ შო­რის გააღ­ვი­ვეს შუღ­ლი და დაპი­რის­პი­რე­ბა. კათო­ლი­კოს-პატრიარქ­სა და თბილელ მიტ­რო­პო­ლიტს შო­რის წარ­მო­შო­ბი­ლი უთანხ­მოე­ბა­ნი დაიხ­ვიეს ხელ­ზე ლეო­ნი­დის მტრებ­მა და გაავრ­ცე­ლეს ის აზ­რი, რომ კათალიკოზ კირიონ II მკვლე­ლო­ბა­ში ბრა­ლი მიტრო­პო­ლიტ ლეო­ნი­დს მიუძღ­ვი­სო.

IV ვერ­სია. კათო­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის კირიონ II მკვლე­ლო­ბა­ში ზნეობ­რივ პასუხისმ­გებ­ლო­ბას ვერ გაექ­ცე­ვიან ჟურნალ "ახა­ლი სიტყვის" გარ­შე­მო შე­მოკ­რე­ბი­ლი კალმოს­ნე­ბი. ამ ჟურნალ­ში სისტე­მა­ტუ­რად ქვეყნ­დე­ბო­და ჯაჭვა­ძის წე­რი­ლე­ბი, რო­მელ­თა ავ­ტო­რე­ბი შეუ­რაცხ­ყო­ფას აყე­ნებდ­ნენ კათო­ლი­კოზ-პატრიარქს კირიონ II და მის ერთგულ სა­სუ­ლიე­რო პი­რებს: მიტროპოლიტ ან­ტონს (გიორ­გა­ძე), დეკა­ნოზ ნ. თალაკ­ვა­ძეს და სხვ. "ეგზარ­ქო­სის კარე­ტით კა­თა­ლი­კო­ზი დასეირ­ნობს ხოლ­მე თბილი­სის ქუ­ჩებ­ში... ერ­თი კათედ­რი­დან ექ­სო­რია ვუყა­ვით ერთ ეპის­კო­პოსს და მის ად­გილ­ზე დავსვით ბევრად უა­რე­სი".[13]

სტატიის ავ­ტო­რი გუ­ლისხ­მობდა იმე­რე­თის ყო­ფილ ეპის­კო­პოსს გიორ­გი ალა­დაშ­ვილს, რომელ­საც ჯერ კი­დევ საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დროე­ბი­თი მმართვე­ლო­ბის მიერ ჰქონ­და ეპარ­ქია ჩა­მორთ­მეუ­ლი ეგზარ­ქოს პლატო­ნის მომხრეო­ბის გა­მო.

სტა­ტია­ში "კირიონ კათა­ლი­კო­ზის წირ­ვა და სიო­ნის წა­ბილწ­ვა"[14] ავ­ტო­რი თავხე­დუ­რად წერ­და: "დროა კათა­ლი­კო­ზის თვითნე­ბო­ბას და თავგა­სუ­ლო­ბას ბო­ლო მოე­ღოს, მან საკმა­რი­სად შეგვარცხ­ვი­ნა ჩვენ მთელ ქვე­ყა­ნა­ზე... კირიო­ნი საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიას დაღუპ­ვის მეტს ვე­რა­ფერს მოუ­ტანს და კიდე­ვაც და­ღუ­პავს მას..." "ჩვენ ვგმობთ კათა­ლი­კო­ზის მოქმე­დე­ბას". ასე­თი წე­რი­ლე­ბი იყო ერთგ­ვა­რი შე­ქე­ზე­ბა კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის კირიონ II მტრე­ბი­სა, მტრე­ბი კი მას ბევ­რი ჰყავ­და. ჯერ კი­დევ 1917 წლის 1 ოქ­ტომ­ბერს, რო­ცა მცხე­თა­ში, სვეტიც­ხო­ველ­ში დი­დი ზეი­მით ჩა­ტარ­და კათა­ლი­კოს-პატრიარ­ქად კირიონ II აღ­საყდ­რე­ბა, წირვის შემ­დეგ პატრიარ­ქი სამღვდელოე­ბას­თან ერ­თად გაე­მარ­თა გასასვ­ლე­ლი­სა­კენ. ამ დროს მას გადას­ცეს წე­რი­ლი, რომელ­შიც ეწე­რა, რო­გორც კი ტაძრი­დან გა­მო­ვი­დო­და, ხალხ­ში და­მა­ლუ­ლი მკვლე­ლი აუცი­ლებ­ლად ეს­რო­და. შეიქ­ნა ჩოჩ­ქო­ლი, პატრიარ­ქი არ შე­ყოვ­ნე­ბუ­ლა, ამ დროს მასთან მო­ვი­და ყარა­მან კიკ­ნა­ვე­ლი­ძე, რომელ­მაც შეს­ძა­ხა, მომე­ცით ხე­ლი, თქვე­ნო უწმინ­დე­სო­ბავ; აბა, ვინმემ გაბე­დოს თქვენთვის სრო­ლა. და ასე გამოიყ­ვა­ნეს პატრიარ­ქი სამშვი­დო­ბოს.

მეო­რე დამა­ფიქ­რე­ბე­ლი ინცი­დენ­ტი მოხ­და 1917 წლის ოქტომბ­რის ბო­ლოს, რო­ცა კათო­ლი­კოს­მა კირიონ­მა საქართ­ვე­ლოს საკა­თა­ლი­კო­სოს საქ­მე­თა მმართვე­ლად და მდივნად არ დაამტ­კი­ცა ეგზარ­ქო­სე­ბის ჯა­შუ­ში და­ვით დავი­დოვ-დავი­თაშ­ვი­ლი. ეს უკა­ნასკ­ნე­ლი ორ­ჯერ რევოლ­ვე­რით მოსაკ­ლა­ვად შეუ­ვარ­და კირიონ II სა­მუ­შაო კაბი­ნეტ­ში და, თუ არა მორჩილ გერმო­გე­ნის ვაჟ­კა­ცო­ბა, შეიძ­ლე­ბა უბე­დუ­რე­ბა უფ­რო ად­რე დატ­რია­ლე­ბუ­ლი­ყო.

უწმინდესი და უნეტარესი კირიონ II დაკრძალვის ხარჯები სახელმწიფომ გაიღო. საკათალიკოზო საბჭოს დავალებით დეკანოზმა ნიკიტა თალაკვაძემ და ქრისტეფორე კაპანაძემ მისი უწმინდესობის საფლავის ქვა დაამზადებინეს ნეოფიტე აგლაძეს. 1919 წლის 10 ივნისს საფლავის ქვა დადგეს. უწმიდესი და უნეტარესი კირიონ II სახელი უკვე ისტორიის კუთვნილებად იქცა ი. იმედაშვილის მოსწრებული თქმით “ჩაქრა ლამპარი, რომლის მსგავსი იშვიათად აინთება საუკუნიდან საუკუნემდე! ეს იყო კაცი არა მხოლოდ ბერი მღვდელმთავარი, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, სამოქალაქო მოღვაწე, მოაზროვნე, მეისტორიე, დიდი მამულიშვილი”.

კათო­ლი­კოზ-პატრიარქს კირიონ II უკომპ­რო­მი­სო პო­ზი­ცია ეჭი­რა ე.წ. რუ­სუ­ლი ეპარ­ქიის საკით­ხი­სად­მი, მან საერ­თოდ არ უპა­სუ­ხა რუსე­თის პატრიარ­ქის ტიხო­ნის ქედმაღ­ლურ წე­რილს. ასე მოხ­და გა­რე­შე მტრე­ბი­სა და შინაუ­რი ორგუ­ლთა ინტე­რესების თანხვედ­რა. კირიონ II მკვლე­ლო­ბა განხორ­ციელ­და ფრიად გააზ­რე­ბუ­ლად. კვალის დაფარ­ვის მიზნით მკვლელებ­მა თვითონ­ვე შეთხზეს და საზო­გა­დოე­ბას მია­წო­დეს მკვლელო­ბის ურთიერთ­გა­მომ­რიც­ხა­ვი ვერ­სიე­ბი. საქ­მე რომ ორგა­ნი­ზე­ბულ დამნაშა­ვეო­ბას­თან გვქონ­და, ამას ადას­ტუ­რებდა კათო­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის კირიონ II მკვლელო­ბის შემდეგ მომხ­და­რი ამ­ბე­ბი. 1918 წლის სექტემ­ბერ­ში მოწამ­ლეს (საკუ­თარ­მა სი­ძემ) ქუ­თა­თე­ლი მიტ­რო­პო­ლი­ტი ან­ტო­ნი (გიორ­გა­ძე), საკუ­თარ სახლთან მოკლეს მღვდე­ლი ტი­მო­თე ბა­კუ­რა­ძე (კირიონ II საარ­ჩევ­ნო აგი­ტა­ციის მეთაუ­რი პროვინ­ციებ­ში), მცხე­თა­ში მოკ­ლუ­ლი ნა­ხეს არ­ქი­მანდ­რი­ტი მირია­ნი... და­ვით დავი­დოვ­მა და მის­მა ბანდამ მი­ზანს მიაღ­წია. იგი დიდ­ხანს ეწეო­და სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს კანცე­ლა­რიის გამ­გი­სა და მდივნის რანგ­ში "მოღვა­წეო­ბას". სხვა უღირს­ნიც აღზევდ­ნენ, ხო­ლო ტან­ჯუ­ლი ქვეყნის ტან­ჯუ­ლი მამამთავ­რის მკვლელო­ბის საი­დუმ­ლოე­ბა დღემ­დე გამოუც­ნო­ბი დარ­ჩა.

საქართ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბა არ ჩარეუ­ლა ახა­ლი პატრიარ­ქის კანდი­და­ტის შერჩე­ვის საქ­მე­ში. 1918 წლის 28 ნოემ­ბერს შედ­გა საქართ­ვე­ლოს სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს სხდო­მა, რომელ­საც ესწრებოდ­ნენ თბი­ლე­ლი მიტ­რო­პო­ლი­ტი და საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის მო­საყდ­რე ლეო­ნი­დი, ჭყონ­დი­დე­ლი მიტ­რო­პო­ლი­ტი ამბ­რო­სი, ქუ­თა­თე­ლი მიტ­რო­პო­ლი­ტი ნა­ზა­რი, ალა­ვერ­დე­ლი ეპის­კო­პო­სი პი­რო­სი, დე­კა­ნო­ზე­ბი ნ. თა­ლაკ­ვა­ძე, კ. კე­კე­ლი­ძე, კ. ცინ­ცა­ძე, პ. ბარა­თაშ­ვი­ლი, გ. გვა­ზა­ვა, პ. გოთუა, პ. ინგო­როყ­ვა, ქრ. კა­პა­ნა­ძე, მ. მა­ჩა­ბე­ლი. სხდომამ გამოი­ტა­ნა გან­ჩი­ნე­ბა:

"1. დაუყოვ­ნებ­ლივ, რამდე­ნა­დაც შეიძ­ლე­ბა მოკ­ლე დრო­ში, არჩეულ იქმნას კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი, ვინაი­დან ამას მოით­ხოვს, რო­გორც საეკ­ლე­სიო ინ­ტე­რე­სე­ბი, ისე საქართ­ვე­ლოს დღევან­დე­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი ვი­თა­რე­ბა და მი­სი საერ­თა­შო­რი­სო მდგო­მა­რეო­ბა; 2. უარ­ყო­ფილ იქ­ნას აზ­რი კათა­ლი­კო­ზის ასარ­ჩე­ვად საქართ­ვე­ლოს საეკ­ლე­სიო კრების მოწ­ვე­ვი­სა; 3. ვინაი­დან კა­თა­ლი­კო­ზი დაუყოვ­ნებ­ლივ უნ­და იქმნას არჩეუ­ლი, სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს კანო­ნიე­რად მიაჩ­ნია მიტრო­პო­ლიტ ლეო­ნი­დის არ­ჩე­ვა კათა­ლი­კო­ზად".[15] სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს სხდო­მა­ზე აღ­ნიშ­ნუ­ლი დადგე­ნი­ლე­ბის წინააღმ­დეგ გამოვიდ­ნენ დეკ. ნი­კი­ტა თა­ლაკ­ვა­ძე და ქრ. კა­პა­ნა­ძე. სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს უმ­რავ­ლე­სო­ბა თვლი­და, რომ მიტრო­პო­ლიტ­მა ლეო­ნიდ­მა უკ­ვე სა­ჭი­რო ხმების რაო­დე­ნო­ბა ჯერ კი­დევ 1917 წლის 17 სექტემ­ბერს I საეკ­ლე­სიო კრე­ბა­ზე მიი­ღო. სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოსათ­ვის განსა­კუთ­რე­ბუ­ლი მნიშვ­ნე­ლო­ბა ჰქონ­და ეპარ­ქიე­ბის პოზი­ციას. მან № 4479 მიწე­რი­ლო­ბით ეპარ­ქიე­ბის საბჭოებს მოსთ­ხო­ვა წერი­ლო­ბით დაედას­ტუ­რე­ბი­ნათ სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს 1918 წლის 28 ნოემბ­რის განჩი­ნე­ბის სა­მართ­ლია­ნო­ბა. საე­პარ­ქიო საბჭოე­ბის უმრავ­ლე­სო­ბამ წე­რი­ლო­ბი­თი დას­ტუ­რი მის­ცა, სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს გადაწყ­ვე­ტი­ლე­ბას. საინ­ტე­რე­სოა ამ მხრივ ეპარ­ქიე­ბი­დან მო­სუ­ლი წერი­ლე­ბის შინაარ­სი. ფო­თის ტაძრის სამრევ­ლო კრების თათ­ბირს, რომე­ლიც 1918 წლის 30 ივ­ნისს გა­მარ­თუ­ლა ი. ბობო­ხი­ძის მოხსე­ნე­ბის საფუძ­ველ­ზე დაუდ­გე­ნია: 1. მარ­თა­ლია საეკ­ლე­სიო წესე­ბის მიხედ­ვით დაქვ­რი­ვე­ბუ­ლი ეკ­ლე­სია 40 დღის განმავ­ლო­ბა­ში არ უნ­და ეძიებ­დეს ახალ მღვდელმ­თა­ვარს, მაგრამ ვინაი­დან რუსე­თის ბოლშე­ვი­კე­ბის მხრიდან მოსა­ლოდ­ნე­ლი შემო­სე­ვის გა­მო დღეს საქართ­ვე­ლოს ნორ­ჩი რესპუბ­ლი­კა და მი­სი ავ­ტო­კე­ფა­ლუ­რი ეკ­ლე­სია დიდ საფრთ­ხე­ში არიან ჩა­ვარდ­ნი­ლი, ამისათ­ვის პო­ლი­ტი­კუ­რი მო­საზ­რე­ბა და დიპ­ლო­მა­ტიუ­რი სიბრძ­ნე თხოუ­ლო­ბენ, რომ საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიას ერ­თი საა­თი­თაც არ უნ­და მოშორ­დეს მი­სი ნამდ­ვი­ლი თა­ვი. მო­ჭირ­ნა­ხუ­ლე მა­მამ­თა­ვა­რი".[16] თუმ­ცა იყვნენ მოწინააღმდეგენიც, მაგ. ზუგდი­დი­დან მღვდ. ტრო­ფი­მე ჯოხ­თა­ბე­რი­ძე შინა­გან საქ­მე­თა მინისტ­რი­სად­მი გაგზავ­ნილ დე­პე­შა­ში აცხა­დებ­და პროტესტს. ეს არის კათა­ლი­კო­სის არჩე­ვის არა­კა­ნო­ნიე­რი, არა­დე­მოკ­რა­ტიუ­ლი გზაო".[17] ანო­ნი­მი ავ­ტო­რი კი მთავრო­ბის თავმჯდო­მა­რის ნოე ჟორდა­ნია­სად­მი გაგზავ­ნილ წე­რილ­ში საკითხს ასე სვამ­და - ვინ მის­ცა სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს განუსაზღვ­რე­ლი უფ­ლე­ბა, რომ ხალხის დაუკით­ხა­ვად წყვეტს საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ბედს? ჩვენ გვყავ­და ღირ­სეუ­ლი კა­ცი, მაგრამ მას შუ­რით მაცქე­რალ­მა კაც­მა არ აცა­ლა სი­ცოცხ­ლე და თა­ვი­სი ბინ­ძუ­რი ხე­ლი შეუ­რია მის წმინ­და სისხლ­ში".[18]

აზრ­თა სხვადასხ­ვაო­ბის მიუ­ხე­და­ვად, მიტრო­პო­ლიტ ლეო­ნი­დის სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქად კურთ­ხე­ვა შესრულ­და 1919 წლის 23 თე­ბერ­ვალს კვირას სვეტიც­ხო­ველ­ში. საქართ­ვე­ლოს მთავრო­ბამ სპე­ცია­ლუ­რი მა­ტა­რე­ბე­ლი და­ნიშ­ნა მცხე­თა­ში მორწ­მუ­ნე­თა წასაყ­ვა­ნად. უწ­მი­დე­სი და უნე­ტა­რე­სი ლეო­ნი­დის კურთხე­ვას დაესწრ­ნენ საე­რო ხელისუფ­ლე­ბის წარმომად­გენ­ლე­ბი ინგლი­სის, საფრან­გე­თის, პო­ლო­ნე­თი­სა და აზერ­ბაი­ჯა­ნის მისიის ხელმძღ­ვა­ნე­ლე­ბი. მცხე­თა­ში იყვნენ ექვ­თი­მე თაყაიშ­ვი­ლი, ზუ­რაბ ავა­ლიშ­ვი­ლი, იუს­ტი­ციის მი­ნისტ­რი შ. ალექ­სი-მესხიშ­ვი­ლი, სა­გა­რეო საქ­მე­თა მი­ნისტ­რის მოადგილე საბახ­ტა­რიშ­ვი­ლი.

უწმი­დეს­მა ლეო­ნიდ­მა ლიტურ­გიის დამთავ­რე­ბის შემდეგ წარ­მოთქ­ვა სიტყ­ვა, მად­ლო­ბა გადაუ­ხა­და დამსწ­რე საზო­გა­დოე­ბას. საზო­გა­დოე­ბისადმი ფრანგულ ენა­ზე წარმოთქ­მულ სიტყ­ვა­ში გ. გვაზავამ აღ­ნიშ­ნა: შეხე­დეთ, რა სი­ხა­რუ­ლი­თა და ენთუზიაზ­მით ხვდე­ბა ყვე­ლა უწმი­დეს­სა და უნე­ტა­რესს კათა­ლი­კოზ-პატრიარქს. გარ­და სარწმუ­ნოებ­რი­ვი გრძნო­ბი­სა, აქ მოქ­მე­დებს კი­დევ სხვა ძა­ლა. უნ­და მოგახ­სე­ნოთ, რომ სრულიად საქართ­ვე­ლოს კა­თა­ლი­კო­ზი მა­ტა­რე­ბე­ლია ეროვ­ნუ­ლი იდეო­ლო­გიი­სა, იგი გამომ­ხატ­ვე­ლია საქართ­ვე­ლოს პო­ლი­ტი­კუ­რი მთლია­ნო­ბი­სა. სწორედ ეს იდეა ტრია­ლებს ეხ­ლა სა­ქართ­ვე­ლო­ში და აღელ­ვებს ყველას გულს".[19]

საქართ­ვე­ლოს მართლმა­დი­დე­ბელ ეკ­ლე­სია­სა და საე­რო ხელისუფ­ლე­ბას შო­რის გარკ­ვეუ­ლი გაუ­გებ­რო­ბე­ბი წარმოიშ­ვა ეროვ­ნუ­ლი საბ­ჭო­სა და საქართ­ვე­ლოს რესპუბ­ლი­კის 1918 წლის 26 ნოემბ­რის კანო­ნის მიღე­ბის შემდეგ, რო­ცა: 1. ყო­ვე­ლი ტი­პი­სა და საფე­ხუ­რის სა­ხა­ზი­ნო და კერ­ძო უფლე­ბიან სკო­ლა­ში გაუქმ­და საღვ­თო სჯულის სწავ­ლე­ბა და საღვ­თო სჯულის მასწავლებ­ლის თა­ნამ­დე­ბო­ბა; 2. ხსენე­ბულ სკოლებ­ში დაი­ხუ­რა კრე­დი­ტი, რომე­ლიც გახს­ნი­ლი იყო საღვ­თო სჯულის მასწავ­ლე­ბელ­თა ჯამაგი­რი­სათ­ვის".[20] ეს გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა იყო საქართ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტიუ­ლი რესპუბ­ლი­კის მთავრო­ბის ათეის­ტუ­რი მიმარ­თუ­ლე­ბის აშ­კა­რა გა­მო­ხა­ტუ­ლე­ბა. მაგრამ ხელი­სუფ­ლე­ბა მარ­ტო ამით არ შემოი­ფარგ­ლა. მი­სი­ვე გადა­წყ­ვე­ტი­ლე­ბით სა­ხალ­ხო განათ­ლე­ბის სამი­ნისტ­როს გადაე­ცა ყო­ფი­ლი სა­სუ­ლიე­რო სასწავლებ­ლე­ბის ქო­ნე­ბა-შე­ნო­ბე­ბი და იქი­დან გამო­ძე­ვე­ბულ იქ­ნა სა­სუ­ლიე­რო პი­რე­ბი, რო­ცა ეკლე­სიის წარმომად­გენ­ლე­ბი მათ მოა­გო­ნებდ­ნენ, რომ ისი­ნიც კა­ნო­ნიე­რი მე­პატ­რო­ნეე­ბი იყვნენ ამ ქო­ნე­ბი­სა, სასამართ­ლოს­კენ უთი­თებდ­ნენ, წა­დით და იქ დაგვიმტ­კი­ცეთ, რომ თქვე­ნიაო. მთავრო­ბამ სპე­ცია­ლუ­რი დეკრე­ტით ეკლესიებს, მო­ნასტ­რებს ჩამოართ­ვა მი­წე­ბი, ვე­ნა­ხე­ბი, სა­თი­ბე­ბი, ტყეე­ბი, წისქ­ვი­ლე­ბი, ე.ი. არსე­ბო­ბის სახ­სა­რი მოუს­პო მათ. ასე­ვე რკინიგ­ზა­ზე იყო მოძღვარ­თა თა­ნამ­დე­ბო­ბა­ნი, რომელ­ნიც მთავრო­ბამ, რო­გორც არა­სა­ჭი­რო გააუქ­მა. ყო­ვე­ლი­ვე ამან აი­ძუ­ლა სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი უწ­მი­დე­სი და უნა­ტა­რე­სი ლეო­ნი­დი წერი­ლით მიე­მარ­თა საქართ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტიუ­ლი რესპუბ­ლი­კის მთავრო­ბის თავმჯდო­მა­რის ბ-ნ ნოე ჟორდანიი­სათ­ვის. წე­რილ­ში უწ­მი­დე­სი ლეო­ნი­დი აღნიშ­ნავ­და _ ვერ გა­მი­გია, რით დაგვა­ყე­ნეს კანო­ნის გა­რე­შე? მონასტ­რებ­ში, ეკლე­სიებ­ში ადა­მია­ნე­ბი ცხოვრო­ბენ და რით იარ­სე­ბონ მათ თუ მი­წა არ ექნე­ბათ?.. რომე­ლიც სახელმ­წი­ფოებ­რი­ვი საქ­მე უნ­და გარიგ­დეს მშრო­მე­ლი ბერე­ბის შიმში­ლი­სა­გან გაწყვე­ტით და ჩვე­ნი ქვეყნის საა­მა­ყო ის­ტო­რიუ­ლი ნაშთე­ბის განზრახ და­ნგრე­ვა-განად­გუ­რე­ბით?.. ჩვე­ნი მთავ­რო­ბა სოცია­ლის­ტუ­რია და პრინცი­პუ­ლად ვერ შეგუე­ბია ეკლე­სიას. თა­ნახ­მა ვარ, დია­ხაც ნუ შეე­გუე­ბიან ურიერთს ეკ­ლე­სია და სოცია­ლის­ტე­ბი­ დრო­ზე დაშორდ­ნენ ერთ­მა­ნეთს, მაგრამ გაშო­რე­ბა­შიც სა­ვალ­დე­ბუ­ლოა სა­მართ­ლია­ნო­ბა და ჩვენც მარ­ტო სამართ­ლიან გაყრას ვთხოუ­ლობთ სახელმ­წი­ფო­სა­გან სხვა არა­ფერს".[21]

უწმი­დეს ლეო­ნიდს მიაჩნ­და, რომ თუ მთავ­რო­ბა ცი­ვი­ლი­ზე­ბუ­ლი ფორმით განცალ­კე­ვე­ბას დაუ­ჭერ­და მხარს ეკლე­სიი­სა­გან უნ­და შეეს­ყი­დათ მი­სი უძ­რავ-მოძ­რა­ვი ქო­ნე­ბა, ხო­ლო მი­სი ინტე­რე­სე­ბის უგუ­ლე­ბელ­ყო­ფა მო­სა­წო­ნი არ იყო, იგი მოა­გო­ნებ­და მთავრო­ბის თავმჯდო­მა­რეს "საქართ­ვე­ლოს ეკ­ლე­სია უმ­თავ­რე­სი და უთ­ვალ­სა­ჩი­ნოე­სი ფაქ­ტო­რია ჩვე­ნი ერის სულიე­რი ცხოვ­რე­ბი­სა. ჩვენს ეკლე­სიას განსაზღვ­რუ­ლი დამ­სა­ხუ­რე­ბა მიუძღ­ვის იმ პირო­ბე­ბის შექმ­ნა­ში, რო­მელ­თა მეო­ხე­ბი­თაც დღეს ჩვენს სამშობ­ლოს დაჰ­ყუ­რებს ეროვ­ნუ­ლი დრო­შა და სახელმწი­ფოებ­რივ ღვაწლს ეწე­ვა ჩვენს დედა­ქა­ლაქ­ში დამფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბა".[22] რო­გორც მოსა­ლოდ­ნე­ლი იყო, მი­სი უწმი­დე­სო­ბის ლეო­ნი­დის წე­რილს მთავრო­ბის მხრიდან კონკ­რე­ტუ­ლი შე­დე­გე­ბი არ მოჰ­ყო­ლია, ამი­ტომ 1919 წლის 15 მაისს უწ­მი­დე­სი ლეო­ნი­დი შეხვ­და მთავრო­ბის თავმჯდო­მა­რეს, სა­დაც დაწვრი­ლე­ბით გაა­ნა­ლი­ზეს საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის გარ­შე­მო შექმ­ნი­ლი პრობ­ლე­მე­ბი. მთავრო­ბის თავმჯდო­მა­რემ, ნ. ჟორდა­ნიამ საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მეთაურს აღუთქ­ვა, რომ ახ­ლო მომა­ვალ­ში მთავ­რო­ბა მიი­ღებს გადაწყ­ვე­ტი­ლე­ბას მონასტრე­ბი­სათ­ვის კერ­ძო მესაკუთ­რის ნორმით მი­ღე­ბუ­ლი მიწე­ბის დატო­ვე­ბის შესა­ხებ, მაგრამ სამწუ­ხა­როდ, საქ­მე წინ არ წა­ვი­და. 1919 წლის 9 ივ­ნისს უწ­მი­დე­სი ლეო­ნი­დის ნ. ჟორდა­ნია­სად­მი გაგზავ­ნილ წე­რილ­ში ნათქვა­მი იყო ჩვე­ნი შეხვედ­რი­დან თვე გა­დის და დღევან­დე­ლო­ბამ­დე ამ სა­კით­ხი­სა არა ვი­ცით რა. მონასტ­რე­ბის მდგო­მა­რეო­ბა დღითიდ­ღე უა­რეს­დე­ბა. ბე­რე­ბი ზოგ­ნი შიმში­ლი­სა­გან იხო­ცე­ბიან, ზოგნიც კი არა­ფერს საი­მე­დოს აღარ ხედა­ვენ გარ­შე­მო. გარბიან მონასტ­რე­ბი­დან და ამის გა­მო საქართ­ვე­ლოს საა­მა­ყო ის­ტო­რიუ­ლი ნაშ­თე­ბი სულ უპატ­რო­ნოდ დატო­ვე­ბულ­ნი ხდე­ბია­ნო".[23] მარ­თა­ლია, 1919 წლის ივ­ნის­ში დამფუძ­ნე­ბე­ლი კრების საფი­ნან­სო-საბიუ­ჯე­ტო კო­მი­სია დამფუძ­ნე­ბე­ლი კრების პრეზი­დიუ­მის სა­ხელ­ზე გაგზავ­ნილ მი­მართ­ვა­ში აღნიშ­ნავ­და "გაახ­ლებთ შინა­გან საქ­მე­თა მინისტ­რის მიერ წარმოდ­გე­ნილ კანონპროექტს სამღვდე­ლოე­ბის, საკა­თედ­რო ტაძ­რე­ბი­სა, სა­კა­თა­ლი­კო­ზო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­თა შენახვი­სათ­ვის 1918 წლის პირ­ვე­ლი აგვის­ტო­დან 1919 წლის პირველ იანვ­რამ­დე გაწეუ­ლი ხარჯე­ბის დასა­ფა­რა­ვად. 2.501.777 მანე­თის დახმარე­ბი­სათ­ვის. კანონპ­როექ­ტი კომი­სიამ გა­ნი­ხი­ლა და მიი­ღო".[23] მაგრამ რეა­ლუ­რი დახ­მა­რე­ბა ეკლე­სიას არ მიუ­ღია.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ ეკლესიას ფაქტიურად უნდობლობა გამოუცხადა და რელიგიის შესახებ მიღებული კანონით იგი გაუთანაბრა საქართველოს მომქმედ სხვადასხვა კონფესიების “ხელისუფლების ძირითადი მიზანი იყო საქართველოს ეკლესიის იზოლაცია სახელმწიფო პოლიტიკისაგან, რადგან მან კარგად უწყოდა ეკლესიის დიდი ისტორიული ავტორიტეტი ქართველ მოსახლეობაში, რომლის ძირითადი ნაწილი ეკლესიასთან ერთად, სახელმწიფოში გატარებული რეფორმის წინააღმდეგი შეიძლებოდა გამოსულიყო”.[24]

ერთადერთი დადებითი რაც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ გააკეთა ეს იყო 1920 წლის 17 თებერვლის მთავრობის დადგენილება კავკასიის სინოდალური კანტორის გაუქმების შესახებ, ხოლო 7 აგვისტოს დადგენილებით რუსული, ბერძნული და ოსური სამრევლოები დაექვემდებარა საქართველოს ეკლესიას.[25] ამით დასრულდა სამწლიანი გაურკვევლობა, ურთიერთდაპირისპირება და ინტრიგები, რომელსაც მიმართავდა რუსეთის სინოდი საქართველოს ეკლესიის წინააღმდეგ, როცა მათ დაარსეს ამიერკავკასიის საეგზარქოსო და მასში გააერთიანეს არაქართული მრევლი. ისინი ედავებოდნენ საქართველოს საკათალიკოზოს ქონებას, ეკლესია-მონასტრებს. მართალია ოფიციალურად 1920 წლიდან ისინი იძულებულნი გახდნენ დამორჩილებოდნენ სრულიად საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქს, მაგრამ 1921 წლის თებერვლის შემდეგ როცა საქართველო კვლავ რუსეთის საოკუპაციო ჯარებით აივსო რუსული სამრევლოები კვლავ დაუპირისპირდნენ საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქს და აღარ ემორჩილებოდნენ მას. რა თქმა უნდა მათ უკან ისევ რუსეთის ეკლესია იდგა.

1921 წლის 11-12 თე­ბერ­ვალს ვი­თომც "აჯან­ყე­ბუ­ლი მშრომე­ლე­ბის~ დასახმა­რებ­ლად საქართ­ვე­ლოს საზღვ­რე­ბი გად­მო­ლა­ხა ბოლ­შე­ვი­კუ­რი რუსე­თის XI არმიამ. საქართ­ვე­ლოს სახელმწი­ფოებ­რივ დამოუ­კი­დებ­ლო­ბას საფრთ­ხე შეექმ­ნა. საქართ­ვე­ლოს მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკ­ლე­სია სამშობ­ლოს დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის სა­და­რა­ჯო­ზე დად­გა. 1921 წლის 21 თე­ბერ­ვალს თბილის­ში შედ­გა საქართ­ვე­ლოს მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკლე­სიის სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს სა­გან­გე­ბო სხდო­მა, რომელ­მაც იმს­ჯე­ლა შექმნილ ვი­თა­რე­ბა­ზე და სპე­ცია­ლუ­რი წერი­ლით მი­მარ­თა მცხე­თა-თბილი­სის, ურბნი­სის, ქუთაის-გაე­ნა­თის, ჭყონ­დი­დი­სა და ცხუმ-ბედიის ეპარქიებს:

"1. ეკლე­სიებ­ში დაუყოვ­ნებ­ლივ გადახ­დილ იქ­ნას პა­რაკ­ლი­სე­ბი მტრები­სა­გან საქართ­ვე­ლოს განთავისუფ­ლე­ბი­სათ­ვის; 2. ეკლე­სიებ­ში წინამძღვ­რე­ბის მიერ განმარ­ტე­ბულ იქ­ნას დღევან­დე­ლი ომის მნიშვ­ნე­ლო­ბა; 3. სამრევ­ლო საბჭოე­ბის მიერ გადა­დე­ბულ იქ­ნას ეკლე­სიის ქონების­გან შე­წი­რუ­ლე­ბა­ნი ომი­სა­გან გამოწ­ვეულ სა­ჭი­როე­ბა­თა დასაკმა­ყო­ფი­ლებ­ლად; 4. მათ მიერ მიღე­ბულ იქ­ნას ზო­მე­ბი ტა­ძარ­თა გან­ძეუ­ლო­ბი­სა და სიწმინ­დე­თა დასა­ცა­ვად; 5. იმა­ვე საჭიროე­ბი­სათ­ვის წირ­ვა-ლოცვის დროს შეკრე­ბილ იქ­ნას ნება­ყოფი­ლო­ბი­თი შე­წი­რუ­ლო­ბა; 6. კრებულის წევრ­თა მიერ მიღე­ბულ იქ­ნას ყო­ველგ­ვა­რი ზო­მე­ბი ჯარ­ში გაწვეულ­თა ოჯა­ხე­ბის სულიერ მოთხოვ­ნი­ლე­ბა­თა დაუყოვ­ნებ­ლივ დასაკმა­ყო­ფი­ლებ­ლად".[26]

სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს წერი­ლით მი­მარ­თა უწმი­დეს­მა ლეო­ნი­დიმ 1921 წლის 22 თე­ბერ­ვალს, სა­დაც უნ­და ემსჯე­ლათ შემდეგ საკით­ხებ­ზე: 1. სად და რო­გორ იქ­ნას და­ცუ­ლი ომი­სა­გან მოსალოდ­ნელ საშიშ­როე­ბი­სა­გან სოფ­ლე­ბი­სა და ქალა­ქის ეკლე­სიე­ბის გან­ძეუ­ლო­ბა და სიწმინ­დე? 2. სად იქ­ნას და­ცუ­ლი სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს ქო­ნე­ბა და არ­ქი­ვი? 3. რო­გორ შეიც­ვა­ლოს ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის წე­სე­ბი ამ შიშია­ნო­ბის ჟამს? 4. რო­გორ მო­ვიქ­ცე პირა­დად მე, ვი­ნი­ცო­ბაა ჩვენ­მა მთავრო­ბამ მოახ­დი­ნოს ქალა­ქის ევა­კუა­ცია? 5. რა ზომე­ბის მი­ღე­ბაა სა­ჭი­რო სა­კა­თა­ლი­კო­ზო­ში ომი­სა­გან შექმ­ნი­ლი არაჩ­ვეუ­ლებ­რი­ვი პირო­ბე­ბის გა­მო".[27] საქართ­ვე­ლოს ეკლესიი­სათ­ვის განსაკუთრებული მნიშვ­ნე­ლო­ბა ჰქონ­და თბილი­სის საკითხს, რო­ცა მთავრო­ბამ მიი­ღო თბილი­სის დატო­ვე­ბის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა სრულიად საქართ­ვე­ლოს სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭომ მიი­ღო დად­გე­ნი­ლე­ბა საეკ­ლე­სიო განძეუ­ლო­ბის, ძვირ­ფა­სი ხატე­ბის თბილი­სის ეკ­ლე­სია-მონასტ­რე­ბი­დან გა­მო­ტა­ნი­სა და ქუთაის­ში ევა­კუა­ციის შესა­ხებ. ამა­ვე დროს მან თხოვნით მი­მარ­თა შინა­გან საქ­მე­თა სამი­ნისტ­როს გამოე­ყო დაც­ვა რკინიგ­ზა­ზე განძეუ­ლო­ბის უსაფრთ­ხოდ გადა­ტა­ნისათვის. სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს სპე­ცია­ლუ­რი რწმუნე­ბით აღ­იჭურ­ვა ეპის­კო­პო­სი და­ვითი (კა­ჭა­ხი­ძე) და არ­ქი­მანდ­რი­ტი პავ­ლე (ჯა­ფა­რი­ძე), რომელ­ნიც პა­სუხს აგებდ­ნენ განძის უსაფრთ­ხოე­ბა­ზე. უწმენდისმა ლეონიდმა ასეთი წერილით მიმართა დიმიტრი ლაზარაშვილს: “მამაო დიმიტრი, მთავრობა მზად არის მოგვცეს მცველები და გადავიტანოთ რკინიგზით ჩვენი განძეულობა ქუთაისში. თუ ჩვენ ყველა ამას მივიტანთ ვაგზლამდე. აბა დატრიალდი იშოვე რამდენიმე ურემი და ჩააბარე რკინიგზაზე. რაც შეიძლება ჩქარა”.[28] 24 თე­ბერ­ვალს უწმი­დეს­მა და უნე­ტა­რეს­მა ლეონიდ­მაც და­ტო­ვა თბი­ლი­სი და ქუთაის­ში წა­ვი­და, ხო­ლო სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს დროე­ბითი თავმჯდო­მა­რის მოვა­ლეო­ბას დე­კა­ნო­ზი კა­ლისტ­რა­ტე ცინ­ცა­ძე ასრუ­ლებ­და. რო­ცა მთავრო­ბამ მიი­ღო გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა ემიგ­რა­ცია­ში წასვლის და ამა­ვე დროს საქართ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი სიწმინ­დეე­ბის, განძის წაღე­ბის შესა­ხებ, ეს იყო თავზარ­დამ­ცე­მი სრულიად საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ ლეონი­დი­სათ­ვის, რომელ­მაც სასწ­რა­ფო აუ­დენ­ცია ით­ხო­ვა ნოე ჟორდანიას­თან და უსია­მოვ­ნო საუ­ბა­რიც ჰქონ­და მასთან. საქართ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბა ემიგ­რა­ცია­ში გაემგ­ზავ­რა 11 მარტს, განძეუ­ლო­ბით დატვირ­თუ­ლი კრეი­სე­რი "ერ­ნესტ რე­ნა­ნი" ბათუ­მი­დან გა­ვი­და. საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი უწ­მი­დე­სი და უნა­ტა­რე­სი ლეო­ნი­დი 13 აპ­რილს თბილის­ში დაბრუნ­და... აღარ დამოუ­კი­დე­ბე­ლი სა­ხელმ­წი­ფო, აღარც საეკ­ლე­სიო სიწმინ­დე­ნი, პატრიარ­ქი თითქოს უც­ხო ქა­ლაქ­ში დაბრუნ­და გა­პარ­ტა­ხე­ბუ­ლი ქუ­ჩე­ბი, დაღვრე­მილ-გა­ტან­ჯუ­ლი ქართ­ვე­ლო­ბა და გა­ხა­რე­ბუ­ლი უც­ხო ტო­მელ­ნი. ასე­თი გამხ­და­რი­ყო ქართველ­თა დე­და­ქა­ლა­ქი... “ახალ­მა ხელისუფ­ლე­ბამ პირ­ვე­ლი სიურპ­რი­ზი დაახ­ვედ­რა მას. საპატრიარ­ქოს ჩამოართ­ვა ერთა­დერ­თი ავ­ტო­მო­ბი­ლი... წინ კი­დევ ბევ­რი უსია­მოვ­ნე­ბა­ნი იყო მოსა­ლოდ­ნე­ლი".[28]

თავი III

სა­სუ­ლიე­რო პერიოდიკა: ჟურნალ "სვეტიც­ხოვ­ლის" და "ახა­ლი სიტყვის" პრო­ფი­ლი

საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღდგე­ნის შემდეგ ეკლე­სიის დროე­ბი­თი მმართვე­ლო­ბის კომი­ტე­ტის გადაწყ­ვე­ტი­ლე­ბით შეიქმ­ნა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ყო­ველკ­ვი­რეუ­ლი ოფიცია­ლუ­რი ორ­გა­ნო, ჟურ­ნა­ლი "სვეტიც­ხო­ვე­ლი", რომლის რე­დაქ­ტო­რად დაინიშნა პავ­ლე ინგო­როყ­ვა. ჟურნა­ლის და­ნიშ­ნუ­ლე­ბა კარგად იყო გაც­ხა­დე­ბუ­ლი სარე­დაქ­ციო წე­რილ­ში "მომენტი­სათ­ვის", სა­დაც აღ­ნიშ­ნუ­ლი იყო: "ჟურ­ნა­ლი თა­ვი­სი სახე­ლით გვა­გო­ნებს წმი­და აკ­ვანს ჩვე­ნი სულიე­რი აღორ­ძი­ნე­ბი­სას, იგი თა­ვის ვა­ლად დაი­სა­ხავს ხე­ლი შეუწ­ყოს ეკლე­სიის ერთგულ შვილ­თა დარაზმ­ვას ახა­ლი ცხოვრები­სათ­ვის საბრძოლ­ვე­ლად სარწმუ­ნოებ­რი­ვი ცხოვრე­ბის აყვა­ვე­ბისა და წარმატე­ბი­სათ­ვის".[1]

ჟურ­ნა­ლი თავის ფურცლებზე დიდ ად­გილს უთ­მობ­და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის სა­კით­ხებს, მკაც­რი კრიტი­კის ქარცეცხლ­ში ატა­რებ­და რუსე­თის დროე­ბი­თი მთავ­რო­ბი­სა და ეკლე­სიის სინო­დის პოზი­ციას საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მი­მართ რ. ივანიც­კის /ინ­გი­ლო/ მარ­თე­ბუ­ლი შენიშვ­ნით "რევო­ლუ­ციურ­მა რუ­სეთ­მა ისე­თი­ვე და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა გამოი­ჩი­ნა მცი­რე ერე­ბის მოთხოვ­ნი­ლე­ბი­სად­მი, რო­გორც დასა­მა­რე­ბულ რუსე­თის თვითმპყრო­ბე­ლო­ბამ, ველი­კო­რუს­თა პრი­მა­ტი ძველე­ბუ­რად გა­მოც­ხა­დე­ბუ­ლია რუსე­თის სახელმ­წი­ფოს მაცოცხ­ლე­ბელ ძარღვად. ცალმხრი­ვად გა­გე­ბუ­ლი დი­დი და გა­ნუ­ყო­ფე­ლი რუსე­თის იდეა გამოსჭ­ვი­ვის იმა­ში, რომ სახელმ­წი­ფოს მესვეურ­ნი სასტი­კად ებრძვიან ერ­თა აღორ­ძი­ნე­ბას და ფაქტიუ­რად უარ­ყო­ფენ საქვეყ­ნოდ აღია­რე­ბულ თვითგა­მორკ­ვე­ვას".[2] სტატიის ავტო­რის აზ­რით, ბიუ­როკ­რა­ტიუ­ლი რუსე­თის ნარჩე­ნე­ბის მიერ დამტ­კი­ცე­ბუ­ლი საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის დე­ბუ­ლე­ბა, რომე­ლიც ნაციო­ნა­ლურ ავტო­კე­ფა­ლიას იმე­ტებს, ქართველე­ბი­სათ­ვის მხოლოდ სა­ძირკ­ვე­ლი იქ­ნე­ბა ეკლე­სიის გა­ნახ­ლე­ბი­სა, იმ ავ­ტო­კე­ფა­ლიი­სა, რომე­ლიც საბო­ლოოდ გაა­თა­ვი­სუფ­ლებს საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიას.

ჟურ­ნა­ლი დაწვრი­ლე­ბით აშუ­ქებდა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის დროე­ბი­თი კომი­ტე­ტის მიერ პე­ტერ­ბურგ­ში გაგზავ­ნი­ლი დელე­გა­ციის მუშაო­ბის ან­გა­რიშს, საქართ­ვე­ლოს პირ­ვე­ლი საეკ­ლე­სიო კრების მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი კომი­სიის სხდომის ანგარიშებს. იგი აც­ნობდა საზო­გა­დოე­ბას საეკ­ლე­სიო კრების დღის წეს­რიგს, ჩატა­რე­ბის ვა­დებს, საეკ­ლე­სიო კრების დელე­გა­ტე­ბის არჩე­ვის წესს. ჟურ­ნა­ლი განმარ­ტავ­და რამ გა­ნა­პი­რო­ბა თბილე­ლის კათედ­რის აღდ­გე­ნა და ტფი­ლე­ლი მიტრო­პო­ლი­ტის არ­ჩევ­ნე­ბი. დროე­ბი­თი მთავრო­ბის მიერ  დამტკი­ცე­ბულ  დე­ბუ­ლე­ბა­ში  საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოს-პატრიარქს უწო­დეს ქართველ­თა კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი და მცხეთის მთავა­რე­პის­კო­პო­სი. ეს შემთხვე­ვით არ მომხ­და­რა. ამით ხა­ზი გაეს­ვა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ნაციო­ნა­ლურ ავტო­კე­ფა­ლიას და თბილი­სის კა­თედ­რა განუმ­ზა­დეს ეგზარ­ქოს ყო­ფილ პლა­ტონს. რომელიც ამიერკავკასიის ეგზარქოსად უნდა გამოცხადებულიყო. ეს რომ არ მომხ­და­რი­ყო, 12 მარტის დადგე­ნი­ლე­ბით, საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის დროე­ბით­მა კომი­ტეტ­მა აღად­გი­ნა თბი­ლე­ლი მიტრო­პო­ლი­ტის კა­თედ­რა: "13 აგვის­ტოს კრებამ ერთხმად დაამტ­კი­ცა თბილელ მიტრო­პო­ლი­ტად ლეო­ნი­დი".[3]

15 აგვის­ტოს სიო­ნის საკა­თედ­რო ტა­ძარ­ში წირვის დამთავ­რე­ბის შემდეგ მთავარ­დია­კონ­მა და­ვით სალა­რი­ძემ გამოაც­ხა­და: "განბ­ჭო­ბი­თა და გამოწ­ვილ­ვი­თა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დროე­ბი­თი მმართ­ვე­ლო­ბი­სა და სამღვ­დე­ლო­თა და საე­რო­თა დას­თა თბი­ლი­სი­სა და სხვა­თა საქართ­ვე­ლოს ქა­ლაქ­თაი­თა თავდადგ­მულ ექმ­ნა უძ­ვე­ლე­სი საყ­და­რი ტფილელ მიტრო­პო­ლიტ­თაი, რომე­ლიც ერ­თი საუ­კუ­ნე გა­ნიც­დი­და ქვრი­ვო­ბა­სა, ხო­ლო საყდარ­სა ამა­სა ზე­და შთა­გო­ნე­ბი­თა სუ­ლი­სა წმი­დი­სა და შემოკ­რე­ბილ­თა ერთსუ­ლო­ვან თანხმო­ბით აღრ­ჩე­ვი­თა აღიყ­ვა­ნე­ბის სრულიად საქართ­ვე­ლოს  ეკლე­სიის კათა­ლი­კოს-პატრიარ­ქის მო­საყდ­რე ეპის­კო­პო­სი გურია-ოდი­ში­სა ყოვლად უსამღვ­დე­ლოე­სი ლეო­ნი­დი".[4]

ჟურნალ­ში გამოქვეყ­ნე­ბულ სტატიებ­ში არ­ქი­მანდ­რი­ტი ნა­ზა­რი ეხე­ბო­და ბერ-მონა­ზონ­თა კრების სა­კით­ხებს, რა გზე­ბი­თა და საშუა­ლე­ბე­ბით იყო შე­საძ­ლე­ბე­ლი ბერ-მო­ნაზვ­ნუ­რი ცხოვრე­ბის აღდ­გე­ნა საქართ­ვე­ლოს ეკ­ლე­სია-მონასტ­რებ­ში. ჟურ­ნა­ლი არ ივიწ­ყებ­და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დამოუკი­დებ­ლო­ბი­სათ­ვის მებრძოლ, გარდაცვ­ლილ პირებ­საც სტა­ტია­ში "ახ­ლო წარსუ­ლი­დან".[5] საზო­გა­დოე­ბას შეახ­სე­ნებ­და მღვდელ ილა­რიონ ჯა­შის ნა­თელ სა­ხელს, პი­როვ­ნე­ბი­სა, რომელ­მაც დი­დი რო­ლი შეას­რუ­ლა 1905-06 წლებ­ში საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტოკე­ფა­ლიი­სათ­ვის საზო­გა­დოე­ბის დარაზმ­ვის საქ­მე­ში, მი­სი პროკ­ლა­მა­ციე­ბი თუ მამ­ხი­ლე­ბე­ლი სტა­ტიე­ბი, ეგზარ­ქოს ნიკონი­სათ­ვის მიუ­ღე­ბე­ლი იყო. მა­მა ილა­რიო­ნი საქართ­ვე­ლო­დან გაა­ძე­ვეს, შემდეგ კი რუ­სეთ­ში გადა­სახ­ლე­ბუ­ლი 1911 წელს მოკლეს კი­დეც. მაგრამ ქართ­ვე­ლი სა­ზო­გა­დოე­ბა არ ივიწ­ყებ­და მას - შენ­დო­ბა ტანჯულ გმირ­სა! სა­ლა­მი თქვენ სუ­ლით მრავალ­წა­მე­ბუ­ლის წამე­ბულ­ნო ნეშტ­ნო - ასე ამთავ­რებ­და წე­რილს "ახე­ლის" ფსევ­დო­ნიმს ამო­ფა­რე­ბუ­ლი პი­როვ­ნე­ბა.

ჟურნალ­ში დი­დი ად­გი­ლი ეთ­მო­ბოდა რუ­სეთ­ში მიმ­დი­ნა­რე მოვლე­ნე­ბის ანა­ლიზს. ამ მხრივ საინ­ტე­რე­სო დაკვირ­ვე­ბა­ნი აქვს რ. ივანიც­კის, რომლის აზრი­თაც რუ­სეთ­ში თებერვ­ლის რევო­ლუ­ციის მონაპოვ­რის და­მარც­ხე­ბა უცილობ­ლად გამოიწ­ვევდა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის მოსპო­ბას. ჟურნალ­ში დაწვ­რი­ლე­ბი­თ იყო გან­ხი­ლუ­ლი რუსე­თის საეკ­ლე­სიო კრე­ბა­ზე პლატონ ეგზარქოს­ყო­ფი­ლის სიტყვა, რომელ­შიც კრებას მუქ ფე­რებ­ში დაუ­ხა­ტა 1917 წლის 12(25) მარტის შემდგომ სა­ქართ­ვე­ლო­ში შექმ­ნი­ლი ვი­თა­რე­ბა და გა­ნაც­ხა­და, რომ იგი საქართ­ვე­ლოს ეგზარ­ქო­სო­ბი­დან გადაა­ყე­ნა სამ­მა ეპის­კო­პოს­მა, რომ თბილის­ში მართლმა­დი­დე­ბელ ქრის­ტია­ნებს დევნიან, რომ ქართვე­ლე­ბის ბრბომ ეპის­კო­პოს ლეო­ნი­დის მეთაუ­რო­ბით დაი­კა­ვა ეგზარ­ქო­სის სა­სახ­ლე, რომ ხელისუფ­ლე­ბამ სა­თა­ნა­დო შე­ფა­სე­ბა უნ­და მისცეს ამ ფაქ­ტებს. ბუ­ნებ­რი­ვია, პლატონ ეგზარქოს­ყო­ფი­ლის გამოსვ­ლამ რუ­სი შოვინის­ტე­ბის გააფთ­რე­ბა გამოიწ­ვია, მათ მოსთხო­ვეს ხელისუფ­ლე­ბას გა­დამჭ­რე­ლი ზო­მე­ბი მიე­ღო ქართვე­ლე­ბის წინააღმ­დეგ. ჟურნალ­ში პლატო­ნის ჭორე­ბის გასაბა­თი­ლებ­ლად და­ბეჭ­დი­ლია თბილი­სის მილი­ციის უფრო­სის ყაჩუ­ხო­ვის მოხ­სე­ნე­ბა ა. ჩხენკე­ლი­სად­მი, სა­დაც დაწვ­რი­ლე­ბი­თაა აღ­წე­რი­ლი, რა ვი­თა­რე­ბა­ში დაი­კა­ვა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დროე­ბი­თი მართ­ვა-გამგეო­ბის კომი­ტეტ­მა მიტრო­პო­ლიტ ლეო­ნი­დის მეთაუ­რო­ბით ყო­ფი­ლი ეგზარ­ქო­სის სა­სახ­ლე, რო­გორ ჩა­ტარ­და აღ­წე­რე­ბი და ქო­ნებ­რი­ვი გაყო­ფის კომი­სიის ჩამოსვ­ლამ­დე რო­გორ დაი­ლუ­ქა ეგზარ­ქო­სის სა­მუ­შაო ოთა­ხე­ბი. მილი­ციის უფ­რო­სი დასძენ­და, რომ არა­ვი­თარ ძალა­დო­ბას ად­გი­ლი არ ჰქო­ნიაო.

ჟურნალ­ში დაი­ბეჭ­და "წე­სი, რო­მე­ლი იქმნე­ბის ხელ­დასხ­მა­სა ზე­და ეპის­კო­პო­ზი­სა",[6] "კურთ­ხე­ვაი და საყდრად აღყ­ვა­ნე­ბაი კა­თო­ლი­კო­ზი­საი".[7] რომე­ლიც ძვე­ლი ხელნა­წე­რე­ბის მიხედ­ვით აღად­გი­ნა დეკა­ნოზ­მა კორ­ნე­ლი კეკე­ლი­ძემ. ჟურნა­ლის მე­სა­მე ნო­მე­რი ეძღვ­ნე­ბა სრულიად საქართ­ვე­ლოს საეკ­ლე­სიო კრებას და კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის არ­ჩევ­ნებს. "დასაწ­ყის­სა მეათცხ­რა­მე­ტი­სა საუ­კუ­ნი­სა­სა დაყე­ნე­ბულ იქმ­ნა თვით­თა­ვო­ბაი ეკ­ლე­სიი­სა ჩუე­ნი­საი, წარი­ტა­ცეს ჩუენ­გან მამაი მა­კურთ­ხე­ვე­ლი და დაგუა­მორ­ჩი­ლეს ჩვენ საყდარ­სა უც­ხო­სა. ამი­სა გა­მო შეირ­ყა ტრა­პე­ზი ჩუე­ნი და მოოხრ­დენ სა­ვა­ნე­ნი ჩუენ­ნი... შემოვკრ­ბით დღეს, რა­თა განვამტ­კი­ცოთ გუა­მი ეკ­ლე­სიი­სა ჩუე­ნი­საი, შთავბე­როთ მას ში­ნა სუ­ლი ცხო­ვე­ლი, შემოვზ­ღუ­დოთ იგი მოძ­ღუ­რე­ბი­თა მართ­ლი­სა სარწ­მუ­ნეო­ბი­საი­თა და შევმო­სოთ იგი კუარ­თი­თა ჯე­რო­ვა­ნი­სა მართ­ვა-გამ­გეო­ბი­საი­თა".[8] ჟურნალ­ში აღ­წე­რი­ლი იყო პირველი საეკლ­სიო კრების მიმ­დი­ნა­რეო­ბა და კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქად კირიონ II  არჩევა. ჟურ­ნა­ლი ფართოდ იხი­ლავდა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის დებუ­ლე­ბას, სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს პერსო­ნა­ლურ შემადგენ­ლო­ბას, კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ კირიონ II წე­რი­ლებს მსოფ­ლიო პატრიარქ ბა­სილ III, რო­მის პა­პის, ყო­ველ­თა სო­მეხ­თა კათა­ლი­კო­ზის გე­ვორქ V მი­მართ, რომლებ­შიც გა­მოთქ­მუ­ლი იყო სურ­ვი­ლი თანამშ­რომ­ლო­ბი­სა და ურთიერ­თო­ბი­სა. ერ­თი შეხედ­ვით, თითქოს უცნაუ­რია, რო­ცა მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკლე­სიის პატრიარ­ქი თანამშრომ­ლო­ბას სთა­ვა­ზობდა განსხ­ვა­ვე­ბუ­ლი კონფენ­სიე­ბის წარმომად­გენ­ლებს, მაგრამ ეს თანამშ­რომ­ლო­ბა არ ეხე­ბოდა დოგმა­ტურ სფეროს, თუმ­ცა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მეთაუ­რი კარგად ხე­დავდა, რომ საქ­მე ეხე­ბოდა მრავალრიც­ხო­ვან სომხურ დიასპო­რას­თან და კა­თო­ლი­კე ქართველებ­თან ურთიერ­თო­ბის ურთუ­ლეს პრობლემებს. ჟურნალ­ში და­ბეჭ­დი­ლი იყო ცნო­ბი­ლი რუ­სი სლა­ვო­ფი­ლი­სა და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის მებრძო­ლის ნიკო­ლოზ დურნო­ვოს მი­სალ­მე­ბა ქართ­ვე­ლი სამღვდე­ლოე­ბი­სად­მი, რუსე­თის საეკ­ლე­სიო კრების მიმდი­ნა­რეო­ბის ქრონი­კა, საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის კა­თა­ლი­კოზთა, კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ­თა მამადმთავ­რო­ბის ქრონოლო­გია, რომე­ლიც შეუდ­გე­ნია პავ­ლე ინგოროყ­ვას. ამ ქრონო­ლო­გიით უწ­მი­დე­სი და უნე­ტა­რე­სი კირიონ II იყო 123-ე მა­მადმ­თა­ვა­რი.

ჟურნალ­ში დაი­ბეჭ­და დეკა­ნოზ კორ­ნე­ლი კეკე­ლი­ძის პო­ლე­მი­კუ­რი მოხ­სე­ნე­ბა, რომე­ლიც მან წაი­კით­ხა 1917 წლის საეკ­ლე­სიო კრე­ბა­ზე "ღვთისმ­სა­ხუ­რე­ბა და სამღვ­დე­ლოე­ბა",[9] რომლის ძი­რი­თა­დი დე­ბუ­ლე­ბა­ნი შემ­დე­გია: "1. სა­ჭი­როა ჩვე­ნი ღვთისმ­სა­ხუ­რე­ბა გამარტივ­დეს, ცხოვრე­ბას დაუახ­ლოვ­დეს და, შეძლების­დაგ­ვა­რად, შინაარ­სით და ფრაზეო­ლო­გიით საშუა­ლო მლოცველ-მორწმუნე­თათ­ვის გა­სა­გე­ბი იყოს; 2. საღვ­თო და საეკ­ლე­სიო წიგნე­ბის საბეჭ­და­ვად უნ­და შემო­ღე­ბულ იქ­ნას მხედ­რუ­ლი ან­ბა­ნი, ვინაი­დან ამ შემთხ­ვე­ვა­ში ეს წიგ­ნე­ბი ფარ­თო მასისათ­ვის უფ­რო ხელ­მი­საწვ­დო­მი იქ­ნე­ბა; 3. კრებუ­ლის წევრთათ­ვის სა­ვალ­დე­ბუ­ლო არ უნ­და იყოს ეკლე­სიის გა­რე­თ ანა­ფო­რის ტა­რე­ბა; 4. მათთვის არც გრძე­ლი თმე­ბი­სა და წვერის ტა­რე­ბა უნ­და იყოს სა­ვალ­დე­ბუ­ლო, ესეც კერ­ძო სურვილ­ზე უნ­და იყოს და­მო­კი­დე­ბუ­ლი".[10] საქართ­ვე­ლოს საეკ­ლე­სიო კრებამ არ გაი­ზია­რა დეკ. კ. კეკე­ლი­ძის მიერ წარმოდ­გე­ნი­ლი დებუ­ლე­ბის არც ერ­თი მუხ­ლი. ჟურ­ნა­ლი "სვეტიც­ხო­ვე­ლი" გამოკ­ვე­თი­ლად იყო საქართ­ვე­ლოს საპატრიარ­ქოს ორ­გა­ნო, მაგრამ სარე­დაქ­ციო კოლე­გიის ზოგიერთ­მა წევრ­მა (მღვ. ილია შუბ­ლა­ძე, ქრის­ტე­ფო­რე ციცქიშ­ვილ­ი) მოინ­დო­მეს ჟურნა­ლის საპატრიარ­ქოს ოპო­ზი­ციურ ორგა­ნოდ გა­დაქ­ცე­ვა, რა­საც ეწინააღმ­დე­გე­ბოდ­ნენ მღვ. იო­სებ ჩი­ჯა­ვა­ძე, ალექ­სი მი­ქე­ლა­ძე, კა­ლისტ­რა­ტე ცინ­ცა­ძე. ამ დაპირის­პი­რე­ბამ ჟურნა­ლის გაუქ­მე­ბა გამოიწ­ვია, რაო­დენ სამ­წუ­ხა­რო იყო, რომ ასე კარგად დაწ­ყე­ბუ­ლი საქ­მე პი­რად­მა ამბი­ციებ­მა შეი­წი­რა.

1918 წლის 25 თე­ბერ­ვალს გა­მო­ვი­და ახა­ლი სა­სუ­ლიე­რო ჟურ­ნა­ლი "ახა­ლი სიტყ­ვა", რომლის რე­დაქ­ტო­რი იყო ქრის­ტე­ფო­რე ციცქიშ­ვი­ლი და მა­ტე­რია­ლუ­რი მხარდამ­ჭე­რი თბი­ლე­ლი მიტ­რო­პო­ლი­ტი ლეო­ნი­დი, რო­გორც ჟურნა­ლის სარე­დაქ­ციო წე­რი­ლი იტ­ყო­ბი­ნე­ბო­და მა­თი მი­ზა­ნი იყო "საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ფაქ­ტიუ­რი გა­ნახ­ლე­ბა, და ბრძო­ლა ყოველგ­ვარ ჩაგვ­რა-უსამართ­ლო­ბას­თან".[11] ვითვა­ლის­წი­ნებთ რა იმ გარე­მოე­ბას, რომ ჟურ­ნა­ლი "ახა­ლი სიტყ­ვა" საქართ­ვე­ლოს არ­ცერთ ბიბ­ლიო­თე­კა­სა და წიგნსა­ცავ­ში არ მოი­პო­ვე­ბა და მხოლოდ კერ­ძო კო­ლექ­ცია­ში შე­მორ­ჩა, უფ­რო დაწვრი­ლე­ბით გა­ვაც­ნობთ ჟურნა­ლის პუბლიკაციებს საზო­გა­დოე­ბას. ჟურნალ­ში დაბეჭ­დილ პუბლი­კა­ციე­ბის უმრავ­ლე­სო­ბას ავ­ტო­რე­ბი ფსევდო­ნი­მე­ბით აქვეყ­ნებდ­ნენ, თუმ­ცა ცნო­ბი­ლია თითოეუ­ლი ფსევდო­ნი­მის ავტო­რის ვინაო­ბა. განსაკუთ­რე­ბით აღსა­ნიშ­ნა­ვია მღვ. ქრის­ტე­ფო­რე ციცქიშ­ვი­ლის  პუბ­ლი­კა­ციე­ბი,  რომე­ლიც  მი­მარ­თუ­ლი იყო საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის უწ­მი­დე­სი კირიო­ნის, სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს წევრების წინააღმ­დეგ. იგი ყველა­ფერ­ში მოით­ხოვ­და განახ­ლე­ბას, "არ კმა­რა საქართ­ვე­ლოს საეგზარ­ქო­სოს საქართ­ვე­ლოს სა­კა­თა­ლი­კო­სო დაერქ­ვას, არ კმა­რა ძვე­ლი ტიტუ­ლე­ბის აღდ­გე­ნა, ძველის სა­კა­თა­ლი­კო­ზო შესამოს­ლე­ბის გა­მომ­ზეუ­რე­ბა, სა­ჭი­როა ფხი­ნო­ბა, შე­მოქ­მე­დე­ბი­თი მუშაო­ბის გა­ჩა­ღე­ბა, უნა­რი მოქ­მე­დი ძალე­ბის შემჩ­ნე­ვი­სა, და­ფა­სე­ბი­სა და მა­თი შეთანხ­მე­ბუ­ლად და­რაზმ­ვი­სა. ეკ­ლე­სიუ­რი ცხოვრე­ბის გა­ნახ­ლე­ბი­სა".[12] ჟურნა­ლის ფურცლებ­ზე გამოქ­ვეყ­ნე­ბუ­ლი მასა­ლე­ბის შინაარ­სი ააშ­კა­რა­ვებდა აშ­კა­რა დაპირის­პი­რე­ბას სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს წევ­რებს შო­რის. ერთ მხა­რე­ზე იყვნენ უწ­მი­დე­სი და უნე­ტა­რე­სი კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი კირიონ II და მი­სი მომხ­რეე­ბი, მეო­რე მხა­რე­ზე თბი­ლე­ლი მიტ­რო­პო­ლი­ტი ლეო­ნი­დი თა­ვი­სი თანამოაზ­რეე­ბით. ეს დაპი­რის­პი­რე­ბა გა­მოწ­ვეუ­ლი იყო 1917 წლის 17 სექტემბ­რის არჩევ­ნე­ბით. მიტ­რო­პო­ლი­ტი ლეო­ნი­დი და მი­სი თანა­მოაზ­რეე­ბი თვლიდნენ, რომ საპატ­რიარ­ქო ტახტ­ზე პატრიარ­ქის მოვა­ლეო­ბის შემს­რუ­ლე­ბე­ლი ლეო­ნი­დი უნ­და ასუ­ლი­ყო, ისი­ნი გაოგ­ნე­ბუ­ლი დარჩნენ კენჭისყ­რის შედე­გე­ბით, სა­დაც უპი­რა­ტე­სო­ბა მოი­პო­ვა ეპის­კო­პოს­მა კირიონ­მა და გახ­და ავტოკეფალიააღდ­გე­ნი­ლი საქართ­ვე­ლოს მართლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ეკლე­სიის პირ­ვე­ლი კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი. ლეო­ნიდ მიტრო­პო­ლი­ტის მომხრეებ­მა სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბ­ჭო­ში მოი­ყა­რეს თა­ვი და იქი­დან დაიწ­ყეს ბრძო­ლა უწ­მი­დე­სი კირიო­ნის წინააღმ­დეგ. მიტრო­პო­ლიტ ლეო­ნიდ­სა და კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ კირიონ II შო­რის სულ წვრილმან საკით­ხებ­ზე განსხვა­ვე­ბული აზრი დიდ და­ვა­ში გადაიზრ­დე­ბო­და ხოლ­მე. მაგალითად რო­ცა კათა­ლი­კოზ­მა მოინ­დო­მა მცხეთის ჯვრის მონასტ­რის მღვდელ-მონა­ზო­ნის მირია­ნის არქი­მანდ­რი­ტად კურთ­ხე­ვა, მიტრო­პო­ლიტ­მა ლეო­ნიდ­მა გა­ნაც­ხა­და, რომ მცხეთის ჯვა­რი თბილი­სის ეპარ­ქია­ში შე­დის, ხო­ლო მირია­ნის არქი­მანდ­რი­ტობა ნაად­რე­ვიაო.[13] კათა­ლი­კოზ­მა მღვდელ­მო­ნა­ზო­ნი მირია­ნი არქი­მანდ­რი­ტად და დია­კო­ნი ტი­მო­თე ბა­კუ­რა­ძე მღვდლად მაინც აკურთ­ხა, მაგრამ სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭომ, რომელ­საც კირიონ II ავადმ­ყო­ფო­ბის გა­მო მიტრო­პო­ლიტი ლეო­ნი­დი თავმჯდო­მა­რეო­ბდა, არქი­მანდ­რიტ მირიანს და მღვდელ ტი­მო­თე ბაკუ­რა­ძეს მღვდელმ­სა­ხუ­რე­ბა აუკრ­ძა­ლა.[14] 1918 წლის 28 მარტს ავადმ­ყო­ფო­ბის შემდეგ კა­თა­ლი­კო­ზი კირიონ II პირვე­ლად დაესწ­რო სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს სხდომას და ზემოთხ­სე­ნე­ბულ სა­სუ­ლიე­რო პი­რებს მღვდელმსა­ხუ­რე­ბის უფ­ლე­ბა აღუდ­გი­ნა, რა­მაც კი­დევ უფ­რო დაამ­ძი­მა ურთიერ­თო­ბა­ნი სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბ­ჭო­ში. ჟურ­ნა­ლი აც­ხა­დებდა: "23 მაისს სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბ­ჭო რვა წევრ­მა (12-დან) შეი­ტა­ნა პროტეს­ტი იმ თვითნე­ბო­ბის შესა­ხებ, რომე­ლიც გა­მე­ფე­ბუ­ლია საბ­ჭო­ში კათა­ლი­კო­სის მიერ".[15] ჟურნალ­ში და­ბეჭ­დი­ლი მოხ­სე­ნე­ბა[16] არის სა­ში­ნე­ლი ცი­ლის­წა­მე­ბი­სა და თავხე­დო­ბის ნი­მუ­ში, რომლის ავ­ტო­რე­ბი უწ­მი­დე­სი კირიონს ბრალს სდებდენ საეკ­ლე­სიო მართ­ვა-გამ­გეო­ბა­ში აბსო­ლუ­ტიზ­მი­სა და მონარქიზ­მის დამ­ყა­რე­ბა­ში, მა­თი აზ­რით, კათა­ლი­კოზ-პატრიარქს არ ჰქონ­და უფ­ლე­ბა სა­სუ­ლიე­რო სასწავლებ­ლე­ბის ავ­ტო­ნო­მია­ში ჩა­რე­ვი­სა, მღვდელმო­ნა­ზონ მირია­ნის კურთ­ხე­ვი­სა, ტი­მო­თე ბაკუ­რა­ძის მღვდლად კურთ­ხე­ვი­სა, ისი­ნი საყვე­დუ­რო­ბდენ უწმი­დეს კირიონ II სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს დაუკით­ხა­ვად საბჭოს წევ­რებს აძ­ლევს შენიშვ­ნას, რომ ეკლესიი­სათ­ვის "თავ­და­დე­ბუ­ლი ადა­მია­ნი და­ვით დავი­დოვ-დავი­თაშ­ვი­ლი არ აირჩია საკა­თა­ლი­კო­ზოს კანცე­ლა­რიის მდივნად, რომ ის თა­ვი­სი სურვი­ლით აჯილდოებს სა­სუ­ლიე­რო პი­რებს ჩვენგან დაუ­კით­ხა­ვა­დო.

თუ კარგად დავაკვირ­დე­ბით უწ­მი­დე­სი კირიონ II მი­მართ ჟურნალ­ში წამო­ყე­ნე­ბულ ბრალ­დე­ბებს, და­ვი­ნა­ხავთ, რომ საქ­მე გვაქვს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის წინააღმ­დეგ მოწყო­ბილ ორგა­ნი­ზე­ბულ შეთქმულე­ბას­თან, რო­გორ შეიძ­ლე­ბა კათა­ლი­კოზ-პატრიარქს აუკრ­ძა­ლო მღვდელმო­ნა­ზო­ნის, არქი­მანდ­რი­ტის და დიაკვ­ნის მღვდლის ხა­რისხ­ში აყ­ვა­ნა? რა­ტომ ეჯავ­რე­ბოდათ ჟურნა­ლის ავ­ტო­რებს მირიან ბე­რი? იმი­ტომ, რომ მას რამდენ­ჯერ­მე იხს­ნა კირიონ II დი­დი განსაც­დე­ლი­სა­გან. ხო­ლო ტი­მო­თე ბა­კუ­რა­ძე იყო კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ კირიონ II საარ­ჩევ­ნო შტაბის ხელმძღ­ვა­ნე­ლი არჩევ­ნე­ბამ­დე. იგი დაუდ­გო­მე­ლი ბუნე­ბის კა­ცი იყო და ხელმძღვა­ნე­ლობ­და ე.წ. "დია­კონ­თა" მოძრაო­ბას, რომე­ლიც 1916-17 წლებ­ში გაი­შა­ლა სა­ქართ­ვე­ლო­ში და მი­მარ­თუ­ლი იყო მღვდლების უფლე­ბე­ბის შეზღუდ­ვი­სა­კენ. უწმი­დეს­მა კირიონ II ტი­მო­თე ბაკუ­რა­ძეს მღვდლად კურთხე­ვით, სავსე­ბით სწორად დია­კონ­თა ამ სა­შიშ მოძრაო­ბას, რომე­ლიც ანარ­ქიას უქად­და ეკლე­სიას, გამოა­ცა­ლა იდეუ­რი ხელმძღ­ვა­ნე­ლი. რაც შეე­ხე­ბა და­ვით და­ვი­დოვ-დავითაშ­ვი­ლის პიროვ­ნე­ბას, იგი იყო ეგზარ­ქო­სე­ბის ჯა­შუ­ში, ურწ­მუ­ნო ადა­მია­ნი, რომე­ლიც დას­ცი­ნო­და სა­სუ­ლიე­რო წოდე­ბას, მისთვის არ არსე­ბობ­და იე­რარ­ქიუ­ლი მორ­ჩი­ლე­ბა, ამი­ტომ კათა­ლი­კოზ კირიონ II უა­რი მისთვის სა­კა­თა­ლი­კო­ზო კანცე­ლა­რიის მდივ­ნო­ბა­ზე სავსე­ბით სწო­რი იყო, თუმ­ცა იგი უად­გი­ლოდ არ დარ­ჩე­ნი­ლა. ჯერ თბილი­სის სამიტ­რო­პო­ლი­ტოს კანცე­ლა­რიას განა­გებ­და, ხო­ლო კირიონ II მუ­ხა­ნა­თუ­რი მკვლელო­ბის შემდეგ საკა­თა­ლი­კო­ზოს კანცე­ლა­რიას. თანამშრომ­ლობ­და "ჩეკას­თან", კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ ქრისტე­ფო­რეს დროს გადაა­სახ­ლეს კი­დეც, თი­თიც მოაჭ­რეს გადასახლებაში. იმდროინ­დელ სა­ზო­გა­დოე­ბა­ში მუსი­რებ­და ის აზ­რი, რომ და­ვით დავი­დოვ-დავი­თაშ­ვილს კავ­ში­რი ჰქონ­და კირიონ II მკვლელობას­თან მარტყო­ფის მონას­ტერ­ში.

ასე­ვე ტენდენ­ციუ­რო­ბით გამოირ­ჩეო­და ჟურნალ­ში და­ბეჭ­დი­ლი მა­სა­ლა, რომე­ლიც ავტო­კე­ფა­ლიის ერ­თი წლის­თავს ეძღვ­ნე­ბო­და. სტატის ავტო­რის აზ­რით, "ჩვე­ნი ეკლე­სიის დამოუ­კი­დებ­ლო­ბა დაგვირგ­ვინ­და იმით, რომ ეგზარ­ქო­სის კარე­ტით იმის მაგივ­რად კა­თა­ლი­კო­ზი დასეირ­ნობს ხოლ­მე თბილი­სის ქუ­ჩებ­ში... ერთ-ერ­თი კათედ­რი­დან ექ­სო­რია ვუყა­ვით ერთ ეპის­კო­პოსს და მის ადგილ­ზედ დავსვით იმა­ზე ბევრად უმ­და­რე­სი".[18] სტატიის ავ­ტო­რი გუ­ლისხ­მობდა იმე­რე­თის ყო­ფილ ეპის­კო­პოსს გიორ­გი ალა­დაშ­ვილს, რომე­ლიც ავტო­კე­ფა­ლიის აღდგე­ნის დროს ეგზარ­ქოს პლატო­ნის ინ­ტე­რე­სებს იცავ­და და ამი­ტომ სავსე­ბით კანო­ნიე­რად ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის დროე­ბით­მა კომი­ტეტ­მა გადაა­ყე­ნა თანამ­დე­ბო­ბი­დან. რაც შეე­ხე­ბოდა მის შემცვლელ მიტრო­პო­ლიტ ან­ტონ გიორ­გა­ძეს, თუ ის ამ თანამდე­ბო­ბი­სათ­ვის შეუ­ფე­რე­ბე­ლი იყო, რა­ტომ გაგზავ­ნეს პე­ტერ­ბურგ­ში დროე­ბით მთავრობას­თან მოლაპა­რა­კე­ბი­სათ­ვის, რო­გორც საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის დელე­გა­ციის მეთაუ­რი? ნუ­თუ არ სცხვე­ნო­და უსა­ხე­ლო სტატიის ანო­ნიმ ავ­ტორს, რო­ცა კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ კირიონ II რუსე­თის სინო­დის ერთგულ მოხე­ლეს უწო­დებ­და.18 რუსე­თის სინო­დის ერთ­გუ­ლი სამსახუ­რი­სათ­ვის არ გადაა­სახ­ლებდ­ნენ კირიონს სანა­ქსა­რიის უდაბ­ნო­ში ჟანდარ­მე­რიის მკაც­რი მეთვალ­ყუ­რეო­ბის ქვეშ. რა შეიძ­ლე­ბა ვუწო­დოთ თუ არა ანარ­ქიი­სა­კენ მო­წო­დე­ბა ჟურნა­ლის სტატიას, სა­დაც პირდა­პირ მოუ­წო­დე­ბენ მორწ­მუ­ნე საზო­გა­დოე­ბას, სამღვდე­ლოე­ბას, არ დაემორ­ჩი­ლონ კათა­ლი­კოზ კირიონ II.[19] ჟურნა­ლის კორესპონ­დენ­ტე­ბი ცდილო­ბდნენ კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი კირიონ II საზო­გა­დოე­ბის თვალ­ში დაა­ხა­სია­თონ, რო­გორც უწიგ­ნუ­რი, საეკ­ლე­სიო ხუცუ­რის უცო­დი­ნა­რი პი­როვ­ნე­ბა, "მირია­ნის კურთხე­ვას და­ვეს­წა­რი დიდ ხუთ­შა­ბათს - წერ­და გრ. ხერ­ხეუ­ლი­ძე - მწირ­ვე­ლი ბრძან­დე­ბო­და კა­თა­ლი­კო­ზი. თა­ვის დრო­ზე მოართ­ვეს წიგ­ნი, რომ წაე­კით­ხა შე­სა­ფე­რი­სი, მირო­ნის სა­კურთ­ხი ლოც­ვე­ბი... ჩემს ყუ­რებს არ ვუჯე­რებ­დი, რო­ცა ვხედავ­დი და მეს­მო­და, თუ რო­გორ ბორძი­კობ­და ყო­ველ სიტყ­ვა­ზე პატრიარქ-კა­თა­ლი­კო­ზი, რო­გორ ჩერ­დე­ბო­და სიტყვე­ბის ამოსა­კით­ხა­ვად და ბო­ლოს მრა­ვალს მათ­განს მაინც გადამა­ხინ­ჯე­ბულ გადასხ­ვა­ფე­რე­ბუ­ლად ამ­ბობ­და".[20] კა­თა­ლი­კო­ზი კირიონ II იყო გა­მო­ჩე­ნი­ლი მეც­ნიე­რი, მის ნაშრომებს პა­ტივს სცემდნენ ნი­კო მა­რი, ივა­ნე ჯავა­ხიშ­ვი­ლი, ალექ­სანდ­რე ცა­გა­რე­ლი, ალ. ყიფ­ში­ძე, კორ­ნე­ლი კე­კე­ლი­ძე და ასე­თი ფარ­თო დია­პა­ზო­ნის მკვლევარ-ღვთისმეტ­ვეყ­ლი სახა­რე­ბის ტექსტს ვერ კითხუ­ლობ­და? ეს ხომ აშ­კა­რა ცი­ლის­წა­მე­ბა იყო.

ცილის­წა­მე­ბის კულ­მი­ნა­ცია იყო ჟურნალ­ში გამოქ­ვეყ­ნე­ბუ­ლი პუბ­ლი­კა­ცია "კირიონ კათა­ლი­კო­ზის წირ­ვა და სიო­ნის წა­ბილწ­ვა".[21] სტატიის ავ­ტო­რი, რომე­ლიც ჯაჭვა­ძის ფსევ­დო­ნიმს იყო ამო­ფა­რე­ბუ­ლი, კატე­გო­რიუ­ლად სვამ­და საკითხს "დრო არის, კათა­ლი­კო­ზის თვითნე­ბო­ბას და თავგა­სუ­ლო­ბას ბო­ლო მოე­ღოს. მან საკმა­რი­სად შეგვარცხ­ვი­ნა მთელ ქვე­ყა­ნა­ზეო".[22] ავტოკე­ფა­ლიი­სათ­ვის მედ­გა­რი მებრ­ძო­ლი, ზნეობ­რი­ვი და სულიე­რი სიკე­თის გან­სა­ხიე­რე­ბა უწ­მი­დე­სი კირიო­ნი, რომელ­საც დიდ პა­ტივს სცემდნენ არა მარ­ტო სა­ქართ­ვე­ლო­სა და რუ­სეთ­ში, არა­მედ ევრო­პა­შიც, შემარცხ­ვე­ნე­ლი კი არა, საა­მა­ყო იყო საქართ­ვე­ლოს ეკლესიი­სათ­ვის, მრევ­ლი­სა და საზოგა­დოე­ბი­სათ­ვის. შეიძ­ლე­ბა თამა­მად განვაც­ხა­დოთ, რომ ჟურნა­ლის მიზანმი­მარ­თულ­მა ცილისმწა­მებ­ლურ­მა, შეურაცხმ­ყო­ფელ­მა სტატიებ­მა გარკვეუ­ლად იდეუ­რად შეამ­ზა­დეს ნია­და­გი, რათა საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მტრებს 1918 წლის 27 ივ­ნისს მარტყო­ფის მონას­ტერ­ში ვერა­გუ­ლად მოეკ­ლათ კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი კირიონ II. ჟურნალ­ში მხოლოდ ორი სიტყვით იყო გა­მოც­ხა­დე­ბუ­ლი, რომ კირიონ II გარდაიც­ვა­ლა და იმა­ვე ნო­მერ­ში ახალ სა­კა­თა­ლი­კო­ზო კანდი­დატ­ზე დაიწ­ყო მსჯე­ლო­ბა. გაზე­თის რე­დაქ­ცია მკრეხე­ლო­ბას სჩადიოდა, რო­ცა დასცი­ნოდა 1918 წლის 7 ივ­ლისს სიო­ნის საპატ­რიარ­ქო ტა­ძარ­ში დე­კა­ნო­ზ ნი­კი­ტა თალაკ­ვა­ძის ბრწყინვა­ლე სიტყვას, რომე­ლიც მან წარმოსთქ­ვა განს­ვე­ნე­ბუ­ლი კირიონ კათა­ლი­კო­ზის წე­სის აგე­ბა­ზე. ჟურ­ნა­ლი ავი­თა­რებდა იმ მცდარ აზრს, თითქოს კათა­ლი­კოზ­მა "თა­ვი მოიკ­ლაო". მა­შინ, რო­ცა იმთა­ვით­ვე ცნო­ბი­ლი იყო, რომ კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი კირიონ II მოკლულ იქ­ნა წი­ნას­წა­რი განზრახ­ვით და რომ მკვლე­ლე­ბი შე­ნიღ­ბუ­ლი მოქმე­დე­ბის­და მიუ­ხე­და­ვად, საზოგა­დოე­ბი­სათ­ვის იმთა­ვით­ვე ცნო­ბი­ლი იყო.

ჟურ­ნა­ლი "ახა­ლი სიტყ­ვა" არა მარ­ტო კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ კირიონ II ებრ­ძო­და, არა­მედ მის მომხრეებ­საც. ცილის­წა­მე­ბას, შეუ­რაცხ­ყო­ფას, ჟურნა­ლის ფურცლებ­ზე ვერ გადაურჩ­ნენ ვერც ქუ­თა­თე­ლი მიტ­რო­პო­ლი­ტი ან­ტონ გიორ­გა­ძე და დე­კა­ნო­ზი ნი­კი­ტა თა­ლაკ­ვა­ძე. ჯერ იყო და ჟურნალ­ში დაი­ბეჭ­და ინ­ფორ­მა­ცია, თითქოს ქუ­თა­თე­ლი მიტ­რო­პო­ლი­ტი ან­ტო­ნი თავს ანე­ბებ­და ეპარ­ქიას და მონას­ტერ­ში მიდიო­და საცხოვრებ­ლად.[23] ცილის­წა­მე­ბით აღშ­ფო­თე­ბუ­ლი ქუ­თა­თე­ლი მიტ­რო­პო­ლი­ტი ან­ტო­ნი ჟურნა­ლის რედაქციის­გან მოით­ხოვს "ჭინჭრის" ფსევ­დო­ნიმს ამო­ფა­რე­ბუ­ლი ავტო­რის ვინაო­ბის გამჟღავ­ნე­ბას და პირდა­პირ პოლე­მი­კას. ჟურ­ნა­ლი მას მარტის ავტოკეფალისტს უწო­დებ­და, რაც სინამდ­ვი­ლეს არ შეე­ფე­რე­ბო­და. ეპის­კო­პო­სი ან­ტო­ნი აქტიუ­რად იბრ­ძო­და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღდგენი­სათ­ვის. რაც შეე­ხე­ბა მარტის ხსენე­ბას, ფაქ­ტია, რომ 1917 წლის 9 მარტს (ძვ. სტილით ს.ვ.) დეკა­ნოზ ნი­კი­ტა თალაკ­ვა­ძის ბი­ნა­ზე ნამდვი­ლად შედ­გა საი­დუმ­ლო შეხვედ­რა, რომელ­საც ესწრებოდ­ნენ ნოე ჟორ­და­ნია, სო­სი­კო მერკ­ვი­ლა­ძე, ალექ­სანდ­რე ლომ­თა­თი­ძე და ან­ტონ გიორ­გა­ძე. აქ გა­დაწყ­და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავტო­კე­ფა­ლიის აღდ­გე­ნა, მომხ­და­რი­ყო 12(25) მარტს სვეტიც­ხო­ველ­ში. აქ­ვე შეი­მუ­შა­ვეს დამოუ­კი­დებ­ლო­ბის აქ­ტი. ამი­ტომ ან­ტონ გიორ­გა­ძის ეგზარ­ქოს პლატო­ნის მომხრედ გა­მოც­ხა­დე­ბა იყო მიზან­მი­მარ­თუ­ლი ცი­ლის­წა­მე­ბა.

რაც შეე­ხე­ბო­და დეკა­ნოზ ნი­კი­ტა თალაკ­ვა­ძეს, ჟურნა­ლის რე­დაქ­ცია მას ადა­ნა­შაუ­ლებ­და სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბ­ჭო­ში კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ კირიონ II აქტიურ მხარ­და­ჭე­რა­სა და მი­სი გარდაც­ვა­ლე­ბის შემდეგ სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს წევრე­ბის ცი­ლის­წა­მე­ბა­ში. რაც ასე­ვე არ შეე­ფე­რე­ბო­და სინამდ­ვი­ლეს.

ჟურ­ნა­ლი არა­ფერს ამ­ბობდა, რა ბე­დი ეწიათ სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბ­ჭო­სა და სამღვდე­ლოე­ბის იმ წარმომად­გენ­ლებს, რომელ­ნიც ერთგუ­ლად მხარ­ში ედგნენ კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ კირიონ II. მარტყოფ­ში მტარვე­ლის ხე­ლით მხეცუ­რად მოკ­ლუ­ლი კირიონ კათა­ლი­კო­ზის შემდეგ, 1918 წლის 18 სექტემ­ბერს მოწამ­ლეს ქუ­თა­თე­ლი მიტ­რო­პო­ლი­ტი ან­ტო­ნი, რომე­ლსაც მტრებისგან მოსყიდულმა საკუთარმა სიძემ გვარად რედიგერმა ვერცხლისწყ­ლი შეურია საჭმელ­ში. ასე­ვე მოკლეს 1918 წლის შე­მოდ­გო­მა­ზე მცხე­თა­ში მირიან არ­ქი­მანდ­რი­ტი. სა­კუ­თა­რი სახლის წინ უც­ნობ­მა პი­რებ­მა სიცოცხ­ლეს გამოა­სალ­მეს მღვდე­ლი ტი­მო­თე ბა­კუ­რა­ძე. სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭო­დან გაა­ძე­ვეს დე­კა­ნო­ზი ნი­კი­ტა თა­ლაკ­ვა­ძე...

ჟურ­ნა­ლი "ახა­ლი სიტყ­ვა" უფ­რო მეტ პატივის­ცე­მას ამჟღავ­ნებ­და თბილელ მიტრო­პო­ლიტ ლეო­ნი­დი­სა და მი­სი მომხრეე­ბის მი­მართ. ჟურ­ნა­ლი 1918 წლის პირველ ნო­მერ­ში იტ­ყო­ბი­ნე­ბო­და სიო­ნის საპატ­რიარ­ქო ტა­ძარ­ში 14(27) იან­ვარს წმ. ნი­ნოს ხსენე­ბის დღის სადღე­სას­წაუ­ლო წირვის შესა­ხებ, სა­დაც "მგრძნო­ბია­რე სიტყ­ვა წარ­მოთქ­ვა მიტრო­პო­ლიტ­მა ლეო­ნიდ­მა".[24] ხო­ლო კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ­მა შე­სა­ფე­რი­სი სიტყ­ვა თქვაო. რო­გორც სჩანს, ჟურნა­ლის რედაქ­ციას თვით უგრძვ­ნია ეს და იმ აზრე­ბის საწინააღმ­დე­გოდ, რომ ჟურ­ნა­ლი თბი­ლე­ლი მიტრო­პო­ლი­ტის ინტე­რე­სე­ბის გამომ­ხატ­ვე­ლია, აცხა­დებ­და, რომ "მიტრო­პო­ლიტ ლეო­ნიდს არა­ვი­თა­რი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა არ ჰქონ­და და არ აქვს ჩვენს ჟურნალ­თან. თვინიერ იმი­სა, რომ ის ერ­თი ხელმომ­წერ­თა­გა­ნია".[25] ჟურნალ­მა დი­დი რო­ლი შეას­რუ­ლა საზო­გა­დოებ­რი­ვი აზ­რის შესაქმ­ნე­ლად, რა­თა საეკ­ლე­სიო კრების მოუწვევ­ლად კათა­ლი­კო­ზის ტახტ­ზე აეყ­ვა­ნათ თბი­ლე­ლი მიტ­რო­პო­ლი­ტი ლეო­ნი­დი. ამ მიზნით, არაერ­თი სტა­ტია დაი­ბეჭ­და, სა­დაც ავ­ტო­რე­ბი მოით­ხოვდ­ნენ შექმ­ნი­ლი­ რთუ­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი ვითა­რე­ბის გათვალის­წი­ნე­ბით, დაუყოვ­ნებ­ლივ მომხ­და­რი­ყო ლეო­ნი­დის კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქად კურთ­ხე­ვა.

სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭომ 1918 წლის 28 ნოემბ­რის სხდო­მა­ზე მიი­ღო ასე­თი გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა და მოსთ­ხო­ვა ეპარქიებს წე­რი­ლო­ბი­თი სა­ხით გამოე­ხა­ტათ თავიან­თი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა აღნიშ­ნულ საკითხ­თან დაკავ­ში­რე­ბით. რო­გორც საქართ­ვე­ლოს საპატ­რიარ­ქო არ­ქივ­ში და­ცუ­ლი მასა­ლე­ბი­დან ჩანს, ეპარ­ქიე­ბის უმრავ­ლე­სო­ბამ გაი­ზია­რა ეს თვალსაზ­რი­სი, თუმ­ცა იყვნენ მოწინააღმ­დე­გეე­ბიც, მაგრამ საბო­ლოოდ მაინც გაი­მარჯ­ვა იმ აზრ­მა, რომე­ლიც კრების გა­რე­შე კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქად მიტრო­პო­ლიტ ლეო­ნი­დის კურთხე­ვას უჭერ­და მხარს.

ჟურნალ­ში იბეჭ­დე­ბო­და არაერ­თი სტა­ტია, რომე­ლიც ეხე­ბო­და საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ში­და პრობ­ლე­მებს. მაგა­ლი­თად, ჯილდოე­ბის სა­კითხ­ზე, ჟურნა­ლის კორესპონ­დენ­ტ ივა­ნე ნაჭყე­ბიას აზ­რით, გასაუქ­მე­ბე­ლი იყო "დეკა­ნო­ზის", "იღუ­მე­ნის", "ბლაღო­ჩი­ნის", "არქი­მანდ­რი­ტის" ხა­რის­ხი. 1920 წლის საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის მართ­ვა-გამგეო­ბის დებუ­ლე­ბამ ზუსტად განსაზღვ­რა, ვინ შეიძ­ლე­ბო­და ყო­ფი­ლი­ყო არ­ქი­მანდ­რი­ტი, ვინ დე­კა­ნო­ზი, დებუ­ლე­ბამ მღვდელმთავ­რე­ბის გარ­და, სა­სუ­ლიე­რო პი­რებს აუკრ­ძა­ლა მიტრის ტარე­ბის უფ­ლე­ბა. ჯერ კი­დევ თბილელ მიტრო­პო­ლი­ტად ყოფნის დროს, ლეო­ნიდს "პრინცი­პია­ლუ­რად არასა­სურ­ვე­ლად მიაჩნ­და" ყო­ველგ­ვა­რი ჯილ­დოე­ბი, რო­გორც მე­ფის რუსე­თის ხელისუფ­ლე­ბის გავლე­ნის გა­მო­ხა­ტუ­ლე­ბა, ამი­ტომ მი­სი მამადმთავ­რო­ბის დროს გაუქმ­და ყვე­ლა სა­ხის ჯილ­დო საქართ­ვე­ლოს მართლმა­დი­დე­ბელ ეკ­ლე­სია­ში.

ჟურნალ­ში დი­დი ად­გი­ლი ეთ­მო­ბო­და სა­ხელმ­წი­ფო­სა და ეკლე­სიის ურთიერ­თო­ბის სა­კით­ხებს. ჟურნა­ლის რე­დაქ­ცია გრძნობ­და საქართ­ვე­ლოს წინ­ა­შე არსე­ბულ პრობ­ლე­მებს და აღნიშ­ნავ­და: "სამშობ­ლო განსაც­დელ­შია, ქართ­ვე­ლი ერის მრავალ­საუ­კუ­ნო­ვა­ნი კულ­ტუ­რა და თვით არსე­ბო­ბაც კი გადასავარდნ­ზეა შემდ­გა­რი".[26] ჟურნა­ლის რე­დაქ­ცია გრძნობ­და ახა­ლი რესპუბ­ლი­კა ეს ამიერ­კავ­კა­სიის ფედე­რა­ციის სა­ხით იქ­ნე­ბო­და, თუ საქართ­ვე­ლოს დამოუ­კი­დე­ბე­ლი რესპუბ­ლი­კის, ეკლე­სიის სახელმ­წი­ფო­სა­გან გა­მო­ყო­ფა გარ­დაუ­ვა­ლი იყო, ამი­ტომ აუ­ცი­ლე­ბე­ლი ღო­ნის­ძიე­ბა­ნი დაუყოვ­ნებ­ლივ უნ­და გა­ტა­რე­ბუ­ლი­ყო. ჟურნა­ლის აზ­რით, ამ გამო­ყო­ფით მოხ­დე­ბოდა: 1) სამღვდე­ლოე­ბის შემადგენ­ლო­ბის განწმენ­და-და­სუფ­თა­ვე­ბა იმ არა­სა­სუ­ლიე­რო და ანტიეკ­ლე­სიუ­რი ელემენ­ტე­ბი­სა­გან, რომე­ლიც ამ წრე­ში შე­მო­რი­ყა გაბა­ტო­ნე­ბულ­მა სახელმ­წი­ფომ და 2) თა­ვი­სუ­ფა­ლი ეკლე­სიის სამღვდე­ლოე­ბის საზღვარ­გა­რე­თი­სე­ბუ­რად ქო­ნებ­რი­ვი უზრუნ­ველ­ყო­ფა".[27] სამწუ­ხა­როდ, არ გამართლ­და ჟურნა­ლის რედაქ­ციის ვარაუ­დი. მარ­თა­ლია, დამოუ­კი­დე­ბე­ლი საქართ­ვე­ლოს მთავრო­ბამ ეკ­ლე­სია სახელმ­წი­ფო­სა­გან და სკო­ლა ეკლე­სიი­სა­გან გა­მო­ყო, მაგრამ ეს გა­მო­ყო­ფა მოხ­და რევო­ლუ­ციუ­რად, ეკლე­სიას ჩამოართ­ვეს საეკ­ლე­სიო ქო­ნე­ბა: მი­წე­ბი, სა­სუ­ლიე­რო სასწავ­ლებ­ლე­ბი. ფაქტობ­რი­ვად გაძარც­ვეს იგი. ამის შესა­ხებ კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ­მა, უწმი­დეს­მა ლეო­ნიდ­მა არაერთ­ხელ მი­მარ­თა ნ. ჟორდა­ნიას, მაგრამ მთავრო­ბის მეთაუ­რის დახ­მა­რე­ბა სიტყვიერ დაპი­რე­ბას არ გასც­დე­ნია. ჟურ­ნა­ლი ოპე­რა­ტიუ­ლად გამოეხ­მაუ­რა საქართ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტიუ­ლი რესპუბ­ლი­კის მთავრო­ბის მიერ შემუ­შა­ვე­ბულ "კანონპროექტს სასწავლებ­ლე­ბი­დან სა­სუ­ლიე­რო პირ­თა განდევ­ნის შესა­ხებ". მი­სი მარ­თე­ბუ­ლი შენიშვ­ნით "განვლენ დრო­ნი. დღეს ზნეობ­რი­ვად აწე­წი­ლი და პარტიე­ბად დაქსაქ­სუ­ლი ერი გონს მო­ვა და ჩვენშიაც, რო­გორც ყველგან და ყოველთ­ვის, ასე­თი მდგომა­რეო­ბის შემდეგ შეიგ­ნე­ბენ ნამდვილ სამღვდე­ლოე­ბის დიად ფას­სა და მნიშვნე­ლო­ბას".[28]

ჟურნალ­ში დაი­ბეჭ­და საყუ­რად­ღე­ბო წე­რი­ლე­ბი საქართ­ვე­ლოს კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქის ეპარ­ქიის მღვდელმთავ­რე­ბის, უფლე­ბა­მო­სი­ლე­ბის შესა­ხებ. რედაქ­ციის აზ­რით, კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი არის პირ­ვე­ლი თანას­წორ­თა შო­რის და არა უპი­რა­ტე­სი. საქართ­ვე­ლოს ეკ­ლე­სია­ში ასე იყო 1927 წლამ­დე, ვიდ­რე ამ აზრე­ბის გამ­ტა­რე­ბე­ლი თვითონ არ გახ­და კათა­ლი­კოზ-პატრიარ­ქი და არ მიი­ღო გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა ეკლე­სიის კო­ლექ­ტიუ­რი მართ­ვა-გამგეო­ბის ორგა­ნოს სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბჭოს გაუქ­მე­ბის შესა­ხებ.

დასკვნის სა­ხით შეიძ­ლე­ბა ითქვას შემ­დე­გი: ჟურნალ­მა "სვეტიც­ხო­ვე­ლმა", რომე­ლიც სრულიად საქართ­ვე­ლოს საკა­თა­ლი­კო­ზოს ოფი­ცია­ლუ­რი ორ­გა­ნო იყო. დი­დი რო­ლი შეას­რუ­ლა ავტოკეფალიააღდ­გე­ნი­ლი ქარ­თუ­ლი ეკლე­სიის რო­ლის სა­ზო­გა­დოე­ბა­ში გაცნო­ბიე­რე­ბის თვალსაზ­რი­სით. რაც შეე­ხე­ბო­და ოპო­ზი­ციურ ჟურნალ "ახალ სიტყვას", ჟურნალ­ში გამოქვეყ­ნე­ბულ სტატიებ­ში ფსევ­დო­ნი­მებს ამო­ფა­რე­ბულ­ნი მიტრ. ლეო­ნი­დი, მღვდე­ლი ილია შუბ­ლა­ძე, და­ვით კა­ჭა­ხი­ძე, ივა­ნე ნაჭ­ყე­ბია, ქრის­ტე­ფო­რე ციცქიშ­ვი­ლი, და­ვით დავი­თაშ­ვი­ლი და სხვე­ბი სამწუ­ხა­როდ, ტენდენ­ციუ­რად აშუ­ქებდ­ნენ საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის, სა­კა­თა­ლი­კო­ზო საბ­ჭო­სა და კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ კირიონ II მოღვა­წეო­ბის სხვა­დასხ­ვა სფეროს. ტენდენ­ციუ­რო­ბა ზოგჯერ პი­რად შეუ­რაცხ­ყო­ფა­სა და ზღვარსგა­და­ცი­ლე­ბულ თავ­ხე­დო­ბა­ში გა­და­დიო­და, რაც საქართ­ვე­ლოს ეკლე­სიის ავ­ტო­რი­ტეტს ვნებ­და. “ახა­ლი სიტყვის” წარმომად­გენ­ლე­ბი მარ­თა­ლია, მომა­ვალ­ში ჟურ­ნალს ვე­ღარ სცემდნენ, მაგრამ კათა­ლი­კოზ-პატრიარქ ამბრო­სი­საც დაუპი­რის­პირდ­ნენ. ეს ჯგუ­ფი საბ­ჭო­თა ხელისუფ­ლე­ბას­თან ლოია­ლო­ბი­სა და თანამშრომ­ლო­ბის ლოზუნ­გით გამოდიოდ­ა. მათ საქართ­ვე­ლოს ბოლშე­ვი­კურ ხელისუფ­ლე­ბას­თან თანამშრომ­ლო­ბით სრუ­ლი განად­გუ­რე­ბი­სა­გან იხსნეს ეკ­ლე­სია, მაგრამ მას დაუკარ­გეს თავ­და­დე­ბუ­ლი მრევლის თა­ნად­გო­მა და დი­დი სულიე­რე­ბა.

-----------------------------------------------------------------------------------------

შენიშვნები

თავი I

საქართველოს მართლმადიდებური ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა და 1917 წლის საეკლესიო კრება

1. გაზეთი “საქართველო” 1917 წ. №59

2. გაზეთი “საქართველო” 1917 წ. №61

3. გ. ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, სერგი გორგაძის ფონდი №6945

4. გ. ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, სერგი გორგაძის ფონდი №27-830

5. გ. ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, სერგი გორგაძის ფონდი №27-831

6. გაზეთი “საქართველო” 1917 წ. №71

7. გაზეთი “სახალხო ფურცელი” 1917 წ. №851

8. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, საქმე №6465. გვ 2.

9. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, საქმე №6465. გვ 2.

10. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, საქმე №6465. გვ 7

11. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, საქმე №6465. გვ 8

12. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, საქმე №6465. გვ 11

13. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, საქმე №6465. გვ 12

14 ჟურნალი “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №1 გვ 3

15 ს. ვარდოსანიძე “სრულიად საქართველოს კათალიკოზ-პარტიარქი ლეონიდი”. თბ. 2000 წ. გვ 13-14

16. გ. შარაძე “უცხოეთის ცის ქვეშ”. ტ. I. 1993 წ. თბ. “მერანი” გვ.65

17 გაზეთი “სახალხო საქმე” 1917 წ. №27

18. ჟურნალი “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №1

19. ს. ვარდოსანიძე “სრულიად საქართველოს კათალიკოზ-პარტიარქი კირიონ II” გამომც. ორთოდოქს-კიპრელი (საბერძნეთი) 1994 წ. გვ 14

20. ჟურნალი “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №1

21. ჟურნალი “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №1

22. გაზეთი “სახალხო საქმე” 1917 წ. №51

23. გაზეთი “სამშობლო” 1916 წ. №22

24. გაზეთი “სახალხო საქმე” 1918 წ. №53

25. ჟურნალი “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №3

26. გაზეთი “ჩვენი ქვეყანა” 1917 წ. №130

27. გაზეთი “საქართველო” 1917 წ. №205

28. ვაჟა კიკნაძე “სამარადისო შარავანდელი კათალიკოზ-პატრიარქ კირიონ II ცხოვრება და მოღვაწეიბა” იხ. კრებული ქრისტიანობა საქართველოში თბ. 2000 წ. გვ. 69

29. გაზეთი “საქართველო” 1917 წ. №205

30. გ. ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, ფონდი №207838

31. გ. ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, ფონდი №207838

32 კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფონდი №215

 

თავი II

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია დამოუკიდებელ საქართველოში /1918-1921 წლებში/

1. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, საქმე №6465

2. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, საქმე №6465

3. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, საქმე №6465

4. გ. ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, ფონდი №207838

5. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, საქმე №6475

6. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, საქმე №6475

7. ალექსანდრე ბენდიანაშვილი “საქართველოს ისტორია” გამომც. “განათლება” თბილისი 1999 გვ. 278-279

8. გაზეთი “საქართველო” 1920 წ. 17 იანვარი

9. გ. ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, სერგი გორგაძის ფონდი №6945

10. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, საქმე №6485

11. სერგო ვარდოსანიძე სრულიად საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქი კირიონ II. 1994 წ. გვ 26

12. სერგო ვარდოსანიძე “ვერსიები კირიონ II მკვლელობის შესახებ” ჟურნალი “რანი ვართ ქართველები?” 1997 წ. თბ. №4 გვ 17-18

13. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №6

14. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №7

15. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, მიტროპოლიტ ლეონიდის ფონდი. საქმე №6468

16. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, მიტროპოლიტ ლეონიდის ფონდი. საქმე №6468

17. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, მიტროპოლიტ ლეონიდის ფონდი. საქმე №6468

18. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, მიტროპოლიტ ლეონიდის ფონდი. საქმე №6468

19. გაზეთი “საქართველო” 1919 წ. 25 თებერვალი

20. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამართლებრივი აქტების კრებული თბ. 1990 ე. გვ 110

21. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, კათალიკოზ-პატრიარქ ლეონიდის ფონდი, საქმე №6443

22. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, კათალიკოზ-პატრიარქ ლეონიდის ფონდი, საქმე №6443

23. ჟურნალ “მებრძოლი ათეისტი” 1941 წ. №2-3 გვ 18

24. ქ. პავლიაშვილი “საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია 1917-1921 წლებში” თბ. 2000 წ. გამომც. “გიორგი აფრიდონიძე” გვ 178

25. ქეთევან პავლიაშვილი “საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია 1917-1921 წლებში” თბ. 2000 წ. გამომცემლობა “გიორგი აფრიდონიძე” გვ 178

26. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ლეონიდის ფონდი, საქმე №1304

27. საქართველოს საპატრიარქო არქივი, ლეონიდის ფონდი, საქმე №1304

28. სერგო ვარდოსანიძე საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია დამოუკიდებელ საქართველოში 1918-1921 წლებში. იხ. საისტორიო ალმანახი "კლიო" №8. 2000 წ. თბ. გვ. 135

 

თავი III

სასულიერო პერიოდიკა: ჟურნალ “სვეტიცხოველის” და “ახალი სიტყვის” პროფილი

1. ჟურნალ “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №1. გვ 1

2. ჟურნალ “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №1. გვ. 2

3. ჟურნალ “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №1. გვ. 6

4. ჟურნალ “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №1. გვ. 7

5. ჟურნალ “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №1. გვ. 8

6. ჟურნალ “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №2. გვ 4-7

7. ჟურნალ “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №2. გვ. 4-9

8. ჟურნალ “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №3 გვ. 2

9. ჟურნალ “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №4. გვ. 16

10 ჟურნალ “სვეტიცხოველი” 1917 წ. №4. გვ. 16

11. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №1. გვ. 1

12. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №1. გვ. 4

13. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №1. გვ. 7

14. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №3. გვ. 7

15. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №6. გვ. 8

16. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №7. გვ. 6-8

17. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №2. გვ. 2

18. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №3. გვ. 3

19. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №5. გვ. 7

20. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №7. გვ. 6

21. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №7. გვ. 6-7

22. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №7. გვ. 7-8

23. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №2. გვ. 8

24. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №1. გვ. 7

25. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №8. გვ. 1

26. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №4. გვ. 2

27. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №6. გვ. 4

28. ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1918 წ. №7. გვ. 4

 

სერგო ვარდოსანიძე
"საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია 1917-1952 წლებში
თბილისი, 2001 წ.

XIX საუკუნის 80-90-იანი წლებიდან ქართული პერიოდიკის ფურცლებზე ივერიელის, ნიქოზელისა და ლიახველის ფსევდონიმებით ხშირად იბეჭდებოდა საინტერესო წერილები და გამოკვლევები. საქართველოს ისტორია, საქართველოს ეკლესიის ისტორია, ეთნოგრაფია, ვეფხისტყაოსნისა და ქართლის ცხოვრების უძველესი ნუსხები, ნუმიზმატიკა, ხალხური სიტყვიერების ისტორია – აი ეს საკითხები, რომელიც აინტერესებდა ავტორს. წერილები გამოირჩეოდნენ საკვლევი საკითხის ღრმა ცოდნითა და ეროვნული ჩაგვრით შეწუხებული სამშობლოს დიდი სიყვარულით.

საძაგელოვ-ლიახველ-ივერიელი გიორგი საძაგლიშვილი – ეპისკოპოსი კირიონი, სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქი კირიონ II XIX საუკუნის 80-90-იანი წლების ქართული ინტელექტუალური საზოგადოების ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელია. იგი აღიზარდა თერგდალეულთა სულისკვეთებაზე და მთელი თავისი საქმიანობაც იმ დიდი მიზნის განხორციელებას მოახმარა, რომელიც ილია ჭავჭავაძემ ლელთ ღუნიას პირით საქართველოს უთხრა — ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნეს. — ამ მიზნის პრაქტიკული რეალიზაცია XIX საუკუნის 60-70-იან წლებში შეუძლებელი იყო, ვინაიდან ქართული ეროვნული ცნობიერება ცარიზმის რუსიფიკატორული კოლონიური პოლიტიკის წყალობით იმდენად დაქვეითებული იყო, რომ ქართველი ხალხის დიდი ნაწილი ღრმა პესიმიზმს მოეცვა, ნაწილი კი საკუთარი ეროვნული კულტურისა და ისტორიისადმი ნიჰილისტურად იყო განწყობილი. ასეთ ვითარებაში სამშობლო ქვეყნის ისტორიისა და კულტურისადმი სამსახური გმირობის ტოლფასი იყო, იგი მრავალი დაბრკოლებისა და უსიამოვნების გადალახვას მოითხოვდა. მამულიშვილობის მძიმე ტვირთის მხრებით ტარება მხოლოდ გიორგი საძაგლიშვილის მსგავს ერთეულებს შეეძლოთ – ყველაფერი მობეზრდება მამულიშვილს გარდა მამულიშვილობისა – ამ სიტყვებით გამოხატა კირიონ II-მ თავისი ცხოვრების კრედო.

ქართული ისტორიოგრაფიაში სრულიად საქართველოს კათოლიკოზ-პატრიარქისა და ცნობილი მეცნიერის კირიონ II შესახებ ძალიან ცოტა არის ნათქვამი. პირველი ბიოგრაფიული ნარკვევი 1917 წელს გამოაქვეყნა მოსე ჯანაშვილმა[1], მოკლედ არის გადმოცემული კირიონ II-ის ბიოგრაფია და ნაჩვენებია ის თავდადებული ბრძოლა, რომელსაც კირიონ II ეწეოდა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის, კირიონის დევნა ოფიციალური ხელისუფლების მიერ, ბელგიაში კირიონის დაცვის საზოგადოების შექმნა და რუსეთის საიმპერატორო ხელისუფლების მიერ კირიონის გადასახლებიდან დაბრუნება. იქვე საინტერესო პარალელებია კირიონ I (599-610წწ.) და კირიონ II-ს შორის, მაგრამ ნაშრომში ავტორი ნაკლებ ყურადღებას აქცევს კირიონ II-ს სამეცნიერო მოღვაწეობას.

კირიონ II-ის არქივის დიდი ნაწილი ინახება საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტში, რომლის აღწერილობა ეკუთვნის ამავე ინსტიტუტის თანამშრომელს ელისო აბრამიშვილს[2]. მანვე გამოაქვეყნა საარქივო მასალების მოკლე მიმოხილვა, ძირითადად კირიონ II-ის ეპისტოლარული მემკვიდრეობა “მრავალთავში”[3].

კირიონ II-ის მოღვაწეობის შესახებ საინტერესო გამოკვლევა გამოაქვეყნა ბატონმა ვახტანგ გურგენიძემ ხელნაწერთა ინსტიტუტისა და საისტორიო არქივში დაცული მასალების საფუძველზე აღადგინა კათალიკოზ-პატრიარქის კირიონ II-ის მშფოთვარე ბიოგრაფიული ცხოვრება, აჩვენა ევროპელი და რუსეთის სამეცნიერო წრეების კირიონ II-სადმი – დიდი პატივისცემა და სიყვარული[4], მაგრამ ამ დიდი პიროვნების ღვაწლის ყოველმხრივი შესწავლა მომავლის საქმეა.

კირიონ II, ერისკაცობაში გიორგი საძაგლიშვილი დაიბადა 1855 წელს გორის მაზრის სოფელ ნიქოზში სასულიერო პირის ოჯახში. მის წინაპრებს დიდი წვლილი მიუძღვით დიდოელთა, ინგუშთა შორის ქრისტიანობის გავრცელების საქმეში. იგი ჯერ ანანურის სასულიერო სკოლაში სწავლობდა. 1862 წელს გორის სასულიერო სასწავლებელში ჩაირიცხა. ამ დროს უკვე გამოიკვეთა ახალგაზრდა ყმაწვილის მამულიშვილური მისწრაფებანი. ცნობილი ხალხოსანი მწერალი სოფრომ მგალობლიშვილი იგონებს, რომ გიორგი საძაგლიშვილთან ერთად მოიარეს შიდა ქართლის თითქმის ყველა ისტორიული ადგილები, შემდეგ კი მოიხილეს მაღრანდვალეთის ქართული სიძველენი.

1876 წელს გიორგი საძაგლიშვილმა დაამთავრა თბილისის სასულიერო სემინარია და სწავლა გააგრძელა კიევის სასულიერო აკადემიაში, რომელიც ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხით დაამთავრა 1880 წელს და დაინიშნა ოდესის სასულიერო სემინარიის ინსპექტორის თანაშემწედ.

1883 წლიდან 1896 წლამდე საქართველოს სხვადასხვა ქალაქებში (გორი, თელავი, ქუთაისი, თბილისი) ეწეოდა პედაგოგიურ მოღვწეობას, ასწავლიდა ქართულ და რუსულ ენებს, საღმრთო ისტორიას, გეოგრაფიას. ყოვლად სამღვდელო კირიონი 1896 წელს დაინიშნა საქართველოს მონასტრების კეთილმოწესედ და კავკასიაში ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოების სკოლების ინსპექტორად, სადაც როგორც ქართველმა, კარგად მცოდნემ თავისი ერისა და ხალხის სულიერის საჭიროებისა, დაარსა 19 სამრევლო სკოლა. ააშენებინა სკოლები აწერისხევში, ვანათში, თიანეთში; ყველა სკოლას შეუქმნა წიგნთსაცავები და ბიბლიოთეკები. ამავე პერიოდში ქართულ და რუსულ ჟურნალ-გაზეთებში იგი აქვეყნებდა წერილებს, გამოკვლევებს საქართველოს ეკლესიის ისტორიაზე, ხალხურ ზეპირსიტყვიერებაზე, ქართულ ლიტერატურაზე, ივერიელის, საძაგელოვის, ლიახველის ფსევდონიმებით.

კირიონი II იყო მოსკოვის არქეოლოგიური საზოგადოების წევრი და აღწერა ლიახვის ხეობის ისტორიული ძეგლები. ეს აღწერილობა გამოაქვეყნა კიდეც 1898 წელს. ამ აღწერილობას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, ვინაიდან მომდევნო ხანებში ბევრი ისტორიული ძეგლი მოსული ხალხის (ოსები) მიერ განადგურებული იქნა.

1896 წ. ცოლ-შვილის სიკვდილის შემდეგ იგი ბერად აღიკვეცა კირილეს, კირიონის სახელით და გაიგზავნა ქვათახევის მონასტრის წინამძღვრად. ამ პერიოდში ღვთისმსახურების გარდა კირიონი მეცნიერულ მოღვაწეობას ეწეოდა ქართლის სოფლებში. აგროვებდა ხალხური სიტყვიერების ნიმუშებს, მეცნიერულად სწავლობდა ხალხის ზნე-ჩვეულებას, ეკლესია მონასტრების სიძველეებს. ქვათახევის მონასტრის წინამძღვრობის დროს კირიონმა “ქვათახევიდან ჩამოიტანა და ტფილისის საეკლესიო მუზეუმს ჩააბარა 96 ცალი ხელნაწერი, მათ შორის XI საუკუნის სახარება, 1494 წელს გადაწერილი “დავითნი” და სხვა მრავალი საინტერესო ხელნაწერები”[5].

კირიონ II-მ დიდი წვლილი შეიტანა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების სიძველეთა მუზეუმის ისტორიული საბუთების გამდიდრების საქმეში. იგი მიტოვებული ეკლესია-მონასტრების ნესტიანი სენაკებიდან, საოჯახო კოლექციებიდან მოპოვებულ მასალებს ყოველწლიურად უანგაროდ სწირავდა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას. მარტო 1891 წელს საზოგადოებას გადასცა: ტრიოდიონი “მარხვანი”, საბა-სულხან ორბელიანის ლექსიკონი, ცხოვრება და მოქალაქეობა ნეტარისა ანდრია სალოსისა, მსოფლიო ისტორია, ხუცური ასოებით ნაწერი სადღესასწაულო ღვთისმშვენიერი თხრობით სულისა ფრიად სასარგბლო, რომელსაც ეწოდების “გვირგვინი,” საღვთო მარგალიტი ძველი საეკლესიო წიგნი ხუცურ ეტრატზე ნაწერი, აპოკრიფი ყოვლად წმიდა მარიამის სახარებასა და იოსებზე, XVIII საუკუნის ხელნაწერი ლიტურგია ოქროპირისა, რუსული ასამაღლებელი ქართულის ასოებით, სხვა და სხვა ხელნაწერი წიგნების ფურცლები, ისტორია გინა მოთხრობა საღმრთო წერილისა ძველისა და ახლისა ახალი აღთქმისა, მინის სამაჯურები. ნაპოვნი თელავის ღვთაების ეზოში, ოთხი ძველი ვერცხლის ფული”[6].

კირიონმა შეისწავლა ძველი ქართული აპოკრაფების უცნობი ხელნაწერი, რომელიც დაცული ყოფილა გორის თავადაზნაურობის წინამძღოლის ივანე რატიშვილის ოჯახში[7].

1898 წლის აგვისტოში არქიმანდრიტი კირიონი აკურთხეს ალავერდის ეპისკოპოსად, რასაც ქართული საზოგადოებრიობა დიდი სიხარულით შეხვდა. აშკარად იგრძნობოდა რომ საზოგადოებას იმერეთის ეპისკოპოს გაბრიელის გარდაცვალების შემდეგ დიდი სურვილი ჰქონდა მისებრ დინჯი მრავალმხრივი განათლების ქართველი მღვდელთმთავარი ეხილა, რომელიც იტვირთავდა დაჩაგრული ერისა და გაპარტახებულ-განადგურებული ეკლესიის აღდგენას; როცა საზოგადოება ეპისკოპოს კირიონის მოღვაწეობაზე ასეთ იმედებს ამყარებდა, ამის საფუძველს იძლეოდა კირიონის ეპისკოკოსამდელი საქმიანობა. ილია ჭავჭავადძის “ივერია” დიდი ამბით გამოეხმაურა კირიონის ეპისკოპოსად კურთხევის ფაქტს. 22 აგვისტოს შაბათს შუადღისას საქართველოს ეგზარქოსის დარბაზში მოხდა სახელდება ეპისკოპოსად არქიმანდრიტ კირიონისა, რომელიც უმაღლესის ბრძანებით დანიშნულ იქნა ალავერდის მღვდელმთავრად… “სრული იმედია ყოვლადსამღვდელო კირიონი, კარგად ცნობილი საქართველოში, როგორც განმაახლებელი მრავალთა ნაშთთა ჩვენის ძველის ხუროთმოძღვრებისა და სასულიერო განათლების თანამგრძნობელი, შეძლებისდაგვარად იმოღვაწებს კახეთის სულიერ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილების ასპარეზზედ” – (ივერია, 1898 №81).

ეპისკოპოსად სახელდებისას არქიმანდრიტმა კირიონმა წარმოთქვა სიტყვა:

- “მე სრულიადაც არ წარმოვიდგენდი ამ თვრამეტი წლის წინათ, როცა კურსი შევასრულე კიევის სასულიერო აკადემიაში, თუ ჩემთვის ასეთი ბედნიერი და დიდმნიშვნელოვანი დღე დადგებოდა… მე კურსის შესრულების შემდეგ დავიწყე სამსახური სასულიერო წოდების ახალ თაობის აღმზრდელის ასპარეზზედ. მას უკან ბევრ რასმეს ვფიქრობდი, ბევრ გეგმას ვაწყობდი ჩემის მომავლის მოღვაწეობისას, ბევრს ადგილს ვირჩევდი სამსახურისას, მაგრამ უფლის განგებულებამ დღეს ნაჩვენებ გზაზედ დამაყენა: სხვებსავით მეც ვფიქრობდი მომეპოვებინა მყუდროება და ბედნიერება ოჯახურს ცხოვრებაში, მაგრამ ბედმა აქაც მიმუხთლა. და ამის გამო სამსახური ეკლესიის მიმართ მონაზვნის წოდებაში ჩემთვის აუცილებელ-აუშორებელი შეიქმნა. სწორედ ოცი თვის წინათ ამავე ადგილს, სადაც ახლა ვდგევარ, ვიდექი მონაზონის უბრალო ტანსაცმელში და ვაძლევდი აღთქმას მონაზონური ცხოვრებისას… დიდი მადლობელი ვარ იმ ჩემი მოძღვრისა, რომელმაც ამ ჭეშმარიტ გზაზედ დამაყენა. დღეს უმაღლესის ბრძანებით უნდა ვიტვირთო მძიმე მოვალეობანი. მწყემსმთავრისა და ვიქნე ალავერდის ეპისკოპოსად – იმ ალავერდისა, სადაც მოღვაწეობდა, სადაც ქადაგებდა და სადაც განსვენებულ არს წმ. მამა იოსებ ალავერდელი. ალავერდის კათედრაზე მოღვაწეობდა მრავალი ღირსი მღვდელთმთავარი, რომელთ მის წიაღში იგემეს საუკუნო განსასვენებლი. ალავერდის ტაძარი ისეთი სიწმინდეა, რომელსაც დიდ პატივს სცემენ არათუ მხოლოდ მართლმადიდებელნი, არამედ არამართლმადიდებელნიც და თვით მთიანი დაღესტანის მკვიდრნიც. ლეკები და მაჰმადიანნიც კი, რომელთაც ჩვენი წინაპრები ხმლით ეომებოდნენ თვისთა სარწმუნოებრივ სიწმინდეთა დასაცველად და ბოლოს ქედი მოადრეკინეს თვისის სიწმინდის წინაშე. საღრმთო განგებამ მარგუნა სამსახური. ვმადლობ საღრმთო განგებას ამ ხვედრისათვის მით უმეტეს რომ ხელმძღვანელად მეყოლება ეკლესიის სასარგებლოდ მოღვაწეობის საქმეში გამოცდილი მღვდელთმთავარი… დასასრულ გთხოვთ წმინდანნო მღვდელთმთავარნო, წარმომადგენელნო ივერიის ეკლესიისნო, ილოცოთ ჩემთვის, რათა ქვეყნის მწყემსმთავრულის ლოცვის მეოხებით უფალმან მომცეს შეძლება, ძალა და სიბრძნე მისის ეკლესიის სასარგებლოდ მოღვაწეობისა.”

ალავერდის ეპარქიაში ჩასვლისთანავე კირიონმა განაგრძო დაუცხრომელი საქმიანობა. ალავერდის დიდებული ტაძარი მოუვლელობისაგან განადგურების პირას იყო მისული. ტაძრის სახურავი გამოსაცვლელი იყო, გალავანი შესაკეთებელი.

ეპისკოპოსმა კირიონმა შეადგენინა პროექტი და თავისი ხარჯებით დაიწყო ტაძრის შეკეთება. ამავე დროს ეპისკოპოსმა კირიონმა დაიწყო კახეთის ეკლესია-მონასტრებში დაცული სიძველეების შესწავლა. მან საქართველოს საეკლესიო მუზეუმს გადასცა 68 ხელნაწერი. მათ შორის 1089 წელს გადაწერილი სახარება. ამ აღმოჩენით აღფრთოვანებული მ. ჯანაშვილი წერდა:

“მასში მრავალი საყურადღებო ცნობებია დაცული სახარების ქართულად თარგმნის, თეიმურაზ I და სხვათა შესახებ. სახარების ბოლოს კი ასეთი წარწერაა: “ქ. ადიდენ ღმერთმან ძლიერსა და უძლეველსა ბაგრატ აფხაზთა და ქართველთა მეფემან და ყოვლისა აღმოსავლეთის ნოველისიმონისმან.” ამ აღმოჩენამდე ქართულმა მეცნიერებამ არაფერი იცოდა ბაგრატ IV-ს დროინდელი სახარების შესახებ. ეპისკოპოს კირიონის სახით ქართულ ეკლესია-მონასტრებს და იქ დაცულ ძვირფას ხელნაწერებს ღირსეული დამცველი და პატრონი გამოუჩნდა. ამავე დროს კირიონმა ყურადღება მიაქცია XIX საუკუნის საქართველოში გავრცელებულ ერთ სამწუხარო ტენდენციას. 1811 წლის შემდეგ როცა რუსეთის მთავრობამ საეკლესიო სამართლის უხეში დარღვევით ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია გააუქმა და რუსული წირვა-ლოცვა დააწესა ხალხი პროტესტის ნიშნად ეკლესიებს სტოვებდა. ამით სარგებლობდნენ სომხურ-გრიგორიანული ეკლესიის მესვეურნი და უკანონოდ იკავებდნენ ქართულ მართლმადიდებლურ ეკლესიებს. მათ ხელში ჩაიგდეს ქართული ეკლესიები თბილისში, გორში, თელავში, დუშეთში. ეპისკოპოსმა კირიონმა ამ საკითხთან დაკავშირებით ვრცელი დასაბუთებული მოხსენებითი ბარათით მიმართა საქართველოს ეგზარხოსს და მოითხოვა სომხებისაგან უკანონოდ მიტაცებული ქართული ეკლესიების დაბრუნება. შომხური ნაციონალისტური ბურჟუაზია, რომელთაც დიდი ეკონომიკური შესაძლებლობანი გააჩნდათ ქართული ეკლესიების მიტაცებას ჩვეულებრივ მოვლენად მიიჩნვდა. უფრო მეტიც ცდილობდა მოეძებნა დასაბუთება თავიანთი უკანონობისა ეპისკოპოსი კირიონი ი. ჭავჭავაძესთან და დ. ბაქრაძესთან ერთად აქტიურად ჩაება სომხებთან პოლემიკაში. სომხურმა გაზეთმა “ნორდარმა” გამოაქვეყნა წერილები, რომელშიც თავისი ერი ქებით ცაზე აიყვანა ხოლო ქართველები კი უსაქმურ, მკვეხარა ხალხად მიიჩნია, რომელიც მხოლოდ სომეხთა მოსამსახურეებად გამოდგებიანო. თანაც საბუთად ქართული წყაროები მოიშველიეს. ეპისკოპოსმა კირიონმა თვით სომხური საისტორიო წყაროების მოშველიებით სომხის ერის ასეთი სურათი დაგვიხატა: “ერი ზვავი, გაუგონარი, დიდმეთქავი, უსამართლონი, ტრაბახანი, ზარმაცნი, მძარცველნი, მატყუარანი, მექრთამენი, ცრუმედიდურნი. და იქვე დასძინა, რომ საისტორიო წყაროებს ადამიანური თვალით უნდა შევხედოთ და არ უნდა ვეცადოთ მათ საფუძველზე სხვის დამცირებას”[8].

კირიონი 1901 წლიდან გორის ეპისკოპოსია, მაგრამ მეფის რუსეთის მტავრობამ და საქართველოს საეგზარქოსომ აშკარად დაინახეს ის დიდი საფრთხე, რაც კირიონის მოღვაწეობიდან მომდინარეობდა. ეპისკოპოს კირიონის თავს იყრიდა განათლებული სამღვდელოება, რომელიც აშკარად გამოხატავდა უკმაყოფილებას ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების გამო. მთავრობამ გამოსავალი იმაში გამონახა, რომ ეპისკოპოს კირიონს ხშირად უცვლიდნენ ეპარქიებს. 1903 წელს ხერსონში, 1904 წელს ორიოლში, 1906 წელს სოხუმში. შოხუმში მოღვაწეობის დროს ეპისკოპოსმა კირიონმა დიდი მუშაობა გასწია ქართული ეკლესია-მონასტრების აღდგენისა და მოქონიერების საქმეში, მაგრამ სწორედ ასეთი საქმიანობა იწვევდა შოვინისტი რუსი მოხელეების გაავებას. კირიონი სოხუმიდან კოვნოს ეპარქიასი გადაიყვანეს აფხაზების გაქართველების მცდელობის ბრალდებით.

1907 წლის სექტემბერში, როცა ქართველი ხალხი ეთხოვებოდა ილია ჭავჭავაძეს კირიონს საქართველოში ჩამოსვლის უფლება არ მისცეს. მან მხოლოდ სამძიმრის დეპეშის გამოგზავნა მოახერხა კოვნოდან. 1908 წელს კირიონს მთავრობის დადგენილებით ჩამოერთვა ეპისკოპოსის წოდება და დაპატიმრებულ იქნა. მთავრობის ასეთი სიმკაცრის მიზეზი უნდა ვეძებოთ კირიონის დაუცხრომელ საქმიანობაში, რომელიც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის მოთხოვნის სულისჩამდგმელი იყო. სწორედ მისი პროპაგანდის შედეგი იყო 1905 წელს დიდი საეკლესიო კრების ჩატარება, სადაც ქართველი სამღვდელოება იხილავდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის საკითხებს. შაქართველოს ეგზარქოსმა ალექსიმ სთხოვა მეფისნაცვალ ვორონცოვ-დაშკოვს ყაზახების საშუალებით დაერბია საეკლესიო შეკრების მონაწილენი. ბრძანების უსიტყვოდ შემსრულებელმა ყაზახებმა რუსი ერისა და რუსეთის ეკლესიის ინტერესების დაცვა ქართველი სამღვდელოების მათრახებით ცემაში დაინახეს.

XX საუკუნის დასაწყისში ფართო პროპაგანდა გაჩაღდა რუსეთში პატრიარქობის აღდგენის მოთხოვნით. ამ მოძრაობაში აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ რუსი სლავოფილები, რომელთა ერთ-ერთი გამოჩენილი მოღვაწე იყო ნ. დურნოვი, იგი თავის წერილებში ამხელდა რუსი ეგზარქოსების ურწმუნოებასა და მძარცველურ პოლიტიკას საქართველოში[9].

სლავოფილებმა პეტერბურგის პრესში დაბეჭდეს წერილები, დაგმეს თბილისში ქართველი სამღვდელოების მიმართ ჩადენილი ბარბაროსული მოქმედება. ქართველი საზოგადოების მოწინავე ნაწილი ილია ჭავჭავაძის მეთაურებით მეფისნაცვალ ვორონცოვ-დაშკოვს ეახლა და ოფიციალურ დონეზე მოსთხოვა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხის განხილვა. მეფის მთავრობა იძულებული შეიქმნა ფორმალურად მაინც დაენიშნა პეტერბურგში სპეციალური სხდომა, სადაც უნდა განხილულიყო საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის საკითხი.
ეპისკოპოსმა კირიონმა სხდომაზე წაიკითხა ორი მოხსენება:

1) რა აიძულებს ქართველებს იმეცადინონ თავისი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენაზე,

2) ეროვნული პრინციპი ეკლესიაში.

კირიონი ასაბუთებდა რომ ეკლესიური მონობა ყველა მონობაზე უარესაო. ფორმალურეად დანიშნულმა კომისიამ, სადაც უმრავლესობას წარმოადგენდნენ დეკანოზ ვოსტორგოვის მიმდევრები, უარყვეს ქართველი სამღვდელოების სამართლიანი მოთხოვნები, და ამის შემდეგ დაიწყო კირიონის დევნა-შევიწროვება. მიუხედავად სამშობლოდან მოშორებისა ეპისკოპოსი კირიონი საქართველოს მაჯისცემას განიცდიდა ყველგან, სადაც არ უნდა ყოფილიყო შორეულ კოვნოსა თუ სანაქსარის უდაბნოში.

1907 წელს ქართველი საზოგადოების ინიციატივით დაარსდა საქართველოს საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოება, რომელსაც შემოწირული სახსრებით უნდა ეარსება. ეპისკოპოსი კირიონი სიხარულით ატყობინებდა საზოგადოების თავჯდომარეს ე. თაყაიშვილს თავის მზადყოფნას – დახმარებოდა როგორც ფინანსურად, ასევე მორალურად. ე. თაყაიშვილი იგონებდა: – “ეპისკოპოსმა კირიონმა ჯერ კიდევ ექსორიაში ყოფნის დროს შემოსწირა საზოგადოებას თავისი მდიდარი ბიბლიოთეკა ხელნაწერებისა და ნაბეჭდი წიგნებისა, მრავალი საარქეოლოგო ნივთი, ალბომები, სურათები და დიდი ნუმიზმატური კოლექცია. წელიწადი არ გავიდოდა ისე რომ რაიმე ნივთი, ხელნაწერი თუ ფული არ გამოეგზავნა ახალი საზოგადოებისათვის”[10].

საისტორიო-საეთნოგრფო საზოგადოების სახელით ე. თაყაიშვილის რედაქციით დაიბეჭდა ძველი საქართველოს შესახებ სამი წიგნი, რომელშიც არის კირიონის მიერ შედგენილი ქართული სალექსიკონო მასალა განმარტებითურთ. მანვე “ქართული ლექსიკონის გამოსაცემად განყოფილებას გადასცა ასი მანეთი”. 1913 წელს 2 ივლისის წლიური კრების №74 ოქმი გვაუწყებს – “საბჭოს წინადადების თანახმად კრებამ ერთხმად აირჩია ყოვლად სამღვდელო ეპისკოპოსი კირიონი საზოგადოების საპატიო წევრად. მან საისტორიო საზოგადოებას შესწირა ვეფხისტყაოსნის უცნობი ხელნაწერი, კორიდეთის ოთხთავი, პავლენის ერთი ძველი რედაქცია და სხვა მრავალი საინტერესო საბუთები”[11].

თითქმის შეუსწავლელია კირიონის ღვაწლი ქართული საისტორიო წყაროების, ისტორიოგრაფიის კვლევის საქმეში. XIX საუკუნის 80-90-იან წლებში თერგდალეულთა მსგავსად ის ქართულ პერიოდულ პრესაში აქვეყნებდა მეცნიერულ-პოპულარულ წერილებს საქართველოს ისტორიაზე, ქართულ ხუროთმოძღვრებაზე, ეკლესიის ისტორიის და ღვთისმეტყველების საკითხებზე. მას ეკუთვნის წიგნად გამოცემული ორმოცზე მეტი მონოგრაფია.

1910 წელს გამოვიდა მისი პოლემიკური ნაშრომი “ივერიის კულტურული როლი რუსეთის ისტორიაში”. დღეს შეიძლება ამ სქელტანიანი ნაშრომის ზოგიერტი დებულება საკამათო იყოს, მაგრამ მისი გაცნობისას არ შეიძლება მოწიწებით არ განიმსჭვალო მისი ავტორისადმი. კირიონის ამ ნაშრომს ყურადღებით გაეცნო რუსული მატიანეების ცნობილი მკვლევარი აკადემიკოსი ალ. შახმატოვი.

ცალკე აღნიშვნის ღირსია კირიონის ღვაწლი შიდა ქართლში მცხოვრები ოსების კულტურის, ხალხური სიტყვიერების, ეთნოგრაფიის შესწავლის საქმეში. მან შეკრიბა და ჟურნალ “მწყემსში” გამოაქვეყნა ოსური ლეგენდები[12]. მანვე ოსური წირვა-ლოცვის შემოღების აუცილებლობის საკითხიც დასვა[13].

ეპისკოპოსმა კირიონმა კრიტიკულად განიხილა მ. თამარაშვილის ცნობილი წიგნი “ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის” და გამოთქვა საგულისხმო მოსაზრებანი, მაგრამ მ. თამარაშვილს ოდნავაც არ სწყენია კირიონის შენიშვნები; პირიქით 1911 წელს დაბეჭდა თავისი ახალი წიგნი საქართველოს ეკლესიის ისტორია (ფრანგულ ენაზე) და მასში ვრცლად საუბრობს ეპისკოპოს კირიონის ღვაწლზე ქართული ეკლესიის ისტორიაში.

რუსეთის მთავრობისაგან კირიონის დევნა-შევიწროვება ქართველი საზოგადოების აღშფოთებას იწვევდა. აკაკი წერეთელი გულისტკივილით შენიშნავდა რომ იმპერატორთანაც მივიდოდა კირიონის განთავისუფლების მოთხოვნით, მაგრამ მეფის რუსეთის მთავრობა კირიონის განთავისუფლებას არ აპირებდა. პირიქით აძლიერებდა ცილისწამებას მის მისამართით. 1908 წლის 28 მაისს თბილისში მოკლეს ეგზარხოსი ნიკონი და მისი მკვლელობა კირიონს დააბრალეს. ამგვარმა ცილისწამებამ, როგორც საქართველო, ისე რუსეთის საზოგადოების დემოკრატიული ნაწილი აღაშფოთა. როდესაც ამ ცილისწამების შესახებ პრესის წარმომადგენელნი ევ. გეგეჭკორს (მაშინდელი სახელმწიფო სათათბიროს დეპუტატი) შეეკითხნენ, მან უპასუხა:ეს ველური და შეუსაბამო ბრალდებაა. ბრწყინვალე პიროვნება ეპისკოპოსის კირიონისა მის მტერთ მოსვენებას არ აძლევს, მის სახელს რომ ჩირქი მოსცხონ, საშუალებას არ ზოგავენ[14]. კირიონის დევნის ამბავი რუსეთიდან უცხოეთში გაიტანა ოლივერ უორდროპმა, რომელსაც 1909 წლის 2 აპრილს წერილი გაუგზავნა ალ. ცაგარელმა: “კირიონი გაგზავნეს ხარკოვიდან ერთ მონასტერში – ტამბოვის გუბერნიაში საცხოვრებლად, ცოტა ავად არის მაგრამ მოსკოვში საავადმყოფოში არ დაარჩინეს, ძალათ წაიყვანა პოლიციამ რკინიგზით მონასტერში”[15]. ევროპაში კირიონის დაცვის საზოგადოებაც შექმნეს, რომელმაც დაიწყო ხელმოწერების შეგროვება კირიონის განთავისუფლების მოთხოვნით. ბელგიიდან ადამიანის უფლებების დაცვის თავჯდომარემ ჟორჟ ლორანმა ბრიუსელიდან 1909 წლის 20 მარტს ყოფილ სახელმწიფო სათათბიროს თავჯდომარეს ხომიაკოვს სთხოვა დაეცვა ეპისკოპოსი კირიონი დევნა-შევიწროებისაგან. მიუხედავათ იმისა, რომ ასეთ მძიმე პირობებში უხდებოდა ცხოვრება, მომავლის რწმენა არ დაუკარგავს. ი. ჩიჯავაძისადმი გაგზავნილწერილში წერდა: “ჩემი აქ ყოფნა ხომ მეტად მძიმეა, მაგრამ მით უფრო დამიმძიმდება, როდესაც გულსაკლავი და არასანუგეშო ამბები მომივა სამშობლოდან… მომავალი ჩვენს ხელშია, კეთილსინდისიერი შრომაა მისი დამაგვირგვინებელი… წინ ფიანდაზის მაგივრად, მართალია, ეკლიანი გზა გვიდევს, მაგრამ ვარდი უეკლოდ ვის მოუკრეფია, სიყვარულით უნდა ავიტანოთ ტანჯვა, ვინაიდან ტანჯვა სიყვრულის ნაყოფია, ძალა ტანჯვაშია”[16].

რუსეთის მთავრობამ 1915 წელს შეწყვიტა კირიონის დევნა-შევიწროვება. იგი დანიშნეს პოლოცკისა და ვიტებსკის ეპისკოპოსად, მაგრამ, სამშობლოში ჩამოსვლის ნება არ დართეს. კირიონმა ძლიერ განიცადა ვაჟა-ფშაველას გარდაცვალება. იგი მეგობრობდა დიდ პოეტთან; ერთ წერილში იტყობინებოდა – ვაჟას წერილი კოპალაზე მაშინ მივიღე, როდესაც წიგნის კორექტურა გაგზავნილი მქონდაო – კირიონი იყო უდიდესი ქველმოქმედი – მისი მატერიალური დახმარებით რუსეთისა და საზღვარგარეთის უმაღლეს სასწავლებლებში განათლება მიიღო 300-მდე ქართველმა ახალგაზრდამ. აკადემიკოსი კორნელი კეკელიძე იგონებდა თბილისის სასულიერო სემინარიიდან რეკომენდაციითა და ფულადი დახმარებით როგორ გაგზავნა იგი ეპისკოპოსმა კირიონმა კიევის სასულიერო აკადემიაში სწავლის გასაგრძელებლად. “ძველად ებრაელებს – წერდა კ.კეკელიძე კირიონს 1905 წელს – ჩვეულებად ჰქონდათ, ყოველნაირ ახალს ანუ პირველ ნაყოფს მადლობის ნიშნად სწირავდნენ ხოლმე ამ ნაყოფის მომცემელ ღმერთს. ამისდა მიხედვით, ნება მიბოძეთ, მეც უმორჩილესად გიძღვნათ პირველი ნიმუში იმ შრომისა, რომელსაც მე ხელი მივყავი თქვენი შთაგონებითა და რჩევით”[17]. კირიონს განზრახული ჰქონდა თავის მშობლიური სოფ. ქვემო ნიქოზისათვის ბიბლიოთეკისა და სკოლის აშენება. შეასრულა კიდეც თავისი სურვილი. ბიბლიოთეკას გადასცა ძვირფასი წიგნები. კირიონს მეცნიერული მიმოწერა ჰქონდა აკად. ნ. მართან, პროფ. ალ. ცაგარელთან, ალ. შახმატოვთან, ლ. დიმიტრიევთან, ივ. სოკოლოვთან. გ. ბერგმანთან , ა. პაკმიერთან, ივ. ჯავახიშვილთან, მ. ჯანაშვილთან, მ. თამარაშვილთან.

კირიონის მოღვაწეობის დევიზი იყო მამულისათვის სამსახური. – “მამულიშვილის გვირგვინი სამშობლოს სამსხვერპლოზე ჰკიდია ” — წერდა იგი. მან ჯერ კიდევ XIX საუკუის 90-იან წლებში, როცა ქართული ენა ოფიციალური ხელისუფლებისაგან დევნილი იყო გრ. ყიფშიძესთან ერთად ქართული სიტყვიერების ისტორია შეადგინა. “ჩვენი მუშაობა –წერდა იგი – დამოკიდებულია იმაზე თუ რა დარი დაუდგება საზოგადოდ ქართულ ენას ჩვენს საშუალო სკოლაში და კერძოდ, ამ სახელმძღვანელოს; საჭიროა რაც შეიძლება მეტი ადგილი დაეთმოს ქართულს, არა მარტო პირველ დასაწყის სკოლებში, არამედ საშუალოსა და უმაღლესშიც. საჭიროა სკოლამ მტკიცე ეროვნული ხასიათი მიიღოს და სწავლა საგნებისა ქართულად წარმოებდეს. ხოლო ეს მაშინ მოხდება, როცა მთლიანად საქართველოს ცხოვრება ეროვნულ საფუძველზე მოეწყობა. და ქართული ენა უაღრესად საჭირო შეიქმნება ყოველ დაწესებულებაში.”

საქართველოს ეროვნულ საფუძველზე მოსაწყობად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა საქართველოს უძველესი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენას. ამ საქმის სულისჩამდგმელი იყო ეპისკოპოსი კირიონი. 1917 წლის თებერვლის რევოლუციით ისარგებლა ქართველმა სამღვდელოებამ და საგანგებო საეკლესიო კრებაზე მიიღო გადაწყვეტილება:

1) ამიერიდან, 12 მარტიდან გრძელდება საქართველოს ავტოკეფალია,

2) დროებით კათალიკოზის ამორჩევამდე ეკლესიის გამგედ დაინიშნა გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ლეონიდე;

3) საქართველოს ეკლესიის მმართველობა ევალება აღმასრულებელ კომიტეტს, რომელშიც შედიან როგორც საერო, ისე სასულიერო პირები.

12 მარტის კრების ინიციატორი და წარმმართველი ქუთათელი ეპისკოპოსი ანტონ გიორგაძე, რომელიც კირიონის ტრაგიკული სიკვდილის შემდეგ, როგორც მისი ერთგული და გამორჩეული პიროვნება გაურკვეველ ვითარებაში დაიღუპა; დროებითი მთავრობის სპეციალური წარმომადგენელი პროფესორი ვლადიმერ ბენეშევიჩი, რომელიც თბილისში ჩამოვიდა, ქართველ სამღვდელოებას ეროვნულ ავტოკეფალიის ცნობას ჰპირდებოდა, რაც 1917 წლის 29 მარტს საეკლესიო კრებამ უარყო. საქართველოს ეკლესია უნდა გახდეს ტერიტორიული ავტოკეფალიის მატარებელი ეკლესია - დასძენდა კრება. ტერიტორიული ავტოკეფალიის დროს საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შევიდოდა ყველა მართლმადიდებელი ეკლესია, რომელიც საქართველოს ტერიტორიაზე იყო. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის ბრძოლაში აქტიურ მონაქილეობას იღებდნენ საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიულ პარტიის წევრები. როცა საქართველოს ეგზარხოსყოფილი პლატონი გაჯიუტდა და არ თმობდა საკათალიკოზო რეზიდენციას, ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის წევრები პირველნი შევიდნენ ეგზარხოსის სასახლეში, გამოაძევეს პლატონი და დააბინავეს საქართველოს ეკლესიის დროებითი მმართველობა მიტროპოლიტ ლეონიდის მეთაურობით. მოვლენები ისე სწრაფად ვითარდებოდა, რომ ეპისკოპოსი კირიონი, რომელიც ჯერ კიდევ რუსეთში იმყოფებოდა თითქოს აღარავის ახსოვდა, მაგრამ ქართველ მორწმუნეთა ჯგუფმა ჩიტო კაპანაძის ხელმძღვანელობით დელეგაცია გაგზავნა მასთან, რათა ნაამაგარი მამულიშვილი, ვინც ყველაზე მეტი გააკეთა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღსადგენად და ამიტომაც განიცადა ამდენი დევნა-შევიწროვება, დაბრუნებულიყო საქართველოში და მონაწილეობა მიეღო სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქის არჩევნებში. “კირიონმა ყურდღებისათვის მადლობა გადაიხადა, მაგრამ მან მტკიცე უარი შემოთვალა. ქართული საზოგადოების დაჟინებული მოთხოვნით 1917 წლის ზაფხულში ეპისკოპოსი კირიონი სამშობლოსაკენ გამოემგზავრა. სამშობლოსაკენ მომავალ ბრწყინვალე მღვდელმთავარსა და მეცნიერს არაგვის ხეობაში შეეგება ასოცამდე ცხენოსანი გიგო ყარანგოზიშვილის ხელმძღვანელობით. იგი დიდი პატივით მიაცილეს დედაქალაქამდე, თბილისში კი ბრწყინვალე შეხვედრა მოაწყვეს. მაგრამ კირიონის სამშობლოში დაბრუნება ბევრს მაინც არ გახარებიათ. კირიონი ჩამოსვლისთანავე აქტიურად ჩაება სრულიად საქართველოს საეკლესიო კრების მოსამზადებელ სამუშაოებში.

1917 წლის 9 სექტემბერს თბილისში გაიხსნა სრულიად საქართველოს საეკლესიო კრება, როგორც გაზეთი “საქართველო” იუწყებოდა. კრებას თავჯდომარეობდნენ გიორგი ჟურული. თრიფონ ჯაფარიძე, სპირიდონ კედია. კრებამ განიხილა საქართველოს ავტოკეფალური ეკლესიის ეპარქიების, საკათალიკოზო საბჭოს შექმნის საკითხები. მსჯელობის საგანი იყო საქართველოს ეკლესიის მღვდელმთავართა საკითხიც. სახელდობრ, საჭირო იყო თუ არა მიტროპოლიტის პატივის არსებობა ქართულ ეკლესიაში. ხმათა უმეტესობით ეს საკითხი დადებითად გადაწყდა. შეიქმნა საქართველოს კათოლიკოზ-პატრიარქის არჩევნების ხმის დამთვლელი კომისია დეკანოზ ნიკიტა თალაკვაძის თავჯდომარეობით. 17 სექტემბერს დაინიშნა კათოლიკოზ-პატრიარქის არჩევნები. კენჭისყრაზე დაშვებული იქნა ორი კანდიდატი მიტროპოლიტი ლეონიდე და ეპისკოპოზი კირიონი. სრულიად საქართველოს კათოლიკოზ-პატრიარქის არჩევნები ჩატარდა სიონის ტაძარში. არჩევნებში მონაწილეობდა 448 კაცი. როგორც გაზეთი “სვეტიცხოველი” იტყობინებოდა სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქად კრების მიერ არჩეულ და დამტკიცებულ იქნა ეპისკოპოსი კირიონი[18].საეკლესიო კრების შედეგები სრულიად კანონზომიერი იყო, მაგრამ საქართველოში რა გამოლევდა ინტრიგებისა და გულფიცხობის მოსურნე ადამიანებს. მართალია საეკლესიო კრებამ სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქად უწმინდესი და უნეტარესი კირიონ II აირჩია, მაგრამ არ გააუქმა ტფილელი მიტროპოლიტის თანამდებობა. XIX საუკუნის ისტორიიდან ცნობილია, თუ როგორ გამიყენა რუსეთის მთავრობამ ტფილელი მიტროპოლიტ არსენსა და კათოლიკოზ ანტონ II შორის არსებული უთანხმოება საქართველოს ეკლესიის შიგნით არეულობისა და შფოთის გასაძლიერებლად, რაც ანტონ II-ის რუსეთში გაწვევით და საქართველოს ავტოკეფალიის გაუქმებით დამთავრდა. 1917 წლის 12 მარტს ტფილელი მიტროპოლიტის თანამდებობის შემოღება იმით იყო გამართლებული, რომ რუსეთის მთავრობის მიერ დანიშნული ეგზარქოსი პლატონი საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გამოცხადების შემდეგ თავის თავს ტფილელ მიტროპოლიტს უწოდებდა. გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ლეონიდე ამიერიდან, როცა ტფილელი მიტროპოლიტი იქნებოდა ეგზარქოს პლატონის პოზიციები შესუსტდებოდა. მაგრამ სრულიას საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქი კირიონ II არჩევის შემდეგ მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსობამაც მისი უნდა ყოფილიყო, მაგრამ ეს ასე არ მოხდა და ტფილელ მიტროპოლიტად დარჩა ლეონიდე. უწმინდეს კირიონ II-ს სიონში წირვის უფლებაც არ ჰქონდა. იქ ტფილელი მიტროპოლიტი ლეონიდე სწირავდა. კირიონი ანჩისხატში სწირავდა. დაიწყო ინტრიგები, რასაც თავის მხრივ აღვივებდნენ რუსი ეგზარქოსების ჯაშუშები, რომელთაც გულზე არ ეხატებოდათ საქართველოს მართლამდიდებელი ეკლესიის ეროვნული მიმართულების კათოლიკოზ-პატრიარქი უწმინდესი და უნეტარესი კირიონ II. ცნობილი მწერალი და მოღვაწე იოსებ იმედაშვილი იგონებს — “ერთ სხდომაზე წამოიჭრა საკითხი კათოლიკოზის პირადი მდივნისა და საკათალიკოსო საქმეთა მმართველის ასარჩევად. კორნელი კეკელიძემ და კალისტრატე ცინტაძემ კანდიდატად წამოაყენეს დავით დავიდოვი, დავითაშვილი. ამის ხსენებაზე კირიონი საშინლად ცუდად შეიქმნა, აინთო, მაგრამ თავი შეიმაგრა… თქვენ თუ საქართველოს საკათალიკოსო საბჭოს საქმეთა მმართველად დავიდოვს აირჩევთ, მე კათალიკოზის ხარისხს ავიყრიო[19]. ეს დავიდოვი იყო ეგზარხოსების ჯაშუში და ყოველივე ეროვნულის მტერი. იგი არ აირჩიეს, მაგრამ მომხდარი ინციდენტი ფრიად დამაფიქრებელი იყო. ამ დავიდოვმა არაერთხელ სცადა კირიონ II-სთან შესვლა და მისი ფიზიკური მოსპობა. ჰოი, ქართველი ხალხის გულგრილობავ! პიროვნება, რომელმაც მთელი ცხოვრება ქართველი ხალხის სამსახურს შესწირა, რომელიც საქართველოს კათოლიკოზ-პატრიარქად აირჩიეს, ვიღაც ნაძირალა დავიდოვ-დავითაშვილის შეურაცხყოფის ღირსი გამხდარიყო. ქართველმა საზოგადოებრიობამ ასევე გულგრილად ჩაიკითხა სასულიერო ჟურნალ “ახალ სიტყვაში”, რომელიც ქრისტეფორე ციცქიშვილის რედაქტორობით გამოდიოდა, საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქის წინააღმდეგ ანონიმ ავტორთა სახელით მიმართული ცილისმწამებლური პასკვილები. მიუხედავათ ასეთი საარაკო მტრობისა, კათოლიკოზ-პატრიარქმა კირიონ II შექმნა ძლიერი საკათალიკოზო საბჭო, რომელშიც სასულიერო პირებთან ერთად საერონიც შედიოდნენ. ქართველმა ხალხმა განსაკუთრებული ზეიმით გადაიხადა მცხეთაში კირიონ II-ის კათოლოკოსად კურთხევის დღე. ეს დღე სვეტიცხოვლობას დაემთხვა. ზღვა ხალხმა მოიყარა თავი ტაძარში. კათოლიკოზის კურთხევას დაესწრნენ ინგლისის, ბელგიის, საფრანგეთის კონსულები. გაზეთი “საქართველო” იტყობინებოდა – როდესაც კათოლოკოზი შემოსეს ძველებური ომოფორითა და მიტრით, ეს იყო კიდევ ერთი ახალი წუთი, რომელმაც აგრძნობინა ხალხს სანატრელი გაცოცხლება ძველი საქართველოსი. პატრიარქის სახე იმ წუთში უსათუოდ დაუვიწყარია. ის იყო მთლიანად უძრავი და განათებული. წარსული ტანჯვა სჩანდა მის ფერმკრთალობაში. მისი ხმა იყო ნელი და მთრთოლავი და საკმევლის წმინდა სურნელებაში მორწმუნე გული იგრდძნობდა მისტიურად განგების სიახლოვეს. — კირიონ II თავის სიტყვაში, რომელიც მან სვეტიცხოველში აღსაყდრებასთან დაკავშირებით წარმოთქვა, ხაზი გაუსვა სარწმუნოების წმინდა დაცვის აუცილებლობას, ეკლესიისა და ერის ერთიანობის აუცილებლობას. საქართველოში მცხოვრები სხვა ერებისადმი პატივისცემას, სწავლა-განათლების საქმეში საქართველოს ეკლესიის როლის ამაღლებას, სასულიერო პირებში ეროვნული მიმართულების სულისკვეთების ამაღლების აუცილებლობას:- “სამშობლო, საყვარელო, ღვთისმშობლის წილხვდომილო, ბრძმედსა შინა ტანჯვა -ვაებისას განწმენდილო! შენთვის დაწეული, შენგან განშორებული, შენთვის მტირალი, მუდამ შენსკენ ლტოლვილი დღეს განგისვენებ ტკბილსა შინა წიაღსა შენსა არა ვითარცა შვილი უძღები, არამედ ვითარცა მესაიდუმლე და სინდისი ეკლესიისა შენისა…. . .…ვიცი, შენი გულისყური ამჟამად ჩემკენაა მოქცეული და მეკითხები:რა მომიტანე, რა მალამოსა სცხებ იარებსა ჩემსა, რით მანუგეშებ სევდა მოსილსა? ყური მომიპყარ: “არა მოველ, რათა გიმსახურო, არამედ მსახურებად შენდა და მიცემად სული ჩემი სახსრად შენდა” (მთ.20,28) მოვედი არა ვითარცა მწე სასყიდლით დადგინებული, არამედ ვითარცა მწე ერთგული და მარად მორჩილი.”

კირიონ II-მ წერილები დაუგზავნა მსოფლიოს მართლმადიდებლურ ეკლესიათა მეთაურებს, რომელშიც მოკლედ, მაგრამ დასაბუთებულად გადმოსცემდა საქართველოს ეკლესიის ისტორიას და მოითხოვდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის ცნობას. ძნელი იყო ფრიად გაძარცვულ-გაპარტახებული საეკლესიო ქონების კვლავ შეგროვება. ქართული სასულიერო ლიტერატურის გამოცემის აუცილებლობა ეპარქიების აღდგენა-მოწესრიგება, სასულიერო პირთა ელემენტარული საარსებო პირობების შექმნა და უამრავი სხვა პრობლემები ჰქონდა გადასაწყვეტი სრულიად საქართველოს კათოლოკოს-პატრიარქ კირიონ II-ს. იგი ჩვეული თავდავიწყებით შეუდგა საქმეს.

1918 წლის 26 იანვარს წმინდა დავით აღმაშენებლის ხსოვნის დღეს თბილისში გაიხსნა უნივერსიტეტი. სრულიად საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქმა კირიონ II უნივერსიტეტის ეკლესიაში გადაიხადა პარაკლისი. კირიონი II დიდი სიხარულით შეეგება საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებას, 1918 წლის 27 მაისს თავისუფლების მოედანზე გადაიხადა საზეიმო პარაკლისი და მგზნებარე სიტყვით მიმართა შეკრებილ საზოგადოებას, მაგრამ დამოუკიდებელი საქართველოს მესვეურნი ათეისტური მსოფლმხედველობისანი აღმოჩნდნენ. მათ ეკლესია – ქართველი ხალხის სულიერი ძლიერების სიმბოლო – სახელმწიფოსაგან გამოჰყვეს, სკოლა ეკლესიისაგან და რა სავალალო შედეგებიც აქედან მივიღეთ ეს დღეს ყველასათვის ცნობილია.

საქართველოს ოფიციალური ხელისუფლების ეკლესიისადმი გულგრილობა როცა დაინახეს, კათოლიკოზ-პატრიარქის კირიონ II მოწინააღმდეგებმა, კიდევ უფრო გააქტიურეს ბრძოლა მის წინააღმდეგ. საერო ცხოვრება პოლიტიკურ პარტიათა შორის სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლის ასპარეზად იქცა. ყველანი დიდი თუ პატარა ამ ბრძოლაში თავდავიწყებით ჩაება და დაავიქყდათ ის საყოველთაო აღტაცება და თანადგომის აღთქმა, რომელიც სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქს უწმინდეს კირიონ II-ს მისცეს. იგი შეატოვეს წვრილმან ინტრიგებსა და პატივმოყვარე ადამიანებს. შედეგმაც არ დააყოვნა.

1918 წლის 28 ივნისს გაზეთი “საქართველო” იტყობინებოდა – “სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქი უწმონდესი და უნეტარესი კირიონ II 26 ივნისს სოფელ მარტყოფს გაემგზავრა საპატრიარქო რეზიდენციაში… 27 ივნისს დილით იგი მიცვალებული იპოვეს მის საწოლ ოთახში. . .” დიახ, მტარვალის ხელმა მოუსწრაფა სიცოცხლე დიდ ქართველ საეკლესიო მოღვაწესა და მამულიშვილს. თითქოს ახლა მაინც უნდა გამოფხიზლებულიყო საზოგადოება, მაგრამ სინამდვილეში რა მოხდა; როგორც დეკანოზი ნ. თალაკვაძე იგონებს: “ხმა დაუყარეს რომ თავი მოიკლაო!” 68 წლის მოხუცმა, რომელსაც დამბლის გამო პირზე ჭიქა ვერ მიჰქონდა დასალევად, ასეთი ხელით მწოლიარემ რევოლვერი დაირტყა და თავი მოიკლაო! ღევოლვერი იქვე ეგდო ცხედართან: რევოლვერი დაკეტილი იყო. როგორ, თავი მოიკლა და რევოლვერი დაკეტა? გვერდზე დაიგდო?! ასეთი დასკვნა გამოუტანა “გამოძიებამ”... ამის გამო მქონდა პირადი შეტაკება ნოე რამიშვილთან. 1918 წლის ივლისში, როდესაც ანჩისხატის ტაძარში მესვენა უცნაურად ტყვიით განგმირული კათოლიკოზი კირიონი, დიდძალი ხალხის თანდასწრებით გადავიხადე პანაშვიდი, ჯერ წარმოვთქვი მეტად აღგზნებული იმის თაობაზე, რომ მოწმე ვიყავი იმ არაადამიანური მეფისტოლფერული დევნა-შევიწროვებისა, რომელიც წილად ხვდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალურ უფლებებში აღდგენილ მის პირველ კათოლიკოზს”. საზოგადოებაში დიდი მითქმა-მოთქმა გამოიწვია კათოლოკოზ-პატრიარქ კირიონ II-ის ტრაგიკულმა სიკვდილმა. ანჩისხატის ეკლესიის დეკანოზმა ნიკიტა თალაკვაძემ მიცვალებულის წესის აგებისას ეჭვი მიიტანა მათზე, ვინც იდეურად ამზადებდნენ ამის ნიადაგს, შფოთსა და შუღლს აღვივებდნენ ქართულ ეკლესიაში, რის გამოც, ნ. რამიშვილმა, რომელიც შინაგან საქმეთა მინისტრი იყო, გამოიძახა და დატუქსა... (ამ ფაქტს გულისხმობს, როცა მოგონებაში აღნიშნავს შეხლა-შემოხლა მქონდა ნ. რამიშვილთანო). ნოე ჟორდანიას მწუხარება გამოუთქვამს კათოლიკოზ-პატრიარქ კირიონ II-ის გარდაცვალების გამო. მაგრამ გამოძიება არ წარმართულა იმ მიმართულებით, საიდანაც სინამდვილე გაირკვეოდა. საზოგადოებრივ საწყისებზე გამოძიება უწარმოებია ცნობილ მწერალ იოსებ იმედაშვილს.

კირიონ II-ე დაკრძალეს 7 ივლისს ნაშუადღევის 4 საათზე სიონის ტაძარში. არ შეიზლება კიდევ ერთხელ არ მოვიტანოთ მის საფლავთან დეკანოზ ნ. თალაკვაძის წარმოთქმული სიტყვა:

“მშვიდობით, თქვენო უწმიდესობავ!

ეს ერთი კვირაა შენი ანჩისხატი, მთელი მორწმუნე თბილისის ქარტველობასთან ერთად, გულდათუთქული დაგქვითინებდა ტყვიით განგმირულ თავის მამამთავარს. დღეს კი ჩვენი სამშობლოს ყოველი კუთხიდან მოზღვავებულა მთელი საქართველო – შენი საწყმსო, – რათა მიგაცილოს საუკუნო განსასვენებელ სავანემდე. დაობლებული შენი სამწყსო, ისევ დაქვრივებული ივერიის ეკლესია დღეს საქვეყნოდ მოსთქვამს და ჰგოდებს თავის ვაებასა, თავის უბედურებასა, თავის ეგზომ დაცოდვილებას, სამშობლო ქვეყნის გარეშეთაგან გაჭირვებას. ეს შენი საიდუმლოებით მოცული კუბოც მძიმე ლოდივით ზედ დაგვერთო. ასეთ განსცდელს ადგილი აღარ უნდა ჰქონდეს ჩვენში.

არ ვიცი შენი ასეთი მოულოდნელი და უეცარი სიკვდილი ჩვენი გაუგებრობის თუ უმადურობის ნაყოფია. ზოგჯერ მტერი უზამს ადამიანს იმას, რასაც თვით ადამიანი თავის თავსაო, – სწორედ ჩვენზეა ეს ნათქვამი. სხვებმა, გარეშეებმა, ჩვენმა მტრებმა და ორგულებმა შეიგნეს შენი დიდი პიროვნების ღირსება, ჩვენ კი ვერა! სხვებმა, უცხოელმა, დააფასეს შენი გონებრივი და ზნეობრივი ღვაწლი სამშობლოსათვის, ჩვენ კი ვერა...

ვერ გამიგია, რას ვთხოულობდით კიდევ შენგან?! სხვა ქვეყანაში ასეთ ნაამაგდარ, დამაშვრალ, მხცოვან მოღვაწეს დაასვენებენ ხოლმე, სიბერის ჟამს დაუტკბობენ, განვლილ ტანჯვა-წამებას დაუამებენ და თუ კიდევ სამოღვაწეოდ მოიწვევენ, მაშინ თავს ევლებიან მას, ტვირთს უმსუბუქებენ, რათა მისს სიბრძნე-გამოცდილებით ისევ ასარგებლონ ქვეყანა. ჩვენ ასე ვერ მოგექეცით. ჩვენ მხოლოდ უუფლებო კათალიკოზ-პატრიარქად აგირჩიეთ! თითქოს ჩვენი ეკლესიის ხომალდის საჭეთმპყრობელი გიწოდეთ, ნამდვილად კი ეს საჭე ხელიდან გამოგტაცეთ!

ქედმაღლობა, გამძვინვარებული შუღლი, საარაკო თავხედობა და გულფიცხობა ვაწარმოეტ თავის მამამთავრის გარშემო, უკანასკნელი დღენი სიცოცხლისა ჩავუმწარეთ მას და ახალ საქართველოში ეკლესიასაც ძირი ამოვუთხარეთ, არსებობის ნიადაგი გამოვაცალეთ.

განა მხოლოდ კირიონ კათოლოკოზს მოვექეცით ასე? უფრო მეტის სისასტიკით გავისტუმრეთ საიქიოს დიდი ილია! წიწამურისა და მარტყოფის ტრაგედია საქართველოს დაუძინებელი მტრების მიერ ჩვენში დათესილმა, ერთმანეთის ჯგუფურმა გადაკიდება-კინკლაობამ შეამზადა. მტრებმა დაგვქსაქსეს, ერთმანეთის მტრებად გადაგვაქციეს, საკუთარ ოჯახში შინაური მტრები და ჯაშუშები გაგვიჩინეს და ეს თავზარდამცავი უბედურება თვით ქართველების ხელით გააკეთეს. რაღა გვეთქმის ამ შავბნელ ბოროტებაზე? – შური, ერთმანეთის მძულვარება და გაუტანლობა დაესადგურა ჩვენს შორის და ეს გვათხრევინებს ჩვენს სამარეს ჩვენივე ხელით... როდესაც ილიას და კირიონს ყიჟინას სცემდნენ უგუნურნი, ჩვენში არ აღმოჩნდა ვინმე, რომ დამშრალთათვის ნუგეში ეცათ, მათთვის მოეგერიებინათ უპასუხისმგებლო კალმოსანნი. პირიქით, უფრო ასისიანებდნენ მათ...

ილიასა და კირიონს მამულიშვილობა, უანგარობა და სამშობლოსათვის თავგანწირვა როდი ესწავლებოდათ, საყვარელნო!.. მაგრამ დღეს რაღა გვეთქმის... დღეს ისევ საქვეყნო სირცხვილში ჩავცვივდით. ქართველნო... ეტყობა ისტორიის გაკვეთილები ფუჭია ჩვენთვის, ჯერჯერობით მაინც... მაგრამ ღრმად გვწამდა საქართველოს ჭირისუფლის, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ანდერძი:

ცუდად ხომ მაინც არ ჩაივლის,
ეს განჭირული სულისკვეთება,
და გზა უვალი, შენგან თელილი,
მერანო ჩემო, მაინც დარჩება.

დიახ, “გზა უვალი”, კირიონისაგან “თელილი” უსათუოდ დარჩება.

ამ გზაზე უკვე დაგვაყენა განსვენებულმა. პირველმა მან შეაშუქა ჩვენს საზოგადოებაში ჩვენი ეკლესიის განთავისუფლების აზრი. შეაშუქა არა 1905 და 1917 წლებში, როდესაც ქვანიც კი ღაღადებდნენ, არამედ უფრო ადრე, როდესაც სუსხიანი ცარიზმისაგან ყოველი აზრი და იდეა თავისუფლებაზე ჩვენში გაყინულ-გათოშილი იყო; კირიონი კი მაინც თესდა ჩვენში თესლსა კეთილსა. ის შეესწრო კიდეც ამ ტესლისაგან ნაყოფის გამოღებასა, მაგრამ თვით კი იგემა თვისი მანუშაკარი. ასეთი ყოფილა ხვედრი ქართველ საზოგადო მოღვაწეებისა და ვერც კირიონი ასცდა თავის ხვედრს...

არ შეიძლება არ გამცნოთ საყვარელნო კირიონისაგან ერთ საეკლესიო წრეში უკანასკნელი წარმოთქმული აზრი ჩვენს ძალთა ურთიერთგანწყობილებაზე: “ოცი წლის განმავლობაში დაშორებული ვიყავი სამშობლოს, – ბრძანა განსვენებულმა, – შორიდგან თვლყურს ვადევნებდი, ვფიქრობდი, ამ ხნის განმავლობაში თქვენ საკმარისად შეიგენით საქვეყნო მოვალეობა, მაგრამ როგორც ეხლა ვრწმუნდები, თქვენ უფრო დაქვეითებულხართ და დაქსაქსულხართ. თუ ხელახლა დაიბადებით, თორემ სხვაფრივ ტქვენი გამობრუნება შეუძლებელია” – ასე ნაღვლიანად დაასრულა მან თავისი მწყემსმთავრული მხილება.

იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ ჩვენ “ხელახლა დავიბადებით”, როგორც განსვენებულმა გვამცნო, ახალ საქართველოში, მხოლოდ თავისუფალ საქართველოში აღორძინდება, ამაღლდება, გაფაქიზდება ძალთა განწყობილება, მხოლოდ განახლებულ მოქალაქეობაში შევძლებთ უკუვაგდოთ აწ დამხობილ მონობისაგან ნაანდერძევი გახრწნილი ზნეჩვეულებანი და შეერთებულ ძალით სამშობლოს ვემსახუროთ. იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ აწ თავისუფალ საქართველოში თავისუფალი ეკლესია შესძლებს აღუზარდოს სამშობლოს ღირსეული მოქალაქენი მტკიცე ქრისტიანულ ზნეობის ნიადაგზე. უნდა შევიგნოთ საყვარელნო, რომ მხოლოდ წმინდა სახარების მცნებებზე აღზრდილი ერია უკვდავი და უძლეველი.

ამ რწმენით მიგაცილებთ ტანჯულო მამამთავარო, საფლავის პირზე. აქ, ჭაღარა სიონის ტაძარში მივაბარებთ შენს ნეშტს მშობელ მიწას. აქ დაისვენე და განისვენე დამშვრალი! აქ მაინც აღარ იქნები “განმარტოებული”, აქ მუდამ სინანულის ცრემლებს დავაფრქვევთ შენს წმინდა საფლავს. შენც უწმინდესო მეუფეო, აქედან თვალყური გვადევნე, გაგვამხნევე, არ დაგვივიწყო. შენებურად, დიდსულოვნად შეავედრე ჩვენი ეგზომი დაცოდვილება სიონის ღვთისმშობელს, წმინდა ნინოსა და ჩვენს ნათლით მოსილ წინაპართ...

შეგცოდეთ – შეგვინდევ და გვაპატიე, ჩვენო დაუვიწყარო მამამთავარო. ღმერთი იყოს შენი მოწყალე, ამინ[20].

კათოლიკოზ-პატრიარქ კირიონ II-ის მუხანათური მკვლელობის შემდეგ მოკლეს მირიან ბერი (კირიონის დამცველი), ქუთათელი ეპისკოპოსი ანტონ გიორგაძე . . . რა ხდებოდა საქართველოს ეკლესიაში? ნუთუ მართალი გამოდგა შავრაზმელ ვორონტორელოვის სიტყვები – რად გინდათ ავტოკეფალია, ხომ დასჭამთ ერთმანეთსო. ვინ მოჰკლა ბრწყინვალე მწყემსმთავარი და მეცნიერი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოზ პატრიარქი კირიონ II ? ქართველი საზოგადოების ერთმა ნაწილმა გული იმით დაიმშვიდა, რომ მკვლელის ძებნა ჩრდილოეთში, რუსეთში დაიწყო. ეს ხომ თავის მართლების უმწეო ცდა იყო. პირდაპირ ხმამაღლა უნდა ვთქვათ სიმართლე, კათალიკოზ-პატრიარქ კირიონ II-ის მკვლელები ქართველებშია საძებნი. დიახ, კირიონი ქართველთა ხელითაა მკვდარი. მარტმყოფის ტრაგედიაში ზნეობრივი ბრალი მიუძღვით ყველა იმათ, ვინც კირიონ II ეროვნული მიმართულების გამო შეიძულეს და მის დევნა-შევიწროვებაში აქტიური მონაწილეობა მიიღეს. კონკრეტული დამნაშავენი კი... სამწუხაროდ დაუსჯელნი აღმოჩნდნენ. მაგრამ ღვთის წინაშე, ხომ არაფერი იკარგება და ეს გვანუგეშებს სწორედ.

სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი კირიონ II იყო ჭეშმარიტი ქრისტიანი და დიდი მამულიშვილი. მისი ამქვეყნიური ცხოვრების გზა იყო მოწამეობის გზა და აღსასრულიც ასეთივე მოწამეობრივი იყო. გვჯერა, რომ ზეციურ სასუფეველს შეუერთდა მისი უკვდავი სული და რისი გაკეთებაც აქ ვერ შესძლო მამულისათვის, ამაღლებული და ღმერთთან დაახლოვებული იქიდან ზრუნავს დღენიადაგ.

წმინდესო და უნეტარესო მეუფეო, გვჯერა, შენი უკვდავი სული დღესაც თავს დასტრიალებს შენგან უზომოდ შეყვარებულს შენს სამშობლოს. შენ გაიზიარე დიდი ილიას ხვედრი და ეს ალბათ ისეთი დიდი ბედნიერებაა, რომელსაც ჩვენი გონება ვერ წვდება. თქვენგან სეყვარებულს საქართველოს შავი ღრუბელი დასტრიალებს თავს, ღვთის წინაშე თქვენს მეოხებას ნუ მოგვაკლებ წმინდაო მამაო, უფრო მძიმე დღეებიც უნახავს საქართველოს, მაგრამ თავი დაუღწევია მაინც, ნუთუ ეხლა გვწირავს ღვთის განგება?

“აცხოვნე უფალო ერი შენი და აკურთხე სამკვიდრებელი შენი, ძლევა ჯვარითა ბარბაროსთა ზედა ღვთივდაცულსა ერსა ჩვენსა მიანიჭე და საფარველსა ქუეშე მისსა დაიცევ, რათა ვიტყოდეთ: უფალო დიდება შენდა. ამინ. “

-------------------------------------------------------------------------------

 

დამოწმებული ლიტერატურა:

[1] - მ.ჯანაშვილი. უწმინდესი კირიონი. თბ.1917 წ.

[2] - საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის კ.კეკელიძის სახ. მეცნიერებათა ინსტიტუტის კირიონის საარქივო ფონდი. № 1535

[3] - მრავალთავი. თბ. 1971 წ.

[4] - საღვთისმეტყველო კრებული თბ. 1981 წ. №5

[5] - გაზეთი “ივერია”. 1898. № 179

[6] - გაზეთი “ივერია”. 1891 № 87

[7] - გაზეთი “ივერია”. 1892 №166

[8] - გაზეთი “ივერია”. 1903 №38

[9] - ნ. დურნოვო. საქართველოს ეკლესიის ბედი. ბათუმი. 1990 წ.

[10] - ი. მეგრელიძე. ექვთიმე თაყაიშვილი. თბ. 1989 წ.

[11] - რ. მეტრეველი. საქართველოს საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოება. თბ. 1982. გვ. 94

[12] - მწყემსი № 21, 1885 წ.

[13] - მწყემსი №1, 1886 წ.

[14] - მ.ჯანაშვილი – “მისი უწმინდესობა კირიონი”, თბილისი 1917, გვ.3

[15] - გ.შარაძე -”ბედნიერებისა და სათნოების საუნჯე”, თბ. 1984, გვ.851

[16] - ე. აბარამიშვილი – “კირიონის პირადი საარქივო ფონდი”. კრებულში “მრავალთავი”, თბ. 1917. ტ.1. გვ.367

[17] - კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტი კირიონის ფონდი, საქმე № 778ა

[18] - “სვეტიცხოველი” 1917 №3

[19] - იოსებ იმედაშვილი – “კირიონის გაპარტახება და მკვლელობა”. გაზ.”კომუნისტი”, 1990წ. 2 სექტემბერი

[20] - გაზ. “სახალხო განათლება” 1989 წ. 29 ნოემბერი


სერგო ვარდოსანიძე
ოზურგეთი, 1993 წ.

(ქართული საეკლესიო ავტოკეფალიის საკითხისა გამო)

წინათქმა

„რუსსკიი სტიაგ“-ის რედაქცია შეუდგა რა 1908 წლის იანვრიდან მაისამდე გაზეთის ფურცლებზე გამოქვეყნებული სტატიების „ქართული ეკლესიის ბედის“ (ავტორი ნ.ნ.დურნოვო) გამოცემას, მხედველობაში ჰქონდა სამართლიანად და მიუკერძოებლად გაეშუქებია ქართული ეკლესიის საკითხი და უკუეგდო ყველა ის ქირდვა, მოსაზრება და ცინიკური აბუჩად აგდება, რომლებიც, რუსი მღვდელმთავრების სამარცხვინოდ, წინასაეკლესიო კრების კომისიის ზოგიერთი წევრის მიერ სხდომებზე იყო გამოთქმული.
ის, რაც დადგენილია მსოფლიო საეკლესიო კრებებზე ან აღიარებულია თვით მთავარი ეკლესიების მიერ, ერთი ეკლესიის, თუნდაც ავტოკეფალურის, საეკლესიო კრებას მისი შეცვლის ან არაღიარების უფლება არა აქვს. საღმრთო კანონების წინააღმდეგ მიმართული ასეთი დადგენილება ვერ მიიღებდა ავტოკეფალური ეკლესიების სანქციებს და თვით ადგილობრივი საეკლესიო კრება თვითნებურ კრებად ჩაითვლებოდა. ამის გამო, მოსალოდნელია, რომ რუსი მღვდელმთავრების უმეტესობა არ ისურვებს საეკლესიო კრების ჩაშლას და მის გადაქცევას უღვთო, ბიწიერ თავყრილობად. ისინი შეეცდებიან, როგორც რუსულ, ასევე ივერიის ეკლესიას, დაუბრუნონ კანონიკური მმართველობა და წყობა, თან, ვისაც ჯერ არს, შეახსენებენ, რომ საეკლესიო ავტოკეფალია არ არღვევს ეკლესიის ერთიანობას, ხელს უწყობს მის განვითარებასა და ცალკეული ეკლესიის კეთილდღეობას, დიდებასა და შეძლებას. არ უნდა უგულვებელვყოთ, რომ XIX საუკუნის დასაწყისში ბევრი ქრისტიანი იყო აფხაზთა, ლეკთა და სხვა მთიელთა შორის, მაგრამ მათ წინააღმდეგ საომარი მოქმედების დაწყებით, ყველა ეს ეროვნებები რუსებსა და მართლმადიდებელ სარწმუნოებას მტრად გადაეკიდნენ. მოხდა სამწუხარო მოვლენა, ქრისტიანთა შორის სწრაფად გავრცელდა მაჰმადიანობა. ჩვენ ყველგან ასე ვკარგავთ მართლმადიდებლებს და არა მარტო უცხოურ პროპაგანდას, არამედ მაჰმადიანებსაც, ბუდისტებსაც და ყოველგვარ სექტანტებსაც ვაძლევთ თავიანთი ჯოგის გაზრდის საშუალებას. დროა, მოპოლიტიკანე რუსული სამღვდელოება, ამდენი მარცხისა და უმძიმესი ცდების შემდეგ, დარწმუნდეს სახარების მოძღვრების ჭეშმარიტებაში, რომ ქრისტიანულ ეკლესიაში არ არს არცა ელინი, არცა იუდეველი, არცა არიან ერები და ეროვნებები, არიან მხოლოდ ქრისტიანები, ძმები, რომლებიც არ აღსდგებიან ვერაგობითა და ძალადობით ხელყონ ნაციონალური თავისებურებანი.

 

ქართველებისა და მოლდაველების ძალდატანებით გარუსების პოლიტიკამ ყველას აუხილა თვალი და აჩვენა მთელი თავისი უსაფუძვლობა. მან არა მარტო ვერ შეძლო ამ გზით გარუსება, არამედ რუსებისა და მართლმადიდებლობის წინააღმდეგ შექმნა იმ პირთა ლეგიონები, რომლებიც ადრე რუსეთისა და მართლმადიდებელ ეკლესიის პირველ და საუკეთესო მეგობართა რიგებში იყვნენ.

საქართველო მიენდო რუსეთს, როგორც სულიერად მონათესავე ქვეყანას, თორემ იგი არასოდეს არ შემოუშვებდა რუსებს ამიერკავკასიის მთებში, რუსეთისათვის არ დაღვრიდა თავისი შვილების სისხლს.

ქართული ეკლესიის შიგნით დამოუკიდებელი რუსული სამიტროპოლიტოს შექმნა ხალხთა შორის შუღლამდე, შფოთამდე, ჯიბრამდე, შემდეგ კი, ეკლესიებს შორის გათიშვამდე მიგვიყვანდა. საჭიროა ცოტა მეტი სიყვარული და სიმართლე, ძმობა, თავმდაბლობა და უფრო ნაკლები სიამაყე, პატივმოყვარეობა.

ქართულ ეკლესიას ბევრი რამ აქვს სადიდებელი და საქებარი. რით უნდა იამაყოს ჩვენმა რუსეთის ეკლესიამ? სტაროობრიადული და მისგან გამომდინარე ბულგარული გათიშვით? იმით ხომ არა, რომ მწყემსმთავრების უთაურობით მთელი რუსეთი მოფენილია სხვადასხვა სექტებით; ჩვენი ჭკუათხელი, გონებაჩლუნგი ახალგაზრდობა ღვთის არსებობის უარყოფამდეც კი მივიდა და ქრისტიანულ საქართველოში ანარქისტების, სოციალისტებისა და ათეისტების მოძღვრების დანერგვას შეუდგა. აი, უპირველეს ყოვლისა, ამაზე უნდა დაფიქრებულიყო ქართული ეკლესიის ანაფორიანი პოლიტიკანი მტრები. ქართული ეკლესიის წარმომადგენლები ეცდებიან, რომ მომავალ საეკლესიო კრებაზე ნიღბები ჩამოხადონ მათ. ძალადობის მქადაგებელნი, რომელი მხრიდანაც არ უნდა იყვნენ ისინი, სიმართლის დამცველებად კი არ უნდა ჩაითვალონ, არამედ ნამდვილ რევოლუციონერებად.

ამჟამად, როგორც არ უნდა ითვლებოდეს ჭეშმარიტება, როგორაც არ უნდა იცვლებოდეს იგი სიცრუითა და უსამართლობით, ბოლოს და ბოლოს იგი გაიმარჯვებს მაცხოვრის ხატის მიხედვით. ბოროტმა და უპატიოსნო ადამიანებმა მაცხოვარი ჯვარს აცვეს, მაგრამ იგი აღსდგა და მისი დიდება მთელ მსოფლიოში გაბრწყინდა. ასევე უნდა ვიმედოვნოთ, რომ სიმართლე გამობრწყინდება დედამიწაზე და ჯვარმოსილ ქართულ ეკლესიაშიც.

„ქართველებს, - ამბობს ზაქარია მთისპირელი - არ სჭირდებათ რუსულ ეკლესიასთან კინკლაობა, რომელსაც საეკლესიო კანონების მიხედვით თავისი უფროსი დის - ივერიის სამოციქულო ეკლესიის საქმეებში ჩარევის უფლება არა აქვს. ქართული ეკლესია მისი მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის ფურცლებზე შემკობილია მოწამეობრივი გვირგვინით, რაც მას უფლებას აძლევს, იარსებოს თვითმყოფადად, არასასურველი მეურვეობის გარეშე, რომელმაც ივერიის ეკლესია ბოლო ასწლეულში მისი კულტურული სასიცოცხლა ძალების უძრაობამდე მიიყვანა.

 

წინასაეკლესიო კრების კომისიაზე ქართული ეკლესიის მტრებმა, რუსი ხალხის ერთგულმა დეკანოზებმა ტ.ბუტკევიჩმა და ვოსტორგოვმა, პროფესორებმა ალმაზოვმა, ნ.ნ.გლუბოკოვსკიმ და ი.ს.ბერდნიკოვმა სხდომა ჩაშალეს და უსამღვდელოესი ეპისკოპოსები ლეონიდე და კირიონი, აგრეთვე პროფესორები ცაგარელი და მარი, აიძულეს დაეტოვებიათ სხდომა. საეკლესიო ისტორიის პროფესორს ი.ი.სოკოლოვს, კანონისტს ნ.ა.ზაოზერსკის, აგრეთვე ი.ს.პალმოვს, რომლებიც ქართული ეკლესიის უფლებებს ასაბუთებდნენ, თავიანთი აზრი არ შეუცვლიათ.

ქართული ეკლესია 1811 წლამდე ავტოკეფალიით რომ სარგებლობდა და X საუკუნიდან მეთაურად თავიანთი კათალიკოს-პატრიარქები ჰყავდათ, ამაზე მხოლოდ ბრიყვებს შეუძლიათ იკამათონ, სულერთია ვინ იქნებიან ისინი - მღვდელმთავრები, მღვდლები თუ უბრალო ადამიანები.

ქართველები თავიანთი ეკლესიის უუფლებობას ვერ შეურიგდებიან, რადგანაც ისინი თავიანთ თავს მართლმადიდებლად თვლიან და სურთ მათი ეკლესია ხელმძღვანელობდეს საღმრთო კანონებით.

ყოველ ავტოკეფალურ ეკლესიას, რა თქმა უნდა, შეუძლია დაკარგოს ავტოკეფალია, მაგრამ მხოლოდ თავიანთი მღვდელმთავრების კრების გადაწყვეტილების ძალით 1394 წ. ასე შეუერთდა კონსტანტინეპოლის ეკლესიას ტირნოვოს საპატრიარქო, 1766 - 1767 წლებში პეჩის საპატრიარქო და ოხრიდის საარქიეპისკოპოსო.

ივერიის ეკლესიას ავტოკეფალია არ ჰქონდა წართმეული, რადგანაც დღემდე არ შემდგარა ქართველი მღვდელმთავრების კრება და არ მიუღიათ გადაწყვეტილება მათი ეკლესიის რუსეთთან შეერთების შესახებ. ამის გამო, ის უნდა ვცნოთ ავტოკეფალურად (ნიკ. 1,5; ქალკ. 19... კართაგ. 27,87, სარდიკ. 5). მაშასადამე ჩვენს მმართველ სინოდს ქართული ეკლესიის მართვის უფლება არა აქვს, ხოლო იმაზე დაყრდნობა, რომ ის 1811 წლიდან, ქართულ ეკლესიას ძალდატანებით მართავდა, არ შეიძლება. სწორედ ეს ძალადობა აიძულებთ ქართველ ეპისკოპოსებს, მოთხოვონ, რომ რუსულმა საღმრთო იერარქიამ ქართული ეკლესია ცნოს ავტოკეფალურად.

1811 წლამდე ქართულ ეკლესიას ჰქონდა 15 ეპარქია ქართლში, კახეთში და სამცხეში, 7 იმერეთში, 2 სამეგრელოში და 2 გურიაში. ამჟამად ქართველებს აქვთ 1 ეპარქია იმერეთში, 1 გურიაში, 1 აფხაზეთში და 2 საქორეპისკოპოსო ქართლში. 1818 წლიდან ქართლის, კახეთისა და მცხეთის საეპარქიოებს მართავს ეგზარქოსი, რომელმაც არ იცის მრევლის ენა.

1811 წლიდან დაიხურა 15 მონასტერი და 800-ზე მეტი ეკლესია. აი, საქართველოში რუსული სასულიერო ბიუროკრატიის თვითნებობისა და მართვის ნაყოფი.

ნათქვამს ემატება ქართული მონასტრებისა და სალოცავების ძარცვა. ნაძრცვი ათეულობით მილიონობით მანეთს შეადგენს. ხაზინამ წაიღო 150 მილიონ მანეთად ღირებული ქართული საეკლესიო ქონება, რომლისთვისაც ქართული ეკლესია ღებულობს 700 ათას მანეთამდე ყოველწლიურად და ამ თანხიდან 150 ათასი მანეთი იხარჯება რუსული და ბერძნული ეკლესიებისათვის ბაქოს, ელიზავეტოპოლისის, ყარსის და ერევნის გუბერნიებში, სადაც 175-ზე მეტი ეკლესიაა და ქართველი მოსახლეობა თითქმის არაა.

წინასაეკლესიო კრების კომისიამ გადაწყვიტა, რომ ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხი გადაეცათ მომავალი მოსკოვის საეკლესიო კრებისათვის. მაგრამ შეუძლია რამე გადაწყვიტოს კერძო, ადგილობრივმა კრებამ, თუნდაც სრულიად რუსეთის ეკლესიისამ, კანონიკურად მასზე დაუქვემდებარებელი ივერიის ავტოკეფალური ეკლესიის საქმეები. ქართველი ეპისკოპოსები რუსული საეკლესიო კრების ერთ-ერთი ქმნადობა არაა და არც ცნობენ და არც მიიღებენ მის გადაწყვეტილებას და არც საეკლესიო კრებას დაესწრებიან წინა საეკლესიო კრების კომისიის მიერ გადაწყვეტილი საკითხებისა გამო.

ამრიგად, წინასაეკლესიო კრების კომისიას საეკლესიო მშვიდობიანობის, სიყვარულისა და ერთიანობის ნაცვლად, ქართულ ეკლესიაში შეაქვს არეულობა, ხალხთა განხეთქილება, სიძულვილი, გათიშვა და ამით შეძლება უფრო აძლიერებენ რევოლუციურ პროპაგანდას.

ქართველი ხალხის მტრები, უგერგილო გამრუსებლები, აცხადებენ, რომ ქართულ საეკლესიო ავტოკეფალიას პოლიტიკური ავტონომია მოჰყვებაო. უხეში და მტკნარი სიცრუეა! სიძულვილისა და უპატივცემულობის ღირსი იქნებოდა მამაცი ქართველი ხალხი, რომელმაც 12 საუკუნეზე მეტია, რაც თავის მხრებზე მაჰმადიანური ურდოების - არაბთა, სპარსთა, თურქ-სელჯუკთა და კავკასიის მთიელთა შემოსევები გადაიტანა, რომ უსამართლობითა დაძალადობით წართმეული უფლებების დაბრუნება არ მოეთხოვა.

მართლმადიდებელი, წმიდა ეკლესიის ყოველი ქომაგი ქედს იხრის გამბედავი ქართველი ეპისკოპოსების, ხალხის მოთხოვნათა და სურვილთა, მათი ჯვარმოსილი ეკლესიის წინაშე, რომელიც თავისი გმირობებითა და მოწამეობით კონსტანტინეპოლის დიადი ეკლესიის დონეზე დგას, ეს მაშინ, როდესაც მისი მეზობელი სომხური ეკლესია, არა მარტო მართლმადიდებელთა გასაჭირი გახდა, არამედ, ამ ბოლო დროს, რომის ეკლესიას უახლოვდება.

იმპერატორ ეკატერინე II, ხელშეკრულებით, რომელიც მან ქართველთა მეფე ერეკლე მეორესთან დადო 1783 წ. ვალდებულებას იღებდა (მე-8 არტიკული), რომ ივერიის კათალიკოსი ყოფილიყო რუსული სინოდის წევრი და ამით ერთმანეთს დაუახლოპვა რუსული და ქართული ეკლესიები.

ამჟამად საკუთრივ რას მოითხოვენ ქართველი ეპისკოპოსები, საეკლესიო კრებული და ხალხი?

I. ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის აღიარებას, რომელიც ქართულ ეკლესიას VI მსოფლიო საეკლესიო კრებამ უბოძა და სცნო კონსტანტინეპოლისა და აღმოსავლეთის სხვადასხვა მღვდელმთავრებმა და არქიეპისკოპოსებმა.

II. ზოგიერთი ეპარქიის აღდგენას 1) ქართლში და სამცხეში, 2) კახეთში, 3) იმერეთში, 4) სამეგრელოში და სამურზაყანოში, 5) გურიაში და სოხუმში. საეპისკოპოსოს დატოვებას (აფხაზებისათვის).

III. საქართველოში თავიანთი საეკლესიო კრების მოწვევას წელიწადში ორჯერ.

საეკლესიო ერთიანობისათვის საქართველოს კათალიკოსი იქნება სრულიად რუსეთის სინოდის წევრი და უფლებამოსილია იმპერიის დედაქალაქში ყოფნისას მონაწილეობა მიიღოს მის სხდომებში.

რუსი არქიეპისკოპოსი საქართველოში ღებულობს წოდებას „ბაქოსი და ამიერკავკასიისა“ და განაგებს არაქართული გუბერნიების (ბაქოს, ელიზავეტოპოლისის, ყარსის და ერევნის) ეკლესიებს; იგი ითვლება რუსული უზენაესი მღვდელმსახურების „აპოკრისიარიად“ საქართველოში, უფლება აქვს ჩავიდეს თბილისში და დაესწროს საქართველოს საეკლესიო კრებას (თუ ბაქოს ეპარქია შევა საქართველოს საკათალიკოსოს შემადგენლობაში).

ყველა მნიშვნელოვანი საეკლესიო საქმე, რომელიც ხელმწიფე იმპერატორმა უნდა გადაწყვიტოს, რუსული ეკლესიის უზენაეს მწყემსმთავარს წარედგინება; მისი განხილვის დროს უნდა ესწრებოდეს ქართველი არქიმანდრიტი, წოდებით „აპოკრისიარია“.

ქართულ ეპარქიებში განლაგებული რუსული ეკლესიები (26-მდე) ემორჩილებიან ქართველ მღვდელმთავრებს, მაგრამ მათ მრევლს უფლება ეძლევა აირჩიოს მღვდელმსახურები; კანდიდატების არყოლობის შემთხვევაში, ბაქოს არქიეპისკოპოსი თავის სახელით მიმართავს კათალიკოსსა და საქართველოს ეპარქიალურ მღვდელმთავრებს და ვისაც ისურვებს, იმას აირჩევს.

აი ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის ძირითადი საფუძვლები, რუსეთის ერთგულ ქართველ მღვდელმთავრებს სურვილი აქვთ კავშირი განამტკიცონ თავიანთ და რუსულ ეკლესიებს შორის და თავის ეკლესიას დაუბრუნონ კანონიკური წყობა და უფლებები, ხოლო მართლმადიდებელი ეკლესიის, ქართველი ხალხისა და რუსეთის მტრები, რომლებიც არევოლუციონერებენ მთელ საქართველოს, ამის წინააღმდეგი არიან, იმუქრებიან სეპარატიზმით, ცილს სწამებენ, აყალბებენ ისტორიულ ფაქტებს (სამუილოვი, დეკანოზი ბუტკევიჩიდა სხვა.) და საქმე გათიშვისაკენ მიჰყავთ, ისინი ფიქრობენ, რომ ეკლესიის მართვის უფლება შეიძლება დაფუძნებული იყოს ძალადობაზე, სიცრუესა და უკანონობაზე. აუცილებლად მიგვაჩნია დავუმატოთ ერთი ისტორიული ცნობა, რომელსაც ბევრი განმარტება არ სჭირდება: 1811 წელს, როგორც ცნობილია, ძლიერ აღზევდა იეზუიტი ჟ. დემეტრე, რომელმაც თავის ძმას ადგილი მისცა თბილისში მთავარმართებლის კანცელარიაში. ეს საქმის დასაწყისი იყო!

ცნობილი ავტორი წიგნისა „საეკლესიო საკითხები რუსეთში“ (1896 წ. 83-99 გვ.) ქართულ ეკლესიას რამდენიმე გვერდს უძღვნის, სადაც ამბობს:

„თუ რომელიმე ქართველი ავტორი გადაწყვეტს რუსი ეგზარქოსების-უზურპატორების ქმედობებზე ნამდვილი ისტორიის დაწერას, გაწითლება მოგვიხდებოდა, იმდენად არცხვენენ ისინი რუს სამღვდელოებას. რუსი ეგზარქოსები საქართველოში იმიტომ იმყოფებოდნენ, რომ მათზე მინდობილი ეკლესიის სამწყსო ეძარცვათ და უძველესი ივერიის საეკლესიო ქონება გაეჩანაგებიათ, დაეთრგუნათ მისი მოსახლეობის ენა და შემდეგ, ნაძარცვი ქონებითა და ფულით, რუსეთში დაბრუნებულიყვნენ, ისე როგორც დაბრუნდნენ: ევსევი, რომელმაც სიკვდილის შემდეგ 200 ათასი მანეთი დატოვა; პავლე, კვერთხშემართულმა ივერიის ეკლესია რომ დასწყევლა და თვითონ, ხალხისგან შეჩვენებული, საქართველოდან გამოიქცა...“

„სცნო რა რუსეთის უმაღლესი ძალაუფლება და დადგა რა აღმოსავლეთ საზღვარზე რუსთა ინტერესების დამცველად, ქართველი ხალხი ერთ რამეს მოითხოვდა: ძალმომრეობას ნუ გამოიჩენდნენ იმაზე, რაც მათთვის ყველაზე მეტად ძვირფასია, და, რა თქმა უნდა, რუსებისათვისაც, სახელდობრ: წმინდა სარწმუნოება, ეკლესია და ენა... მმართველ სინოდს, გარდა საშინელი ბოროტებისა და ზიანისა, არაფერი მოუტანია ქართული ეკლესიისათვიოს. მისთვის ეს ეკლესია იყო ბარბაროსების ქვეყანა, ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით. ყველა საეკლესიო კანონები და დადგენილებები, რაც ქართულ ეკლესიას შეეხებოდა, მდინარე მტკვარში ჩაყარეს, ბევრი უძველესი საეკლესიო დოკუმენტი ცეცხლის ალს მისცეს, სხვები პეტერბურგში წაიღეს და სამთავრობო სინოდის დამქაშებმა ქართულ ეკლესიას ავტოკეფალია წაართვეს. დახურეს 25 ეპარქია, რომელთაგან ზოგიერთი არსებობდა საქართველოში ქრისტიანობის შემოღების დასაწყისიდანვე, ე.ი. დაახლოებით 15 საუკუნე, გაანადგურეს ბევრი უძველესი მონასტერი, დაბეჯითებით მოითხოვდნენ, ჩამორთმეოდათ და ხაზინას გადასცემოდა ქართული საეკლესიო მამულები და ქართული ეკლესია იმ სავალალო მდგომარეობამდე მიიყვანეს, რომ ამჟამად 860-ზე მეტი ტაძარი ღვთისმსახურების გარეშეა დარჩენილი...“

„ამით შეიძლებოდა დაგვემთავრებია იმ სამწუხარო სისაძაგლისა და განუკითხაობის ჩამოთვლა, რასაც რუსი ეგზარქოსები დღემდე ჩადიან საქართველოში, მაგრამ ზოგიერთი უკეთური მაინც უნდა ვახსენოთ. ესენი არიან: გარყვნილი ფეოფილაქტე, რომელიც ავიწროებდა და სულს ართმევდა ყველა ადგილობრივ მღვდელმთავარს, თხრიდა საფლავებს, თავისი უწმინდური ხელი შეახო თვით საქართველოში ქრისტიანობის გამავრცელებლის წმინდა ნინოს საფლავს. მანამ არ მოისვენა, სანამ ღვთის განგებამ ბოლო არ მოუღო მის ავკაცობასა და თავაშვებულობას: იგი მოკვდა წმინდა ნინოს საფლავთან დამბლის დაცემით და ჭიებმა შეჭამეს; ევგენი ბაჟენოვი - მონასტრებისა და უდაბნოების გამჩანაგებელი; ისდორე, რომელიც ეკლესიებს კუთვნილ მამულებს ართმევდა და ამით დასაბამი დაუდო საეკლესიო სიღატაკეს და სავანეების გატიალებას; ევსევი ილინსკი, უკიდურესად გარყვნილი, ცხოვრებაში თავშეუკავებელი, ავხორცი; ფული რომ დასჭირდა, თავისი დამქაშების მეშვეობით კათალიკოსების ყოფილი საპატრიარქოს საეკლესიო სალაროს მთელი განძეულობა გაჰყიდა, შესამოსელებს, მიტრებს და ხატებს ძვირფასეულობა მოხსნა და ხელი შეუწყო გელათის მდიდარი საეკლესიო სალაროს გაფლანგვას. გელათის სალაროდან გაქრა ოქროს ხატის მოჭედილობა, მთელი მსოფლიოს მეცნიერთათვის ცნობილი თავისი ძვირფასი ტიხრული მინანქრით. ამის შემდგომ ევსევმა ასეული ათასები ჩაიჯიბა. მის საეგზარქოსოში დატაცებული იქნა ორ მილიონზე მეტად ღირებული საეკლესიო განძეულობა... ეგზარქოსი პავლე - ფიცხი ხასიათის, შმაგი და ნადირისებრი ადამიანი... მართლმადიდებლობის დამქცევი ბესარაბიაში, სადაც მან 340-ზე მეტი ეკლესია დახურა, ცეცხლს მისცა მოლდავურ ენაზე დაბეჭდილი ათასობით საეკლესიო ღვთისმსახურების წიგნი. მან საშინელი არეულობა შეიტანა ქართულ ეკლესიაში. თბილისის სემინარიის ყოფილი რექტორის დეკანოზ ჩუდეცკის (მასთან ერთად კიშინიოვიდან რომ გადმოიყვანეს და მერე ქართველმა მოკლა) ცოლთან სამარცხვინო ურთიერთობის შემდეგ, მოკლულის წესის აგების დროს, სიტყვა წარმოთქვა და ქართული ეკლესია შეაჩვენა, რის შედეგადაც ხალხის უზომო სიძულვილი გამოიწვია“.

ამასთან დაკავშირებით ქუთაისის გუბერნიის თავადაზნაურობის წინამძღოლმა, ბატონმა ყიფიანმა 1887 წ. 8 ივნისს წერილი გაუგზავნა ქუთაისიდან. იგი მას თხოვდა ან „უკუეგდო ნათქვამი ანდა მრევლის წინაშე ბოდოში მოეხადა ამ უჩვეულო მკრეხელური სიტყვების წარმოთქმის გამო“, ე.ი. დაწყევლისათვის. ეგზარქოსისთხოვნით ბ-ნი ყიფიანი თავადმა დონდუკოვ-კორსაკოვმა სტავროპოლში გადაასახლა. „როცა იგი პეტერბურგში გამოიძახეს ახსნა-განმარტებისთვის, მოკლული იპოვეს სასტუმროში, სადაც იგი ცხოვრობდა. დაქირავებული მკვლელები ვერ აღმოაჩინეს“.

1894 წ. ქართველების მიერ სინოდში წარდგენილ წერილში ნათქვამია, რომ „რუსმა ეგზარქოსებმა და სასულიერო უწყების ჩინოვნიკებმა ქართული ეკლესია და მისი საეკლესიო განძეულობა გადააქციეს შემოსავლის წყაროდ...“ სომხურ ეკლესიას დაუტოვეს კათალიკოსი და მისცეს სრული თვითმმართველობა, არ ამცირებენ სომხური ეკლესიების რიცხვს, ყოველნაირად მფარველობენ სომეხ ხალხს... „სომხურ ეკლესიას, როგორც ცნობილია, 1905 წელს დაუბრუნეს ადრე წართმეული ქონება... სამაგიეროდ უძველესი ქართული სამოციქოლო ეკლესია სავსებით დაარბიეს და გაანადგურეს. ქართული ეკლესიის მეთაურებად ნიშნავდნენ ყველაზე უღირს რუს მღვდელმთავრებს და ისინიც მხარის უფროსებად ხდებოდნენ, არა როგორც ივერიის ეკლესიის შვილები, არამედ როგორც დამქაშები, რომლებიც მთელ თავის ძალ-ღონეს ხმარობდნენ, მეტი სიმდიდრე მოეხვეჭათ, რაც თითქოსდა მათ უცხო ეკლესიის მეთაურობაში გაწეული „შრომისათვის“ ეკუთვნოდათ. ეგზარქოს პავლეს და სხვათა შემოსავლებიდან გაგზავნილ კახურ ღვინოს სინოდის ჩინოვნიკები სვამდნენ პეტერბურგში.

„25 სამღვდელმთავრო კათედრის დახურვამ ეპისკოპოსებს წაართვა სამღვდელოებაზე ზედამხედველობისა და ხელმძღვანელობის საშუალება და მათი უმრავლესობა მრევლზე არ ზრუნავდა, ლოთობასა და გარყვნილებაში ატარებდა დროს...“

„ქართული ეკლესიის საეკლესიო წესები არასოდეს არ ემთხვეოდა რუსულ საეკლესიო წესებს, იმიტომ რომ საქართველოში დიდი ეპარქიები არ იყო, მღვდელმთავრებს მეტწილად თავადაზნაურობიდან ირჩევდნენ და ხალხი ყოველთვის უგებდა მათ, ამიტომ შემოინახეს ქართველებმა მართლმადიდებლობა, მიუხედავად იმისა, რომ არაერთხელ მოუწიათ მაჰმადიანური უღლის ზიდვამ. ქართველი მღვდელმთავრების ხალხთან სიახლოვე არ მოსწონდათ რუს ეგზარქოსებს, რომლებიც უცხონი იყვნენ ხალხისთვის, როგორც სულიერად, ასევე ენობრივად. შეეცადნენ ქართველი მღვდელმთავრები ხალხისგან მოეწყვიტათ. დახურეს 25 სამღვდელმთავრო კათედრა, რომელთა შესანახად რუსეთის სახელმწიფო გროშსაც არ იმეტებდა. ქართული ეკლესიის უძველესი წყობა, რომელიც მკაცრად იყო შემონახული IV საუკუნიდან XIX საუკუნემდე, რუსულმა სასულიერო კოლეგიუმმა დაარღვია და შეცვალა ჩინოვნიკური სასულიერო უწყების სასარგებლოდ, რომელიც აწ ქართულ ეკლესიას უნდა ერჩინა...“

„საქართველოში გამწესებული რუსი ეგზარქოსები ამ ქვეყანას ისე უყურებენ, როგორც მათთვის განკუთვნილ გასაძარცვავ მხარეს...“

გელათიის მონასტრის საეკლესიო სალაროში 1870 წლამდე ინახებოდა მილიონებად ღირებული განძეულობა; მათ შორის იყო: 1) ოქროთი მოჭედილი, ტიხრული მინანქრით გაწყობილი XI საუკუნის უძველესი ქართული სახარება“. „ეს სახარება ეგზარქოს ევსენის ნებართვით გელათიდან გაიტანა ქუთაისის გუბერნატორმა ლევაშევმა, რომელმაც მოხსნა ოქროს მოჭედილობა და იგი შეცვალა საზიკოვის იაფფასიანი ვერცხლის ნახელავით. ამჟამად ეს ძვირფასი ოქროს მჭედლობა ინახება პეტერბურგში, სტროგანოვის მუზეუმში, სადაც იგი გრაფ პანინის მიერ იქნა ჩატანილი. ინგლისელები სახარების ოქროს მოჭედილობაში იძლეოდნენ ასი ათას ფუნტ სტერლინგს. 2) ოქრომკედით მოქარგული და მსხვილი მარგალიტით მორთული აბრეშუმის სქელი ქსოვილისაგან შეკერილი იმერეთის კათალიკოსების პატრიარქის შესამოსელი...

ეს ძვირფასი შესამოსელი კონსტანტინეპოლის დაცემამდე იყო დამზადებული. მისგან 8 ფუნტი ოქრო გამოადნეს, ხოლო ლალი და მარგალიტი გამოყენებული იქნა გულქანდების დასამზადებლად...

განძეულის დატაცებასა და შეცვლაში ადანაშაულებდნენ გრაფ პანინსა და გენერალ ლევაშევს, რომლებმაც ნებართვა ეგზარქოს ევსევისგან აიღეს.

ამავე დროს, ეგზარქოს ევსევის ხელშეწყობით სიონის ტაძრიდან, ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატის ძვირფას მორთულობასთან ერთად გაქრა მრავალი ძვირფასი ნივთი და სამღვდელმთავრო ომოფორებიდან და ბისონებიდან ათობით მოხსნილი თვალ-მარგალიტი. ზუსტად ასევე გაქრა აურაცხელი ძვირფასეულობა: ოქროს ჭურჭელი, ჯვრები და სხვა განძეული მცხეთის, ალავერდის, ბოდბის, ნინოწმინდის და სხვა საკათედრო ტაძრებიდან. ამათ მიჰყვა განძეულობა იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოდან, ჯუმათის, შემოქმედისა და სხვა მონასტრებიდან...“ ცოტა ხნის წინათ, ეპისკოპოს კირიონის თქმით, სიონის ტაძრის საეკლესიო სალაროში ინახებოდა მინიატურებიანი ხელნაწერები. „ისინი ეგზარქოსის ნებართვით წაიღო გრაფმა ბობრინსკიმ; ხელნაწერებიდან ამოჭრა მინიატურები, - დაიკარგა მინიატურებიცა და ტექსტიც, რომელიც მინიატურების უკანა მხარეს იყო მოთავსებული . (იხ. საეკლესიო უწყებები. 1906, #47, გვ.16).

იმერეთის კათალიკოსის პატრიარქის შესამოსელზე, რომლის შესახებაც ზემოთ გვქონდა საუბარი, ცნობილია შემდეგი: სამღვდელმთავრო ბისონზე ამოქარგული იყო რწმენის სიმბოლო ბერძნულ ენაზე, მარჯვენა სახელოზე - რწმენის სიმბოლოს პირველი წევრი, ბისონის წინა ნახევარზე (რომელიც გაყოფილი იყო ამოქარგული 12 მოციქულის ეპიტრაქილიით) შემდეგი ექვსი წევრი, მარცხენა სახელოზე - მერვე, მეცხრე, მეათე; უკანა მხარეზე გამოსახული იყო ტახტზე დაბრძანებული მაცხოვარი ქრისტე წიგნით ხელში. მის ზემოთ მეთერთმეტე წევრის სიტყვები, ქვემოთ კი - მეთორმეტის. როცა პატრიარქი კათედრაზე დაჯდებოდა, სამოსელის უკანა ნახევარი გადაიფინებოდა. ასე რომ, სარწმუნოების გამოცხადებას ყველა ხედავდა. მარგალიტით მოოჭვილი მიტრა დამშვენებული იყო ბრილიანტის ჯვრით, რომელიც ერთ დროს მეფე ვახტანგის (446-491) გვირგვინს ამკობდა. ეს მსხვილი ბრილიანტი ვახტანგ მეფემ სპარსეთში ლაშქრობების დროს მოიპოვა.

ჯვარი, რომელიც იმერეთის კათალიკოს მიუძღოდა წინ, მთლიანი ლალისა იყო, ამჟამად სარდიონის ქვისაგანაა შეცვლილი. ეგზარქოს პავლეს დროს მეტეხის ეკლესიიდან გაქრა ოქროთი მოჭედილი მეტეხის ღვთისმშობლის (ბეთლემის) სასწაულმოქმედი ხატი, რომელიც ღირდა 50 ათასი მან. მასში ჩაწყობილი იყო წმინდანთა ნაწილები. წმინდა ხატი ცხრაკლიტულში იყო გადამალული. 1891 წელს, ეგზარქოს პალადის დროს, იგი ნაპოვნი იქნა ამავე ეკლესიის სხვენზე, მაგრამ მოჭედილობა აღარ ჰქონდა. ეგზარქოს პავლეს დროს სიონის ტაძრიდან გაქრა ნინოწმინდის ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატი, რომელსაც ძვირადღირებული ოქროს მოჭედილობა ამშვენებდა. საქმე უკეთესად არ იყო ეგზარქოს პალადის დროსაც. მან „თავის საყვარელ მხატვარს სომეხ საბინგუსს, თითქოსდა ახალი მოჭედილობის გასაკეთებლად, ნება დართო სამეგრელოსა და გურიის მონასტრებიდან გაეტანა უძველესი ხატების საუკეთესო და ძვირფასი მოკაზმულობა. საბინგუსმა მარტვილის, ხობის, ჯუმათის და შემოქმედის მონასტრებიდან წაიღო ძვირად ღირებული და ოსტატურად შესრულებული მომინანქრებული ხატები, მანამდე კი გელათის მონასტრის ხატებიდან „აწაპნა“ არაჩვეულებრივი ტიხრული მინანქარი. მონასტრებიდან წამოღებული მთელი განძეულობა საბინგუსმა ეგზარქოს პალადის წარუდგინა, მან კი ნება მისცა, რომ ყველაფერი ეს გაეყიდა“. ნაწილი მინანქრებისა შეიძინა ცნობილმა სიძველეთა მოყვარულმა გრაფმა ზვენიგოროდსკიმ. ამჟამად საქართველოს საუკეთესო და მდიდრული მანისკრუპტები ინახება ლონდონის, პარიზის, ვენის, ბერლინის, რომის ბიბლიოთეკებში, სადაც ისინი საღდებოდა ფულისმოყვარულ ეგზარქოს ევსევის დროს. სამაგიეროდ თბილისის მუზეუმებში შეიძლება იხილოთ მინიატურებამოჭრილი უამრავი მანუსკრიპტი. ამას აკეთებდა ბევრი რუსი მაღალი წოდების პირი.

დოქტორი ერისტოვო-შერვაშიძე თავის წიგნში „სამახსოვრო წერილი ქართველი ხალხის გაჭირვებათა შესახებ“ ამბობს: „რასაც ქართველი ხალხი ოდითგანვე სასოებით ინახავდა და იცავდა, ამჟამად დღსით და მზისით იძარცვება, მრავალსაუკუნოვანი ჩვენი ტაძრები მძარცველთა საკუთრება გახდა, მონასტრები გაპარტახების წყვდიადში იძირებიან ანდა უმეცარი ბერების (ათონელი რუსების) მიერ იბილწებიან. ვინ იყვნენ მთავარი გამტაცებლები? რუსი ეგზარქოსები. ეგზარქოს ევსევის მიერ საქართველოში გაძარცული იქნა თითქმის ყველა მონასტერი. როგორც ქართული ეკლესიის ქომაგი ზემოთდასახელებული ავტორი ამბობს: „მათგან გაძარცული იქნა ისეთი სალოცავები, თურქ-ოსმალთა შემოსევებს რომ გადაურჩა“. მაგრამ მარტო ამით არ შემოიგარგლა შინაური მტერი. მან, როგორც ურწმუნოებისა და ათეიზმის განსახიერებამ, ქართველ ხალხში თვით ეკლესიისადმი უპატივცემულობის დანერგვა დაიწყო და თავის აგრესიულად განწყობილი მოქმედებებით, იმდენად გათავხედდა, რომ ხალხს მამა-პაპათა დროინდელ ტაძრებსა და მონასტრებში შესვლა დაუფარავად აუკრძალა“.

„ქართული ეკლესიის ასეთმა სავალალო მდგომარეობამ ქართველი მოსახლეობა უკიდურესად მძიმე მდგომარეობაში ჩააგდო და ქართველი ხალხი სერიოზულად დაფიქრდა თავისი ეკლესიის ბედზე, რომლის თვითმყოფადობისა და ერთიანობისათვის ბევრი ომი და უბედურება გადაიტანა მის გარშემო მყოფი ხალხებისაგან. ასეთ სავალალო მდგომარეობამდე და უარყოფით შედეგამდე ქართული ეკლესია იმ ბიუროკრატიულმა წყობამ მიიყვანა, რომელიც შეიქმნა შემოერთებულ საქართველოში ახალი წამოწყებებითა და რაფორმებით...“

„საქართველოში რუსი ეგზარქოსის თანამდებობის შექმნა იყო ბიუროკრატიის ერთი წამოწყებათაგანი, ამიტომაც, ბუნებრივია, ეგზარქოსობას არ შეიძლება რაიმე დადებითი გაეკეთებინა, რაც ქართული ეკლესიის სულიერ საწყისს უპასუხებდა. თავისუფალი ქართული ეკლესია ნაჩვევი არ იყო თავისი ბედის გამგებლად ყოლოდა ისეთი ინდიფერენტული პირები, როგორიც წმინდა ეკლესიისა და ქართველი ხალხისადმი ყოველთვის მტრულად განწყობილი რუსი ეგზარქოსები იყვნენ. თითქმის 100 წლის მანძილზე საქართველოს ეგზარქოსებს თავიანთი მოღვაწეობა არაფრით აღუნიშნავთ, გარდა ბიუროკრატიული რეჟიმისა და კანცელიარობისა ქართული ეკლესიის საქმეებში. ქართული ეკლესია კი მთელი თავისი ავტოკეფალური არსებობით მიჩვეული იყო სათავეში ჰყოლოდა ისეთი პირები, რომლებიც თავიანთ მიწიერ არსებობას მხოლოდ იმით კი არ აღნიშნავდნენ, რომ ისინი უძველეს ეკლესიას ხელმძღვანელობდნენ, არამედ იმით, რომ ისინი სწერდნენ სოლიდურ ნაშრომებს საეკლესიო საკითხებზე და ლიტერატურაზე. ეს ნაშრომები მადლიერი შთამომავლობის საკუთრება გახდა...“

„ყოვლისშემძლე ბიუროკრატია საქართველოსთვის ამზადებდა მღვდელთა ისეთ კადრებს, რომლებსაც შემდგომ ქართველი ხალხი ამასხარავებდა. კასტური ინტერესების ნებით სამწყსოში მოხვედრილი ბევრი მათგანი, სამარცხვინოდ, ურწმუნონი იყვნენ, მაგრამ ბავშვობადანვე მათ სამღვდელოებისთვის ამზადებდნენ და თავიანთ მოვალეობას დაქირავებული მონებივით ასრულებდნენ. ისეთ წმინდა საქმეში, როგორიცაა ღვთისადმი მსახურება და რელიგია, ჩაბმულნი იყვნენ მხოლოდ და მხოლოდ მატერიალური გამოჩენისათვის და თავიანთი მაგალითით აცდუნებდნენ ხალხს, რომელიც ათეული წლების განმავლობაში დარწმუნებული იყო, რომ სამღვდელოება განსახიერებაა ადამიანის ყველაზე საუკეთესო სულიერი საწყისებისა. მღვდლების მომზადების კასტურ სისტემას არ შეუძლია მისცეს მათ სასულიერო მოძღვარნი, რომლებიც ძველი ქართველი მამების მსგავსად თავიანთი ცხოვრებით თავშეკავების, სიმშვიდის, სიკეთისა და უბიწობის მაგალითს იძლეოდნენ. ხალხმა იცოდა, რომ ქართული ეკლესიის ავტოკეფალურობის დროს სასულიერო მოძღვარნი ყოველთვის ხალხისა და ეკლესიის ინტერესების დამცველნი იყვნენ და მრისხანე მტრის შემოჭრის ჟამს სამარცხვინოდ არ გაექცეოდნენ მას (როგორც ეპისკოპოსები დიმიტრი და ეფიმი) და ბედისანაბარა არ მიატოვებდნენ თავიანთ სამწყსოს. ძველ საქართველოში კი, მტრის შემოსევის ჟამს, მრავლდებოდნენ მშობლიური ქვეყნის სარწმუნოებისათვის წამებულნი...“ „ახლა კი ბიუროკრატიის დამქაშები, ჩვენი ნაკლებადმორწმუნე მღვდლები, ცხვრის ფარასავით გარბიან და ტოვებენ მათზე ჩაბარებულ ეკლესიასა და სამწყსოს...“

„საქართველოს მეფისა და ქართველ ხალხს შორის რუსი იმპერატორის სახით არ უნდა აღიმართოს კედელი და მხოლოდ მაშინ გადარჩება ქართული ეკლესია, მხოლოდ მაშინ დაუბრუნდება ხალხი თავის ტაძრებსა და მონასტრებს, გამოისყიდიან მათ მიერ ჩადენილ ცოდვებს, მხოლოდ მაშინ მიხედავს ქართული ეკლესია თავის საშინაო საქმეების მოწესრიგებას.

ქართველების მეზობლად გორის მაზრაში მცხოვრები ოსები ოდითგანვე იყვნენ შეჩვეულნი ქართულ ღვთისმსახურებას და უმრავლესობა თავისუფლად ლაპარაკობენ ქართულად. ქართველებისაგან რომ განეცალკევებინათ ისინი, ეგზარქოსებმა ოსურ ეკლესიებში (რომლებიც 50-60-მდეა) ოსურ ენაზე დაიწყეს ღვთისმსახურება და იგი იმდენად დაამახინჯეს, რომ ოსები აღშფოთდნენ და ეკლესიაში სიარული შეწყვიტეს. მაგალითად, სახარების სიტყვა „განკაცება“ ოსურად მკრეხელურად ასე იქნა თარგმნილი: „ხორციანი ნამცხვარი...“

ქართველი ბერები განდევნილი იქნენ იმ მონასტრებიდან, რომლებიც რუსულად მოაქციეს: საფარის, ზარზმის, კაბენის, მამკოდის, დრანდის, სამების, ბიჭვინთის; ბერძენი ბერები კი განდევნეს ახტალის მონასტრიდან, გარდა ამისა, ბოდბის მონასტერი, სადაც საქართველოს განმანათლებლის წმინდა ნინოს საფლავია, მოქცეული იქნა რუსულ მონასტრად და მასში ღვთისმსახურება ქართულ ენაზე აღარ ტარდებოდა.

ამჟამად საქართველოს საეგზერქოსოს ეკლესიებზე იხარჯება 809.808 მან. ამ თანხიდან უნდა გამოვრიცხოთ ასიათასი მანეთი, რომელიც იხარჯება რუსული და ბერძნული სამღვდელოების შესანახად და კიდევ 100 ათასი მანეთი კავკასიაში მართლმადიდებლობის აღსადგენი საზოგადოების ხარჯებისათვის.

სახელმწიფო ხაზინამ მონასტრებიდან და ეკლესიერიდან წაიღო ან ჩამოართვა ქართული ეკლესიის კუთვნილი ქონება, ქ. თბილისში: ერეკლეს აბანო, 13 ბაღი, 11 სახლი, 28 სავაჭრო, 1 სამღებრო, 1 სათევზაო ადგილი და ქარვასლა, მიწა - 437.719 კვადრ. საჟენი. სულ 28.910.000 მანეთად ღირებული ქონება. თბილისის გუბერნიებში: 2 საგაჯე, 11 საკირე, აგურის ქარხანა, 9 სამღებრო, 3 თევზის დუქანი და 282.600 დესეტინა მიწა - სულ 79.570.000 მანეთად ღირებული. იმერეთში - 40.475 დესეტინა მიწა 29. 787.500 მანეთად ღირებული, გურიაში - 356 დესეტინა მიწა 328.000 მან. ღირებული. წველაფერი ეს შეადგენს 137.600.000 მანეთს. ამას თუ დავუმეტებთ 14.147 სახლს, სულ მივიღებთ 140.330.000 მანეთს ვერცხლით აღსანიშნავია ის, რომ სომხურ ეკლესიაზე სახელმწიფოს მიერ ჩამორთმეული მიწები და სხვა ქონება, როგორც ვთქვით, მას 1905 წ. დაუბრუნდა. ქართული საეკლესიო ქონებიდან შემოსული თანხა, მცოდნეთა გამოანგარიშებით, 10 მილიონ მანეთს შეადგენ, რომლისგანაც ქართულ ეკლესიას ხმარდება 3-4%-ზე ნაკლები.

სომეხ ხალხს კავკასიის ადმინისტრაცია ყოველთვის მეტ უპირატესობას აძლევდა ქართველ ხალხთან შედარებით. ამის წყალობით მთელი საქართველო თითქმის სომხებს ჩაუვარდა ხელში. თურქეთიდან გადმოსახლებული 200 ათასზე მატი სომეხი დასახლებული იქნა საქართველოში და მატ დაიკავეს სამცხეს, ბორჩალოს, ახალქალაქის, ახალციხის მაზრები. ისინი საშინლად ავიწროებენ ქართველებს. რუსულმა ბიუროკრატიამ, ნაცვლად იმისა, სიყვარულითა და სიმართლით ჰქონდეთ ავსებული გული, ქართველებმა რომ რუსული არწივის ფრთებქვეშ შეაფარეს თავი, მათ ხარბი ექსპლოატატორები - სომხები შეუსია. ამ საქმეში მას წინასწარ ჩაფიქრებული მიზანი ამოძრავებდა - ხელოვნურად დაემსხვრია ქართველთა და თურქულ-თათრული წარმოშობის ხალხთა კომპაქტური მასა და ამგვარად შეექმნა თითქოსდა საჭირო უპირატესობა ადგილობრივ აბორიგენებზე“.

ბოლო დროს კახეთში წამოიწყეს შირაქისა და ელდარის ველების კოლონიზაცია, რათა მიმდებარე სოფლების მოსახლეობას წაართვან თავიანთი მიწების დამუშავებისა და ზამთრობით საძოვრებით სარგებლობის უფლება. „ქიზიყს გარდუვლად ელის შიმშილით სიკვდილი და ქრონიკული უჭმელობით ამოწყვეტა“.

ახალციხისა და ახალქალაქის მაზრები, რომლებიც ამჟამად ზემო ქართლის გულს წარმოადგენენ, სომხების დასახლების შემდეგ, ქართველებისთვის დაკარგული აღმოჩნდნენ. „ასეულობით გადარჩენილი ტაძარი და მონასტერი, ქართველი ხალხის საუკუნებრივი სიმდიდრე, ათასობით ნახევრადიავარყოფილი სოფელი წილად ხვდათ ვიღაც უცხო მოსულებს. მათ ხელთ იგდეს ქართველი ხალხის ეროვნული პოეტის შოთა რუსთაველის სამშობლოს საუკუნოებრივი ისტორიული ავლადიდება და მადლიერების ნატამალიც აღარ შემორჩათ.

ყოფილი საქართველოს სამეფოს მთელი მხარე ბიუროკრატიამ ქართველი მოსახლეობისათვის ხელმიუწვდომელად გამოაცხადა (აგრეთვე ბერძენთათვისაც), სახელდობრ, ის აფხაზეთიც კი სადაც ქართველ მეფეებს მრავალი ასეული წლების განავლობაში მუდმივი ან დროებითი რეზიდენცია ჰქონდათ, სადაც XVII საუკუნემდე იყო აფხაზეთ-იმერეთის კათალიკოსთა კათედრა და, ჯერ კიდევ ქრისტიანობის პირველი საუკუნეებიდანვე, ბერძნები ცხოვრობდნენ. იგივე აფხაზეთი დაასახლეს ჩამოსული ლიტველებით, ესტონელებით, ფინელებით, ჩეხებით, მოლდაველებით, თათრებით და ყველაზე მეტად სომხებით. ქართველები და ბერძნები გათანაბრებულნი არიან ებრაელებთან. ჩვენი ებრაული პრესა მოითხოვს ებრაელების თანასწორუფლებიანობას და მათ დასახლებას იქ, სადაც კი მოესურვებათ, ხოლო საბრალო ქართველებს ნებას არ აძლევენ იცხოვრონ იქ, სადაც 1500 წლის მანძილზე მათი წინაპრები ბინადრობდნენ და სადაც ახლაც ცოტა ქართველი როდი ცხოვრობს. ასე რომ, რუსეთის მთავრობა ასრულებს იმპერატორების პავლეს და ალექსანდრე I მიერ ქართველი ხალხისადმი მიცემულ პირობას.

ქართველი ხალხის უმრავლესობა, რომელიც მანამდე მიწის უკმარისობას არ განიცდიდა, ახლა უმიწო პროლეტარიატად გადაიქცა. ქართველი მეფეების ვრცელი მიწები, რითაც ქართველი გლეხები სარგებლობდნენ, სახელმწიფო ქონების სამინისტროს მფლობელობაში გადავიდა, მათ კი ქართველი გლეხობის სულში არასოდეს ჩაუხედავთ. მიწათა უმეტესობა ამჟამად დახურულია არენდისათვის. როცა არენდით იძლეოდნენ, - ისეთ დიდ გადასახადს ადებდნენ, მიუწვდომელი იყო უბრალო მიწის მუშაკისათვის. სახელმწიფო ქონების სამინისტრო ასევე მოექცა სამონასტო მიწებს, რომლებიც სახელმწიფო მმართველობაში გადავიდა. სახელმწიფო ქონების სამმართველომ გლეხები გააპარტახა და ბევრი ქართველი მიწათმოქმედი უმიწაწყლო მოჯამაგირედ გადააქცია. ქართველები, რომლებიც ვერ ერკვეოდნენ რენტის, ობლიგაციებისა და აქციების ოპერაციებში, თავიანთ შრომას მხოლოდ და მხოლოდ მიწის დამუშავებას ახმარდნენ. როცა მიწა წაართვეს, ყველაფერი დაკარგეს. მთავრობამ ქართველ თავად-აზნაურთა ბევრ მიწას გაუკეთა კონფისკაცია. დიდი ხანია, დროა, რომ უდანაშაულო მემკვიდრეებს თავიანთი წინაპრების მამკვიდრეობა დაუბრუნდეს!

საქართველოში ახლაც კეთილად იხსენიებენ მიტროპოლიტებს იოანას, მოსესა და იოანიკს. კეთილშობილი და კეთილი გულისა იყო არქიეპისკოპოსი ნიკოლოზ ნალიმოვი. ისინი მცირე გამონაკლისს წარმოადგენენ.

ამასობაში დრო იხელთეს „კეთილგანწყობილმა“ იეზუიტმა მამებმა და თავიანთი მიზნის შესრულებას შეუდგნენ. მიმდინარე წელს, გაექცნენ რა ჩვენი სინოდის დევნას, ორმა ქართველმა მღვდელმა და რამდენიმე ერისკაცმა კათოლიკობა მიიღეს. ამის მსგავსი არასოდეს მომხდარა საქართველოში, თუ არ ჩავთვლით პატრების მიერ XVII საუკუნეში იმ ქართველების კათოლიკებად მოქცევას, რომლებიც თურქების ბატონობის ქვეშ იყვნენ ახალციხისა და ახალქალაქის მაზრებში. რომი თურქეთსაც და ჩვენს სინოდსაც ერთნაირად გამოსტაცებს „დაჩაგრულებს“. მხოლოდ ჩვენ ვერ ვხედავთ ამას.

საქართველოს ეკლესიის საქმეში არა მარტო რუსეთის სასულიერო კოლეგიუმი ერეოდა, რომლის წევრებსა და ჩინოვნიკებს ეგზარქოსები კახურ ღვინოსა და ხილს უგზავნიდნენ, არამედ კავკასიის სასწავლო ოლქის ყოფილი მზრუნველებიც - იანოვსკი, ზავადსკი და სხვები. პირველი მათგანი ეგზარქოსს მიუთიტებდა, რომ საქართველოში 4 ქართველი მღვდელმთავარია, რაც თითქოს ძლიერ საშიშროებას წარმოადგენს სახელმწიფოს მიზნებისათვის“. მეცნიერ-მზრუნველთა ბრძნული, მაგრამ არაქრისტიანული მოსაზრებით მწყემსმთავრებისთვის სავალდებულო არაა სამწყსოს ენის ცოდნა და ისინი მწყემსმთავრები კი არა, არამედ სარწმუნოებისა და ენის მოძალადეები უნდა იყვნენ. ამავე დროს ეს ქართველი მართლმადიდებლების „უპატიოსნესი და უანგარო“ მოძალადე რუსიფიკატორები ამრავლებდნენ სომხურ სკოლებს და მეგობრობდნენ სომეხ მაგნატებთან და მღვდელმთავრებთან. იმერეთის ეპისკოპოსი გაბრიელი მზრუნველ იანოვსკის შესახებ ეგზარქოსისადმი გაგზავნილ წერილში ამბობს: „ნუთუ ბატონმა მზრუნველმა არ იცის, რომ ქრისტიანთა სულიერი მწყემსმთავრები უეჭველად უნდა იყვნენ გამოსულნი იმ ხალხიდან, რომელსაც მათი სამწყსო განეკუთვნება? ესა არს ქრისტიანულ ეკლესიის მართვის ძირითადი კანონი. სულიწმინდა მისთვის გარდმოევლინა მოციქულთა ზედა და მათ ასწავლა სხვადასხვა ენა, რამეთუ ყველა ხალხმა და ტომმა ქრისტეს ხარება თავიანთ ენაზე მოისმინონ. რა მწყემსი იქნებოდა ხალხისა იგი, რომელსაც არ ეცოდინებოდა ენა და წეს-ჩვეულებანი თავისი მრევლისა?“

ასე ქადაგებენ და მსჯელობენ საღადმოაზროვნე ადამიანები, რომლებსაც ესმით, რომ ხალხთა ძალდატანებაზე არ შეიძლება სახელმწიფოს ძალაუფლების დაფუძნება. მაგრამ რუსი ეგზარქოსები ამას არ ქადაგებენ. ქართლისა და კახეთის ყველა ეპარქიას 1811 წლიდან მართავს ეგზარქოსი, რომელმაც არ იცის ენა და არც ადათ-წესები. ამჟამად კი საქართველოს ეგზარქოსს ნიკონს თავისი მრევლის წინაშე გამოჩენისა ეშინია. გასულ 1906 წ. სექტემბერში, მისი თბილისში ჩამოსვლის პირველი დღიდანვე, როდესაც კაზაკთა ბადრაგის თანხლებით ტაძრისაკენ გამოაცილეს და გზას კბილებამდე შეიარაღებული მთელი გარნიზონი იცავდა, იგი სიონის ტაძარში აღარ გამოჩენილა, რადგანაც იცოდა, რომ მრევლი არაფრად აგდებდა მისთვის უცხო ადამიანს.

ქართველი სამღვდელოების მიერ ჩვენს სასულიერო კოლეგიუმში გამოგზავნილი პეტიციის წველაზე მნიშვნელოვან პუნქტში ნათქვამია: „მხოლოდ აღმსარებლობაში თავისუფალი, თავის თვითშეგნებაში სრული, თავის შინაგან აგებულებაში, თავის საქმიანობაში თავისუფალი, თვითმმართველობითი ეკლესია შეძლებს შეინარჩუნოს სრული მამაშვილური ერთიანობა...“

ასე ხედავენ ქართველები თავიანთ ეკლესიას, მაგრამ ასე არ ხედავენ ჩვენი სინოდალები და ის უღმერთო მამები, რომლებსაც ქართული ეკლესიის მიმართ გარდა სიცრუისა და უმართლობისა არაფერი არ შეუტანიათ წინასაეკლესიო კრების კომისიაში და ამით გაამძვინვარეს ქართველთა გულები. დაე, ხალხის მოძალადეები ღმერთმა განსაჯოს!

ვუბრუნდებით რა რუსი ეგზარქოსების მიერ ქართული სალოცავების გაძარცვის საკითხს, რომელზეც ზემოთ გვქონდა საუბარი, ბევრ საინტერესო რამეს ვპოულობთ წიგნში „სიმართლე ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ“. მასში მოთხრობილია სახელმწიფო მდივნის ამხანაგი ზვენიგოროდსკი (რომლის კოლექცია ამჟამად მისი მემკვიდრეების მიერ 1.200.000 მანეთად იყიდება) როგორ დადიოდა ეგზარქოს პალადის ბარათით ქართულ მონასტრებში და როგორ აცდუნებდა ბერებს სავანეთა კუთვნილი ძვირფასეულობის გასაყიდად და როგორ აღშფოთდნენ ამის თაობაზე გელათელი ბერები. იგი საკურთხევლებშიც შედიოდა, იქ ღირშესანიშნაობებს პოულობდა და ღვთისმშობლის ხატებზე მირჩილულ მცირე ნაწილებში 1000-1000 მანეთს და ზოგჯერ მეტსაც აძლევდა.

„რუს ეგზარქოსებს ძალა არ შესწევდათ მათი სამწყსო ქართული ეკლესიის სასარგებლოდ ემუშავათ ისეთი სულისკვეთებით, როგორც ამას ქართველი პატრიარქები აკეთებდნენ, რადგანაც იმ ასაკში, როცა ეგზარქოსის პოსტი ეძლევათ, გენიალური ადამიანიც კი გონებითა და აზრით ისე განაგრძობს მუშაობას, როგორადაც მანამდე იყო მიჩვეული. ყოფილმა ეგზარქოსებმა ქართველი ხალხის ქვეყანაში მისვლამდე ქართული ეკლესიისა და საქართველოს შესახებ იმდენი იცოდნენ, რამდენიც საერთოდ ევროპამ იცოდა ამ ხალხისა და მისი ეკლესიის გარშემო. ქართული ეკლესიის ნამდვილი მეთაური რომ იყო, აუცილებლად საჭიროა ცოდნა ქართული ღვთისმეტყველებისა და სასულიერო ლიტერატურის საფუძვლიანად შესწავლა არა მარტო ბეჭდური წყაროებით, არამედ ქართველი მამების ხელნაწერი ნაშრომებით“.

აუტანელ და გამოუვალ მდგომარეობაშია ქართული ეკლესია. იგი უნდა დაუსხლტეს რუსული სასულიერო ბიუროკრატიის ანტიკანონიკური დამქაშების - რუსი ეგზარქოსების უზურპატორულ კლანჭებს. „ღიად და აშკარად არსად არ ჩანს გარეშე მტერი, - წერს ერისტოვ-შარვაშიძე, - მაგრამ არის უფრო უარესი მოუგერიებელი შინაური მტერი, რომელიც ისე გამრავლდა პატარა საქართველოს სახეზე, როგორც ქინქლა ჭაჭაზე და სწორედ ამ შინაური მტრისგან აშკარად იღუპება ქართული ეკლესია“.

„ვისზე უნდა დავამყაროთ იმედები, ვის შეუძლია შეგვიმსუბუქოს ჩვენი მწარე ხვედრი?“ გვეკითხება ავტორი ბროშურისა „რა გააკეთა რუსეთმა ასწლეულის (1801-1901) განმავლობაში ქართული ეკლესიისა და საზოგადოებისთვის, სასულიერო რელიგიური კუთხით?“ (ბროშურა გამოცემულია 1900 წ. თბილისში).

ჯერჯერობით ჩვენი ერთადერთი იმედი, ერთადერთი თავშესაფარი - ღვთისმშობელია, რომლის წილხვედრილი ჩვენა ვართ! მართალია, ჩვენ, ქართველები, დარწმუნებულნი ვართ, რომ რუს მონარქებს ჩვენთვის სიკეთე უნდოდათ და ახლაც სურთ, მაგრამ, საუბედუროდ, ჩვენ ისიც გვწამს, რომ, მიუხედავად კეთილი სურვილისა, მათ მცირეოდენი რამის გაკეთება შეუძლიათ, სანამ საერო და სასულიერო სფეროშიც უღირსი ჩინოვნიკება ახვევიათ გარშემო“. „ჩვენ გვჯერა და ვიმედოვნებთ, რომ საბოლოოდ ბოროტება სიკეთეზე ვერ გაიმარჯვებს, რომ დადგება დრო და სიმართლე სიცრუეზე, სიკეთე ბოროტებაზე, სიყვარული და მეგობრობა სიძულვილზე იზეიმებს. მაშინ საქართველო გამოვა დაჩაგრული მდგომარეობიდან. სანამ საქართველოსა და ქართულ ეკლესიას რუსეთის სახელმწიფოს დამქაშები ქელავენ, ქართველებმა შეიძლება გულწრფელად იზეიმონ საქართველოს რუსეთთან შეერთების ასი წელი?“

ჩვენი მშობლიური ეკლესიის ერთგულ შვილებს, - დაასკვნის ავტორი, - შეგნებულად და თავისი ნებასურვილით არ შეუძლიათ დაუმსახურებელი მადლიერების გუნდრუკი უკმიონ რუსეთის სასულიერო კოლეგიუმსა და ჩინოვნიკობას ყველა იმ უბედურობისა გამო, რაც ჩვენი კათალიკოსების ტრაპეზების მიმტაცებლებმა, ჩვენი მონასტრების გამტიალებლებმა და ჩვენი მშობლიური ენის მოძულეებმა, საქართველოში მომუშავე რუსმა ეგზარქოსებმა დაატეხეს თავს“.

ასე ამბობს ავტორი და აი, კიდევ ძარცვისა და ძალადობის მაგალითები:

ეგზარქოს ევსევის დროს გელათის მონასტრის ხახულის ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატიდან, რომელიც ევანგელისტ ლუკას მიერ იყო დახატული, მოხსნილი იქნა „ოთხი დიდი და შვიდი მცირე ლალი, რომლებიჩ ოდესღაც თამარ მეფის გვირგვინს ამშვენებდნენ“. ყოველ ლალს თავისი სახელი ჰქონდა: „ობოლა“, „კედელა“, „მედეგა...“

საინტერესოა ცნობები იმერეთში მხეცისმსგავსი რუსი ეგზარქოსის ფეოფილაქტეს მოქმედებების შესახებ, რომელიც 1820 წელს ჩავიდა ქუთაისში და ასეულობით ეკლესია დახურა, რითაც ხალხის მღელვარება და აღშფოთება გამოიწვია. „უნდა აღინიშნოს, რომ ეკლესიების დახურვისა და საეკლესიო ქონების აღწერა თავად-აზნაურთა ადგილ-მამულებს არ შეხებია. ეს საქმე პირველ ხანებში მხოლოდ იმ ადგილ-მამულებში შეეხო, რომლებიც უშუალოდ მთავრობის გამგებლობაში შედიოდა. მაგრამ ფეოფილაქტემ ამ რეფორმას საყოველთაო ხასიათი მისცა და მის ყოველმხრივ გამოყენებას შეუდგა, ეხებოდა რა კერძო პირების ინტერესებსა და მათი პირადი საკუთრების უფლებებსაც კი“.

„იმერლები ჩიოდნენ, ისინი წერდნენ: „ჩვენ დიდი ხნის განმავლობაში ბიწიერი აგარიანელების ხელში ვიყავით, ბევრი ტანჯვა-წამება გადავიტანეთ, მაგრამ აგარიანელნი ჩვენს სასულიერო საქმეებს არ შეხებიან. ჩვენ ის ხალხი ვართ, სარწმუნოება თითქმის ქრისტეს ჯვარცმის დროიდან რომ შევინარჩუნეთ და იმ იუდებზე უფრო საძულველნი ვერ გავხდებით, რომლებიც რუსეთის მმართველობის სახელით ფარფაშობენ. ჩვენს მწუხარებას საზღვარი არა აქვს, როდესაც ვხედავთ, როგორ ხურავენ ჩვენს წმინდა ეკლესიებს, როგორ გვაშორებენ ჩვენი სულის გადარჩენაზე მზრუნველ ღვთისმოშიშმღვდლებს, როგორ გვართმევენ სახალხო ქონებით შემკულ ჯვრებსა და ხატებს და ბოლოს როგორ ასხვისებენ საეკლესიო ქონებას, რომელიც საუკუნეების მანძილზე სისხლითაა შეძენილი ან ჩვენი უწინდელი მეფეების მიერ საჩუქრადაა გადმოცემული“. გელათისა და ქუთაისის მიტროპოლიტები, რომლებიც წინ აღუდგნენ ეკლესიების დახურვას, დაპატიმრებულნი იქნენ. „მიტროპოლიტების დაპატიმრება იოლი საქმე როდი იყო და სიფთხილეს მოითხოვდა, რათა ხალხის აღშფოთება არ გამოეწვია“. მათი დაპატიმრებისათვის ბნელი ღამე შეარჩიეს. ეგზარქოსის ნების წყალობით მიღებული ზომები „სრული წარმატებით დაგვირგვინდა“. 1820 წლის 4 მარტს ერთიდაიმავე დროს შეპყრობილი იქნა ორივე მიტროპოლიტი, რომლებიც გაძლიერებული ბადრაგის თანხლებით მაშინვე რუსეთში გადაასახლეს. ქუთაისის მიტროპოლიტი დოსითეოსი, როგორც ვარაუდობენ, გზაზე მოაშთვეს. „დიდ ხანს არ იცოდნენ, როგორ მოქცეოდნენ მის გვამს და მის სიკვდილს მებადრაგე ჯარისკაცებსაც კი უმალავდნენ. გვამი ქ. ანურში ჩაიტანეს და თითქმის 4 დღის შემდეგ მონასტრის ეზოში დამარხეს, მაგრამ გვეყოფა!

1906 წლის დეკემბრიდან 1907 წლის თებერვლის ჩათვლით, უწმინდეს სინოდში სახელმწიფო სათათბიროს წევრის, უსამღვდელოესობა არქიეპისკოპოსის ნიკოლოზის თავმჯდომარეობით შეიქმნა კომისია, რომლის მუშაობაში მონაწილეობდა უწმინდესი ეპისკოპოსი კირიონიც. ეს იყო საგანგებო თათბირი, რომელსაც საქართველოს საეგზარქოსოში საეკლესიო სკოლების მოწყობასთან დაკავშირებული საკითხები უნდა განეხილა.

„ქართული სკოლა ბიუროკრატიის ხელში ხალხის ინტერესების დევნის იარაღად გადაიქცა. ბიუროკრატია სკოლას, ამ წმინდა დაწესებულებას, თავს ახვევდა უმნიშვნელო და მეორეხარისხოვან მიზნებს, რომლებიც სულაც ვერ პასუხობდა საყოველთაო სახელმწიფოებრივ სერიოზულ ამოცანებს რუსული სახელმწიფოს ერთიანობა და კეთილდღეობა ყოველ შემთხვევაში მაშინ უფროა უზრუნველყოფილი, როცა ქართველი ნამდვილ ქართველად დარჩება, რომელიც აზროვნებს და ლაპარაკობს თავის მშობლიურ ენაზე და არა იმ შემთხვევაში, როცა მასში არავითარ კეთილ საწყისებს არ განავითარებენ და მხოლოდ რუსულ ანბანს შეასწავლიან, იმასაც გოგოლის პეტრუშკას დონეზე“.

„სკოლა პოლიტიკის მხარეზე გადაიხარა და მასზე დაკისრებული დიდი ამოცანები ვერ შეასრულა. ნორმალურ პირობებში დაწყებითი სკოლის ამოცანაა ყველაზე უკეთესად და სარგებლიანად გამოიყენოს დაწყებითი სწავლების მოკლე ვადა. ეს კი მხოლოდ მაშინაა შესაძლებელი, როცა სწავლება მიმდინარეობს მშობლიურ ენაზე და მეცნიერული პედაგოგიკის საწყისებზე, როცა მოზარდის ახალგაზრდა გონება მთელ თავის ახალგაზრდულ ენერგიას არ ახმარს კომიკური მუნჯური მეთოდით გონებისა და გულისათვის არაფრისმთქმელი სიტყვების მექანიკურად დახსომებას“.

„ბიუროკრატიის ხელში დაწყებითი სკოლა საქართველოში კანცელარიას ჩინის მცდარი გზით წავიდა. მან ამ მხარის გარუსების მძიმე ტვირთი იკისრა და დახვეწილ პოლიტიკას ატარებდა. ეს ადამიანთა განსაკუთრებული კლასიის - დიპლომატების ხელოვნებაა და ამან უხეშად და უგერგილოდ იმდენად გარყვნა თავიანთი ყოფილი აღსაზრდელების აზრი და გონება, რომ მათ სავსებით დაკარგეს თავიანთი მამებისა და პაპების სურვილებისა და მისწრაფებების, სიკეთისა და ბოროტების, სოლიდარობისა და სამართლიანობის გაგების უნარი. მუნჯური მეთოდით სწავლებით მივიღეთ სამწუხარო შედეგი: აღსაზრდელების ტვინი ყოველივე კარგისადმი გაიყინა, უხეში ვარჯიშითა და არაბუნებრივი პედაგოგიური ხერხებისგან დაჩლუნგდა“.

„ხალხმა, ხედავდა რა დაწყებითი სკოლის კედლებში უმეცარი მასწავლებლების მიერ თავიანთი შვილების გარყვნასა და დაღუპვას, სკოლისა და ზნეობრივად გაფუჭებული პედაგოგების წინააღმდეგ კეტებით გაილაშქრა და თავის შვილებს კატეგორიულად აუკრძალა ესწავლა ის, რასაც აქამდე ასწავლიდნენ...“

„ცდებით დაგმობილი მუნჯური მეთოდი სამუდამოდ უნდა დაიმარხოს მის აწ გარდაცვლილ შემქმნელთან ერთად, ხოლო დაწყებითი სკოლის პროგრამა სრულიად ახალი უნდა შეიქმნას, მაგრამ იგი ადგილზევე, თვით საქართველიში უნდა გამომუშავდეს და არა პეტერბურგში. დაწყებითი სკოლა, მხოლოდ მაშინ მოემსახურება საქართველოში საერთო სახელმწიფოებრივ ინტერესებს და არა ბიუროკრატიის პატივმოყვარულ ოცნებებს“.

„იმერეთის ცნობილი ეპისკოპოსი გაბრიელი (1825-1896) სამართლიანად ამტყუნებდა კავკასიის მხარის მზრუნველს იანოვსკის, რომელმაც მარცხი განიცადა ბესარაბიელი მოლდაველების ძალდატანებით რუსიფიკაციის საქმეში და „დააპირა მეტად გაიძვერული, მაგრამ ფარული ხერხებით, საქართველოში სამღვდელოებისათვის წაერთმია ხალხის მართლმადიდებლური რწმენით აღზრდის წმინდა უფლება და საეკლესიო-სამრევლო სკოლების მთავარ მიზნად ექცია რუსული ენის შესწავლა და არა სარწმუნოებისა“. ქართველმა გ.-მა, რომელიც ეგზარქოსმა ევსევიმ სასულიერო სასწავლებიდან გარიცხა, რათა მის მაგივრად რუსი მიეღო, თავის მოკვლა განიზრახა და „თავის ბინაში შემდეგი შინაარსის წერილი დატოვა; „გაახარეთ ეგზარქოსი, მე საბოლოოდ ვიღუპები“. ეგზარქოსისადმი მინაწერ ბარათში გაბრიელ ეპისკოპოსი ამბობს: „მე ხელთ ჩამივარდა მისი ერთი წერილი, რომელშიც ახსენებს, რომ თქვენ გადაწყვიტეთ რადაც არ უნდა დაგჯდომოდათ, მისი დაღუპვა“.

„იმერეთის ეპისკოპოსი გაბრიელი მართლმადიდებელი ეკლესიის მწყემსმთავართა შორის ერთ-ერთი უგანათლებულესი პიროვნება იყო, ხოლო თავისი მაღალი ქრისტიანული ცხოვრებით - მღვდელმთავარი, რომელიც ღმერთმა გარდაცვალების შემდეგ სრული უხრწნადობით განადიდა. იგი გარდაცვალებიდან ექვსი კვირის შემდეგ მიაბარეს მიწას. და ასეთ მღვდელმთავარს დევნიდა გათახსირებული რუსი ეგზარქოსი ევსევი, რომელიც საქართველოს 1877 წ. მოაშორეს. აი რას სწერდა მას 1875 წ. მღვდელმთავარი გაბრიელი:

„ნაცვლად იმისა, ყურადგეღო თხოვნა ჩემი, თქვენმა უწ-ამ უსტარი ჩემი იმად გამოიყენეთ, რომ მძიმე ტკივილი მოგეყენებინათ ჩემთვის, წამაჩხუბეთ მეზობელ (გურიის) ეპისკოპოსთან, ვისთანაც თანხმობა და მეგობრობა მქონდა მე უკვე 15 წელიწადია, რაც თქვენი უწ-ა გამუდმებით თავს მესხმის და არც ართ შემთხვევას არ უშვებს ხელიდან - შეურაცხყოფა მომაყენოს. არ არს ცილისწამება ჩემზე, რომელმაც თქვენამდე არ მოაღწიოს და არ ირწმუნოთ. ყველაფერს ვითმენ, არავისთან არ ვჩივი, მხოლოდ თქვენს მიმართ გამოგზავნილ წერილებში ვამხელ ტკივილსა გულისასა, მაგრამ თქვენ ვერასგზით მოგილბეთ გული. დაე მაღალი ღმერთი იყოს ჩვენს შორის მსაჯულად...“

ბოლო დროს, როგორც ცნობილია, ზედამხედველებისა და მათი თანაშეემწეების თანამდებობებს ქართლის, იმერეთის, სამეგრელოს კახეთისა და გურიის სასულიერო სასწავლებლებში იკავებენ რუსები, რომლებიც ქართველების დაჩაგვრითა და შეურაცხობით კარიერას იკეთებენ და მერე კარგ ადგილებს შოულობენ რუსეთში. ამ სისტემას მისდევს საქართველოს ამჟამინდელი ეგზარქოსი კირ-ნიკონი, რომელიც ღვთისმსახურების ჩასატარებლად შიშისგან სიონის ტაძარში ჯერაც არ შესულა და ამ საქმეს ჯვაროვან კარის ეკლესიაში ეწევა.

„როცა თანამდებობრივი პირების შეცვლა ხდება კავკასიის მხარეში, სამართლიანი და ჯანსაღი პოლიტიკა მოითხოვს, თანამდებობის მაძიებლები უნდა განასხვავონ მხოლოდ და მხოლოდ მათი კეთილგანწყობით, პატიოსნებითა, და არა რუსული და არარუსული წარმოშობის მიხედვით...“

რუსი ეგზარქოსის ევსევის წყალობით საქართველოს ექვსი სასწავლებლის ზედამხედველები შეიცვალა რუსებით. შეცვლა გრძლდება, ზედამხედველებად ინიშნებიან უფერული, უმეტესად ჭლექიანი რუსები, რომლებმაც მოსწავლეთა ენა არ იციან.

„ის ქართველები, რომლებმაც სასულიერიო აკადემიების კურსი გაიარეს, ისეთი მეორეხარისხოვანი და შედარებით უმნიშვნელო ადგილებიდან, როგორც ზედამხედველებს უჭირავთ, რომ მოვიშოროთ, - წერს მეუფე იმერეთისა, - მაშინ სხვა ზომების მიღებაც მოგვიხდება: მათთვის იმპერიაში უნდა დაიხუროს ყველა უმაღლესი სასწავლო დაწესებულების კარი. ამას მოჰყვება ამიერკავკასიაში არსებული საშუალო სასწავლო დაწესებულებების დახურვა, რადგანაც ადგილობრივმა მოსახლეობამ რისთვის უნდა ისწავლოს თუ მათ სამსახურს არ გააკარებენ? განა ასეთი ზომები შეეფერება ქრისტიანულ სახელმწიფოს?..“

„ქართველი ხალხის სახალხო განათლების მზრუნველმა მამებმა - ანფორიანმა პოლიტიკანებმა, დიდი ხანია ფაქტიურად თვითონვე გამოამჟღავნეს საზოგადოებისთვის საძულველი თავიანთი საიდუმლო სურვილები - ქართული ეროვნული საქმისაგან ნაწილ-ნაწილ მოეწყვიტათ ქართველი ტომები და ისინი სასულიერო-კულტურული განადგურების გზაზე დაეყენებიათ...“

მიუთითებს რა სოციალიზმის განვითარების შინაგან მიზეზებს, ავტორი მიმართავს იმავე ბიუროკრატიას, რომლის ასწლიანმა რეჟიმმა, მოსახლეობის დიდი მასების მასშტაბური უკმაყოფილების წარმოშობას შეუწყო ხელი; ასეთმა მასებმა არსებულ წყობილებასთან შერიგების გზები ვერ მოძებნეს და „სოციალ-დემოკრატების“ პარტიის რიგებში დადგნენ, იმ იმედით, რომ მათთვის ახალი იდეების დახმარებით შეძლებდნენ ცხოვრების ახალი ფორმების შექმნას, სადაც ადამიანის პიროვნება ისე დაჩაგრულად არ იგრძნობდა თავს, როგორც ბიუროკრატიის დროს.

როგორ უცნაურადაც არ უნდა მოგვეჩვენოს, „სოციალ-დემოკრატიულ“ პარტიას დიდი სამსახური გაუწიეს ამიერკავკასიის ჩვენმა გიმნაზიებმა, ბოლო 40 წლის მანძილზე, დასახელებული გიმნაზიები ცდილობდნენ, რაც შეიძლაბა უკიდურესად დაემცირებიათ მოსწავლე ახალგაზრდობა. წინასწარ დასახული გეგმით ხელს უშლიდნენ მათი სულიერი ნიჭიერების ნორმალურად განვითარებას, სისტემატურად ამასხარავებდნენ მათ წმინდა გრძნობებს, ჩვენი გიმნაზიები თავიანთი კედლებიდან ერეკებოდნენ ხალხის ახალგაზრდულ ძალებს და ამით ცხოვრების კალაპოტიდან ამოგდებულ ახალგაზრდებს აბსოლუტურად მეტი არაფერი დარჩენოდათ, გარდა იმისა, რომ არსებული წყობილებით უკმაყოფილოთა მხარეზე დამდგარიყვნენ და შედიოდნენ კიდევაც მათ რიგებში. ისინი გონებრივად „სოციალ-დემოკრატიული“ პარტიის დაჯერებული დეპუტატების გავლენის ქვეშ ექცეოდნენ. „ერისტოვ-შერვაშიძე, ამგვარად დაასკვნის: ამიერკავკაასიის გიმნაზიების (თბილისისა და ქუთაისის გუბერნიებში) არასრულყოფილებამ შინაგანი ბიძგი მისცა სახვადასხვა პარტიების განვითარებას, რომლებიც ისწრაფვიან არსებოლი წყობილების დასამხობად და ზოგიერთი უტოპისტის წინასწარ განსაზღვრული რეცეპტებით ცხოვრების ახალი ფორმების შესაქმნელად.რაც შეეხება დასისტებს, რომლებიც მხოლოდ და მხოლოდ კუჭისა და საჭმლის მომნელებელთა კულტს ქადაგებენ, მათი რიგები სავსეა ლაქიებით, მეღორეებით, მწყემსებით, ნოქრებითა და სხვა პროლეტარებით; მათზე არ ვიმსჯელებთ, რადგანაც ეს პარტიაა ლოთებისა და მუქთახორებისა, რომლებიც თავიანთ ცოლებს სხვისი ცოლებისგან ვერ არჩევენ და იატაკქვეშ იმალებიან“.

„დასისტები - გონებაშეზღუდული და სულიერად სუსტი ინდივიდუმები, საშიშროებას არ წარმოადგენენ, როგორც სახელმწიფოსთვის, ასევე საზოგადოებისთვისაც, რადგანაც არ შეუძლიათ შექმნან და ორგანიზაცია გაუკეთონ მატერიალურ და სულიერ ძალებს...“ „დასისტები, რომლებსაც სამშობლო არ გააცნიათ, არ ცნობენ ეროვნულობას, სამოთხეს იქ პოულობენ, სადაც სტომაქს ამოიყორავენ...“

კავკასიაში საყოველთაო სამხედრო ვალდებულების შემოღების დღიდანვე, გაწვეულნი იქნენქართველებიც. ისინი სამხედრო სამსახურის მოხდას შეუდგნენ მათთვის დამახასიათებელი კეთილსინდისიერებითა და ლოიალობით.

სამხედრო ვალდებულების შემოღებამდე რუსეთის სპარსეთთან (1827-1828), თურქეთთან (1828-29, 1853-56 და 1877-78 წწ.) და კავკასიელ მთიელებთან ომის დროს ქართველებს გამოჰყავდათ მილიციის რაზმები, რომლებმაც რუსეთ-თურქეთის ომის დროს თავი ისახელეს. რუსეთისადმი ქართველების ერთგულებაში ეჭვის შეტანაზე ახლო წარსულში საუბარიც არ შეიძლებოდა. თავადებმა: ბაგრატიონებმა, ციციანოვებმა, ანდრონიკოვებმა, ორბელიანებმა, ჭავჭავაძეებმა, მუხრანსკებმა, ამილახვრებმა, იმერეტინსკებმა, შერვაშიძეებმა, აბაშიძეებმა, ერისტოვებმა, თარხანოვებმა, იაშვილებმა და სხვებმა, თავიანთი სახელებით შეამკეს რუსული სამხედრო და ნაწილობრივ სამოქალაქო ისტორია. რუსი მეფეები მათ ანდობდნენ რუსული ჯარის სარდლობასა და სხვა გუბერნიებისა და ამიერკავკასიის ოლქების მმართველობას. იმპერატორმა ალექსანდრე III ამიერკავკასიის მხარეში სამხედრო ვალდებულების შემოღებისას, ქართველებისგან შემდგარი რამდენიმე რაზმეული ჩამოაყალიბა და არავინ დაეჭვებულა რუსეთისადმი მათ ერთგულებაში. კავკასიის მთავარმართებლად თავად გოლიცინის დანიშვნამ ბოლო მოუღო ქართულ რაზმებს. ქართველებმა დაიწყეს მშობლიური ნიადაგიდან და შეჩვეული თბილი კლიმატიდან აყრა და მათ სამშობლოდან მოშორებით ათასობით კილომეტრზე აგზავნიდნენ, არა მარტო რუსეთის შიდა, არამედ აგრეთვე ჩრდილოეთის გუბერნიებნში და ციმბირშიც კი.

დაუკავშირეს რა თავის ბედი რუსეთს, ქართველებმა რუსეთისადმი ერთგულება მათ მიერ მისთვის დაღვრილი სისხლის ნიაღვრებით გამოხატეს და ამიტომ შეეძლოთ იმედი ჰქონოდათ, რომ მათ არ მოწყვეტდნენ სამშობლოს, რომელიც ისე უყვარდათ, ისე ერთგულებდნენ, რომ მასთან დაშორების დარდისაგან ავადდებოდდნენ და იხოცებოდდნენ. რუსეთში ისინი მათთვის ისეთ არაკეთილსასურველ და შეუჩვეველ პირობებში ვარდებოდნენ, რომ უსუსურნი და დაუცველნი აღმოჩნდნენ შეუბრალებელი და ცივი ბუნების წინაშე. თანაც არ იცოდნენ იმ ხალხის ენა, წეს-ჩვეულებები, რომლის გარემოცვაში მოექცნენ. ვერ ეგუებოდნენ რუსულ სალდათურ საკვებსაც. რუსეთში სამხედრო სამსახურისთვის გაგზავნილი ქართველებიდან ჯანმრთელნი ცოტანი თუ დაბრუნდნენ საქართველოში. ბევრი, ვინც ვერ გაუძლო მკაცრ ბუნებას და რუსეთის მიწაში თავიანთი ძვლები არ დატოვა, ან ფილტვების ქრონიკული კატარით არ დაავადდა, სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ, მუდმივად ნოსტალგიის მწვავე ფორმით იტანჯებოდა.

რისთვის ხვდათ წილად ასეთი უნდობლობა სულიერად რუსეთისთვის ახლობელ ქართველ ხალხს? როგორც საბრძოლო ძალას, ქართველებს შეეძლოთ თავი გამოეჩინათ არა მარტო ამიერკავკასიის მხარეში - თუნდაც არა ქართულ გუბერნიებში, არამედ თურქესტანშიც და ამიერკავკასიაშიც. ამით მეტი თუ არა 50% მაინც გადარჩებოდა იმ ქართველებიდან, რომლებიც ამჟამად სამხედრო მწყობრიდან არიან გამოსულნი.

ამჟამად ქართველები მოითხოვენ:

1) სამხედრო სამსახურის გავლას კავკასიის ტერიტორიის საზღვრებში.

2) ახალწვეულებს ასწავლონ იმ პირებმა, რომლებმაც იციან ახალწვეულთა ენა, ადათ-წესები, საუკუნოებრივი ტრადიციები; შედეგად ამისა, ჯარისკაცთა სამხედრო საქმის ათვისება მოხდება ძვირფასი დროის დაკარგვის გარეშე, ხოლო ოფიცრებისგან, უნტეროფიცრებისგან და სხვა უფროსებისგან ენის უცოდინარობით არაიზოლირებულ ჯარისკაცებს საშუალება ექნებათ შეიყვარონ და უფრო დააფასონ თავიანთი უშუალო უფროსობა.

3) „სხვადასხვა ჯარების ნაწილების დაკომპლექტება უნდა მოხდეს რასობრივი და ეთნოგრაფიულ თვალსაზრისით მეტნაკლებად ერთგვაროვანი ელემენტებისაგან“.

4) ერისტოვ შარვაშიძე, იმისთვის რომ ქართველი ხალხი მთელი თავისი შესაძლებლობით გამოყენებული ყოფილიყო საქმეებისთვის და თანაც ნაკლებად მნიშვნელოვან წინააღმდეგობის გადალახვაზე ენერგიის დაუხარჯავად, გვირჩევს საქართველოში ჩამოყალიბდეს განსაკუთრებული ქართული პოლკები და ეწოდოთ, არა ისე, როგორც ახლა ზოგიერთ რუსულ პოლკს ჰქვია - ქართული, იმერეთის, სამეგრელოს, გურიის, აფხაზეთის ან თბილისის, გორის და ა.შ., არამედ მათ უნდა ეწოდოთ რომელიმე ისტორიული მოვლენის აღსანიშნავი სახელი. ამით ამაღლდება მათი საბრძოლო განწყობილება. ეს კი მთელი სამხედრო საქმის ქვაკუთხედს წარმოადგენს. „მოვლენა რაც უფრო ძველია, მით უფრო ძვირფასია დასახული მიზნის განსახორციელებლად. ასე მაგალითად: „ფარნავაზ მეფის პოლკი“, ქართველებს მოაგონებდათ, რომ 2400 წლის წინათ გაიმარჯვეს მტრებზე, სახელწოდება „ასპინძა“ კი შეახსენებდათ, რომ ძალა რიცხობრივ სიმრავლეში კი არა, არამედ თითოეული მებრძოლის შინაგან თვითშეგნებაშია“. რატომ არ უნდა დაერქვას ზოგიერთ პოლკს 1853-1856 წ. ომის სახელოვანი გმირების ანდრონიკოვის, ორბელიანისა და სხვათა სახელები?

რუსული ბიუროკრატიის მიერ ქართველი ხალხის ასსწლოვანი მმართველობის პერიოდმა დაადასტურა მისი სრული უვარგისობა. იმპერატორ ნიკოლოზ პირველამდე რუსული ბიუროკრატია ცდილობდა გაესომხებია ქართული მიწა, რაც კავკასიაში თავად გოლიცინის მმართველობის დროსაც გრძელდებოდა. სამცხეს ქართული გუბერნიები იმგვარად დასახლდა სომხებით, რომ უკვე 1897 წ., მოსახლეობის აღწერის დროს, სომხების რაოდენობა, მაზრების მიხედვით, ასეთი იყო: ბორჩალოს მაზრაში - 29%, ახალქალაქის - 75%, ახალციხის - 30%, თბილისის მაზრაშიც კი ისინი 30%-ზე მეტნი არიან. იმპერატორ ნიკოლოზ I დროიდან მართლმადიდებელი საქართველოს დასახლება დაიწყეს გერმანელებით, რუსი სექტანტებით: მალაკნებით, სუბოტნიკებით, დუხობორებით, შტუნდისტებით, ბაპტისტებითა და სხვებით. რისთვის ხდებოდა ეს, ძნელი სათქმელია, მაგრამ არ კეთდებოდა ქართველი ხალხისა და რუსეთის საკეთილდღეოდ. სხვა ერის წარმომადგენელთა ყოველი გადმოსახლება საქართველოში, რომლებიც ქართველებს ერეტიკოსებად და ურჯულოებად მიაჩნდათ, შეურაცხყოფდა ქართველთა რელიგიურ გრძნობას და მათში რუსეთისადმი სიძულვილსა და გაბოროტებას ნერგავდა. მართლმადიდებელი სარწმუნოების დაცვისა და თავისუფლებისათვის ქართველები ქრისტიანული სისხლით რწყავდნენ ქართულ მიწას. მერე რა? ბეცმა და დანაშაულებრივმა რუსეთის ბიუროკრატიამ ქართველი წმინდანების ძვლებით გაპოხილ მიწაზე 150 ათასზე მეტი ერეტიკოსი და სხვადასხვა ჯურის არამართლმადიდებელი ისე დაასახლა, რომ არცერთი მათგანი მართლმადიდებლად არ მოუქცევია. ამიტომ ამჟამად ასეულათასობით ქართველს სახნავ-სათესი მიწები არ ჰყოფნით. ამჟამად დასავლეთ საქართველოში ერთი დესეტინა მიწა 1000 მანეთზე მეტი ღირს.

„ნუთუ ჩვენი ნება-სურვილთ იმიტომ შევუერთდით რუსეთს, ამბობენ ქართველები, რომ ჩვენი სისხლით გაჟღენთილი მშობლიური მიწა-წყალი, სადაც არა ერთი ათასი წელია რაც ვცხოვრობთ, ჩვენთვის წაერთმიათ და სხვადასხვა გადამთიელისთვის მიეცათ? „რატომ გვერეკებიან უცხო მხარეში, იქ, სადაც ქართველი კლიმატს ვერ იტანს და კვდება?“

„ბიუროკრატიის თვალსაზრისი ქართველებისა და მათი ენის, სარწმუნოების, ტერიტორიის უფლებების მიმართ არის 1783 წ. ტრაქტატისა და ყველა მოქმედი ისტორიული სიმართლის დარღვევა“.

1783 წლის სამოკავშირო ტრაქტატის, ერეკლე მეორის სათხოვარი პუნქტებისა და იმპერატორ ალექსანდრე I საქართველოს რუსეთთან შეერთების მანიფესტის შესწავლა არკვევს იმ უეჭველ ვითარებას, რომ საქართველო რუსი მეფეების ტახტის ძირთან მიიყვანა ისტორიულ-ნორმალურ საზღვრებში გაერთიანების სურვილმა, მისწრაფებამ, შეენარჩუნებია თავისი ეროვნულობა, რასაც თანამედროვე მეცნიერული მონაცემებით შეადგენს ენა, რელიგია, ტერიტორია და საერთო ისტორიული ინტერესები წარსულში და მომავალშიც...“

1801 წ. იმპერატორ ალექსანდრეს მოწყალე მანიფესტის გამოქვეყნებაში ქართველი ხალხი თავისი ძველი გარანტიების „უფლებებისა და თავისუფლების, იმედისა და მშვიდობის, მართლმსაჯულების, როგორც პირადი, ასევე სახელმწიფო ქონების“ მტკიცებას ხედავდა, მაგრამ მათთვის ერთი რამ იყო ახალი - ამიერიდან საქართველოს ტახტს ეუფლებოდა რომანოვების სახლიდან გამოსული მეფეები. ეს კი ხალხის თვალში, „ქართველი ხალხის გაჭირვების შესახებ სამახსოვრო წერილის“ ავტორის მიხედვით რომ ვთქვათ, ნიშნავდა მხოლოდ „გამეფებული დინასტიის შეცვლას“.

„ბურჟუაზიული რეჟიმი ხელს არ უწყობდა საწყისების განვითარებას, რომალიც გამოხატული იყო იმპერატორ ალექსანდრე I მიერ, როგორც მანიფესტში, ასევე საქართველოს რუსეთის იმპერიასთან შეერთების გამო გენერალ კნორინგისადმი გაგზავნილ წყალობის სიგელში. ამიტომ ამის საფუძველზე საჭიროა ბიუროკრატიის ძველი რეჟიმის მთლიანად უარყოფა და საქართველოს ცხოვრება უნდა აშენდეს მხოლოდ და მხოლოდ იმ საწყისებზე, რომლებიც საფუძვლად დაედო 1783 წ. ტრაქტატს და განსაკუთრებით საქართველოს შეერთების მანიფესტს. მათში ფრიად განსაზღვრულადაა ნათქვამი საქართველოს მთლიანობის შენარჩუნების შესახებ თვითონ საქართველოსთვის და ასეთი თვალსაზრისი ყველაზე უფრო პასუხობდა მთელი ქართველი ხალხისა და საერთო სახელმწიფო ინტერესებს. აი, როგორი შესანიშნავი სატყვებით წერს იმპერატორი ალექსანდრე I გენერალ კნორინგისადმი გაგზავნილ წყალობის სიგელში: „მოხდენილი ფაქტის (ე.ი. საქართველოს შეერთება) არსის მხოლოდ ჩვენი სარგებლიანობის თვალსაზრისით გაზომვისას, არ შეგვიძლია მათი მთელი ძალა არ ვცნოთ, მაგრამ მიწიერი მეფობის ხეირიანობისადმი წინასწარდგენილია ერთიანი, ჭეშმარიტი და უსათუო სამართლიანობა და უცხო უფლებისადმი ხელშეუხებლობა...“ „ამასთან ერთად თქვენ მხედველობაში უნდა იქონიოთ - ეს ხალხი რუსეთისათვის და ჩვენი სარგებლიანობისთვის კი არ უერთდება იმპერიას, არამედ მხოლოდ თავიანთი სიმშვიდისა და უშიშროებისათვის... ამიტომ თქვენი მზრუნველობისას, მხედველობაში უნდა მიიღოთ ამ ხალხის უფლების პატივისცემა, უნდა გაისაზრიანოთ მათი წეს-ჩვეულებანი, გონებრივი მოხაზულობა; ერთი სიტყვით, თქვენ ამ მხარეს უნდა შეხედოთ, არა როგორც ჩვენთვის სახეირო გამოგონებათა ქვეყანას, არამედ ხალხს, რომელმაც შეერთების საზღაურად საკუთარი ბედნიერება უნდა მიიღოს...“ იმპერატორის ეს ფრიად მნიშვნელოვანი სიტყვები ახსოვდათ კავკასიის ომების რუს გმირებს, რომლებიც ყოველთვის სიყვარულით ექცეოდნენ ქართველ ხალხს და ყველაფერში ენდობოდნენ მათ. ამ ჯვრისმტვირთელ ხალხის დამსახურებას აფასებდნენ რუსი გვირგვინოსნებიც. მაგრამ ასე არ ხდება ამჟამად. 1858 წ., შეცვალა რა მიტროპოლიტი ისიდორე, ეგზარქოსი ევსევი, რომელიც სრულებითაც არ ეწეოდა ბერულ ცხოვრებას, გახდა ქართული ეკლესიის დესპოტური მმართველი, სრული ამ სიტყვის მნიშვნელობით. თავადური წარმოშობის ქართველ ეპისკოპოსებს ხშირად შეურაცხყოფდა და ამცირებდა ეს გაუნათლებელი და უხეში ხუცესის შვილი. დიდი მთავრის მიხეილ ნიკოლოზის ძის დროს ქართველებს არ შეეძლოთ დაეჩივლათ მათდამი უხეში მოპყრობისა და ძალდატანებით რუსიფიკაციის გამო.

ქართველ ხალხზე უბედური არავინ არაა. როგორც მართლმადიდებელი ხალხის უფლებებს არასდროს არ დაიცავს მემარცხენე ებრაული პრესა, როგორც თავისი ეკლესიის ავტოკეფალიის ცნობისათვის მისწრაფებულ და გარუსების მოწინააღმდეგეს, მას მხარს არ უჭერს მემარჯვენე პრესაც კი.

„ნოვოე ვრემია“, რომელიც ყველგან თავის პატრიოტიზმს ქადაგებს, იმავე დროს, ყოველნაირად იცავს სომეხ ხალხს, რომელიც ახრჩობს ქართველთა კეთილდღეობას. სხვათაშორის, თუ არა სომეხი კრეზები, ვინ კვებავს კავკასიელ ჩინოვნიკებს. სომხები, რომლებმაც გაყვლიფეს ქართველი ხალხი და რუს ჩინოვნიკებთან ერთად ხელს უწყობენ მათ გარევოლუციონერებას, ამჟამად თავიანთ ნაყოფს კრეფენ. „როსიას“ სიტყვებით რომ ვთქვათ, სომხებმა ამას წინათ ბრწყინვალე საზეიმო შეხვედრა მოუწყვეს მეფის ნაცვალს ეჩმიაძინში. ყველაფერი სომხებისათვის და არაფერი ქართველებისთვის ან ყველაფერი ებრაელებისთვის და არაფერი რუსი ხალხისთვის.

სურთ რა ყველაფერი იცოდნენ საქართველოს შესახებ, რომელიც საერთო და სასულიერო ბიუროკრატიზმმა გაარევოლუციონერა, ახლა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიაში ხედავენ სეპარატიზმისაკენ მიმავალ გზას. ავტოკეფალია, მათი აზრით, რელიგიური კი არა, პოლიტიკური მიზანია. მაგრამ რამდენადაც ჭკვიანები არ უნდა იყვნენ სასულიერო მამები, რაც არ უნდა იეშმაკონ, როგორი ჰიპნოზითაც და ტკბილი სიტყვით არ უნდა მოისყიდონ მსმენელები, ისინი ვერ გადაარწმუნებენ ქართველი ხალხის იმ მეგობრებს, რომლებმაც იციან, თუ როგორ იტანჯებიან ქართველები რუსი ადმინისტრაციისა და სამართლისაგან, რუსი ეგზარქოსებისა და რუსიფიკატორებისაგან. ისინი არ მიეკუთვნებიან იმ რუს პატრიოტებს, რომლებიც ხალხის ძალდატანებითა და ჩაგვრით იკეთებენ კარიერას. ისინი მართლმადიდებლობას იცავდნენ და არასოდეს ივიწყებდნენ მოციქულის მცნებებს, რომ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში არ არიან არცა ელინები, არცა იუდეველები და არ არს სიყვარული იმაზე უმეტეს, ვიდრე კაცი თავის სულს დადებს მეგობართა თვისთა. ეს ღვთიური ბრძანება დავიწყებული რომ არ ჰქონდეთ ჩვენს რუსიფიკატორებს საქართველოში, საქართველოს რუს მმართველებს ყოველთვის თვალწინ რომ ედგათ იმპერატორ ალექსანდრე I მანიფესტი და იმპერატრიცა ეკატერინე II, იმპერატორების პავლე I და ალექსანდრე I ქართველი ხალხისადმი მიცემული დაპირებები, მაშინ, არა მგონია, ქართველი ხალხის ერთგულებაში რაიმე ეჭვი შეგვეტანა. ამ მრავალტანჯული ხალხისადმი სიყვარული ჩვენმა სამოქალაქო, სასწავლო და სასულიერო ბიუროკრატიამ ზიზღით შეცვალა; სამართალი - უკანონობითა და ძალადობით, სამართლიანობა - შევიწროებითა და ტანჯვით...

ჭეშმარიტ რუს პატრიოტებს და მათ შორის პატივცემულ, ღირსეულ ისტორიკოსს დ.ი. ილოვაისკის სურდა მოესმინა კომპენენტური ადამიანების აზრი ქართველების შესახებ.

მაგრამ თითოეულს ადვილად შეეძლო გაეგო თუ რა ხდებოდა ბოლო წლების განმავლობაში საქართველოში, კ.პ.პობედონოსცევის მიერ ქართული ეკლესიის მმართველობის დროს. გადაფურცლეთ ა.ნ.მურავიოვის ნაწერები ან გენერალ რ.ა.ფადეევის წერილები ან ი.ს.აქსაკოვის სტატიები. ისინი ხომ რუსი პატრიოტები არიან? მიმართეთ იმ რუს გენერალებს, რომლებიც კავკასიაში მსახურობდნენ და ჰკითხეთ მათ, ქართველებს მართლა სურთ რუსეთიდან გამოყოფა? და მაშინ შეიტყობთ, რა სურთ მათ:

1) იმის აღიარება, რომ ამ მხარის ბიუროკრატიის მიერ ასწლიანი მმართველობის პერიოდმა დაამტკიცა მისი სრული უვარგისობა.

2) რომ ბიუროკრატიის თვალსაზრისი ქართველების და მათი ენის, სარწმუნოების, ტერიტორიის მიმართ არის 1783 წ. ტრაქტატისა და მთელი ქართველი ხალხის ყველა ნამდვილი ისტორიული უფლებების დარღვევა.

3) 1783 წ. ტრაქტატის, მასთან ერთად მეფე ერეკლე II თხოვნის პუნქტებისა და საქართველოს შეერთების შესახებ იმპერატორ ალექსანდრე I მანიფესტის შესწავლამ ნათელყო ის უსათუო მდგომარეობა, რამაც საქართველოში რუსი მეფეების ტახტის ძირთან მიიყვანა. ქართველებს სურდათ, გაერთიანებულიყვნენ თავისი ისტორიულ-ნორმალური საზღვრებით, შეენარჩუნებიათ თავიანთი ეროვნება, ენა, რელიგია, ტერიტორია და წარსულისა და მომავლის საერთო ისტორიული ინტერესები.

4) ბიუროკრატიული რეჟიმი ხელს არ უწყობდა იმ საწყისების განვითარებას, რაც იმპერატორ ალექსანდრე I საქართველოს რუსეთის იმპერიასთან შეერთების მანიფესტში და გენერალ კნორინგის მიმართ გაგზავნილ წყალობის სიგელში იყო გამოთქმული: „მომხდარი ფაქტის არსი, - ნათქვამია წყალობის სიგელში, - მხოლოდ ჩვენი სარგებლიანობით არ უნდა გავზომოთ. მიწიერი მეფობის სარგებლიანობას უნდა წავუყენოთ სხვა ერთიანი, ჭეშმარითი და უცილობელი საზომი: სამართლიანობა და სხვისი უფლების ხელშეუხებლობა!“

ამიტომ საჭიროა, საერთოდ უარვყოთ გერმანელების, პოლონელების, სომხების და სხვა უცხოთა მიერ საქართველოს მართვის ამჟამად მოქმედი ძველი რეჟიმი. ისინი უნდა შეიცვალოს ქართველი ან რუსი ხალხის საუკეთესო წარმომადგენლებით, თვით საქართველოს ცხოვრება ისე უნდა აიგოს, როგორც ეს 1783 წ. ტრაქტატისა და საქართველოს შეერთების მანიფესტის დადებით საწყისებშია მოცემული. მათში გარკვევითაა მითითებული საქართველოსთვის საქართველოს მთლიანად შენახვაზე.

საქართველოს თვითმმართველობა მოცემული უნდა ყოფილიყო ყველაზე ფართო განზომილებით, ქართული ეროვნების საზღვრებში, სახელდობრ თბილისის, ქუთაისის, ბათუმის, ზაქათალის გუბერნიებსა და სოხუმის ოლქებში. ამგვარად, საქართველოს შემადგენლობაში შევა ყველა ქართველი ხალხი: კახელები და ქართველები (550 ათასი), იმერლები (500 ათასი), მეგრელები და ლაზები (275 ათასი), გურულები (100 ათასამდე), ფშაველები, ხევსურები, ინგილოები, თუშები (45 ათასი), სვანები (15 ათასამდე) და არაქართველი ხალხები: ოსები (75 ათსი) აფხაზები (40 ათასი) და სხვ. აღნიშნულ გუბერნიებსა და ოლქებში მცხოვრები 100 ათასამდე რუსი ისევე შევიწროებულნი არიან, როგორც ქართველები. მათ შორის 20 ათასი სექტანტია. ქართული ენა გამეფებულია ქუთაისის მთელ გუბერნიაში, ამასთანავე ზუგდიდისა და სენაკის მაზრებში გავრცელებულია მეგრული კილო, ლეჩხუმის მაზრაში - იმერული და სვანური კილოები; სოხუმის მაზრაში მდ. კოდორის მარცხენა ნაპირამდე - მეგრული კილო, ხოლო მდინარის გაღმა - აფხაზური ენა. თბილისის გუბერნიის თბილისის, თელავის სიღნაღის მაზრებში გავრცელებულია ქართული ენა, გორისა და დუშეთის მაზრებში - ქართული და ნაწილობრივ (ჩრდილოეთით) - ოსური, თიანეთის მაზრაში - ქართული და თუშური კილო, ახალციხის მაზრაში - ქართული თათრული, სომხური, აქა-იქ რუსული (სექტანტები) ენები. ახალქალის მაზრაში - სომხური, თათრული, ქართული, რუსული, ბორჩალოში - თათრული, სომხური, ქართული, ბერძნული. ზაქათალაში - თათრული, ქართული. თვითმმართველობისათვის გამოყენებული უნდა იქნან ქართველი ხალხის საუკეთესო ძალები. ამჟამად დავიწყებული და დარღვეული იმპერატორ ალექსანდრე I მნიშვნელოვანი სიტყვები აღდგენილნი უნდა იქნან და აწ არ უნდა გაითელოს ქართველი ხალხის თვითმყოფადი ნაციონალურ-კულტურული განვითარების უფლება.

საქართველო არ ისწრაფვის სეპარატიზმისაკენ. ის ჩაბარდა მართლმადიდებელი რუსეთის მართლმადიდებელ რუს მონარქებს. მაგრამ, რიგორც ნიკოლოზ I და მის თანამოაზრეებს ესმოდათ, ეს ვერ გაიგეს რუსმა ადმინისტრატორებმა. გარშემო შემოიკრიბეს სომხები, პოლონელები, გერმანელები და ის რუსი კარიერისტები, რომლებმაც ხალხზე ძალადობით დაიწყეს ყოველგვარი ქართულის ჩახშობა, ქართველებისგან ადმინისტრაციის, სასამართლოს, სკოლებისა და ეკლესიების გაწმწნდაც კი. როცა რუსებისადმი ზიზღი აღიძრა, შეიქმნა საყველპუროდ ნასწავლი პროლეტარიატის უზარმაზარი რაზმი, რომელმაც ვერ აითვისა ცუდად მიწოდებული რუსული განათლება. მაშინ ქართველი ხალხი მეამბოხეებად, რევოლუციონერებად, მოჯანყეებად გამოაცხადეს. ხალხი კი არაფერ შუაში იყო. მან ოკვე კარგა ხანია თავისი ხვედრი რუსეთს დაუკავშირა, მასთან ერთად იზიარებდა ჭირსა და ლხინს, მაგრამ იგი დამნაშავეა საქართველოში რევოლუციონერების შექმნის გამო, ქართველები კარგად იცნობენ თავიანთ მეზობლებს სპარსელებსა და თურქებს და ოცნებაც კი არ შეუძლიათ რუსეთიდან გამოყოფაზე. ქართველები სეპარატიზმზე კი არ ფიქრობენ, არამედ პროტესტს აცხადებენ ბიუროკრატთა უხეირო და დანაშაულებრივი მმართველობის წინააღმდეგ.

იხსენით ქართველები პოლონელთა, სომეხთა, გერმანელთა, ჩუხონცთა მმართველობუსაგან და დაუყენეთ მათ მათლმადიდებელი მორწმუნე მმართველები. 22 საუკუნეა, რაც ქართველებს მონარქიული, თვითმპყრობელური მმართველობა ჰყავდათ. მონარქიულ საწყისებზე აღზრდილნი, ისინი მონარქიის მომხრენი არიან და სურთ რწმენათა და სიმართლით ემსახურონ თავიანთ მეფეს, ვისკენაც მისასვლელი გზა მათ სამოქალაქო და სასულიერო ბიუროკრატიამ გადაუჭრა...

საქართველოს ძირითად კანონებში უნდა დადგინდეს: საქართველოს ტახტზე რუსთა მეფეების უფლება და რუსული სახელმწიფოსგან საქართველოს ტერიტორიის განუსხვისობადობა, ქართველებისა და რუსების თანასწორუფლებიანობა მთელი რუსეთის ფარგლებში და მათი ბუნებრივი და განუსხვისობადობის უფლებების დაცვა მთავრობის მიერ.

საქართველოს მჭიდრო კავშირი უნდა ჰქონდეს მთავრობასთან, რომელიც ადგილობრივ ელემანტებს საშუალებას აძლევს გაიზიაროს მმართველობაზე ზრუნვა ყველა საშინაო და საერთაშორისო ურთიერთობაში და ა. შ. იგი საქართველიში ნიშნავს ჩინოვნიკებს, რომლებიც თვალყურს ადევნებენ ადგილიბრივ თვითმმართველობას, აკონტროლებენ ადგილობრივ მოღვაწეებს და საერთო, სახელმწიფოებრივი და ხალხის ინტერესების ოდნავად დარღვევის შემთხვევაში, ცვლიან ახალი პირებით ადგილობრივი წარმომადგენლებისგან.

გადავდივართ იმ საჩივრებზე, რომლებიც ქართველმა ეპისკოპოსებმა, საეკლესიო კრებულმა და ხალხმა წაუყენა ჩვენს უთავო სამთავრობო სინოდს და წინასაეკლესიო კრების მიერ ეჭქვეშ იყო დაყენებული.

ქართველი მღვდელმთავრების მიერ რუსული საეკლესიო მმართველობის მიმართ წაყენებული იყო მძიმე და სავსებით საფუძვლიანი ბრალდება სხვადასხვა ხასიათის ნაკლოვანებაზე და ბოროტმოქმედებაზეც კი. ბევრი რუსი ეგზარქოსი საქმეს მართავდა „მათთვის გამორჩეული უპატიოსნო ადამიანების მეშვეობით, ახშობდნენ ყოველგვარ ქართულ-ეროვნულს, დევნიდნენ ქართული ეკლესიის ყველა წმინდა ადათს, შემონახულს ქრისტიანობოის პირველივე საუკუნეებიდან, ანადგურებდნენ საეკლესიო სიძველეებს. ამის შედეგად ეგზარქოსება არ სარგებლობდნენ ქართული საეკლესიო საზოგადოების პატივისცემით და თავად ქართულმა სამღვდელოებამაც დაკარგა ნდობა. რელიგიური განათლება დაქვეითდა, თავი იჩინა რომთან დაახლოების მოძრაობამ. სემინარიებში ყველა მასწავლებელი რუსი იყო. მომავალი ქართველი მღვდლები ვერ ფლობდნენ მრევლის ენას, იზრდებოდნენ არასაეკლესიო სულისკბვეთებით. მათგან საუკეთესოები მღვდლებად არც მიდიოდნენ. ნაკლებად მორწმუნენი იშვიათად მსახურებდნენ ეკლესიებში და ვინც მიდიოდა, თავისი მოთხოვნილებებით უბრალო ხალხის გრძნობას აღაშფოთებდნენ. რუსიფიკატორი ეგზარქოსები სასტიკად ჩაგრავდნენ ივერიის ეკლესიას, რომელიც სულამოთქმული იყო თურქებისა და სპარსელების დროს, ვიდრე ქართველებიოს მოძულე რუსი მღვდელმთავრების ხელში. ეგზარქოს პავლეს უსაყვარლესი „თვალი და ყური“ იყვნენ დეკანოზები ჩუდეცკი და კალისტოვი, რომელთაგან პირველი მოკლეს ქართველებმა. პავლეს მემკვიდრეებსაც ჰყავდა გამორჩეული ადამიანები, რომელთაგან მცირე განათლების მქონე ეგზარქოს ა-ს დროს თითქმის საეგზარქოსოს ადმინისტრატორის როლს ასრულებდა.

„ეს პირები, - ამბობს თავის გამოხმაურებაში იმერეთის ეპისკოპოსი, - პირადი თვისებების მიხედვით, ზნეობრივად დაბალ დონეზე იდგნენ. ესენი იყვნენ პირმოთნე, ეგოისტი, ანგარებიანი, პატივმოყვარე ადამიანები, რომლებიც ძალადობითა და ცრუდასმენებით კარიერას იკეთებდნენ. ვინ არ უწყის, რომ ეგზარქოსების ფ-სა და ა-ს დროს მათი გამორჩეული ადამიანებისათვის ყოველდღიურად მიჰყავდათ ბატები, იხვები, გოჭები, მიჰქონდათ ღვინო, ხილი და სხვ. ახლაც განა კირ-ნიკონი მართავს საეგზარქოსოს? რა როლს ასრულებენ მისთვის დეკანოზები სერგეი გოროდცევი, გიორგი ჩეტირკინი და არქიმანდრიტი გრიგოლი?

ქართული საეკლესიო საკითხი წამოყენებული იქნა, როგორც საკითხი უკიდურესად გაჭირვებოლ მდგომარეუბაში მყოფი ეკლესიისა, რომელიც დაანგრია რუსულმა სასულიერო უწყებამ და ქართველმოძულე ეგზარქოსებმა და ატრა რევოლუციურმა მოძრაობამ, მთელი ამიერკავკასია რომ მოიცვა. მშვიდობოანი და მორწმუნე ქართველი ხალხი რევოლუციას არ მიემხრო. ბევრი მათი რიგებიდან გამოვიდა, ისე, როგორც გენერალი თავადი ნაკაშიძე. „რევოლუციონერები (სოციალისტები) უარყოფენ ეკლესიასაც, ქრისტიანობასაც და ეროვნულობასაც“. რა საქმე აქვთ მათ ავტოკეფალიასთან? მათი ღმერთი ღორმუცელობაა! „ქართველი ხალხის სურვილს მხოლოდ და მხოლოდ საეკლესიო ხასიათი აქვს, და არა პოლიტიკური...“ „სინოდალური რეჟიმის სისტემის უვარგისობამ, - ამბობს უსამღვდელოესობა კირიონი, - ჩაკლა ქართული ეკლესიის გაცხოველებული მოღვაწეობა. ამ რეჟიმის შედეგად ერთიანად გაიხრწნა რელიგიური ცხოვრება საქართველოში“. ეს დასტურდება გრაფ კ.პ.პობედონოსცოვის 1890 წ. ანგარიშების მიხედვით. ამ ბოლო ხანს სხვა ქვეყნის წარმომადგენლებმა დაიწყეს ქართველების გადაბირება თავიანთ სარწმუნოებაზე და მათი სექტებში ჩათრევა. მაგრამ ეს სრულებითაც არ ანაღვლებთ რუს ეგზარქოსებს. ერთ-ერთი კეთილშობილი რისი ეგზარქოსი კირნიკოლოზი (1905-1906) ამბობს: ავტოკეფალური ქართული ეკლესია, როგორც ასეთი, 1300 წელზე მეტია, რაც აღიარებული იყო მსოფლიოში და მათ შორის რუსული ეკლესიის პატრიარქების მიერ (იხ. მოსკოვის პატრიარქ იობის სიგელი კათალიკოს-პატრიარქის ნიკოლოზისადმი)“ და ამას ბრიყვი ხუცები მცირემცოდნე პროფესორ მ.ა.ოსტროუმოვთან ერთად უარყოფენ.

არც ართ ხალხს, - ამბობს ვ.ს.სალოვიოვი, - არა აქვს ეკლესიაში განსაკუთრებული მეტობისა და ბატონიბის უფლება, მაგრამ, ამასთან ერთად, არც ერთი ხალხი არაა საეკლესიო ცხოვრების ფუყე და განურჩეველი მასალა. ყოველი ხალხი წარმოადგენს ქრისტეს სამყაროსეული სხეულის მოქმედ ორგანოს“. ასე ხედავდნენ ეკლესიას ქართველი მღვდელმთავრები, მაგრამ არ ხედავენ რუსი მღვდელმთავრები. ქართველი კათალიკოსების დროს საქართველოში იყო ბერძენი არქიეპისკოპოსი ახტალაში, ხოლო იერუსალიმში ქართველებს ჰყავდათ მაიუმის ეპისკოპოსი. მშვიდობა და მეგობრობა სუფევდა ბერძნებსა და ქართველებს შორის. სასურველია, რომ ასე იყოს ქართველებსა და რუსებს შორისაც. „ქართველები, - ამბობს უწმინდესი კირიონი, - განისმჭვალნენ რა ქრისტიანული სულით, მას მისცეს თავიანთი ხასიათის სიმპათიური ნიშნები: თავმდაბლობა, უბრალოება, გულითადობა, თავგანწირულობა, თვინიერება და მდგრადობა...“ „ქრისტიანულ ეკლესიაში ყველა ხალხი თანასწურუფლებიანია, ამიტომ არც ართ მათგანს არ აქვს განსაკუთრებული პრივილეგიების, პრეტენზიის უფლება. ეკლესიისა და ხალხის ერთიანობა უნდა განხორციელდეს თანასწორობის და არა დაჩაგვრის პრინციპით...“ სამწუხაროდ ჩვენს სასულიერო უწყებას, დაავიწყდა, რომ ეკლესიაში არ არსებობს „არც ელინი და არცა იუდეველი“, რომ ღვთის წინაშე ყველა თანასწორია. რუსი მოხელეები თვლიან, რომ, ისინი ბატონ-პატრონები არიან, ხოლო თავისი ნება-სურვილით რუსული არწივის ფრთებს შეფარებულნი - მონები და ყურმოჭრილი ყმები. და აი, დაიმონა რა ივერიისა და მოლდავეთის ეკლესიები ბესარაბიაში, მძარცველი სინოდი ამჟამად უნდობლობისა და ათეიზმის ნაყოფს იმკის.

„ქართველებმა, - ამბობს პროფ. ა.ა.ცაგარელი, - ვერაფრით ვერ შეძლეს ჩაწვდომოდნენ, როგორ შეიძლებოდა, რომ ღვთისმოშიშ მეფეთა, დიდებულთა და უბრალო მომაკვდავთა მიერ სულის მოსახსენებლად უძველესი დროიდანვე ეკლესიისადმი შეწირულ მამულებზე მართლმადიდებელი მთავრობის მიერ ყადაღის დადება ან განსხვისება. ეს მამულები ყველა ჯურის დამპყრობელთა - სპარსთა, არაბთა, მონღოლთა და თურქთა განსაკუთრებული აქტებითაც კი იყო დადასტურებული. ეკლესიები დაარიგეს ან პირველივე შემხვედრს საკაროდ მიყიდეს, ზოგჯერ მათში გასართობი დაწესებულებების მოსაწყობად! ამგვარ წმინდა საგნებზეც კი არსებული სამართლებრივი ცნებები ხალხს სავსებით აერია და ეკლესიაში სულის მოსახსენებლად შეწირულობების შეტანა, რამელ საქმეშიც წინა საუკუნეებში გულუხვად იქცეოდნენ ქართველები, XIX საუკუნეში სავსებით შეწყდა. აი სადაა ნამდვილი წყარო ეგრეთწოდებული ქართული ნიჰილიზმისა, სეპარატიზმისა და სოციალიზმისა, რაზეც ძველი ქართველები გაფიქრებასაც ვერ გაბედავდნენ და რუსეთში კი საუკუნეების (XVI-XVIII ს.ს.) განმავლობაში ხდებოდა, საქართველოში ეს შესრულებული იქნა ერთი დარტყმით, თანაც მეურვეებისა და არა კანონიერი მფლობელების თანდასწრებით, ახლა კი სახსრებს ეძებენ ქართული ეკლესიისა და სამღვდელოების შესანახავად. დაჯილდოვდა კი ქართული ეკლესია საეკლესიო გლეხების განთავისუფლების შედეგად?“ ძალაუნებურად სომხური ეკლესიის შეგშურდება. მან ავტოკეფალიაც შეინარჩუნა, ქონებრივადაც მდიდარია და მათ აყვავებულ სკოლებში სწავლა რუსული პედაგოგიური პერსონალის გარეშე მიმდინარეობს.

„ისტორიით გაუნებივრებელი საქართველო მიჩვეული არაა (და არც აქვს სურვილი) სხვის ხარჯზე ცხოვრებას, არც საეკლესიო და არც სამოქალაქო კუთხით. ცნობილია, რომ ქართველებს უჭირთ თავიანთი სამშობლოს დატოვება. რუსეთის შიდა გუბერნიებში მასამსახურე ერთეულ ქართველებს არავითარი სამსახუროებრივი უპირატესობა არა აქვთ რუსებზე, მაგრამ საქართველოში დიდი ხანია ცხოვრობს ათასობით რუსი და არარუსი, რომლებსაც სამსახუროებრივი და სხვა უპირატესობა გააჩნიათ და საქართველოსადმი მაინც უმადურად არიან განწყობილნი. ამიტომ მართალი არაა ბუტკევიჩი, როცა თავისი ავადმყოფური აზრით ცდილობს გვიჩვენოს აღმაშფოთებელი უმადურობა ქართული სამღვდელოების წარმომადგენლებისა, რომლებიც რუსი ხალხისა და რუსეთის სახელმწიფოს ხარჯზე ცხოვრობენ.

ქართველების პოლიტიკურ მისწრაფებებს ანგარიში უნდა გაუწიონ რუსულმა სამოქალაქო სახელმწიფოებრივმა ორგანოებმა და არა საეკლესიო საკრებულომ.

მოგილევსკის უსამღვდელოესობა სტეფანეს, რომელმაც სხვებთან ერთად ქართული ეკლესიის წინააღმდეგ ხმა აღიმაღლა, ქართველები ბევრ რამეს შეახსენებდნენ. თუნდაც მის ზიზღს მათდამი. დაე შეგვინდოს მეუფემ, თუ მას რაიმეს შევახსენებთ.

1898 წ. უსამღვდელეოსობა სტეფანემ რევიზია ჩაატარა იმერეთისა და სამეგრელოს სასულიერო სასწავლებლებში, საიდანაც მისი წარდგინებით განთავისუფლდა ყველა ქართველი, მათ შორის სასულიერო აკადემიის 4 კანდიდატი: დამაშვილი, გაფრინდაშვილი, სანებლიძე, უგრელიძე; სემინარიის სტუდენტები: მატარაძე, ძიმასტარაშვილი, მაღრაძე და სხვ. ამასთან ერთად უსამღვდელოესობა სტეფანეს მოხსენებითი ბარათით ქუთაისის სასულიერო სემინაარის გამგეობამ დაადგინა: აღიძრას შუამდგომლობა ეგზარქოსის წინაშე, რათა მომავალში ქართველები არ დაუშვან სასულიერო სასწავლებლების ნორმალური კლასების მასწავლებლებად.

იმიტომ ხომ არა, რომ ქართველ მასწავლებლებს შეეძლოთ ქართველ მასწავლებლებს შეეძლოთ ქართულ ენაზე ელაყბათ ან მოსწავლეებთან ქართული სიტყვა არ დასცდენოდათ? და ეს ხომ რუსული ენის ღალატი იქნებოდა? უგუნურნი! რუსულ ენას ქართველებს ყველაზე იოლი გზით ის შეისწავლის, ვინც ქართულ ენას ფლობს. რა თქმა უნდა, მეუფე ეგზარქოსმა იცის, რომ ქართველი მასწავლებლების გარეშე ძნელია რუსული ენა შეისწავლოს მცირეწლოვანმა. 6 ქართული სასულიერო სასწავლებლებიდან ყოველწლიურად გონებაჩლუნგობისა და წარუმატებლობისათვის ამაოდ კი არ ერეკებოდნენ ასეულობით ბავშვს. ესენი ანარქისტების მომავალი კადრები არიან. ასე არ არის მეუფეო?

პოლიტიკანობის გამო, ყოფილმა დეკანოზმა, ქუთაისის სემინარიის რექტორმა არხანგელსკიმ, იმას მიაღწია, რომ ქართველები ყველა ქართულ სასულიერო სასწავლებელს მოაშორა. მის სიცრუეს, რომ ქართველ მასწავლებლებს ვნების მეტი არაფერი მოაქვთ, ქუთაისის სემინარიის მთელმა კორპორაციამ ერთხმად დაუჭირა მხარი და სასულიერო სასწავლებლებიდან უღმერთოდ გაყარეს ქართველი მასწავლებლები. ამ მასწავლებელთა შორის იყო სასულიერო აკადემიის კანდიდატი ქრ.უჟელიძე, ოჯახის პატრონი, განათლებული პედაგოგი, რომელსაც სამსახურის პერიოდში ერთი გაკვეთილიც კი არ ჰქონდა გაცდენილი. სასწავლებელს მოაშორეს თავის მოღვაწეობის მეჩვიდმეტე წელს. იგი იმუდარებოდა, ოღონდაც ნუ გამაგდებთ და თუნდაც ცივ რუსეთში, სადაც გნებავთ, იქ გადამიყვანეთ სამსახურში ოჯახი მყავსო, მაგრამ მისი თხოვნა არ შეისმინეს. სასულიერო უწყება ხომ ყველაზე უფრო უსულგულოა! უჟელიძე მდინარე რიონში გადახტა, მაგრამ მამაცმა ადამიანებმა გადაარჩინეს. არხანგელსკსა და სემინარიის კორპორაციას შუამავლები გაუგზავნეს. ამაოდ, სასულიერო უწყება არარუსებისადმი შეუწყნარებელია. ქრ.უჟელიძე არც გრ.პეტროვი, არც არქიმანდრიტი მიხეილი, არც გაპონი არ იყო! უჟელიძემ ეგზარქოსს მიმართა, ასე ურჩიეს სასოწარკვეთილ კაცს კეთილმა ნაცნობებმა და ამხანაგებმა, იქნებ ეგზარქოსს წყალობა გაეღო და ადგილი მიეცა, თუნდაც ზნეობრივი გრძნობებისა გამო სასოწარკვეთილი ადამიანი თვითმკვლელობისგან გადაერჩინა. დიდხანს იყო საბრალო უჟელიძე ატუზული ეგზარქოსის კარებთან, მაგრამ ამაოდ. მაშინ, როცა თავის პატარები სასტუმროს ნომერში დააძინა, მეორე სართულიდან გადახტა და სასიკვდილოდ დაიმტვრა.

ასეთი ფაქტები ცოტა როდია. ქართველების ცნობილი პატრიოტი გობრონ საბინინი, რომელმაც იმპერატორ ალექსანდრე III ნაწყალობევი ფულით ქართველი წმინდანების ცხოვრება გამოსცა, ქართული ეკლესიის მძიმე და გამოუვალი მდგომარეობის შესახებ სიმართლის თქმისთვის, დასჯილი იქნა - მას აეკრძალა პეტერბურგსა და საქართველოში ცხოვრება. ეს იყო 1881წ.

„ნუთუ ეს მაგალითი არ გამოხატავს ამ „სამშობლოს ბურჯთა“ ჭეშმარიტ დამოკიდებულებას, - წერს ერთ-ერთი განათლებული ქართველი სასულიერო მოღვაწე, - ადგილობრივი მოსახლეობისადმი, მათ ზიზღს სულიერად ნათესავი ძმებისადმი? რა გრძნობები უნდა აღძრან საკუთარი თავისადმი და ხალხისადმი, გარდა ზიზღისა! ნუთუ რუსები უნდა დაენდნონ ისეთ ბურჯებს, როგორებიც არიან არხანგელსკი და სხვები, რომლებიც წინასაეკლესიო კრების კომისიაში იმიტომ იყვნენ შეყვანილნი, რომ ჩვენ, ქართველები გავესამართლებინეთ, მაშინ, როცა სამღვდელოებისა და ხალხის პეტიციები მიმართული იყო სწორედ მათ და მათდა მსგავსთა წინააღმდეგ...“

„ისინი მსჯავრდადებულთა სკამებზე უნდა ისხდნენ და, სხვათა შორის, მოსამართლეებად მოგვევლინენ. ესაა სამართლიანობა? ან როგორ მოექცნენ მამაც ეპისკოპოს კირიონს, რომელიც თავის უსამღვდელოესობრივი მოღვაწეობით ყველა რუს მღვდელმთავარზე ცოტათი მაინც მაღლა დადგა, როცა მათ სიმართლე პირში უთხრა? იგი რუსული ეპარქიის ქორეპისკოპოსად ჩამოაყენეს მისთვის მშობლიური ხალხის სიყვარულისთვის“.

„ქართთველთმოძულეთა მიერ წინასაეკლესიო კრების კომისიაში ნალაქლაქებმა ყველა სიცრუემ, რომელიც რუსული სინოდის ორგანოში დაიბეჭდა, მთელს საქართველოში ზიზღი გამოიწვია. ღმერთმა ინებოს, ყველაფერმა ამან სასიკვდილო დომხალი არ გამოიწვიოს“. - ასე ამთავრებს თავის წერილს ქართველი საეკლესიო მოღვაწე. „რუსულ საეკლესიო მმართველობას ერთმორწმუნე ხალხებში რუსეთის მიმართ მხოლოდ შიშის აღძვრა შეუძლია“, - ამბობს უსამღვდელოესობა ლეონოდე. - ქართველები რუს ეგზარქოსებს ადანაშაულებენ ქარტველი ხალხის დევნისათვის, ქართულ ეკლესიაში ძველთაგანვე არსებულ ქრისტიანობას პირველი წლებიდანვე მომდინარე ადათ-წესების დამხობისათვის. იდევნებოდა საეკლესიო შემოღობილში საერთო ტაბლის ჩვეულებაც კი. შიომღვიმობა დღეს, როცა „ტრაპეზზე დამსწრეებმა საჭმელს მანამ არ ახლეს ხელი, სანამ მტრულად განწყობილი პირები არ შერიგდნენ“. (ეგზარქოსები ამ ჩვეულებას კერპთაყვანისმცემლურად თვლიდნენ). ქართულ ეკლესიაში უძველეს დროიდანვე არსებობდა დიაკონისობა, მაგრამ ეგზარქოსებმა ესეც მოსპეს. ისინი უგულვებელყოფენ სვეტიცხოვლობის დღესასწაულს მცხეთის ტაძარში. „არავითარი თქვენი დღესასწაულები არ ვიცი და არც მინდა ვიცოდე!“ - ასე უპასუხა ქართველ ეპისკოპოსს ერთ-ერთმა რუსმა ეგზარქოსმა.

„როგორც ქართული ეკლესიის პირველმა მღვდელმთავარმა, ეგზარქოსმა, უნდა იცოდეს ქართული ენა - საეგზარქოსოს მთავარი ეროვნელი ენა“. მაგრამ ბუტკევიჩს მიაჩნია, რომ უამისოდაც შეიძლება იოლას გასვლა. უცნაური ლოგიკა შეუწყნარებელი და ძმათმოძულე მამისა, თანაც ქრისტიანი კაცისა. ამაოდ კი არ მიუთითა წინასაეკლესიო კრების კომისიის ერთ-ერთმა ეპისკოპოსმა, რომ დიდად განსწავლულმა დეკანოზმა ტ.ბუტკევიჩმა დოქტორის ხარისხი მით მიიღო, რომ „პროტესტანტული ღვთის მეტყველის პროფესორ ზაილერის წიგნი მიითვისა და იგი 1888 წ. თავის სახელით გამოსცა“. მას ბოტკევიჩის „ქართველთმოძულეობის შესახებ“ და მის სხვა თხზულებებზეც უნდოდა მიეთითებინა, მაგრამ შეჩერდა...

პროფესორი ი.ბერდნიკოვი ქართული ეკლესიის რუსული სინოდისადმი „ქვეშემრდომობას“ საფუძვლად უდებს იმას, რომ „ერეკლე მეფის ვაჟი ანტონი კათალიკოსად აკურთხეს ცარსკოე სელოში, მაგრამ ეს მცდარი მითითებაა. ცარსკოე სელოში, 1786 წლის 10 ივნისს, ანტონი აკურთხეს ნინოწმინდის მიტროპოლიტად კათალიკოს-პატრიარქ ანტონი I ნებართვით. ბერდნიკოვს არ აწყენდა, რომ ისტორიას უფრო ყურადღებით მოქცეოდა და ჭეშმარიტება სიცრუეზე არ დაეფუძნებია.

პროფესორი ცაგარელი დეკანოზ ბუტკევიჩის თხზულებებს ამგვარად გამოეხმაურა: „ბუტკევიჩის თხზულებები ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ, მოწმობს მათი ავტორის სიბრიყვეს რუსული და ქართული ეკლესიების ისტორიის ცოდნის საქმეში. იგი ასევე ვერ ერკვევა რუსეთის სამოქალაქო ისტორიის საკითხებში, მაგრამ დიდი მიდრეკილება აქვს „მესაჭეობისადმი ჭეშმარიტებისა“. (მე-6 მსოფლიო საეკლესიო კრების მე-2 კანონის) საგნის სროლი უცოდინარობა, საშუალებათა გაურკვევლობა, „მეცნიერულად მოუმზადებლობა, აშკარად უვარგისი საშუალებანი“ ბუტკევიჩის ნამუშევრის დამახასიათებელი თვისებებია.

ეგზარქოსი ევსევი თუ როგორ ზრუნავდა ძველი ქართული ხელნაწერების დაცვაზე იქიდან ჩანს, რომ „ერთმა არქიმანდრიტმა, ქართულ სიძველეებზე დახარბებული ეგზარქოსის ჩამოსვლის მოლოდინში, შიშისგან ორმოში ჩამარხა ძვირფასი ძველი წიგნები, რის გამოც ისინი სამუდამოდ დაიღუპნენ“.

საზღვარგარეთ ბევრი ძველი ქართული წიგნი და ხელნაწერი გაიტანა ბარონმა დე-ბაიმ და, რა თქმა უნდა, უმჯობესია, ისინი საზღვარგარეთის მუზეუმებში და ბიბლიოთეკებში ინახებოდეს, ვიდრე ღუმელებში დაეწვათ, როგორც ამას ეგზარქოსი პავლე აკეთებდა კიშინიოვსა და ნაწილობრივ თბილისშიც.

„ქართველები ქრისტესადმი რწმენისთვის სისხლს ღვრიდნენ და მისი სიწმინდე შემოინახეს“, - ამბობს ქართველიეპისკოპოსი ექვთიმე და ჩვენ გვჯერა მისი, რომ „თავიანთი ეკლესიის დაცემაში“ ქართველებს კი არ მიუძღვით ბრალი, არამედ რუს ეგზარქოსებს, რომლებიც რუსიფიკაციას ეწეოდნენ. რაც შეეხება ეგზარქოს პავლეს მიერ ქართული ეკლესიის დაწყევლას წინასაეკლესიო კრების კომისიაზე, ეს დაადასტურა უსამღვდელოესმა კირიონმა თავის სიტყვაში, რომელიც გაზეთ „კავკაზში“ დაიბეჭდა. ეგზარქოსი პავლე ყაზანში გადაიყვანეს, სადაც მალე საშინელი სიკვდილით ჩაძაღლდა. ღვთის რისხვას ვერ გადაურჩა. მითქმა-მოთქმა იყო ეგზარქოსის თვითნებურ მოქმედებებზე; არც თუ დიდი ხნის წინათ, ქართული სინოდალური კანტორის 7 წევრიდან, ხუთი რუსი იყო. ნუთუ შეიძლებოდა, რომ ისინი ქართული ეკლესიის წარმომადგენლად ჩათვლილიყვნენ?

მიუხედავად ახალი სახელმწიფო ძირითადი კანონებით ნაბოძები უფლებისა, რუსეთის ყველა ხალხს თავიანთ მშუბლიურ ენაზე ედიდებიათ ღმერთი, ქართველებმა ამის მიღწევა დღემდე ვერ შეძლეს. რუსი ეგზარქოსი ნიკონი ძველებურადვე უკრძალავს ქართველ სამღვდელოებას ქართულ ენაზე ღვთისმსახურების ასრულებას თბილისის სიონის ტაძარში (თუმცა რუსებს თბილისში 2 ტაძარი და რამდენიმე ეკლესია უჭირავთ), ბოდბის ტაძარში, სადაც საქართველოს განმანათლებლის წმინდა ნინოს წმინდა ნაწილები ინახება, ბათუმის ტაძარში და სხვა ტაძრებსა და ეკლესიებში. სოხუმის ეპარქიაში, რომელიც 3.420 რუსზე 40 ათას ქართველს ითვლის, სხვანი კი მართლმადიდებელი ბერძნები (3.700-ზე მეტი), აფხაზები (40 ათასი), დანარჩენები და მაჰმადიანები არიან. სინოდალურმა კანტორამ 1895 წელს აკრძალა ქართულ ენაზე ღვთისმსახურება და სკოლებში სწავლა. ასეთ ძალმომრეობაზე არა მარტო აცხადებენ წინასაეკლესიო კრების კომისიაზე, არამედ ქართველი ეპისკოპოსი, რომელმაც 1906 წელს თავის მშობლიურ ენაზე ღვთისმსახურების უფლება დაიბრუნა, სხვადასხვა უკეთური ინტერესების გამო, ამას წინათ ჩამოაქვეითეს და ლიტვაში ქორეპისკოპოსად გაამწესეს, მისი ადგილი კი დაიკავა რუსმა, რომელსაც შესრულებაში უნდა მოეყვანა სინოდალური კანტორის ბრძანებულება, თუნდაც ეს სიცოცხლის ფასადაც დაჯდომოდა.

„სოხუმის ეპარქიაში, - განაცხადა უსამღვდელოესობა კორიონმა, - არის საგამოცდო კომისია, სადაც გამოცდილება ტარდება რუსულ ენაზე და ეს ხდება იქ, სადაც 55 ათასი ქართველია, რაც სოხუმის მოსახლეობის 3/4 შეადგენს. თბილისში ეგზარქოსმა ალექსიმ სასაფლაოთა ეკლესიებში ქართველებს აუკრძალა ქართულ ენაზე წესის აგება. ეგზარქოსმა ქართულ ენაზე ღვთისმსახურება აკრძალა დუშეთსა და გომბორშიც.

დეკანოზ ბუტკევიჩს მიაჩნია, რომ საჩივრები ქართული ენის შევიწროებაზე მომდინარეობს ქართველი სეპარატისტების ჩანაფიქრიდან - გააქართველონ და დაიმორჩილონ ადგილობრივი ეროვნებები. რუსული ეროვნებაც, ხომ არა?

მაგრამ რომელი ეროვნებები - თვითონაც არ გაეგება. რა თქმა უნდა, არც რუსული და არც ბერძნული, რომლებიც დაიცავენ თავიანთ თავს, ამასთანავე ქართველები ყოველთვის მეგობრულად ეპყრობოდნენ ბერძნებს და მზად არიან, როგორც წინათ, ჰყავდეთ ბერძენი ეპისკოპოსი. რჩებიან 70 ათასამდე ოსი და 35-40 ათასი (მართლმადიდებელი აფხაზი, რომლებიც ამიერკავკასიაში რუსების გამოჩენამდე 1700 წლის წინათ ქართველებთან ერთად ცხოვრობდნენ და არ გაქართველებულან. ქართველებმა ოსურ ენაზე თარგმნეს ღვთისმსახურება და ოსები არასოდეს არ უჩიოდნენ ქართველებს. „ქართული წარმოშობის არქიეპისკოპოსი გაი ნათლავდა ათასობით ოსს. მან რამდენიმე თარგმანი გააკეთა ოსურ ენაზე და საფუძველი ჩაუყარა ოსურ დამწერლობას, ქართველმა აზნაურმა იალღუზიძემ ოსურ ენაზევე გადაიტანა წმინდა სახარება და საღვთისმსახურო წიგნები, რომლებიც რუსმა მთარგმნელებმა ისე დაამახინჯეს, რომ ოსებმა უარი თქვეს მათ მიღებაზე და მაშინ დაიწყო მათი „გარუსება“ და ცოტაღა დააკლდათ, რომ არამორწმუნეებად გადაექციათ ისინი.

წიგნის საქმეში ქართული ეკლესია არ დაკნინებულა XVIII საუკუნეშიც კი. „მღვდელ ქრისტეფორე კეჟერაშვილის მიერ მარტყოფის მახლობლად აღნუსხული იქნა 7400 საღვთისმსახურო წიგნი. აზნაურმა ბადრიძემ დასტამბა ასევე წიგნების 14000 ეგზემპლარი“. ბევრი წიგნი გამოუშვა ქუთაისის სტამბამაც.

„ამ ძველნაბეჭდი გამოცემების ტექსტები უფრო სრულფასოვანი და სწორია ვიდრე სინოდალური კანტორის გამოცემები“, - დაასკვნის უსამღვდელოესობა ლეონიდე. ქართველ კათალიკოსებსა და მღვდელთავრებს უყვარდათ თავიანთი ეკლესია და ხალხი, ხოლო გოროზ, სასულიერო წოდების რუს ეგზარქოსებს ქართული ეკლესია სძულდათ, თავადები კი ეპისკოპოსებს შეურაცხყოფას აყენებდნენ და აბუჩად იგდებდნენ.

„ქართული ენა, - წერს პროფ. ნ.ი.მარი, - არ ისწავლებოდა, უგულვებელყოფილად და უყურადღებოდ რჩებოდა ქართული საეკლესიო დამწერლობისა და რელიგიური განათლების ყველა მდიდრული ძეგლი. 1884 წლამდე ქართულ ენაზე ბიბლიაც კი არ იყო გამოცემული, ხოლო ეს გამოცემაც ისეთი უსახური იყო, მოსახლეობას ერჩია არ გამოექვეყნებიათ. ამასობაში ქართული მონასტრებისა და ეკლესიების არქივებში ინახებოდა X საუკუნოდან მოყოლებული ძველი ქართული საღმრთო წიგნების სიები. ისინი არქივებში ლპებოდნენ, მათ გამოსაცემ სახსრებს ვერ პოულობდნენ“.

„ქართველი მოსწავლეები, - ამბობს უსამღვდელოესობა ლეონიდე, - სემინარიას რომ დაამთავრებდნენ, გაცნობილნი არ იყვნენ ტერმინებს: იპოსტასი, სამება, ჯვარცმა, განგება, ვინაიდან სემინარიებში ღვთისმეტყველების საგნებს რუსულ ენაზე ასწავლიდნენ. გაუნათლებელ სემინარიადამთავრებულ ქართველ მღვდლებს არ შეეძლოთ გაენათლებინათ თავიანთი მრევლი, რომელიც, ამჟამად, რუსი ეგზარქოსების წყალობათ, საკმაოდ გაანათლეს სოციალისტებმა და რევოლუციონერებმა. უსამღვდელოესობა კირიონმა თვითონ აღიარა წინასაეკლესიო კომისიაზე, რომ „სემინარიის დამთავრებისას მან არ იცოდა ღვთისმეტყველების ზოგიერთი ტერმინი. ეს იმიტომ, რომ თქვა მეუფემ, ქართულად არ ასწავლიან ისეთ საგნებსაც კი როგორიცაა კატეხიზმო და წმინდათა საქართველოს ისტორია“.

„თბილისის სემინარია დაარსებული იქნა და თავს ინახავს ადგილობრივი ქართული საშუალებით და მისი ბრალი არაა, რომ მასში აგზავნიან ყველას; არაქართველებისთვის შეიძლებოდა სხვა სემინარია გახსნილიყო...“ სემინარიაში ყველა რომ არ გაეგზავნათ, მაშინ ქართველებს ვინ ჩაუნერგავდა სოციალისტურ უტოპიებს და ბოდვებს. ქართველთა მხურვალე თავები ხომ იოლად ემორჩილებიან რუს ანარქისტებს?

იმის გამო, რომ სამრევლო სკოლებში ქართულ ენას არ ასწავლიდნენ და თუ ასწავლიდნენ, იმასაც სხვათაშორის, მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა ამჟამად წერა-კითხვის უცოდინარია. „ნუთუ, - ამბობს პროფესორი მარი, - აქ ფიქრობენ, რომ ენისა და ლიტერატურის არცოდნა მრევლს „ცარიელ ადგილამდე, გონებრივ და კულტურულ დაცემამდე არ მიიყვანს და ამას შედეგად არ მოჰყვება სიბრიყვე და რელიგიურ გაგებათა დაცემა?“

„ფშავში და ხევსურეთში ქართველები ქრისტიანულ ეკლესიაში საერთოდ არ დადიან. მათთან გაგზავნილ მართლმადიდებელ მღვდლებთან ერთად აქომამდე ჰყავთ წარმართული ქურუმები, აქვთ და აშენებენ ბომონებს, აღნიშნავენ მგლის, კრუხ-წიწილას, ბეღურის, ცეცხლის, ქარის წარმართულ დღესასწაულებს“. ასე მოგვითხრობს ვოსტორგოვი.

რა უნდა ვთქვათ ქართული საეკლესიო გალობის შესახებ, როცა ერთ-ერთმა ეგზარქოსმა მას „ძაღლის ყეფა“ უწოდა.

თანამედროვე რუსი კომპოზიტორები, ისეთი სპეციალისტები და მუსიკალური საქმის ავტორიტეტები, როგორნიც არიან იპოლიტოვ-ივანოვი, კლენოვსკი, სმოლენსკი და სხვ. დიდი თანაგრძნობითა და ქებით გამოეხმაურნენ ქართულ საეკლესიო გალობას არც ისე დიდი ხნის წინათ თბილისის სემინარიაში რუსი მასწავლებლები დასცინოდნენ ქართულ საეკლესიო გალობას და ამ საგნის მასწავლებელი ვასილი კარბელოვი აიძულეს სემინარია დაეტოვებია.

ქართველები არაერთხელ ითხოვდნენ ურბნისის, ალავერდის, ბოდბის გაუქმებული კათედრების აღდგენას. 1841 წელს ეგზარქოს ევგენის თხოვნით მიმართეს, რომ „გურიაში მღვდელმთავართა კათადრის დახურვის შემდეგ, რელიგიურობამ დაქვეითება დაიწყო და გურულები, რომლებიც მაჰმადიანური თურქეთის საზღვარზე ცხოვრობენ, საჭიროებენ მღვდელმთავრის დამოძღვრას, მართლმადიდებლური სარწმუნოების ჩაგონებასა და განმტკიცებას, ამიტომ შუამდგომლობდნენ მათთვის გაეგზავნათ განსაკუთრებული მღვდელმთავარი, რომელსაც ხელფასს თუ არ დაუნიშნავდნენ, ისინი მზად იყვნენ მისთვის თავის შესანახი თანხა გადაეხადათ. გურიის თავადაზნაურთა ეს დაჟინებული შუამდგომლობა 1844 წელს იქნა დაკმაყოფილებული, მაგრამ 1885 წალს ეგზარქოსმა პავლემ გურიაში დახურა ჯუმათის, ხოლო სამეგრელოში - ჭყონდიდის კათედრა. ამის შემდეგ 1905 წელს გურიაში კინაღამ რესპუბლიკა შეიქმნა, ხალხმა შეწყვიტა ეკლესიაში სიარული. ფოთის ეპისკოპოსი დიმიტრი მრევლმა რუსიფიკატორული მოქმედებისათვის ისე შეიძულა, რომ იძულებული გახდა სამოქალაქო ტანსაცმელი გადაეცვა და გაქცეულიყო. „გავიხსენოთ, - ნათქვამია ეპისკოპოს კირიონის მოხსენებით ბარათში, - მრავალგზისი წერილობითი პროტესტები გაბრიელ ეპისკოპოსისა, აგრეთვე პროტესტი თბილისში პირველი რუსი ქორეპისკოპოსის დანიშვნის გამო; ბოლოს მთელი საეგზარქოსოს ქართველი სამღვდელოების, თავად-აზნაურთა და ინტელიგენციის პეტიციები, განა ქართული საკათალიკოსო კათედრის ასწლოვანი მწარე გაუქმების შედეგი არაა?!. ჭეშმარიტების აღმასრულებელმა და თავისი მშობლიური ეკლესიის თავგამოდებულმა დამცველმა ღრმადპატივცემულმა მისმა უწმინდესობა კირიონმა დაფარა, 1905 წ. ივნისში, თბილისის სემინარიის რექტორის არქიმანდრიტ ნიკანდროს განკარგულებით, როგორ გარეკეს კაზაკებმა სემინარიის დარბაზში შეკრებილი მღვდლები და მათგან რამდენი დაზარალდა რექტორის წყალობით. ეგზარქოსი ტვერში მდიდარ კათედრაზე იქნა გადაყვანილი, ხოლო მოძღვარმა ნიკანდრომ საქორეპისკოპოსო მიიღო კოსტრომაში. იმპერატორმა ნიკოლოზ I, 1840 წ. თბილისში ქორეპისკოპოსად რუსი მღვდელმთავრის დანიშვნის შესახებ წმინდა სინოდის მიერ წარდგენილ მოხსენებაზე, შემდეგი რეზოლუცია დაადო: „თანახმა ვარ, მაგარმ საჭიროა ადგილობრივი მოსახლეობის ენის ცოდნა, რათა შეინარჩუნო ხალხზე გავლენა, ამიტომ, სასურველია, შეირჩეს ენის მცოდნე ადამიანები, რომლებსაც შეიძლება ისეთი განათლება არ ჰქონდეს, როგორც ამ საქმეს სჭირდება“.

ამჟამად საქართველოში გაუქმებულია 20 სამღვდელმთავრო კათედრა, რომელთა დახურვის კანონიკური უფლება სინოდს არ ჰქონდა. არის აკადემიური განათლების მქონე 6-მდე ქართველი არქიმანდრიტი, მაგრამ მათ ეპისკოპოსობას არ აძლევენ. მოძღვარი ვოსტორგოვი აცხადებს, რომ ქართველებს სურთ „აღადგინონ ერთ დროს მათ ეკლესიაში მყოფი 43 ეპარქია“. თუ ეს მართალია, მაშინ მარტოდენ ასეთი სურვილიც კი ქართველი ხალხის დიდ ღირსებაზე მეტყველებს. ეს იმას ნიშნავს, რომ ქართველი ხალხი მორწმუნე და ღვთისმოშიშია. რაც უფრო ახლოს იქნებიან მასთან ეპისკოპოსები. მით უფრო შეინარჩუნებს ეს ხალხი წმინდა სარწმუნოებასა და სამშობლოსადმი და რუსი მონარქისადმი სიყვარულს, და ასეთ ხალხს ვართმევთ ეკლესიის აღორძინების საშუალებას?

რუსი ეგზარქოსების მიერ დახურული მონასტრები გაუდაბურდნენ და ნანგრევებად იქცნენ. აი, გამოჩნდნენ ინგლისელები და ეგზარქოსის ნებართვით შეიდგნენ კათალოკოსებისა და ქართული ეკლესიის მიერ თაყვანცემულ მოღვაწეთა საფლავების გათხრას. „მცხეთის ახლოს გათხარეს კათალოკოს ნიკოლოზის საფლავი“; ინგლისელმა „მისი თავი ამოიღო“. მეორე, ასევე მიტოვებულ მონასტერში, ნანგრევების ქვეშ შემონახულ აკლდამაში იყო მღვდელმთავრისა და ბერის ტანსაცმლიანი სამი გაუხრწნელი გვამი“. მოყვარულმა ინგლისელმა სამივე გვამს თავები წააჭრა და თან წაიღო“. ეს ეპისკოპოს სტეფანეს მონათხრობია: იგი რუს ეგზარქოსებს ამართლებს, თითქოს მათ ნება არ მიუციათ ინგლისელებისათვის ქართული რელიქვიები გაეტაცებიათ, მაგრამ ვინ აძლევდა ინგლისელებს ყოფილ ქართულ მონასტრებში შესასვლელ ღია ბარათებს? „ეგზარქოსები დამნაშავენი არიან, რომ მონასტრებსა და კათედრებს ხურავდნენ. მონასტერში თუნდაც ერთი ბერიც რომ ყოფილიყო, იგი წესრიგს დაიცავდა“, - შეეპასუხა მისი უწმინდესობა კირიონი. რატომაა გამოცარიელებული ქართული მონასტრები? - იმიტომ, რომ გაქურდეს, მიწები წაართვეს. რამდენი მონასტრიდან გააძევეს ქართველი ბერები! მათ ნაცვლად იქ სხვა ეროვნების წარმომადგენლები შეუშვეს. რუსმა ბერობამ წმინდა ნინოს მონასტერიც კი ჩაიგდო ხელში და რუსმა ეგზარქოსებმა მასში ქართულ ენაზე ღვთის დიდება აკრძალეს.

უწმინდეს კირიონის სიტყვებით, მცხეთის მონასტრის ცნობილი ფრესკები გადადღაბნეს ეგზარქოს-მიტროპოლიტ ისიდორეს ბრძანებით.

ხერსონიდან გადმოყვანილმა უწმინდეს კირიონის მემკვიდრემ უსამღვდელოესობა დიმიტრიმ, წარმოშობით რუსმა, 25 მარტს სოხუმის კათედრაზე ასვლისას, წარმოთქვა სიტყვა, რომელშიც მიუთითა, სოხუმში ჩამოსვლისას, როგორ დაემუქრნენ უცნობი პირები სიკვდილით, ქართული ენის არცოდნის გამო. ეპისკოპოსმა განაცხადა, პოლიტიკა ჩემთვის უცხოაო.

სიმართლისმოყვარულ და გულწრფელ მწყემსმთავარ დიმიტრის მძიმე და ძნელი ხვედრი ერგო. მან არ იცოდა თავისი მრევლის ენა, ადარ-წესები, არც ქართული ეკლესიის გადმოცემები. ქართველი ხალხი ეროვნულადაც უცხო იყო მისთვის და სულიერადაც. ქართველების წინაშე მეუფე დიმიტრის არავითარი ბრალი არ მიუძღოდა და ქუთაისში, იმერეთის სემინარიაში მისი ინსპექტორობოსა და რექტორობის დროს (1894-1897 წ.წ.) სიყვარულით ეპყრობოდა ქართველ აღსაზრდელებს. მაგრამ კეთილ მეუფეს რად ერგო ხვედრად უცხო ქვეყანაში ეპისკოპოსობა და თანაც ანტიკანონიკური და თითქმის უზურპატორული? მის მოსვლამდე ხომ სოხუმში საძრახის საქმეში შემჩნეულ ღირსებაახდილ (ტოგორიც იყო ალექსანდრე ხოვანსკი, გარდაიცვალა 1891 წ.) ან უბრალო ეპისკოპოსებს აგზავნიდნენ (გენადი, აგაფოდორი, არსენი).

უსამღვდელოესობა დიმიტრი პირველი რუსი მწყემსმთავარი იყო, რომელიც 1905 წელს პრესაში რუსული ეკლესიის ანტიკანონიკური მმართველობის წინაარმდეგ გამოვიდა და თვით მმართველი სინოდი პეტრე I უკანონო ქმნილად ცნო. და, აი, იმის მაგივრად, რომ მეუფე, როგორც განათლებული და სამართლიანი მწყემსმთავარი, რუსეთის ერთ-ერთ ეპარქიულ კათედრაზე დაენიშნათ, სადაც იგი, თავისი პატრიოტული საგანმანათლებლო მოღვაწეობით, შეძლებდა სარგებლობა მიეტანა მრევლისთვის, გაგზავნეს ენობრივად მისთვის უცხო მხარეში, სადაც ძალა არ შესწევს გამოადგეს სხვა ენით მოლაპარაკე სამწყსოს. რა მოხდება მაშინ თუ რელიგიური ფანატიკოსები თავიანთ მუქარას შეასრულებენ? ვის დააწვება ცოდვად უდანაშაულო ეპისკოპოსის სისხლი? მათ გამომგზავნებს ხომ არა? „უპირველესთა“ მრჩევლები ყველაფერში მას დადებდნენ ბრალს: „რა რჯიდა, რომ არ დაგვიჯერა“.

მოძღვარ ვოსტორგოვის სიტყვებით, ქართველებს საეკლესიო ავტოკეფალიის მოპოვება იმიტომ უნდათ, რომ ეს იქნებოდა საქართველოს პოლიტიკური დამოუკიდებლობის პირველი ნაბიჯი. ვოსტორგოვი მიუთითებს ამას წინათ გამოცემულ რუსული რევოლუციის ბროშურაზე. აქ უდავოდაა დამტკიცებულია იაპონელი სამხედრო აგენტ აკაშის კავშირი სტოკჰოლმში ქართველ სეპარატისტთან, რომლის გვარია დეკანოზი. აკაშის დახმარებით, დეკანოზმა მოახერხა კავკასიაში ჩაეტანა და გადმოეტვირთა დიდი რაოდენობის იარაღი.

ქართველ, სომეხ, რუს და სხვა რევოლუციონერებს იარაღი რომ შემოაქვთ და ბომბებს ამზადებდნენ, ეს ვოსტორგოვის გარეშეც ცნობილია ყველასთვის და სახელმწიფო გამგებლობას ექვემდებარება, მაგრამ რევოლუციონერები, რომლებიც ადამიანებს ჰკლავენ, რომ ქართული ეკლესიისა და წმინდა კანონების უფლებებს იცავდნენ და მხედველობაში ჰქონდათ მართლმადიდებელი ეკლესიის მაღლა დაყენება, ამაზე მხოლოდ ქართული ეკლესიის მტრები და საეკლესიო კრების კომისიის წინდაუხედავმა წევრებმა იფიქრონ.

მაღალი სასულიერო წოდების მამებო, აბა, თქვენ იცით, მისდიეთ პოლიტიკას, წადით კადეტთა ბანაკში, დაანგრიეთ ეკლესია, აამხედრეთ ხალხები რუსეთის წინააღმდეგ, ჩაიდინეთ ძალადობა და მართლმადიდებელ ქართველებს ცილი დასწამეთ „რუსულ კრებაზე“. თქვენ უკვე დაკარგეთ 200 ათასი მართლმადიდებელი, რომლებიც რომის პაპისა და იეზუიტების ქუსლებქვეშ დადგნენ, დაჰკარგეთ მილიონზე მეტი ადამიანი, რომლებიც განუდგნენ ყოველგვარ სარწმუნოებას, დაჰკარგავთ საქართველოსაც. იქ, სადაც სიყვარული არაა, სადაც ქადაგებენ ძმათმოძულეობას, სიმართლეც არ არის; იქ მხოლოდ სიცრუე და ძალადობა მეფობს. მაგრამ ერთი რამ არ დაგავიწყდეთ: საქართველო ღვთისმშობლის წილხვედრილია, რომ ამ ქრისტიანულ და მრავალტანჯულ ეკლესიას დიადი დამცველი ჰყავს მსოფლიო ქრისტიანობის სახით, ჰყავს წმინდა წამებულთა და ღვთის წინაშე აღმსარებელთა დიადი გუნდი. და როგორი მზაკვრობანიც არ უნდა ჩაიფიქროთ რუსი ეგზარქოსებისა და სასულიერო უწყების მიერ გაძარცული ეკლესიის მიმართ, თქვენ ვერ შეძლებთ მის დათრგუნვას. თქვენ საქართველოში მართლმადიდებელ ეკლესიასთან განხეთქილებაში აღმოჩნდებით. თქვენ და არა ქართველები, რომლებიც იცავენ თავიანთი ეკლესიის ავტოკეფალიას, რაც აღმოსავლეთის ყველა ეკლესიის მიერაა აღიარებული!

წინასაეკლესიო კრების კომისიაში თუ როგორ ხდება ქართველ ეპისკოპოსებზე დაწოლა, იქიდან ჩანს, რომ პროფესორები მარი და ცაგარელი და მათთან ერთად ორთავე ქართველი ეპისკოპოსი, არაერთხელ იმუქრებოდნენ კრებას დავტოვებთო და ბოლო ორ სხდომას არცერთი არ დასწრებია.

„ჩვენს მონაწილეობაზე სიტყვის თქმაც ზედმეტია, - ამბობდა პროფ. მარი, - როცა აქ ისეთი საყოველთაოდ ცნობილი ამბების დაცვა გვიხდება, როგორიცაა: რომ ქართული საეგზარქოსო ქართული ეკლესიის გაგრძელებაა, რომ ეგზარქოსმა ქართული ენა უნდა იცოდეს. შეიძლება, აქ რაიმე დაიცვა სერიოზულად, თუნდაც ისეთი ფაქტები, რომ საქართველოში (იმერეთში, გურიაში და ა. შ.) მართლმადიდებელი მოსახლეობა მხოლოდ ქართველები არიან? ბოლოს, აწყობს კი ხელს უსამღვდელოესობა ლეონიდეს დაიცვას ქართული საეკლესიო ავტონომიის საკითხი, როცა მის პოლიტიკურ სეპარატიზმზე არიან დაეჭვებულნი? მოწინააღმდეგის მდგომარეობის უარყოფა შეიძლება, მაგრამ არ შეიძლება იმის თქმა, რომ ამა და ამ მოწინააღმდეგეს ადამიანური ნაკლოვანებები აქვს. ქართული ეკლესია, რომელმაც ყველაზე საშინელ პოლიტიკურ გამოცდაში სრული სიწმინდით გამოატარა მართლმადიდებლობა, ახლო უნდა იყოს ყოველი მართლმადიდებლის გულთან, აქ კი ეჭვობენ, საჭიროა თუ არა ქართული ენის შესწავლა, და ხომ არ მიგვიყვანს ეს სეპარატიზმთან?“

„ქართული ეკლესიის საკითხი, - შენიშნა მოძღვარ ბუტკევიჩს პროფესორმა ცაგარელმა, - განხილული უნდა იქნას არა მარტო პოლიტიკის, არამედ ეკლესიის თვალსაზრისით. ამისგან მომდინარეობს ყველა ჩვენი შეცდომა. პროფ. მარი პროტესტს აცხადებდა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის დამცველთა მიმართ მოძღვარ ბუტკევიჩის წიგნში ნახმარი სახელწოდების „სეპარატისტების“ წინააღმდეგ. საქმე ეხება არა სეპარატისტებს, არამედ „ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიას, რომელიც სრული დაშლის მდგომარეობამდე მიიყვანეს“. ცრუობენ, როცა ამბობენ, რომ „ავტოკეფალიის საკითხი წამოიჭრა ნაციონალური დამოუკიდებლობისათვის პოლიტიკური ბრძოლის ნიადაგზე. არა! იგი გამოწვეულია თვით საეკლესიო ცხოვრებით. მშობლიური ეკლესიის აღორძინების. დაცემის მდგომარეობიდან წამოყენების სურვილმა წარმოშვა ყველაზე მეტად სერიოზული ადამიანების გონებაში რუსი ეგზარქოსების ძალოდობითა და უკანონობით დაკარგული ავტოკეფალიის დაბრუნების იდეა. „ნუ უარვყოფთ ნაღვლიან ფაქტებს“, რომ „რუსულმა სახელმწიფომ მართლმადიდებელი ქართველი ხალხის დაჩაგვრით ვერ გაამართლა ნათელი მოლოდინი და ახლა მის დამუხრუჭებას ემსახურება...“ მიუკერძოებლობა გვაიძულებს დავეთანხმოთ, - აცხადებს ავტოკეფალიის ერთ-ერთი მოწინააღმდეგე, - რომ ეს მოვლენები შემთხვევით ხდებოდა და უნდა ავხსნათ დროითა და პიროვნებებით და სხვ.“ თურმე ყველა ბოროტება, რომელსაც ქართული ეკლესიის წინააღმდეგ ჩადიოდნენ რუსი ეგზარქოსები, შემთხვევითი ყოფილა! უცნაური დაცვაა!

„ავტოკეფალია რომ მივცეთ, რუსები განაწყენდებიან“, - აცხადებს ეგზარქოს ალექსის ყოფილი საეგზარქოსოს მოძღვარი-ადმინისტრატორი, - ახლა ხომ ამიერკავკასიაში ბლომად არიან რუსები...“

მაგრამ ქართველები არაქართულ გუბერნიებზე ხომ არ აცხადებენ პრეტენზიებს, თბილისის გუბერნიებში კი, სექტანტების ჩაუთვლელად, რუსების 11% მოდის, ხოლო მართლმადიდებელი ქართველები და ოსები 85% შეადგენს. თუ რუსებს სურთ თავიანთი ეპისკოპოსები ჰყავდეთ, ქართველები წინააღმდეგობას არ გაუწევენ. „ფოთი, ბათუმი, სოხუმი, ახალციხე რუსებმა იარაღით დაიპყრეს და რუსეთს შეუერთეს. ამ საზღვრებში ცხოვრობენ არაქართველი მართლმადიდებელი ტომები“ (?!) - აცხადებს ყოფილი მოძღვარი-ადმინისტრატორი. „რატომ შევლენ ისინი ავტოკეფალურ ქართულ ეკლესიაში?“ „ქართველებმა ისინი გააქრისტიანეს და მათი მართვის უფლება აქვთ“, - უპასუხა გაუთლელ ხუცესს უსამღვდელოესობა კირიონმა. ყველა ჩამოთვლილი ქალაქი საქართველოს მიწაზე დგას და დასახლებულნი არიან ქართველებით. ამ ქალაქებზე ხელშეუვალი უფლება აქვს რუსეთს და არა რუსულ ეკლესიას, რომელიც წმინდა კანონებით უნდა ხელმძღვანელობდეს. „განა ბერძნული სამწყემსოები, რომლებიც ყარსის ოლქში 70-ია, თბილისის გუბერნიაში - 15, ქართველების მიერ ქრისტიანებად მოიქცნენ?“ - მიმართავს მოძღვარი ვოსტორგოვი უსამღვდელოესობა კირიონს.

„რაკი ისინი ქართული ეკლესიის მიწაზე ცხოვრობენ, მას უნდა მიეკუთვნონ!“ - უპასუხა უსამღვდელოესობა კირიონმა.

„მაგრამ ქართული ეკლესიის მიწა სახელმწიფოს შეადგენს სახელმწიფოში! მაშინ ჩვენ, ღმერთმა უწყის, საით წავალთ“. - თქვა ავტოკეფალიის დაუძინებელმა მოწინააღმდეგემ. „ბერძნები წინათაც ცხოვრობდნენ ქართული საკათალიკოსოს საზღვრებში“, - უპასუხა ეპისკოპოსმა, - „მათთვის დაარსებული იქნა ახტალის ეპარქია“. აქ კი ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის მოწინააღმდეგემ ხმა ჩაკმინდა. მაგრამ მაინც არ მოისვენადა განაცხადა: „1904 წლამდე საქართველოში ერთი სიტყვაც არ თქმულა ავტოკეფალიის შესახებ“. სინამდვილეში ქართველები 1881 წელსა (იხ. გაზეთი „ვოსტოკ“) და უფრო ადრეც ლაპარაკობდნენ. უსამღვდელოესობა სტეფანეს და ორი მოძღვრის მოწმობანი არასაიმედოა! ქართველებს შეუძლიათ ქართველების, ოსებისა და აფხაზების გარუსების ათასობით ფაქტი ჩამოთვალონ, მაგრამ თვით ქართველებს ამ საქმეში ბრალი არ მიუძღვით. რუსული იერარქიის მიერ დაჩაგრულებსა და დამონებულებს, სად შეეძლოთ ვინმეზე ძალადობა, ვინმეს გაქართველება, ტყუის მოძღვარი-პოლიტიკოსი - გამრუსებელი. დაე გაიხსენოს, 1892 წ. რუსმა ეპისკოპოსმა აგაფოდორმა როგორ მონათლა თითქმის ათი ათასზე მეტი აფხაზი, რომელთა ენა მან არ იცოდა და არც მონათლულებმა იცოდნენ რუსული ენა; ეს ხომ უხეში მოტყუება იყო, რომელიც იმით დამთავრდა, რომ უსამღვდელოესობამ მიიღო სამ მილიონამდე მრევლი და თითქმის 25000 მან. ყოველწლიური შემოსავალი, ხოლო აფხაზებმა დაივიწყეს რა ნათლობის სახელები, ისევ მაჰმადიანებად დარჩნენ. 20 წელი მართავდნენ სოხუმის ეპარქიას ეპისკოპოსები და იმით გამოიჩინეს თავი, რომ სულ დაშალეს მართლმადიდებლობა, რომელიც 35 წლის განმავლობაში აღადგენდნენ აფხაზური ენის მცოდნე ქართველი ეპისკოპოსები და ქართველი მისიონერები. თბილისში რომ 50 ათასი მართლმადიდებელი რუსია, მოსახლეობის აღწერით ეს არ ჩანს. თუ გამოვრიცხავთ სექტანტებსა და ჯარს, მაშინ თბილისში 54 ათას ქართველზე 20 ათასი სული რუსიც არ მოვა. საეჭვოდ მიიჩნიეს სტატისტიკური მონაცემებიც იმის შესახებ, რომ საქართველოში 82 ათასი ოსია. 1897 წ. აღწერის მიხედვით, საქართველიში 67 ათასი ოსი აღმოჩნდა. სულ სიცრუე, სიცრუე და სიცრუე!

მოძღვარმა ვოსტორგოვმა, სხვათაშორის, განაცხადა, რომ 1878 წ. „ტრაპიზონის ეპარქიიდან ყველა ბერძენი რუსეთში გადასახლდა“, სინამდვილეში გადასახლდა მხოლოდ 30 ათასი. ტრაპიზონოს ეპარქია არა მარტო არსებობს, არამედ 1902 ქ. გაიყო ორად - ტრაპიზონოსა და როდოპოლისის ეპარქიებად; გვაცნობენ აგრეთვე 18 სომხური სოფლის მიერ მართლმადიდებლობის მიღებაზე, მაგრამ ამვე დროს აჩუმათებენ მათი უმრავლესობის განდგომას. ბერძნულ ეკლესიაზეც სხვადასხვა მონაგონს ჰყვებიან. ალექსანდრიის ეკლესიაში, ამბობს ანაფორიანი მოძღვარი, 1848 წ. იყო 70 ათასი მართლმადიდებელი, 3 მიტროპოლიტი, 9 არქიეპისკოპოსი, ხოლო 1855 წ. - მხოლოდ 14 ათასი მართლმადიდებელი და 2 ტიტულიანი მიტროპოლიტი“, ასე იწერება ისტორია. სინამდვილეში ალექსანდრიის ეკლესიაში 1848 წ. იყო ერთი მიტროპოლიტი და 14 ათასი ოჯახი და არა სული; 1855 წ. - 6 სამიტროპოლიტო. ამჟამად ალექსანდრიის ეკლესიაში 175 ათასამდე მართლმადიდებელია...

„ეგზარქოსების ხელისუფლების აქტიური გამოხატულება, - ამბობს ეპისკოპოსი ლეონიდე, - ძირითადა გამოვლინდა, „დევნაში ყოველგვარი ქართულისა“. განა ეს სიმართლე არაა? 1894 წ. რატომ დაკეტეს მთელი წლით თბილისის სემინარია და რატომ გამორიცხეს იქიდან 87 აღსაზრდელი, ისე რომ მათ არ დაუტოვეს რომელიმე სასწავლო დაწესებულებაში შესვლის უფლება? თანაც გარიცხულები, ეგზარქოსის თხოვნით, ადმინისტრაციის მიერ გასახლებულნი იქნენ თბილისიდან.

1905 წ. სამუდამოდ დაიხურა იმერეთ-სამეგრელოს სემინარია ქუთაისში. სემინარიის აღსაზრდელებს ბევრჯერ აყენებდა შეურაცხყოფას სემინარიის რექტორი არქიმანდრიტი სილვესტრი, რომელმაც სემინარია გაავსო სხვადასხვა სემინარიებიდან გამოდევნილი რუსი აღსაზრდელებით; სწორედ ამათ ჩაუნერგეს ქართველ სემინარისტებს სოციალისტთა მოძღვრება. დაჭმუჭნეს რექტორის მიტრა. ტრაპეზიდან გადმოაგდეს წმინდა სახარება. გარიცხული იქნა 300-მდე სემინარისტი. სემინარისტები რუსულ სემინარიებში უფრო მეტად უპატიოდ იქცეოდნენ, მაგრამ არცერთი სემინარია სამუდამოდ არ დახურულა. ახლაც კარგად გრძნობენ თავს და თავიანთ მოსწავლეებში სოციალიზმს, ურწმუნოებასა და ათეიზმს ნერგავენ. რუსი მასწავლებლებიდან, მაგალითად, ისეთები, როგორიცაა ნედელსკი, ქართულ სამღვდელოებას „არამზადულს“ ეძახოდნენ. ძმათმოძულეებისა და შეუწყნარებლობის მსგავსი მაგალითები, ეპისკოპოს ლეონიდეს თქმით, ცოტა როდი იყო. ქართველ ერს შეურაცხყოფდნენ რუსი ეგზარქოსებიც, სემინარიის რექტორებიცა და ინსპექტორებიც და მასწავლებელთა სხვა პერსონალიც. თუ წინასაეკლესიო კრების კომისიაში ცოტას მოეკრა ყური ამის შესახებ, სამაგიეროდ, ეს კავკასიაში მცხოვრებმა ქართველი ხალხის ყველა მეგობარმა იცის.

ეგზარქოს ალექსის დროს ქართველ ეპისკოპოსებს, როგორც ეს იმერეთის მეუფემ განაცხადა, საკუთარი სემინარიის მართვის უფლება არ ჰქონდათ, რადგანაც რექტორი უგულვებელჰყოფდა თავის მღვდელმთავარს, თუკი ეგზარქოსი ალექსი „არ ბრძანებდა მის სემინარიაში შეშვებას“, ხოლო საეგზარქოსოს საეკლესიო-სამრევლო სკოლების ზედამხედველი ქართველ მღვდელმთავრებზე უფროსობდა. ბაქოში დეკანოზმა იუზვიცკიმ უსამღვდელოესობა კირიონი ტაძარში არ შეუშვა და ცხირწინ მიუხურა კარები. რა თქმა უნდა, ამისთვის იგი დააჯილდოვეს. სიმართლეს ამბობს უსამღვდელოესობა ლეონიდე, რომ „რუსულ საეკლესიო მმართველობას რუსეთისადმი ერთმორწმუნე ხალხების მხოლოდ ჩამოშორებისა და შიშის გრძნობის აღძვრა შეუძლია. ტყუილად ხომ არ აქცია ზურგი დღევანდრელ რუსეთს ბერძნებმა, რუმინელებმა, სერბიელებმა. რუსეთმა დაივიწყა აღმოსავლეთის მართლმადიდებელი ხალხების წინაშე დადებული ვალდებულებები. ამიტომაცაა, რომ ყველა უბედურება და ფათერაკი დაატყდა თავს. სიმართლისათვის ღმერთი არ სჯის.

უსამღვდელოესობა სტეფანემ, რომელიც ქუთაისში იმერეთის სემინაარიის რექტორობის დროს განსაკუთრებით გამოირჩეოდა (ჟანდარმერიის წინაშე დაასმინა მცხოვანი და დამსახურებული დეკანოზი ღამბაშიძე), ვინც რუს ეგზარქოსებს მფარველობდა და იცავდა, განაცხადა, რომ „მხოლოდ რუსებს შეუძლიათ მიუკერძოებლად გაარჩიოს ამდენი სხვადასხვა ხალხის ინტერესების შეჯახების მიზეზები, მიუკერძოებლად გაანაწილოს მათი გავლენის სფერო; თანაც უნდა გვახსოვდეს, ის უზარმაზარი თანხა, რომელსაც რუსული ეკლესია ყოველწლიურად გასცემს თავისი საშუალებებიდან (?!) (800 ათას მანეთამდე წელიწადში) ამიერკავკასიის მართლმადიდებლური ეკლესიის შესაწევნად. ცრუ ლაპარაკი ვერ აცხონებს მეუფე სტეფანეს. მეუფემ უნდა იცოდეს, რომ ბერძნები, ოსები, აფხაზები ქართველი კათალიკოსების დროსაც ცხოვრობდნენ, მათზე ლოცულობდნენ და თავიანთ მშობლიურ ენაზე ასრულებდნენ ღვთისმსახურებას, რომ ქართველი კათალიკოსები და ეპისკოპოსები ყოველთვის და ყოველდროს სრულიად პირუთვნელად ექცეოდნენ თავიანთ მიწაზე მცხოვრებ ყველა ტომსა და ხალხს, არ ართმევდნენ ბერძნებს ეკლესიებსა და მონასტრებს და არც რუსებსა და არც სხვა გადმოსახლებულებს არ გადასცემდნენ. უსამღვდელოესობა სტეფანემ არ უნდა ილაპარაკოს რუსთა პირუთვნელობაზე. დე, მეუფემ გაიხსენოს, როგორ ეპყრობოდა იგი ქართველ მასწავლებელთა პერსონალს, როდესაც იგი ქუთაისისა და თბილისის სემინარიებში რექტორობდა.

„რუსული ხაზინა, - ამბობს მოძღვარი ვოსტორგოვი, - ჩამორთმეული ადგილ მამულების სანაცვლოდ ქართულ ეკლესიას ყოველწლიურად უხდის 125 000 მანეთს. შევნიშნავთ, რომ ეს მიწები 140 მილიონ მანეთადაა შეფასებული და სირცხვილით როგორ არ იწვიან ეს ქართველმოძულენი, როცა ქართულ ეკლესიას საყვედურობენ და მას უმადურობას აბრალებენ! რატომ გაძარცვეს ქართული ეკლესიები რუსმა ეგზარქოსებმა ისიდორემ და ევსევმა და რატომ არ უბრუნებენ სახელმწიფო ადგილ-მამულებს ქართულ ეკლესიას, როცა სომხურ-გრიგორიანულ ეკლესიას დაუბრუნეს? ეს კითხვა უპასუხოდ რჩება. რასაც ამჟამად ქართული ეკლესია რუსეთის სახელმწიფო ხაზინიდან ღებულობს, მისი საეკლესიო ქონების შემოსავლების 1% არ შეადგენს.

„ეგზარქოსულმა მმართველობამ, ამბობს უსამღვდელოესობა ლეონიდე, ძირი გამოუთხარა რუსი ეგზარქოსებისადმი ხალხის ნდობას და საერთოდ რუსულ სამღვდელოებას, და ხალხი მართლმადიდებლობას ჩამოაშორა, ქართველებში მართლმადიდებლობიდან გამოყოფისა და კათოლიკურ უნიაზე გადასვლის აზრიც კი წარმოშვა“...

ქართველი ეპისკოპოსები, „დაწოლით სინოდალური კანტორისა“, რომლის წევრებიდან უმრავლესობა რუსები იყვნენ „უბრალოდ წამებულებად ჩაითვლებიან“. უსამღვდელოესობა კირიონი ჩიოდა, რომ ქართული ეკლესიების წარმომადგენლებს გაზეთებში ლანძღავენ. ამაზე მოგილევის კირ-სტეფანემ მკვახედ შენიშნა, რომ „ლანძღავენ „პატიოსანი პირები“, რომლებიც „თქვენ შგიძლიათ სასამართლოთი შეავიწროვოთ“. მაგრამ ამაზე მეუფე კირიონმა ღირსეულად უპასუხა: „არც თუ ისე კერძო პირები არიან...“ მეუფეს გაზეთებში ჰკილავდა და ლანძღავდა საეკლესიო კრებულის კომისიის ერთ-ერთი წევრი, დანარჩენი წევრები კი ლოცავდნენ მლანძღველს. „როცა ქართული მღვდელმთავრობა დაიწყებს არაქართველი ტომების გაქართველებას, - ამბობს ქართველთა მოძულე კირ-სტეფანე - ატყდება საერთო შფოთი“. მაგრამ ქართულ სამღვდელოებას ეს დღემდე არ გაუკეთებია, არ იცავდა და შემოინახა სახვადასხვა ხალხები, როგორიც არიან ბერძნები, ოსები და აფხაზები, სხვა მართლმადიდებელნი (თუ რუსებს გამოვრიცხავთ) საქართველოში არ არიან.

„მთელი ასი წლის მანძილზე რუს ეგზარქოსებზე ჩივილი ფერკმრთალდება იმ მოთქმის წინაშე, სოხუმიდან რომ ისმის“ უსამღვდელოესობა კირიონის გამო, - აცხადებს მისი უბოროტესი მტერი და ამასთან ერთად მიმართავს ფაქტებს, რომლებიც თითქმის მის მიერ იყო გამოქვეყნებული გაზეთებში. „დაიწყეს ქართველების (?!) დანიშვნა სოხუმის ტაძარში, მოსახლეობაში გროვდება შუამდგომლობის ხელმოწერები ამ ტაძარში ღვთისმსახურების შემოღების შესახებ“. რა არის აქ დანაშაულებრივი? სოხუმში ხომ ქართველები უფრო მეტია, ვიდრე რუსები, რომლებსაც იქ თავიანთი ეკლესიები აქვთ. ხოლო ქართველებს - არა. ანდა, შეიძლება სტატისტიკური მონაცემები და მოსახლეობის აღწერა იტყუება? ქართველი ეპისკოპოსისგან ითხოვენ რუსული ენის ცოდნას, რუსისგან ქართულიენის ცოდნას - არა!

მოძღვარი ვოსტორგოვი თავის მოხსენებით ბარათში ქარტული ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ იმოწმებს ნ.ნ.დურნოვს, რომელიც ქართველ ეპისკოპოსებზე უფრო თანმიმდევრული იყო, როცა დაჟინებით მოითხოვდა ორი საკათალიკოსოს აღდგენას“. როგორც ცნობილია ნ.ნ.დურნოვო დაჟინებით კი არ მოითხოვდა, არამედ ორი საკათალიკოსოს აღდგენის მომხრე იყო. საეკლესიო საქმეებში იგი პოლიტიკას არ მისდევს, ხოლო რუსეთის სახელმწიფოს 1.500.000-მდე რუსეთის სულიერად მონათასავე ხალხის ეკლესიის ავტოკეფალია თუ აშინებს, დაე იყოს ორი: ივერიის, თბილისის გუბერნიის ფარგლებში, ორი დამოუკიდებელი სამთავრო - გორის და ალავერდი-ბოდბის ეპარქიებით, ორი რუსული და ბერძნული საქორეპისკოპოსოთი, მცხეთისა და ივერიის უნეტარესი არქიეპისკიპოსის მეთაურობით და იმერეთ-სამეგრელოს საკათალიკოსო ქუთაისის, ბათუმის გუბერნიის და სოხუმის ოლქის ფარგლებში, ჭყონდიდისა და გურიის-ჯუმათის ორი ეპისკოპოსით. რუს მართლმადიდებელ მოსახლეობას, მათი რიცხვი 10 ათასამდე ძლივს რომ აღწევს, შეუძლიათ დარჩნენ ქართული ენის მცოდნე ქართველი ეპისკოპოსის მორჩილებაში; მაგრამ, ამასთანავე, იგი გამოყოფილი უნდა იყოს განცალკავებულ საბლაღოჩინოდ. ასეთი დაყოფა მატერიალური თვალსაზრისითაც სასარგებლოა, რადგანაც საჭირო იქნებოდა მხოლოდ 2 სასულიერო სამმართველო, ეპისაკოპოსები კი შეინარჩუნებდნენ კანცელარიას და უფლება ექნებოდათ თავიანთ საეპისკოპოსოში დაენიშნათ მღვდლები და სხვ.

ქართული ეკლესიისათვის ავტოკეფალიის ან აღიარებას ითხოვს წმინდა კანონები, რომლის უგულვებელყოფისა და დარღვევის უფლება რუსულ ეკლესიას არ აქვს. ორივე ეკლესია ახლო ურთიერთობაში უნდა იყვნენ და ისე გაერთიანდნენ, რომ მათ შორის მარადიული სიყვარული, მშვიდობა, მეგობრობა და ერთიანობა იყოს.

მაგრამ ამაზე უნდა ზრუნავდეს არა ჩვენი სამეურვეო და ჩვენს მიერ დარღვეული ქართული ეკლესია, რომელიც ვერსად ვერ პოულობს მფარველს, არამედ რუსული ეკლესია, რომელსაც დანაშაული მიუძღვის თავისივე უფროსი დის ჯვარმოსილი ქართული ეკლესიის ფათერაკებსა და უბედურებაში.

წინასაეკლესიო კრების კომისიაში განხილულმა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხმა ყველა პირუთვნელი წევრი დაარწმუნა, რომ სამთავრობო სინოდი არღვევს ივერიის ეკლესიის უფლებებს. ავტოკეფალიის მოწინაარმდეგეთა მოსაზრებებმა არა მარტო ვერ გაუძლეს კრიტიკას, არამედ თვით მათი გამოკვლევები, ნაწილობრივ, მათ მიერ მოგონილ ყალბ საბუთებზე დაფუძნებული აღმოჩნდნენ. წინასაეკლესიო კრების კომისიის არც ერთ წევრს არ გახსენებია „ქართული ეკლესიის რუსულ ეკლესიასთან ნებაყოფლობითი შეერთების აქტი“. პირიქით, დამტკიცებული იქნა სახელმწიფო სინოდის მიერ ქართული ეკლესიის მოძალადეობრივი, არაკანონიკური დაპყრობის ფაქტი“, გენერალ ტორმასოვისა და სხვა სამხედრო და სამოქალაქო ჩინოსნების განკარგულების თანახმად, სახელმწიფო სინოდს, როგორც ეს ეპისკოპოსის კირიონის მოხსენებითი ბარათიდან ჩანს: „არ სურდა შერიგებოდა საქართველიში თავისი დამოუკიდებელი კათალიკოსის არსებობის შესაძლებლობას. იმპერატორ პავლე I წყალობის სიგელში კი ნათლადაა ნათქვამი „არ შეეხოთ ქართული ეკლესიის პრივილეგიებს...“

ეკლესიის ისტორიაში ავტოკეფალიის გაუქმების არაერთი შემთხვევა ყოფილა - პეჩი სერბიის, ოხრიდის, მაგრამ ეს ეკლესიები კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს თავიანთი მღვდელმთავრების საეკლესიო კრების დადგენილების შემდეგ შეუერთდნენ, რაც არ მომხდარა ქართული ეკლესიის მიმართ. ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის მოწინააღმდეგეებს, უპირველეს ყოვლისა, მხედველობაში უნდა ჰქონოდათ, რომ ოდითგანვე ავტოკეფალური ეკლესიის მართვა მხოლოდ წმინდა კანონების თანახმად შეიძლება და არა მისი საწინააღმდეგო მოქმედებით, რაც კირ-„უპირველესმა“ - კარგად უნდა იცოდეს. ძალა და უცოდინარობა უფლებას არ წარმოადგენს.

სამთავრობო სინოდის ალექსანდრე პირველისადმი 1811 წ. წარდგენილ მოხსენებაში „მინიშნებაც კი არ ყოფილა იმ საეკლესიო კანონების არსებობის შესახებ, რომლებიც კრძალავენერთი მთავარი ეკლესიის დამორჩილებას მეურე ასეთივე ეკლესიისადმი. სინოდის განკარგულება არღვევს მთელ რიგ ზოგადსაეკლესიო კანონებს, რომლებიც მკაცრად იცავენ უფლებათა ხელშეუხებლობას და საეკლესიო სფეროს, პატრიარქების, ეპისკოპოსების და პრესვიტერიანელების პრივილეგიებს. ეგზოტიკური სამოქალაქო ხელისუფლების დამყარება რომ ვერ ამართლებს ქვეყანაში ეგზოტიკური საეკლესიო მმართველობის შემოღებას, ჩანს საყოველთაოდ ცნობილ III მსოფლიო საეკლესიო კრების 8 წესიდან, რომლებიც კიპროსის ეკლესიას შეეხება და სავსებით მიესადაგება ქართული ეკლესიის მდგომარეობას XIX საუკუნეში...“

„პავლე I (1801 წ. 18 იანვარი) და ალექსანდრე I (ამავე წლის 12 სექტემბერი) ბრძანებულებებში ართი სიტყვაც არაა ნათქვამი ქართული ეკლესიის რუსული ეკლესიისადმი დამორჩილების ან შეერთების შესახებ“. სინოდის ანტიკანონიკური განკარგულებით დარღვეული იქნა არა მარტო მსოფლიო საეკლესიო კრების, არამედ ქართული ეკლესიის ადგილობრივი კრებების დადგენილებანიც, ისე როგორც საქართველოს სამოქალაქო კანონები, რომლებიც მაშინ სინოდის გადაწყვეტილებით მოქმედებდნენ...“ „რუსული საეკლესიო ხელისუფლების განკარგულებით ქართული ავტოკეფალური ეკლესიის სფეროს, მით უმეტეს სამოქალაქო ხელისუფლების, დამორჩილებას, ან შეერთებას, ადგილი არ უნდა ჰქონოდა. ამისთვის აუცილებლად იყო საჭირო მთელი ივერიის ეკლესიისა და ხალხის საკრებულოს ანუ უმაღლესი სამღვდელოების, კრებისა და დადგენილება მსოფლიო საეკლესიო კრებისა, რომლის წევრადაც IV საუკუნიდან ითვლება ეკლესია ივერიისა...“

„უძველესი ივერიის საკათალიკოსოს გაუქმება, მეფის ვაჟისა და ძმის, იშვიათი თვისებების მქონე, საზოგადოების მიერ ფრიად პატივცემულ, სამისდღეშიოდ კათალიკოსად არჩეულ 46 წლის ანტონ II დამხობა და რუსეთში გაძევება, სადაც მან კიდევ 19 წელს იცოცხლა, ბევრი საეკლესიო დადგენილების დარღვევა იყო.

სიმართლისმოყვარე და ეკლესიის კეთილმსახური ქომაგები მტკიცედ დგანან ივერიის ეკლესიის უფლებების დასაცავად, ქედს იხრიან მისი გმირობებისა და ქრისტეს წამებათა წინაშე. ყველაფერი ეს ჯვარმოსილმა ეკლესიამ თავისი გმირობებითა და წამებანით აღბეჭდა მთელი 12 საუკუნის მანძილზე. მან იცის, რა აქვს სადიდებელი და რით იამაყოს. რომ არ ყოფილიყო ბერძნული და ქართული ეკლესიები, არც იქნებოდა რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიაც. ისეთი დიადი ეკლესიისადმი, როგორიც ქართული ეკლესიაა, ჩვენ ქედის მოხრა, თაყვანისცემა და პატივისცემა გვართებს, უნდა დავემხოთ მისი დიდი წმინდანების წინაშე; არ უნდა შევურაცხყოთ, ისე, როგორც აკეთებდნენ უვიცი, უკეთურად აღზრდილი წინასაეკლესიო კრების კომისიის ზოგიერთი წევრი. ასე გვგონია, რომ მათ ღმერთი დაავიწყდათ.

ჯერ კიდევ არსებობს ქართული საეკლესიო საკითხის სამართლებრივი გადაწყვეტის გზა - გზა ურთიერთშეთანხმებისა, ე.ი. სიყვარულზე, ნდობაზე, კანონიკური უფლების სიმართლეზე დაფუძნებული ურმხრივი აქტისა. მაგრამ ამ გზას ამაყი და პატივმოყვარე სამთავრობო სინოდი არ დაადგება. იგი დაელიდება ქართული ეკლესიის განხეთქილებას და სანამ უფრო ადრე მოხდება ეს, მათდა სასიამოვნოდ, რომლებიც ქართველებს სეპარატიზმსა და ღალატში სდებენ ბრალს, მით უფრო უკეთესი იქნება წმინდა ეკლესიის მტრებისთვის. ივერიის ეკლესია თავისი შვილების კეთილმსახურებით, რწმენითა და ზნეობით უფრო იფურჩქნება.

„წინასაეკლესიო კრების კომისიამ ისე დააყენა საქმე, ამბობს უსამღვდელოესობა ლეონიდე, რომ ქართველებს პირდაპირი და განსაზღვრული მითითება მიეცათ მასზე, რომ რწმენის, სინდისისა და საეკლესიო მართვის თავისუფლებას, რომლითაც დაუბრკოლებლად ტკბებიან მათი მეზობლები - სომხები, კათოლიკები, მაჰმადიანები და სხვები, მოიპოვებენ გაბატონებულ რუსულ ეკლესიასთან ყოველგვარი ანგარიშისა და კავშირის გაწყვეტით. და ეს, სამწუხაროდ, ასე მოხდება; ქართული ეკლესიის რუსულ ეკლესიასთან განხეთქილება აუცილებლად მოხდება. თუ რუსული ეკლესია არ მოუსმენს თავისი უფროსი დის კანონიერ სურვილებს და საეკლესიო ერთიანობის ინტერესებისა გამო, არ ადეთანხმება ახლავე დაუბრუნოს მისი პირვანდელი მართველობის წყობა. ეს აზრი კანონიკურად განავითარა კანონისტმა ნ.ა.ზაოზერსკიმ: „სხვადასხვა ადგილობრივი ეკლესიების თავისთავადობას, რომლებიც შეადგენენ ერთიან მსოფლიო ეკლესიას, გააჩნია თავისი საფუძველი, როგორც საღვთო წერილებში, ასევე თვით ეკლესიის უპირველეს საკანონმდებლო აქტებში. ეკლესიის დამაარსებელმა თავის მოციქულებს უბრძანა სახარება ექადაგნათ ყველა ხალხისთვის, ისე რომ არ შეხებოდნენ მათ საზოგადოებრივ წყობას. მოციქულები სხვადასხვა ქვეყნებში აარსებდნენ ადგილობრივ ეკლესიებს და უყენებდნენ მღვდლებს, მათ საშუალებას აძლევდნენ ერთმანეთთან დაემყარებიათ რელიგიური ურთიერთობა ადგილობრივი საზოგადოებრივი პირობების მიხედვით. ამგვარად მოციქულების სიცოცხლეშივე დაარსებული იქნა რამდენიმე ეკლესია სრული დამოუკიდებელი მმართველობით...“

საინტერესოა ქართული ეკლესიის მტრების მოსაზრებანი მისი ავტოკეფალიის შესახებ. ერთ-ერთი ქართველთმოძულე ეპისკოპოსი ყურადღებას მიაქცევს იმას, რომ „ქართულ ეკლესიას რუსულ ეკლესიასთან შეერთებამდე გააჩნდა თავისი ტერიტორიალური საზღვრები, რომლებშიაც იგი ანხორციელებდა თავის ძალაუფლებას ამ ტერიტორიაზე მცხოვრებ მართლმადიდებლური რწმენის ყველა ტომზე“. ახლა სად გაქრა ეს ტერიტორია? ის არ გამქრალა და ქართული ეკლესია „გაერთიანდა რა იმერეთ-აფხაზეთის ეკლესიასთან 1795 წელს, დარჩა იმავე საეკლესიო საზღვრებში, როგორც მანამდე იყო“. რაც შეეხება ამიერკავკასიის 4 არაქართულ გუბერნიას, ქართველებს მათზე არა აქვთ პრეტენზია. რუსულ ეკლესიას შეუძლია თავისთვის წაიღოს ისინი. უსამღვდელოესობა სტეფანემ მშვენივრად იცის, რომელ ავტოკეფალიაზე საუბრობენ ქართველები. მათ არ უნდათ რუსული სისხლით შეძენილი და ქართველებით დაუსახლებელი კავკასია. რაც შეეხება ოსებს, აფხაზებს, ბერძნებს - ისინი თბილისის გუბერნიასა და აფხაზეთში, კავკასიაში რუსების გამოჩენამდე რამდენიმე საუკუნით ადრე ცხოვრობდნენ. ამასთანავე ისინი ქართველების მიერ განათლებული არიან წმინდა სარწმუნოების ნათელით; ხოლო ბერძნებს თავიანთი ეპისკოპოსები ჰყავდათ და შეუძლიათ მომავალშიც იყოლიონ, როგორც კი ქართველებს თავიანთი ეკლესიის ავტოკეფალიას დაუბრუნებენ.

პროფ. მ.ა.ოსტროუმოვი „ამჟამად ავტოკეფალიისთვის ვერ პოულობს ვერავითარ კანონიკურ საფუძვლებს, რადგანაც ისტორიიდან ასი წლის თვითნებური დევნისა და უკანონობის ამოშლა არ შეიძლება. მაგრამ ნუთუ პროფესორი ფიქრობს, რომ ამაზე შეიძლება სამართლის დაფუძნება? „ჩვენ ახლა გამოვდივართ იმ შეხედულებებიდან, რომ არის განსაკუთრებული ქართული სამღვდელოება“, რაც პროფესორმა არ იცოდა, თუმცა რაღაცისა გამო დოქტორის ხარისხი კი მიიღო. „ამ ეკლესიამ როგორ შეძლო თავისი თავის დამოუკიდებლად გამოცხადება და თანაც სარჩელის წარდგენა? რანაირად შეიძლებოდა შექმნილიყო ეს თავისებური ფრაქცია, რომელიც წინაღუდგა რუსულ ეკლესიას, როცა აქამდე საკუთრივ ერთი მხარე - რუსული ეკლესიაა, რომლის შემადგენლობაში განუყოფლად შედის ქართული ეკლესია. ეს იმას ნიშნავს, აცხადებს მ.ა.ოსტროუმოვი, რომ ქართული ეკლესია თავის ფიქრით რუსული ეკლესიიდან გადის. რა უფლებით?“ გადის კანონიკური, ისტორიული და ეთნოგრაფიული უფლებით, რაც ბატონმა პროფესორმა არ იცის. ეს უმეცარი რას ასწავლიდა სტუდენტებს აკადემიაში?..

ამჟამად კავკასიის ადმინისტრაციის სხვადასხვა კუთხის სომხებთან ლაციცის შედეგად (სომხებს ჩუქნიან სკოლებს, ეკლესიებს) ქართველები, რომლებიც სძულთ ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით, უუფლებო და დევნილ ხალხად გადაიქცნენ. სომხების დაშნაკთა რევოლუციურ პარტიას ძალიან სურს კავკასიაში ხელისუფლების აღება და სახელმწიფოსთვის თავის კანონების მიწერა. ბაქოში დაშნაკები უკვე ბატონ-პატრონები გახდნენ და სახელმწიფო სათათბიროში სამი რევოლუციონერი გაგზავნეს. იგივეს გაკეთება აიძულეს ქართველებსაც, რომლებსაც არ დავიწყებიათ 1905 წ. გურიის დარბევა მაჰმადიანი ფანატიკოსის გენერალ ალიხანოვის უფროსობით.

სომხების მფარველობითა და მხარდაჭერით რუსული ადმინისტრაცია კავკასიაში რუსების წინააღმდეგ ამხედრებს ქართველებს, რომლებიც მანამდე სიყვარულითა და მეგობრობით იყვნენ განწყობილნი ყოველი რუსისადმი, ახლა კი საერო და სასულიერო რუს ჩინოვნიკებში მხოლოდ თავიანთ მტრებს ხედავენ. ჯერ კიდევ 1890-იან წლებში რუსი მწერალი ვ.ლ.ველიჩკო კავკასიის ადმინისტრაციას აფრთხილებდა სომეხი რევოლუციონერების თაობაზე, მაგრამ ველიჩკო თავადმა გოლიცინმა თბილისიდან გაასახლა და გაზეთი „კავკაზი“ თავის მეგობარ სომხებს ჩააბარა. სომხებმა ზოგიერთი სომხური რევოლუციონური სიმღერა ქართულ ენაზე გადაიტანეს და ქართველებს აიძულებდნენ ქართულ დღესასწაულებზე ემღერათ. სხვადასხვა დაპირებებით თავბრუ დაახვიეს ქართველებს. კავკასიაში პეტერბურგის დიდი გაზეთის „ზატერიანნის“ ერთი ცნობილი თანამშრომელი, რომელიც მუდამ თავს ესხმის ქართველებს, გარშემორტყმულია სომეხი მეგობრებით. გაზეთს კი მისი სჯერა. ახლა სომხები ცოდვილობენ თბილისში პოლიტექნიკუმის შესაქმნელად, რომელსაც თვითონვე აავსებენ და რუსებსა და ქართველებს შიგ ცხვირს არ შეაყოფინებენ. შორს არაა ის დროც, როდესაც ყველა მიწა სომხების ხელში გადავა (უკვე მოასწრეს გაკოტრებული ქართველი მემამულეებისაგან ასეული ათასი დესეტინის შესყიდვა), ნაფიც მსაჯულთა და ერობის სასამართლო სომხური გახდება და წარმოიქმნება არა რუსული და არა ქართული მეფობა ამიერკავკასიაში, არამედ სომხური. ქართველებს, თათრებს ჯერ კიდევ გული არ გატეხიათ რუსულ სასამართლოზე, მას მეფის სასამართლოს ეძახიან, მაგრამ სომხურ სასამართლოს არავინ არ ირწმუნებს.

რამდენიმე წლის წინ მთავრობამ ახალციხის ქალაქის სათათბიროს მოთხოვა, ადგილი გამოეყო მართლმადიდებელი ტაძრის ასაშენებლად, თანაც ქალაქის ცენტრში ერთ მოტიალებულ ადგილზე მიუთითა. მაშინ სომხეთის სათათბირომ გადაწყვიტა, რომ ეს ადგილი გაეცათ გასართობი დაწესებულებისათვის, ხოლო მართლმადიდებელი ტაძრის ასაშენებლად ხანდაკს იქით გამოჰყო ადგილი, სადაც ნაგავსა და უწმინდურობას ყრიდნენ. მიუხედავად ამისა, ჩვენ სომხებს პატივსა ვცემთ!

მთელი კავკასია ავსებულია პოლონელი, გერმანელი, სომეხი ჩინოვნიკებით, რომლებიც რუსულ საქმეს იმით აკეთებენ, რომ ქართველებზე, როგორც მართლმადიდებლებზე, ღვარძლიანად იყრიან ჯავრს. ჯერ კიდევ ცოტა ხნის წინათ, თბილისში პოლიცმეისტერად იყო ებრაელი ცისი, ხოლო პოლიციის უფროსად მონანიებული რევოლუციონერი ებრაელი გუროვიჩი. ჩვენ კი ყველა ქართველების ღალატზე ვჩივით.

ეკატერინე II, პროფ. ა.ა.ცაგარელის სიტყვებით „ქართული ტომის ხალხების გაერთიანებაში ზარალს კი არა, სარგებლობას ხედავდა, რადგანაც მხოლოდ მტრებს თიშავენ, ხოლო მეგობრებს აერთიანებენ რათა მყარი და საიმედო დასაყრდენი იქონიონ. რუსეთში კი 1885 წლიდან ცდილობდნენ, ოსებისა და აფხაზების ქართველებზე მისისინებას. ისიც კი მოიფიქრეს, რომ სამურზაყანოში (ადგილ-მდებარეობა სოხუმის ოლქში), რომელიც მხედართმთავარ მურზაყანის სახელს ატარებს, განსაკუთრებული სამურზაყანული ენა შემოეღოთ. ამ ენაზე კი არავითარი დამწერლობა, არცერთი წიგნი არ არსებობს. სამურზაყანოს ეკლესიებში რუსი ხუცესები ჩააყენეს. ამ საქმეში განსაკუთრებული ღვაწლი გასწია მცირე განათლების მქონე რუსმა ეპისკოპოსმა არსენიმ. უსამღვდელოესობა კირიონმა სამურზაყანოს მეგრულ მოსახლეობასთან ქართულ ენაზე განაახლა ღვთისმსახურება და ხალხმა დაიწყო ეკლესიაში სიარული.

დეკანოზ ი.ვოსტორგოვმა სამხრეთ-საქართველოს ეპარქიის, რომელიც პოლიტიკურად ბიზანტიისკენ იყო გადახრილი, თაობაზე თქვა, რომ „ისინი მოწყდნენ ქართულ საკათალიკოსოსაც“, რომ ამასთან კრების აქტები და ხელმოწერები არ იყო...“ „შინაური საქმისა და შინაგანაწესის აქტივისათვის საეკლესიო უქონლობას რატომ თვლიან არაბუნებრივად ქართული ეკლესიის ერთიან რუსულ სახელმწიფოსთან შეერთებისას? - აცხადებს იგი. - რატომ გლეჯენ ისტორიულ მოვლენებს წინა და მომავალი მოვლენების მთლიანი ჯაჭვიდან?“ მოძღვარი ვოსტორგოვი, როგორც ჩანს, არაა გაცნობილი იმ აქტებს, რომლებიც გამომდინარეობს, პოლიტიკური ვითარების გამო, ავტოკეფალური ეკლესიების ერთი ან რამდენიმე ეპარქიის სხვა ეკლესიაზე გადასვლის შემთხვევაში. მას ვურჩევთ, გაეცნოს 1878 და 1882 წ.წ. პატრიარქის მიერ ნებადართულ აქტებს, რომლებიც გამოცემულია თესალიის ეპარქიის ელადის ეკლესიაში, ძველ სერბიის 3 ეპარქიის სერბიის ეკლესიაში, ტულჩინსკის საეპესკოპოსოს რუმინეთის შემადგენლობაში გადასვლისა გამო. ეპისკოპოსი, რომელიც არ მიიღებს თავისი უზენაესი მღვდელმთავრის ნებადართულ სიგელს, არ შეიძლება დაემორჩილოს მეორე ავტოკეფალური ეკლესიის მღვდელმთავარს. საოცარია, რომ წინასაეკლესიო კრების არც ერთ წევრს ამ ყველასათვის ცნობილ ჭეშმარიტებაზე სიტყვა არ დაუძრავს.

ბიზანტიის იმპერიაში იყო 5 საპატრიარქო და 2 ავტოკეფალური არქისაეპისკოპოსო; სერბიის სამეფოში ორი: პეჩისა და ოხრიდის; ავსტრია-უნგრეთში ისინი ხუთნი არიან, მაგრამ ყველანი, როგორც მართლმადიდებელნი, ერთიანობაში იმყოფებიან, რაც ნამდვილად სურს ქართულ ეკლესიასაც, რომელსაც არასდროს არ უფიქრია რუსულ ეკლესიასთან გადიშვასა და განხეთქილებაზე.

„ყველა ეგზარქოსი რატომ გამორბის საქართველოდან? რა არის ამის მიზეზი?“ - ეკითხება უსამღვდელოესობა პროფ. ნ.ნ.გლუბოკოვსკი და ამ კითხვაზე ღებულობს სამართლიან და ლოგიკურ პასუხს: „იმიტომ, რომ, არ ჰქონდა სამწყსოსთან კავშირი. იმიტომ, რომ ისინი ვერ შეეთვისნენ“, თანაც მათ მდიდარი რუსული ეპარქიები აცდუნებდნენ.

აი, როგორ უწოდებს ქართველებს მოძღვარი ვოსტორგოვი: „სიცრუეზე, გამცემლობაზე და სისხლზე გაზრდილი ბარბაროსები, უმადურნი, მუხანათები, უსირცხვილონი და ბრძოლის საშუალებებში გაუგებარნი“. მოძღვარი ბუტკევიჩი, რომელიც არასოდეს არ ყოფილა საქართველოში, ამტკიცებს, რომ საკუთრივ საეკლესიო საქმე საქართველოში ავტოკეფალიის ბოძების შემთხვევაში დაიღუპება“, ამიტომ საქართველოს ეკლესიას არ უნდა მიეცეს ავტოკეფალია, იგი უნდა დავტოვოთ რუსი ეგზარქოსების მეურვეობის ქვეშ. ბრძნული გადაწყვეტილებაა!

დიდად საინტერესოა მოძღვარ ვოსტორგოვის საანგარიშო ბარათის ზოგიერთი ადგილი: „ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის ზოგიერთი საკითხისათვის“. პეტიციებში, შენიშნავს იგი, თითქოს მოთავსებულია ისეთი „მოთხოვნები, როგორიცაა მღვდელთა მეორედ დაქორწინება (რაც არაა აკრძალული, როგორც კი მღვდელი ანაფორას გაიხდის), ქალთა მეფსალმუნეობის დაშვება (?) და ა. შ. ამგვარი ხასიათის კითხვები საქართველოში შეიძლება გადაწყდეს სხვანაირად, ვიდრე რუსეთში.

როგორ მდგომარეობაში აღმოჩნდებიან ერთიანი რუსეთის იმპერიის მართლმადიდებელნი, თუ ისინი ერთი ავტოკეფალიის რაიონიდან დროებით მეორეში გადასახლდებიან?“ რაკი ქართული ეკლესია ავტოკეფალურია, მაშინ მღვდელთა მეორედ დაქორწინებისა და ქალთა მეფსალმუნეობის პეტიციები რუსული ეკლესიის საქმე არაა და მის გადაწყვეტილებას არ ექვემდებარება. მეფსალმუნე ქალები მოძღვარმა ვოსტორგოვმა ქალ დიაკვნებთან გააიგავა. მეფსალმუნეთა ინსტიტუტი, რომელიც რუსულმა ეკლესიამ დასავლეთის ეკლესიიდან გადმოიღო, ქართველები, ალბათ, მას მედავითნეებით ანდა დაქირავებული მგალობლებით შეცვლიან. თუ ქართველი მღვდლები მეორედ დაქორწინდებიან, მაშინ ქართული ეკლესია გაემიჯნება ერთიან მართლმადიდებელ ეკლესიას და მართლმადიდებელს არ მოუხდება, არამართლმადიდებელ ქართულ ეპისკოპოსს დაემორჩილოს. ქართულ ეკლესიაზე ცილისწამებაში ნამეტნავად ხომ არ შეტოპა მოძღვარმა.

აი, რას მოწმობს XVIII საუკუნის დოკუმენტები საქართველოსა და მისი ეკლესიის შესახებ: „რწმენის სითბო ქართველებში უდიდესია, ამიტომაა, რომ ისინი სრულიად რუსეთის საიმპერატორო სასახლის მიმართ მონდომებულნი და რუსი ხალხისადმი კეთილგანწყობილნი არიან“. ასეა ნათქვამი 1786 წ. ეკატერინე II საგარეო საქმეთა კოლეგიის მიერ წარდგენილ მოხსენებით ბარათში.

„რუსეთმა ამიერკავკასიის მხარეში მხოლოდ მაშინ მოიკიდა მტკიცედ ფეხი, როცა საქართველომ სტუმართმოყვრულად გაუხსნა რუსებს თავისი სახელმწიფო საზღვრები; ამგვარად, არამარტო კავკასიის მთიელების დამორჩილება, რომლებიც სასაზღვრო ხაზებს აცამტვერებდნენ, არამედ შუა აზიის და ამიერკავკასიის მხარის დაპყრობაც ბუნებრივი შედეგია 1783 წ. ქართული ხელშეკრულებისა. რუსეთთან კავშირს, ამბობს პროფ. ა.ა.ცაგარელი საქართველომ შესწირა თავისი ოცსაუკუნოვანი სახელმწიფოებრიობა, 15 საუკუნოვანი ეკლესიობრიობა. რწმენა ქრება და ხალხი, როგორც ასეთი, რა თქმა უნდა, დიდხანს ვერ შეძლებს არსებობას „რამეთუ არა პურითა ხოლო ცხონდების კაცი, არამედ სიტყვითა, რომელიც გამოვალს პირისაგან ღმერთისა“. ესაა პროფესორის პასუხი სასულიერო „ორატორისადმი“, რომელმაც საქართველოს „უმადური“ უწოდა. „ახლა ისმება კითხვა, ვინაა უმადური და ვინ ვისთვისაა კეთილისმყოფელი?“

„ქართული ეკლესია, შენიშნავს პროფესორი ნ.ი.მარი, რომელმაც ყველაზე საშინელ პოლიტიკურ გამოცდებს გაუძლო და მართლმადიდებლობა წმინდად შემოინახა, ყოველმა მართლმადიდებალმა ახლოს უნდა მიიტანოს გულთან. აქ კი ეჭვობენ, საჭიროა თუ არა ქართული ენის შესწავლა და ეს სეპარატიზმთან ხომ არ მიგვიყვანს“. „ერთმორწმუნე რუსეთთან თავისი ბედის შეერთების აზრისა და გადაწყვეტილებისათვის, კრიტიკულ მომენტში რუსი ჯარების მიტოვებული საქართველო, შაჰ-აბასის დროს სისხლის ნიაღვრებით აივსო და ცეცხლს მიეცა. იგივე გააკეთა ეკატერინე II საბერძნეთის მიმართ, როცა რუსული ფლოტი აჯანყდა და ბერძნებს იარაღი მისცა, თვითონ კი ჩესმში წავიდა.

მიუთითებენ ქართველი მღვდლების მიერ ეგზარქოსებისადმი გაგზავნილ წერილებზე, რომლებშიც ისინი იმუდარებიან, ჩვენ სახელებს ნუ გასცემთ და ავტოკეფალიის საკითხს ხელოვნურად უჭერენ მხარს და ავტოკეფალია ვნების მეტს არაფერს მოიტანსო. რა ვუყოთ, ყოველ ხალხში მოიძევება მოღალატეები და გამცემლები.

კარგი მღვდლები კი ყოფილან, თავის მრევლის წინაარმდეგ მიდიან და თავიანთ სახელებს მალავენ?.. ისინი წერდნენ პეტიციებს? განა ეგზერქოსებმა მათი ხელწერა არ იციან?

კირ-„უპირველესის“ საბოლოო სიტყვა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის გამო პირმოთნე იყო. იგი მსგავსი იყო პეტერბურგის მწყემსმთავრის ყველა მოქმედებისა, რომელმაც არ იცოდა რომელ პარტიას მიმხრობოდა, ვისთვის და როგორ ემსახურა, ისე, რომ მგლები მაძღარნი ყოფილიყვნენ და ცხვრები უვნებელნი. „ვფიქრობ, აცხადებს მეუფე, რომ კანონიკური და ისტორიული თვალსაზრისით ქართული ავტოკეფალიის აღდგენაც შეიძლება და არააღდგენაც, მაგრამ საკითხი განხილული უნდა იქნას პრაქტიკული თვალსაზრისით“. სხვანაირად რომ ითქვას, შეიძლება დარღვეული იყოს წმინდა კანონები და შეიძლება დაცულიც, ვის როგორ აწყობს. და ამას ამბობს „წინამძღოლი“ (?), როგორც ის თავის თავს უწოდებს, რუსული ეკლესიისა? მაგრამ ქართული ეკლესია სრულებითაც არ თხოვს კირ-„უპირველესს“ ავტოკეფალიის აღდგენას, რადგანაც მისთვის არსებობს წმინდა კანონები, რომელზეც აფუძნებს თავის ავტოკეფალიას. იგი სამთავრობო სინოდს თხოვს - ნუ დაარღვევს წმინდა კანონებს და ამიტომ ცნოს ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია, ვინაიდან იგი სქიზმური არაა და ბულგარულ ეკლესიასთან არავითარი ურთიერთობა არა აქვს. მიტროპოლიტ ანტონს ეშინია, „ავტოკეფალიისადმი მისწრაფებაში თუნდაც შეუცნობლად, ხომ არ იმალება დროის რევოლუციური და ნიჰილისტური მიმართულება (აი, საით შეტოპა მეუფემ!). ხედავთ, ქართველებმა მღვდლებისთვის ორცოლიანობა, იერარქიის შესუსტება და საერო სამოსელის გადაცემა მოინდომეს (ეს, ხომ მეუფეო, 1880-იანი წლების რუსი ხუცეს-ნიჰილისტების ნაბოდვარია. იხ. პოპოვიცკის მიერ გამოცემული „საეკლესიო საზოგადოებრივი მოამბე“) თქვენ კი ქართველებს ადანაშაულებთ. თუ ქართველები ხუცესების ორცოლიანობას შემოიღებენ, ისინი მწვალებლები, ერეტიკოსები იქნებიან და არამც და არამც მართლმადიდებელნი, ეჰ, მეუფეო, თანაც დოქტორი არ ბრძანდებოდეთ, მხოლოდ, როგორც ჩანს, არა მართლმადიდებლური, არამედ პროტესტანტული ღვთისმეტველებისა. ეკლესიის ჭეშმარიტი ქომაგი აი, რას ეტყოდა ქართველ ეპისკოპოსებს: „თქვენ სახელოვანი, ქრისტესთვის ტანჯული ჯვარმოსილი ეკლესიის სახელით თხოვნით მოხვედით რუსეთის სინოდთან, რათა ეცნო თქვენი ეკლესიის ავტოკეფალიის დარღვევაში ჩვენ მიგვიძღვის ბრალი, ისევე როგორც თქვენი მრავალტანჯული ეკლესიის მამულებისა და საგანძურების მიტაცებაში დამნაშავენი არიან ჩვენს მიერ დაყენებული ეგზარქოსები. ჩვენ ვასრულებთ თქვენს სურვილს, ვინაიდან არა გავაქვს ღვთისმიერი კანონების დარღვევის უფლება. ჩვენ არ გვსურს თქვენს ეკლესიასთან დაშორება, რადგანაც ჩვენი რჯჯული, ეკლესია თქვენი ეკლესიითაა დიდებამოსილი. თქვენმა ეკლესიამ ექვსი საუკუნით ჩვენზე ადრე მიიღო ქრისტიანობა, სამი მოციქულით დასხმული თქვენი ეკლესია ავტოკეფალურ ეკლესიათა შორის ყველაზე უფრო ბრწყინავს ღვთისმოშიშობით, რწმენით, აღმასრულებლობით და საღვთო საქმეებით. ჰოდა, ვილაპარაკოთ არა ავტოკეფალიაზე, რომელსაც ჩვენ ვიცნობთ, არამედ იმაზე, როგორ ავიყვანოთ მაღალ დონეზე თქვენი ჯვარმოსილი ეკლესია, ავამაღლოთ მისი მნიშვნელობა მართლმადიდებლურ სამყაროში, აღვადგინოთ უკვე 95 წლის განმავლობაში დაუქმებული სამღვდელმთავრო ტრაპეზები და ერთმენეთთან დავაკავშიროთ, ორთავე ეკლესია - ჩვენს მიერ გაძარცული უფროსი, ქართული და უმრწემესი, მაგრამ მატერიალურად მდიდარი, რუსული. ჩვენს რუსულ ეკლესიას დანაშაული მიუძღვის თქვენი ეკლესიის გარატაკების საქმეში... დაე ერთიანი მართლმადიდებლური ეკლესიის სადიდებლად ქართულმა ეკლესიამ შემოინახოს თავისი უძველესი ეკლესიურ ხალხური ადათ-ჩვევები, თავისებურებები და თავისი ენა და აღადგინოს და განავრცოს ქართული საეკლესიო კულტურა“. სამწუხაროდ, ჩვენი ანტიკანონიკური „უპირველესი“ ამას ვერც მოიაზრებდა და ვერც იტყოდა, ხოლო მიტროპოლიტი, რომელიც რუსული სინოდის მოქმედებას ქართული ეკლესიის მიმართ ყოველთვის ანტიკანონიკურად თვლიდა, აი რას იტყოდა: „ჩვენი რუსული ეკლესია, როგორც ამაში ბევრი ქართველია დარწმუნებული, არის „მწვალებლური“, სასულიერო-წოდებრივი ეკლესია, რომელიც თავის წოდებრიობაზე უფრო ზრუნავს, ვიდრე ხალხზე; ჩვენი სასულიერო-წოდებრივი მწყემსმთავრები და მღვდლები, რომლებსაც ხალხის გაჭირვება გულთან არა მიაქვთ, ქართული ეკლესიის გაჭირვებას გაგებას ვერ შეძლებენ. სამაგიეროდ, დიდება და პატივი მათ, რომლებიც ქართული ეკლესიის უფლებების დასაცავად დგანან. ქართველები და ეკლესიის ქომაგნი არასდროს არ დაივიწყებენ უსამღვდელოესობა ეპისკოპოსთა ნიკოლოზ ნალიმოვის, ნიკოლოზ ოზეროვის, პიტირიმე კურსკის, ტიხონის (ამჟამად როსტოველის), ტიხონ პენზელის და სხვათა სახელებს. აღსანიშნავია, რომ ყველა დასახელებული მწყემსმთავრები სხვა უმრავლესობა მღვდელმთავრებისგან გამოირჩევიან სიმტკიცითა და ეკლესიისადმი გულმოდგინებით.

ამიერკავკასიის რუსული სამღვდელოების და საეგზარქოსოს რუსული სასულიერო-სასწავლო დაწესებულებათა მასწავლებლების ბარათში რუსი მოძღვარნი - მღვდლები ასე არიან დახასიათებულნი: „სამწუხაროდ, მრევლთა უმრავლესობა, განსაკუთრებით რუსული სამწყსოები, თავიანთი მღვდლების მიმართ არაკეთილისმყოფელურად არიან განწყობილნი. ამ სამწყსოებში ეკლესიის მსახურთა დიდი უმრავლესობა უკიდურესად არაინტელიგენტურნი და ხშირად საეჭვო ზნეობისანი არიან. ვინ არიან რუსული სამწყსოების მღვდლები? ესენი არიან რუსეთიდან გადმოსახლებულები, რომლებიდანავ ბევრს რუსულ ეპარქიებში არასდროს არ უბოძებდნენ მღვდლისა ან დიაკონის ხარისხს. მათ დიდი დრო დასჭირდებოდათ მედავითნის წოდების მისაღებადაც კი. ყველა ეს პირი გადამფრენი ფრინველები არიან, თავიანთ მრევლზე ისინი არ ფიქრობენ“. ზოგი მათგანი მრევლიდან მრევლში დაეხეტება და, რა თქმა უნდა, რუსი ეგზარქოსების წყალობით 1-2 წელიწადში სამ ადგილს იცვლის!“ რუსული სამწყსოები დიდი ხნობით უმღვდლოდ და ღვთისმსახურების გარეშე რჩებიან; ადამიანები უზიარებლად კვდებიან და წესის აუგებლად იმარხებიან“. სკოლის ერთ ინსპექტორთან როგორღაც ქანცგაწყვეტილი კურტაკიანი გლეხი მივიდა, რომელსაც, ეტყობოდა, ტემპერატურა ჰქონდა აწეული.

„მარჩენლებო! - უძლური ხმით ამოიკვნესა მან, სულს ძლივს ითქვამდა. - მარჩენლებო! მღვდელი მაინც მომიყვანეთ... უნდა ვეზიარო... ჩვენ ხომ ქრისტიანები ვართ. ეგების დახმარება მოვიდეს... არა და სულ ქინაქინა და ქინაქინა... აი, შეხედეთ, - ხელი სასაფლაოსკენ გაიშვირა, - რამდენი ვწევართ იქ, ყველა უზიარებელი და წესაუგებელია... პირუტყვებივით... ყველას დაგავიწყდათ...“

და რამდენი „შემთხვევა იყო, რომ ქართულ სამწყსოებში ისეთ მღვდლებს აწესებდნენ, რომლებმაც მრევლის ენა არ იცოდნენ. აგერ სოფელი ვიხაილოვკა, ბორცალოს მაზრაში, რუსულია. 25 წლის წინათ მართლმადიდებლური სოფელი იყო, ახლა კი ერთიანად მალაკნებისა გახდა. სოფელი ახალი ალექსანდროვკა სამი წლის წინათ მართლმადიდებლური იყო, ახლა ნახევრად მალაკნურია. ასევეა გერგერიც“. ამიერკავკასიაში ათეული საუკუნეების განმავლიბაში, 1800 წლამდე, მაჰმადიანების, ერეტიკოსების და წარმართების მოწოლის წინააღმდეგ მართლმადიდებლობის ერთადერთი დასაყრდენი სწორედ ქართველები იყვნენ. ისინი „წმინდა ეკლესიის საყვარელი შვილები არიან...“ ქართველების მართლმადიდებლობისადმი კეთილი ერთგულების ნაციონალური თავისებურების გამოვლინება ასეთია: ტაძრებისა და ქრისტიანული ხუროთმოძღვრების უძველესი წმინდა ძეგლების სიმრავლე მათ მხარეში, საეკლესიო თქმულებათა მიმართ შეურყეველი ერთგულება და სხვ...“ რაც შეეხება ბერძენ მღვდლებს „ისინი თავიანთი მრევლის ცხოვრებით ცხოვრობენ, ინაწილებენ მათ სიხარულსა და მწუხარებას“, თუმცა რუსი ეგზარქოსები ბერძნების არასასიამოვნოდ მათ სამწყსოებში სხვა ენით მოლაპარაკე რუს მღვდლებს აყენებენ. 1906 წ. დეკემბერში ეგზარქოსმა ნიკონმა ყარსის ბერძნულ ტაძარში დეკანოზად დანიშნა მცირე განათლების მქონე, ბერძნული ენის არამცოდნე ფოსტის ჩინოვნიკი კამორა. ბერძნები მღვდლად გიორგი კარიბოსს ითხოვდნენ, რომელსაც სემინარიული განათლება ჰქონდა; კარიბოსი ბერძნებს უყვარდათ და პატივს სცემდნენ; იგი 15 წელი ტაძარში მსახურობდა. აღშფოთებული ბერძნები შეურაცხყოფილნი დარჩნენ. მაგრამ ამასთან რა ესაქმებოდა ქართული ეკლესიის უზურპატორს, რომელსაც ქართველები ისე ახასიათებენ, როგორც „ჯაშუშების ხროვით გარშემორტყმულ დახვეწილ დიპლომატს, რომელსაც ანონიმური წერილების სჯეროდა...“

ყოფილ 800 ქართულ მრევლს მღვდელი არა ჰყავთ, სამაგიეროდ ერევნის გუბერნიის სოფელ აგინოში არის ხუთკაციანი მრევლი, რომლის საეკლესიო კრებული, როგორც რუსული, შესანახად ღებულობს 1100 მანეთს.

აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში 60 ათასი რუსი სექტანტია. „რუსი სექტანტები უფრო ენათესავებიან და ხელმისაწვდომნი არიან რუსი ადამიანისთვის ვიდრე ქართველისთვის, არა მარტო სისხლისმიერად, არამედ საერთოდ ყოფაცხოვრების ნირითა და სულიერადაც“. სრული სიმართლეა, მაგრამ რუსმა მოძღვრებმა, მღვდლებმა, ნაწილობრივ დიდი ხელფასის მქონე მისიონერებმა, რომელთა შორის, ეგზარქოს კირ-ალექსის დროს, იყო ცნობილი „ადმინისტრატორი“, ვერც ერთი რუსი სექტანტი მართლმადიდებლად ვერ მოაქციეს? დიდი ხელფასის გამო ხომ ვერა? რა თქმა უნდა, ქართველ კათალიკოსს საწინააღმდეგო არაფერი ექნება, თუ რუს სექტანტებს ქრისტიანული მოძღვრების ნათელით ენობრივად ნათესავი მღვდლები გაანათლებენ. ქართველები კაცთმოძულეობით არ გამოირჩევიან.

მაინც რაში უნდა გამოიხატებოდეს ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია.

პირველი: ძველი საეკლესიო დაყოფის თანახმად, ივერიის ეკლესია თავის საზღვრებში შეიცავს მთელ ქართლს, კახეთს, იმერეთს, აფხაზეთს, სამეგრელოს, სამურზაყანოს და სვანეთს, სამცხესა და გურიას.

მეორე: მართლმადიდებლური ტაძრები, მონასტრები და ეკლესიები (მათ შორის რუსული, ოსური, აფხაზური, ბერძნული), ემორჩილებიან იმ ქართველ მღვდელმთავრებს, რომელ ეპარქიასაც ისინი განეკუთვნებიან.

მესამე: თუ მართლმადიდებელი რუსები, ბერძნები, ოსები, აფხაზები თავიანთ ეპისკოპოსებს ისურვებენ, მაშინ ისინი ემორჩილებიან ივერიის პატრიარქს და, როგორც მის, ასევე სხვა ეპარქიებში მოქმედებენ საღრმთო კანონების თანახმად.

მეოთხე: ბერძნული, ოსური და აფხაზური სამწყსოები მღვდლებს ირჩევე თავიანთი ხალხიდან, თუ ღირსეულს ვერ გამოძებნიან, მაშინ ასეთს ეპისკოპოსი შეარჩევს მრევლის ენის მცოდნეთა შორის.

მეხუთე: ქართველ მღვდელმთავართა საეკლესიო კრება მოიწვევა წელიწადში ორჯერ, გაზაფხულზე და შემოდგომაზე, მცხეთაში (1 ოქტომბერს) და ქუთაისში (წმინდა აღდგომის დღეების შემდეგ), ასევე თანაბრად ეპისკოპოსების არჩევისას, არაუგვიანეს 40 დღისა, კათედრის გაუქმების შემდეგ და სხვა შემთხვევაშიც, საჭიროებისამებრ.

მეექვსე: პირველ ხანს ეპარქიების რაოდენობა განისაზღვრება ხუთით.

I ქართლის, რომელსაც განაგებენ მცხეთის არქიეპისკოპოსი და ივერიის კათალიკოსი. მასში შედის ქართლისა და სამცხეს 6 მაზრა. ჰყავს სამთავროგორის არქიეპისკოპოსის მოადგილე. ეპარქიაში არის 450 ათასი მართლმადიდებელი, აქედან 285 ათასი ქართველია, 70 ათასამდე - ოსი, 67 ათასი (ჯარით) - რუსი, ბერძენი - 31 ათასი.

II იმერეთის, რომელსაც განაგებს ქუთათელ- გაენათელი მიტროპოლიტი; მასში შედის იმერეთის 4 მაზრა, სვანეთის უბნის გარდა, ითვლის 515 ათას მართლმადიდებელს, აქედან ქართველია 495 ათასი, ბერძენი - 6 ათასამდე, ოსი - 4 ათასსზე მეტი.

III სამეგრელოს. განაგებს ჭყონდიდის მიტროპოლიტი. მასში შედის სამეგრელოს სამურზაყანოს და სვანეთის 2 მაზრა. ითვლის 305 ათას მართლმადიდებელს, აქედან 287 ათასი მეგრელია, 12 ათასი - სვანი, 3 ათასზე მეტი - აფხაზი, 3,5 ათასი - რუსი.

IV კახეთის. განაგებს ალავერდის მიტროპოლიტი. მასში შედის კახეთისა და ზაქათალის მხარის 3 მაზრა. ითვლის 200 ათას მართლმადიდებელს; აქედან 195 ათასი ქართველია, 4,5 ათასამდე - რუსი.

V გურიის. განაგებს ჯუმათის არქიეპისკოპოსი გურიიდან და ბათუმის ოლქიდან. ითვლის 120 ათას მართლმადიდებელს, აქედან 100 ათასი ქართველია, 8 ათასზე მეტი - ბერძენი, 10 ათასამდე - როსი (ჯარით).

სოხუმის ეპარქია შემოფარგლულია სოხუმის ოლქის 3 უბნით ჭყონდიდის სამიტროპოლიტოს ნახევრადდამოუკიდებელი საეპისკოპოსოთი. მასში 55 ათასი მართლმადიდებელია, აქედან 40 ათასამდე აფხაზია, 5 ათასამდე - რუსი (ჯარით), 7 ათასზე მეტი - ბერძენი და ქართველი.

რუსული უზენაესი მღვდელმსახურებასთან დამოკიდებულება შეიძლება შემდეგი იყოს:

ივერიის პატრიარქი, მისი საქართველოს საეკლესიო კრების არჩევისა და ხელმწიფე იმპერატორის დამტკიცების შემდეგ, საეკლესიო ერთიანობისთვის, ინიშნება სრულიად რუსეთის სინოდის წევრად და იმპერიის დედაქალაქში ყოფნისას ესწრება სინოდის სხდომებს.

მსოფლიო საეკლესიო კრების მე-9 და მე-7 კანონის თანახმად, ქართველ ეპისკოპოსებს თავიანთ კათალიკოსზე საჩივრები შეაქვს მეფის ტახტთან მოსკოვში (ნაცვლად კონსტანტინეპოლისა).

ბაქოს, ყარსის, ელიზავეტოპოლისა და ერევნის გუბერნიებში, რომლებშიც 100 ათასამდე მართლმადიდებელია (ამათგან 56 ათასამდე რუსია, 40 ათასამდე - ბერძენი), ქმნიან განსაკუთრებულ ამიერკავკასიის ეპარქიას, რომელიც დამოკიდებულია რუსეთის სინოდზე.

ამიერკავკასიის ეპარქიის მიტროპოლიტი, რომელსაც ბაქოში აქვს კათედრა, ჩამოდის თბილისში, როცა ამას საჭიროდ ჩათვლის, თანაც, ითვლება წმინდა სინოდის აპოკრისარიად და ეგზარქოსად საქართველოში და ქართული საკათალიკოსოს საქმეების გამო ესწრება ქართულ სინოდს. კათალიკოსის ნებართვით მას უფლება ეძლევა მთელი საკათალიკოსოს რუსულ ეკლესიებში დანიშნოს რუსი მღვდლები და საეკლესიო კრებულის სხვა წარმომადგენლები, ამასთანავე, ყველა რუსულ ეკლესიაში მისი სახელი ცხადდება კათალიკოსის სახელის შემდეგ.

ბერძნული და ოსური ეკლესიები შეადგენენ განსაკუთრებულ საბლაღოჩინოებს და ემორჩილებიან მღვდელმთავრების მოადგილეებს, რომლებმაც იციან სამწყსოს ენა.

საკუთრივ მაინც რისი ეშინიათ ქართული საეკლესიო ავტოკეფალიის მოწინააღმდეგეებს და, ამავე დროს, საღმრთო კანონებისა და საეკლესიო მშვიდობის დამრღვევებს?

ერთ საეკლესიო სფეროში ორი დამოუკიდებელი ეკლესია არ არსებობს, ამიტომ ქართულ ეკლესიაში არ შეიძლება იყოს ორი ეპარქია: რუსული და ქართული; სხვაგვარად ამას მოჰყვება საეკლესიო განხეთქილება და გათიშვა, რომლის დროსაც გამთიშველებად აღმოცნდებიან რუსები, როგორც კი უცხო ეპარქიაში თავიანთ სამსხვერპლოებს ააგებენ.

პროფესორ ბერდნიკოვს თავის ბარათში მიაჩნია: „აუცილებლად უნდა დაკმაყოფილდეს ამიერკავკასიის მხარის რუსი მცხოვრებლების თხოვნა არაქართველ მცხოვრებთა მართლმადიდებლური სამწყსოებისათვის, დამოუკიდებელი რუსული ეპარქიის დაარსების შესახებ, ეს თხოვნა სინოდს გადაეცა 1906 წლის 7 ივნისს“. მაგრამ ეს თხოვნა გადაცემული იქნა რუსების მიერ, რომლებსაც უფლება არა აქვთ არც ბრძანების და არც იმისა, ოსების, აფხაზების გაჭირვებაზე ილაპარაკონ. რუსებისათვის არსებობს ბაქოს რუსული საეპისკოპოსო და იგი შეიძლება დამოუკიდებლად გადაიქცეს და რუსული სახსრებით შეინახოს თავი. საქართველოს კათალიკოსთან რუსული მღვდელმთავრების ყოფნა იმას ნიშნავს, რომ რუსები შეინარჩუნებენ ყველაფერ იმას, რაც მათ უფლებით ეკუთვნით.

ამასობაში საეკლესიო კრებულის კომისიამ, არა მარტო ქართული საეკლესიო ავტოკეფალიის წინააღმდეგ გაილაშქრა, არამედ საღმრთო კანონები უარჰყო და პოლიტიკას მიჰყო ხელი. „როგორ უნდა გაემიჯნონ ოლქში ერთადერთ (?!) გამაერთიანებელ რუსულ ხელისუფლებას?“ აცხადებს მოძღვარი ვოსტორგოვი. არარუსული მოსახლეობისთვის რატომ უნდა იყოს ავტორიტეტული რუსული ხელისუფლება და არა ქართული? ბერძნებმა მინისტრთა კომიტეტში ჯერ კიდევ 1905 წ. შეიტანეს თხოვნა მათთვის საგანგებო ეპისკოპოსის ბოძების შესახებ. ამით მათ სურდათ, რაც შეიძლება მალე აეცილებინათ ეგზარქოსისგან შევიწროება. ოსებიც, რომლებიც უძველესი დროიდანვე ქართველების გვერდით ცხოვრობენ, ცდილობენ რუსი ეგზარქოსების მეურვეობის თავიდან აცილებას!

აი, მაგალითად რას გვატყობინებენ ახლანდელ რუს ეგზარქოს კირ-ნიკონის შესახებ: „ეგზარქოსი საქართველოდან ერეკება საუკეთესო ქართველ მღვდლებს და მათ თბილისიდან ანაცვლებს ბაქოს გუბერნიის ღარიბ რუსულ სოფლებში (როგორც მაგალითად, მღვდელ ჯაშს მოექცა). 1906 წ. მიწურულში ქართველებმა ეგზარქოსს თხოვეს დიაკონი (სემინარიის განათლებით), რომელმაც ალექსანდრე ნეველის ეკლესიაში 15 წელი იმსახურა, მღვდლად ეკურთხებია. ეგზარქოსმა უარი განაცხადა და მღვდლად ნაკლები განათლების ახალგაზრდა რუსი დასვა. ეკლესია ქართველების აგებულია და ჰყავს 4 რუსი მღვდელი. ქართველები, რომლებმაც რუსული ენა არ იციან, უაღსარებოდ კვდებიან. ასეთია რუსი ეგზარქოსის გულქვაობა.

თბილისში 2 ტაძარი, 1 მონასტერი და 23 ეკლესიაა ქართული მრევლით, და არა 15, როგორც ეს წინასაეკლესიო კრების კომისიაზე განაცხადეს, (ქართველების მიერ აგებულ ეკლესიებს არ შეიძლება რუსები დაეპატრონონ), ხოლო ორი ტაძარი და 13 ეკლესია - რუსული მრევლით. 1905 წ. იყო 54.500 ქართველი (1897 მოსახლეობის აღწერით - 42.206), მაშინ როცა რუსი მართლმადიდებლები შეადგენდნენ 52 ათასს, მაგრამ მათგან უმეტესი ნაწილი მოდიოდა ჯარსა და იქ დროებით მყოფ მუშებზე. იმის მაგივრად, რომ ერთ-ერთი რუსული ტაძარი (თუნდაც ალექსანდრე ნეველის, რომელშიც დღესასწაულების დროს ეგზარქოსი წირავს) ამიერკავკასიის მომავალი რუსი არქიეპისკოპოსის საკათედრო ტაძრად გადაექციათ, წინასაეკლესიო კრების კომისიამ მოიწონა მოძღვარ ვოსტორგოვის ანტიკანონიკური პროექტი - რუსულ საკათედრო ტაძრად გადაეკეთებიათ თბილისის სიონის ტაძარი, რომელიც აგებულია 576 წ. და ქართველების სათაყვანო სალოცავს წარმოადგენს. იქ ქართველი მიტროპოლიტები არიან დამარხულნი. ამასთანავე რუს არქიეპისკოპოსს, გარდა ანჩისხატის ტაძრისა, ემორჩილება ქ. თბილისის ყველა ქართული ეკლესია ფერისცვალების მონასტრის ჩათვლით. ასეთ ყოვლად გაუმართლებელ და აშკარა ძალადობას სჩადიან ქართული ეკლესიის მიმართ და წინასაეკლესიო კრების კომისიის წევრები კიდევ თავიანთ მიუკერძოებლობაზე ლაპარაკობენ. თუ მსგავსი დადგენილებებით საქართველოში აღშფოთების გამოწევა და ყოვლად უდანაშაულო რუსი მოსახლეობისადმი არაკეთილგანწყობილებისა და შუღლის ჩამოგდება სურდათ, მაშინ ანაფორიანმა პოლიტიკოსებმა და ანტიკანონისტებმა ამას მიაღწიეს, სახელმწიფო სათათბიროში მარცხენა მხარეს, რევოლუციონერების გვერდით უნდა ჰქონდეთ ადგილი, მაგრამ ისინი, თავადაზნაურობის მტრები, კირ-„უპირველესის“ წყალობით წინასაეკლესიო კრების კომისიაში აღმოჩნდნენ. ღმერთმა დაიფაროს რუსული ეკლესია მსგავსი პირების მომავალი მოსკოვის წინასაეკლესიო კრებაზე დასწრებისაგან. კომისიამ წინადადება წამოაყენა - გარდა ქ. თბილისისა, რუსი არქიეპისკოპოსის გამგებლობაში შესულიყო ქართული მიწის აკვანი - სამცხე, იმიტომ, რომ იქ 6 ათას რუსზე სულ 6 ათასი მართლმადიდებალი ქართველი და 27 ათასი ბერძენია. მაგრამ ბერძნებს საერთოდ რუსებთან ყოფნა არ სურთ, ხოლო ქართველებს ენდობიან და კიდევაც უყვართ.

სოხუმის ეპარქია, კომისიის გადაწყვეტილებით, უნდა დაემორჩილოს რუს არქიეპისკოპოსს: მას უნდა გამოეყოს მეგრელებით დასახლებული სამურზაყანოს ნაწილი, რომელიც შეუერთდება სამეგრელოს ეპარქიას. ქ. ბათუმი, სადაც ქართველები ჭარბობენ, უნდა გამოეყოს გურიის ეპარქიას და მიეკუთვნოს სოხუმის ეპარქიას. ასეთი გადაწყვეტილება უსამართლო და არაკანონიკურია. საქართველოს სამეფო დამოუკიდებელი რომ იყოს და ამასთანავე რუსეთის მონარქია ფლობდეს სოხუმის მხარესა და ბათუმს, მაშინ სოხუმის ეპარქიისა და ბათუმის დაქვემდებარებას რუსული საეკლესიო ხელისუფლებისადმი აუცილებლად წარმოვიდგენდით. რუს იერარქს შეეძლო ქართველი იერარქისთვის ეთხოვა, სოხუმის ეპარქიისა და ბათუმის მართლმადიდებელი მოსახლეობისთვის ნება დაერთო რუსული იერარქიის ხელისუფლების გამგებლობაში გადასასვლელად. ამჟამად ქართული, კანონიკურად ავტოკეფალური, ეკლესია იმყოფება რუსეთის სამეფოში, რითაც რუსულ ეკლესიას უფლება არა აქვს ქართულ ეკლესიას მოწყვიტოს, როგორც სამცხე, ასევე აფხაზეთი, თბილისი და ბათუმი, - ოლქები და ქალაქები, რომლებიც ოდითგანვე საქართველოს ეკლესიას მიეკუთვნებოდა. ამასთანავე ბათუმის ოლქი უმეტესწილად დასახლებულია ქართველებით (ლაზები, აჭარლები), რომლებიც 65 ათასამდე არიან. რუსობა კი 5 ათასამდეა (ჯარით). ქართველთა უმრავლესობა მაჰმადიანია და, რა თქმა უნდა, სხვა ენაზე მოლაპარაკე რუსი მღვდლები მართლმადიდებლობაში ვერ მიაბრუნებს მათ. ბათუმში 8 ათასამდე ქართველია, რუსები 5 ათასამდე ძლივს აღწევენ ჯარის ჩაუთვლელად.

მოსახლეობის აღწერის მიხედვით (1897 წ.) აფხაზები მთლიანად 58500 სულს შეადგენდნენ, მათ რიცხვში ითვლებიან სამურზაყანოს მეგრელების დიდი ნაწილი. წინასაეკლესიო კრება, სხვათაშორის, ხელმძღვანელობდა ისეთი ავტორიტეტების ცნობებით, როგორებიც არიან ვოსტორგოვი და სოხუმის მხარის უფროსის თანაშემწე ზენჩენკო. მათგან არცერთმა არ იცის არც აფხაზური და არც მეგრული ენა. მათ შეიძლება უბრალო ხალხმა დაუჯეროს და არა მეცნიერებმა.

საქვეყნოდ განთქმული ეთნოგრაფია, რომელმაც ყველა ქართული კილო იცის, გრაცკის უნივერსიტეტის პროფესორი, ვენის მეცნიერებათა აკადემიის წევრი, დოქტორი ჰუგო შუხარდტი, კავკასიის ადგილებისა და ტომების აღწერილობათა მასალების კრებოლში (ტომი 26), ამბობს, რომ სამურზაყანოს მაცხოვრებელთა საოჯახო ენა მეგრულია, მაგრამ მამაკაცებმა იციან აფხაზურიც... აკადემიკოსი ბროსე სამურზაყანოს მაცხოვრებლებს მეგრელებს უწოდებს. სამურზაყანოს მკვლევარი გოგობაშვილი ამბობს, რომ მეგრელები და სამურზაყანოელები ერთი ხალხი არიან. სამურზაყანოელები უნდა განვიხილოთ, როგორც სამეგრელოს მოწყვეტილი გააფხაზებული ხალხი. პროფესორ ცაგარელის გამოანგარიშებით, სამურზაყანოს 29 ათასი მეგრელიდან, მხოლოდ 2 ათასს შეიძლება ვუწოდოთ აფხაზი. ვოსტორგოვის მიერ წინასაეკლესიო კრების კომისიაში წარდგენილ ბარათში სოხუმის მხარეში ნაჩვენებია 55 ათასი აფხაზი, ნახვლად 49.320-სა; მაჰმადიანი - 12 ათასი, ნაცვლად 9.420-სა, მეგრელი - 23 ათასი, ნაცვლად 25.760-სა.

1906 წელს სამურზაყანოში იყო 35 ათასი მაცხოვრებელი, ამათგან 32 ათასის ბუნებრივ ენას წარმადგენდა მეგრული. ამიტომ სამურზაყანო უნდა მიეკუთვნოს არა სოხუმის, არამედ სამეგრელოს ეპარქიას. ვოსტორგოვი უგულვებელყოფს 1905-1906 წ.წ. მრავალი ათასი აფხაზის სარწმუნოებიდან განდგომას და გამაჰმადიანებას. ამის გამო სოხუმის მხარის გუდაუთისა და კოდორის მონაკვეთებმა, თავისი მოსახლეობის შემადგენლობით, სრულიად სხვა ელფერი მიიღეს. მასში ამჟამად იქნება 40 ათასი მართლმადიდებელი აფხაზი, 3 ათასზე მეტი - მეგრელი და ქართველი, 4 ათასზე მეტი ბერძენი, 5 ათასამდე - რუსი (ჯარით). რაც შეეხება საკუთრივ სოხუმს, მასში რუსები, სამხედროების ჩათვლით 2 1/2 ათასზე ნაკლებია, ბერძნები - 1250, ქართველები 21/2 ათასზე მეტი, აფხაზები კი სულ 144 კაცია. (იხ. კავკასიის კალენდარი, 1907 წ.). რუსებს, გარდა სამხედრო ეკლესიისა, აქვთ ტაძარი, ოთხი მღვდლით, ქართველები და ბერძნები კი უმღვდლოდ არიან დარჩენილნი. ასეთია ეგზარქოსის სიმართლე. უნდა შევნიშნოთ, რომ სოხუმი იმყოფება გუმისთას მონაკვეთში, სადაც 500 აფხაზიც კი არაა, ქართველები კი გაცილებით მეტნი არიან.

ეთნოგრაფები და სამურზაყანოს მკვლევარები მეგრულ და აფხაზურ ენებს შორის საზღვრად მდინარე ოხურას სამხრეთ ნაპირის გაყოლებით თვლიან, თუმცა გაღმა მხრიდანაც, ღალიძგიდან მოყოლებული, მეგრელები ცხოვრობენ გაფანტულად. ასეთი განსაზღვრებით სამურზაყანოს 4/5 მეგრელებით დასახლებული აღმოჩნდება. სამურზაყანოს იქით იწყება კოდორის მონაკვეთი, რომელსაც ჩრდილოეთით მდინარე კოდორი ესაზღვრება. მთავარი ქალაქი ოჩამჩირე, მთლიანად ქართველ-მეგრელებითაა დასახლებული. სოხუმის საეპისკოპოსო დაუმორჩილო ამიერკავკასიის რუს მიტროპოლიტს და გამოჰყო იგი ქართული საკათალიკოსოდან, არაკანონიკური და ისტორიის საწინააღმდეგო ქმედებაა. ქართველები არასოდეს დათმობენ ბაგრატოვანთა აფხაზეთს და არც აფხაზეთ-იმერეთის ეპისკოპოსების ტახტს ბიჭვინთაში და არცა აქვთ ამის უფლება. არ შეიძლება ამოიგლიჯოს ისტორიიდან ის, რომ ბიჭვინთა დასახელებული ეპისკოპოსების კათედრა და ბაგრატოვან მეფეების სატახტო იყო.

კომისიამ წინადადება წამოაყენა, რომ ქართლის ეპარქიიდან გამოყოფილიყო ოსეთის სამრევლოები ჩრდილოეთით ჯავის ხეობიდან და გუდაურის უღელტეხილიდან ვლადიკავკაზის ეპარქიამდე. რისთვის? ვლადიკავკაზის ეპარქია უპირველეს ყოვლისა რუსულია, მასში 315 ათას რუსზე მხოლოდ ასი ათასი ოსი მოდის. გამოსაყოფად ნავარაუდევ მონაკვეთში კი 30 ათასიც კი არაა იმ, გორის მაზრაში მაცხოვრებელ 56 ათას ოსიდან, ქართველები კი 125 ათასი სულია ამ მაზრაში. უკეთურობაა, ერთი ეროვნება მეორეს წინააღმდეგ აამხედრო. ამას როდი გვასწავლის ეკლესია. ოსებისთვის უფრო სასარგებლო იქნებოდა მათი სამრევლოები გამოყოფოდა ვლადიკავკაზის ეპარქიას და შეერთებოდა ქართულ საეპისკოპოსოს და შექმნილიყო საეპისკოპოსო არდონში ან ალაგირში ვლადიკავკაზის საეპისკოპოსოზე ქართველებისა და ოსების გადაცემა გასარუსებლად, უღმერთობაა.

რუს არქიეპისკოპოსს თბილისში საცხოვრებლად წინასაეკლესიო კომისიამ გამოუყო ეგზარქოსის სახლი, რომელიც აგებულია ქართული საეკლესიო ფულით; გამოდის, რომ რუსულ ეკლესიას ეპატიება, თავისი უფლება - დაპყრობაზე დაამკვიდროს. მოძალადე მამებს დაავიწყდათ, რომ ღვთისმოშიში რუსი ხალხი საუკუნეების მანძილზე კეთილმოსურნედ იყო განწყობილი აღმოსავლური ეკლესიების მიმართ და ძარცვისათვის ხელი არასოდეს გაუწვდია.

იგივე კომისიამ გადაწყვიტა, რუსებისთვის გადაეცა თბილისის სასულიერო სემინარიის ახალი შენობა, თუმცა მართლმადიდებელი რუსი მოსახლეობის რიცხვი ამიერკავკასიაში 160 ათას სულს არ აღემატება. ამასთან ერთად წინადადება წამოაყენეს, რომ - ქართველების ხარჯზე არსებული გორის ქართული სასულიერო სასწავლებელი დახურულიყო და მის მაგივრად და იგივე ხარჯებით რუსული სემინარია გახსნილიყო თბილისში. ყველაფერი ეს როგორ შვენის სიმართლისა და სიყვარულის მქადაგებლებს! სასულიერო მამებო, სამართლიანი არ იქნებოდა, რუსული სემინარია და მასთან ერთად სასულიერო სასწავლებელი რუსული ხარჯით გაგეხსნათ და არ გაგეძარცვათ თქვენგან ისედაც გაჩანაგებული ქართული ეკლესია? 1907 წ. აპრილის დასაწყისში თბილისის სემინარია დახურეს. ქართველ მოსწავლეებს გამოუცხადეს, რომ სემინარიის ახალი შენობა გადაეცემოდათ რუსებს, ხოლო ქართულ სემინარიას დაერქმეოდა სამღვდლო ღვთისმეტყველების სასწავლებელი, რომლის დამთავრების შემდეგ ქართველებს უფლება არ ეძლეოდათ რუსულ სასულიერო აკადემიაში შესულიყვნენ...

გასული 1906 წ. 14 აგვისტოს ხელმწუფე იმპერატორმა კეთილინება ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხი მომავალი სრულიად რუსეთის საეკლესიო კრებისთვის გადაეცა. ამ დროიდან სამთავრობო სინოდი შეუდგა ქართული სამღვდელმთავრო კათედრების რუსული კათედრებით შეცვლას და საქართველოს განაშორა და რუსეთში წაიყვანა ორი ეპისკოპოსი, საქართველოში კი მხოლოდ სამი დატოვა; ამის წყალობით 160 ათას რუსს ჰყავს 3 არქიეპისკოპოსი, ე.ი. იმდენივე, რამდენიც 1.500.000 ქართველს. ამას ჰქვია თანასწორუფლებიანობა?

სახელმწიფო ძირითადი კანონების (სარწმუნოების შესახებ) 67 პარაგრაფით რუსეთში შემავალ ყველა ხალხს უფლება აქვს ყოვლადძლიერი ღმერთი ადიდოს სხვადასხვა ენაზე, თავიანთი მამა-პაპების რჯულის კანონების მიხედვით. როცა სამთავრობო სინოდმა რუს ეგზარქოსებს საქართველოში ამჟამად შეერთებული 15 ეპარქიის ერთპიროვნული მართვის უფლება მისცა, ამით დაარღვია სახელმწიფო ძირითადი კანონები, რადგანაც ურივე რუსმა ეპისკოპოსმა ქართული ენა არ იცის, მაშინ, როდესაც ქართველმა ეპისკოპოსებმა რუსული ენა იციან, აქ უკვე უფლებაზე კი არ უნდა ვილაპარაკოთ, არამედ ქართულ ეკლესიაზე სინოდის ძალადობის შესახებ. სახელმწიფო ძირითად კანონების 68 სტატია არ იძლევა იმის უფლებას, რომ ქართული ეკლესიისათვის უცხო, ქართული ენის არმცოდნე რუსმა სასულიერო ხელისუფლებამ მართოს ენობრივად მათთვის უცხო სახელმწიფო; ეს უფლება ხალხის სულიერ ბელადებს უნდა დაუტოვოს.

სახელმწიფო საბჭოს მიერ 1903 წ. 26 მაისს დამტკიცებული დადგენილების მე-2 პარაგრაფში საეგზარქოსოს საეკლესიო სკოლების მართვის ორგანიზაციის შესახებ, ნათქვამია, რომ „საოლქო სასწავლებელთა საბჭო მუშაობს ქართული ეპარქიის ერთ-ერთი საქორეპისკოპოსოს წარმომადგენლის თავმჯდომარეობით, რომელსაც ირჩევს საქართველოს ეგზარქოსი და ამტკიცებს წმინდა სინოდი...“ თავმჯდომარედ იყო ალავერდის მწყემსმთავარი პეტრე, კეთილმსახური, განათლებული უსამღვდელოესობა, რომელიც 25 წლის განმავლობაში საღვთო რჯულის მასწავლებელი იყო იმპერატორ ნიკოლოზ I თბილისის ქალთა ინსტიტუტში. ეგზარქოსმა ნიკონმა ერთპიროვნულად გააუქმა უმაღლესობის ბრძანებულება და მწყემსმთავარ პეტრეს ადგილზე დანიშნა ახალგაზრდა რუსი არქიმანდრიტი გიორგი, რომელმაც 1906 წლის ზაფხულში კოლეგიუმს თავისი აზრი გააცნო, რომ სემინარიის ქალაქგარეთ გატანის შემთხვევაში, ახალ შენობაში, „ქართველებმა შეიძლება ერთი ღამის განმავლობაში ამოწყვიტონ ყველა რუსი მასწავლებელი“, ეს თუ მართლაც ასეა, მაშინ საჭიროა ასეთი მასწავლებლები ქართველმოძულე რექტორთან ერთად (ამჟამად ეპისკოპოსი ბაკინსკი) დაუყოვნებლივ იქნან გაშვებულნი და ისინი შეიცვალნონ ქართველ მასწსვლებლებითა და იმ მოსიყვარულე რუსებით, რომლებიც სიძულვილითა და ძალადობით კარიერას არ იკეთებენ. არაკეთილშობილური იყო კირ-ნიკონის ოინები მღვდელმთავარ კირიონის მიმართ.

1906 წლის ოქტომბერში სოხუმის ეპარქიალური სასწავლებლის საბჭომ აღძრა საკითხი სოხუმში ამ სასწავლებლის განყოფილების გახსნის თაობაზე, უსამღვდელოესობა კირიონმა საბჭოს წარდგენა მოიწონა და წინადადება წამოაყენა სასწავლებელი 1 ნოემბრისათვის გახსნილიყო; ამის შესახებ მან სასწავლებელთა საოლქო საბჭოს აცნობა თბილისში. ამასობაში სოხუმის სასწავლებლის საბჭოს თავმჯდომარემ დეკანოზმა გოლუბცოვმა, რომელმაც არ შეასრულა თავისი ეპისკოპოსის ნება და არ გააგზავნა შეტყობინება განყოფილების გახსნის შესახებ, ფეხი დაჰკრა და პირადად ეახლა ქართველმოძულე ეგზარქოსს და სიტყვიერად თხოვა დაემტკიცებია სასწავლებლის განყოფილების ჟურნალი. ამის შემდეგ უსამღვდელოესობა კირიონისგან გამოთხოვილი იქნა ცნობები - როდის იქნა შედგენილი ჟურნალი, სად იქნა გაგზავნილი და ა.შ. გამოირკვა, რომ საოლქო სასწავლო საბჭოში ჟურნალი გაგზავნილი არ ყოფილა. ეგზარქოსმა კირ-ნიკონმა საყვედური გამოუცხადა მწყემსმთავარ კირიონს, რომელიც წლოვანებითაც უფროსი იყო მასზე, ხოლო განათლებითა და სამეცნიერო შრომებით ეგზარქოსი კოჭებამდე ვერ მისწვდებოდა მას, თანაც მღვდელმთავრობა ეგზარქოსთან ერთად ერთიდაიგივე წელს ჰქონდა მიღებული. როცა საყვედური გამოუცხადა, ეგზარქოსმა მიუთითა მწყემსმთავარ კირიონის მიერ ჩადენილ უკანონო მოქმედებაზე - უზენაესის მიერ დამტკიცებული წესდების IV პუნქტის დარღვევაზე. ამ პუნქტის მე-2 პარაგრაფი თვითონ კოსტრომელმა სოფლის ხუცესმა დაარღვია, როცა, რასაც აცხადებდა, იმ საქმეში ვერ ერკვეოდა.

უსამღვდელოესობა პეტრემ, რომელიც საეგზარქოსოს სასწავლო საბჭოში თავმჯდომარეობდა, სინოდში წარადგინა ივნისში შემდგარი საქართველოს სამღვდელოების საეპარქიო ყრილობის ოქმები, რომლებშიც ნათქვამია: „ქართული ეკლესიის მდგომარეობისათვის გამოუსადეგარი და საზიანო ის, რომ საოლქო და საეპარქიო სასწავლებელთა საბჭოს თავმჯდომარეებად და წევრებად არიან პირები, რომლებმაც ქართული ენა არ იციან, - და ოქმში გამოთქმულია სურვილი ამ თანამდებობაზე დანიშნული უნდა იყვნენ ქართველები ანდა ქართული ენის მცოდნე სხვა ერის წარმომადგენელიც.

საპასუხოდ 1907 წლის მარტში ეპისკოპოს პეტრეს წარუდგინეს სინოდის ბრძანებულება, რომელშიც მას, მთელს საქართველოში პატივცემულ ეპისკოპოსს, მიუთითეს, რომ ასეთი ოქმები მან ეგზარქოსის მეშვეობით უნდა წარუდგინოს სინოდს, ან სინოდთან არსებულ სასწავლებელთა საბჭოს. საქართველოს სამოქალაქო სასწავლო დაწესებულებებში გიმნაზიების და რეალური სასწავლებლების დირექტორებად და ინსპექტორებად, აგრეთვე მასწავლებლებად, ბოლო დროს ქართველების დანიშვნა დაიწყეს, სასულიერო უწყება კი ძველებურადვე რუსებს ნიშნავს; საქართველო ტუპერკულოზით დაავადებულ მასწავლებელთათვის აქვთ არჩეული. ეს გაღიზიანებული მასწავლებლები თავიანთგულისწყრომას და ბოღმას ქართველ ბავშვებს ატეხავენ თავს. „ისინი მამობრივად კი არ ეპყრობიან ბავშვებს, - ამბობს მოძღვარი ო.ა.კ-შვილი, ისე კი არ იქცევიან, როგორც ამას წმინდა სახარება გვიქადაგებს და როგორც მოითხოვს ჯანსაღი პედაგოგიკა, არამედ ქართველებს ისე ეპყრობიან, როგორც მხეცებს“.

ყველა ამ მონათხრობის გამო, ქართველი ეპისკოპოსები, საეკლესიო კრებული და ხალხი, რუსი ეგზარქოსის ნიკონის მოქმედებით აღელვებული ქართული ეკლესიის დასაშოშმინებლად, შემდეგ დასკვნამდე მივიდნენ:

1) მმართველ სინოდს ეთხოვოს რუსი ეგზარქოსი და ეპისკოპოსი ჩამოშორებული იქნას საქართველოს შეერთებული ეპარქიების (ქართლის, კახეთის და სამცხეს) და სოხუმის ოლქში ქართული ეკლესიებისა და მონასტრების მმართველობიდან.

2) საქართველოში დაბრუნებული იქნას ყოვლად უდანაშაულო, უანგარო და განათლებული ეპისკოპოსი კირიონი, ანტიკანონიკურად ლიტვაში დეკანოზად ჩამოქვეითებული.

3) თბილისის სიონის ტაძარში, ბოდბის წმინდა ნინოს და ბათუმის ტაძარში სხვა ქართულ ეკლესიებსა და მონასტრებში, რომლებშიც ღვთის მსახურება სლავურ ენაზე სრულდება, ღვთისმსახურება ქართულ ენაზე იქნას შემოღებული, აგრეთვე ბათუმის ტაძარი უნდა დაუბრუნდეს გურიის ეპისკოპოსის გამგებლობას.

4) ქართული სასულიერო სემინარიებისა და სასწავლებლების უფროსები - რექტორები, ინსპექტორები, ზედამხედველები, შეცვლილი იქნან იმ ქართველებით, რომლებსაც დამთავრებული აქვთ სასულიერო აკადემია. (ასეთი პირები ცოტანი როდი არიან. მაგალითად, არქიმანდრიტები: ამბროსი ხელაია, დავით კაჭახიძე - ერთ-ერთი საუკეთესო საეკლესიო ენამჭევრი რუსეთში, ანზარ ლეჟავა, პიროს ოქროპიძე, ნიკოლოზ ნამორაძე და სხვ.).

5) ბოდბის წმინდა ნინოს მონასტერი დაუბრუნდეს ქართველებს, ხოლო რუსი მონაზვნები, რომლებმაც მონასტერი ეგზარქოს პალადის შემწეობით ჩაიგდეს ხელთ, გასახლებული იქნან რუსულ მონასტრებში. (ბოდბის მონასტერი აღდგენილია ქართველი გობრონ საბინინის მიერ).

6) როცა მოსკოვში საეკლესიო კრებას მოიწვევენ, მასში მონაწილეობა შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ქართლს, კახეთს, აფხაზეთს და გურიას სულიერად და ენობრივად თავიანთი ეპისკოპოსები ეყოლებათ. ქართული ეკლესიის რუსი წარმომადგენლები ქართლის არქიეპისკოპოსი და სოხუმის ეპისკოპოსი, რომლებიც ანტიკანონიკურად არიან დანიშნულნი რუსული საეკლესიო ხელისუფლების მიერ და არ მიეკუთვნებიან ქართულ ეკლესიას, არ ჩაითვალონ ამ ეკლესიის წარმომადგენლებად და აღიარებულნი იქნან უზურპატორებად.

7) იმ შემთხვევაში თუ არ შეწყდება ქართველ მღვდელმთავრებზე და კრებულზე ძალდატანება, საჩივრებით მივმართოთ აღმოსავლეთის მართლმადიდებელი ეკლესიების კირიარქებს და ვთხოვოთ ქართული ეკლესიების საქმეებში ჩარევა დახმარების მიზნით და ამავე დროს ყველა ეკლესიაში შეწყდეს წმინდა სინოდის, ხოლო საქართველოსა და აფხაზეთში ეგზარქოსისა და სოხუმის ეპისკოპოსის ხსენება.

საქართველოს ურთიერთობა საბერძნეთთან ისეთი როდი იყო, როგორიც, სამწუხაროდ, ახლაა საქართველოსა და რუსეთს შორის.

ცნობილი ისტორიკოსი და არქეოლოგი პლატონ იოსელიანი 1860-იან წლებში ათენის არქეოლოგიური საზოგადოების წევრად იქნა არჩეული, როცა საზოგადოებას არჩევისათვის მადლობა გადაუხადა, სხვათაშორის, წერდა:

„ბედნიერი ვარ, რომ საქართველოს სამეფოს საბერძნეთის იმპერიასთან განხეთქილების შემდეგ, წილად მხვდა დიდი ბედნიერება, შევსულიყავი მეცნიერების ტაძარში, რომელიც მეცნიერებათა ქალაქში აღდგენილია ჩაუქრობელი და ნათლად აღმსდგარი ბერძნული გენიის მიერ. ამ გენიით ცოცხლობდა და არსებობდა ჩემი მშობლიური ხალხი და ქართული სამეფო ისტორიის დაწყებამდე და დაწყების შემდგომაც. და სამყარო წარმართობისა, მათ მიერ განდიდებული, და სამყარო ქრისტიანული, მათ მიერ ნათლად გამაგრებული, ყოველთვის იყვნენ კავკასიონის ძლიერი ფარით დაცული მსოფლიოს მცირე ნაწყვეტის ერთ დროს ძლიერი ქართული სამეფოს თანაარსნი. ვერც ისლამის მძიმე უღელმა, რომელიც ერთნაირად აწვა საბერძნეთსაც და მის ნაწყვეტ საქართველოსაც, ვერც სარწმუნოებაზე კამათმა, რაც ერთნაირად აღელვებდა ორივე სამეფოს, ვერ გადიშეს მათი მტკიცე ერთიანობა. საქართველო ცხოვრობდა საბერძნეთის ისტორიით და ცხოვრებით. საქართველოს თანაგრძნობა საბერძნეთისადმი გამოთქმულია ქართული ჟამთაღმწერლის შემდეგ ნაღვლიან ელეგიურ ფრაზაში: „კონსტანტინეპოლი აიღეს თურქთა, ცოდვებისა ჩვენისა გამო“. ასეთივე უში და ვაება გვესმოდა, საუკუნეთა მონაცვლეობისას, ჩვენს დღეებამდე აღმოსავლეთის ქალაქის, აღმოსავლეთის მართლმადიდებლობის, აღმოსავლეთის გვირგვინისა და ბიზანტიის არწივის სახელთა ხსენებისას“. ათენელნი აღსდგნენ, აღსდგება აღმოსავლეთი. აღმოსავლეთის დაბნელება დასავლეთს არ ძალუძს. მისი სინათლე აღმოსავლეთიდან მოდის; იქ მზე არ ამოდის“. ახლაც ამგვარად აზროვნებს მართლმადიდებლობის ერთგული მთელი საქართველო, ასე აზროვნებს საბერძნეთიც.

გულუბრყვილო და უგუნური ქართველი ხალხი, როგორც მას ჭკუამოკლე რუსი ეგზარქოსები თვლიან, აი, როგორ ხედავდა ანდრია მოციქულის მიერ ნათლითმოსილი თავისი ეკლესიის უფლებებს. „წმინდაო მამაო, - უპასუხა ანტიოქიის პატრიარქს ქართველმა ბერმა გიორგიმ, - შენ ამბობ, რომ შენ ზიხარ მოციქულთა მეთაურის პეტრეს ზედა, ჩვენ კი წილხვედრილ ვართ პირველწოდებულად მოხმობილი ძმისა შენისა, ჩვენ ვართ სამწყსო მოციქული და განათლებული მის მიერ. და გარდა ამისა, 12 მოციქულთა ერთი მათგანი, სიმონ კანანელი, დამარხულ არს ჩვენს ქვეყანაში, აფხაზეთში, ადგილსა შინა, რასაც ნიკოფსია ეწოდების...“ „და ახლაცა იუბნებ, რომ ჯერ არს, გმორჩილებდეთ შენ?.. „წმინდაო მეუფეო, ესრე შეშვენის, რამეთუ ხმობილი დაემორჩილოს მხმობელსა. მაშ, პეტრე მორჩილ უნდა იყოს ძმისა ანდრიასი, რომელმაც იხმო იგი“. აი ასე იცოდნენ ქართველებმა მათდა პასუხად, ვისაც სურდა ეკლესიის მეთაურობა მიეთვისებია...

„საქართველოს მჭიდრო კავშირი საბერძნეთთან, - ამბობს პ. იოსელიანი, - მიზეზი იყო იმისა, რომ საბერძნეთის ყველა მოძრაობა რელიგიური და პოლიტიკურიც ისე მძლავრად იყო კავკასიაში გამოხატული, როგორც ჩვეულებრივი ტკივილი გამოიხატება მტკივნეული ნაწილიდან მოშორებულ ნერვზე.

საბერძნეთს დაყრდნობილი საქართველო თვალს არ აშორებდა ბიზანტიასა და ბიზანტიის პალატთა გულს. როცა ამ წმინდა და კურთხეული მხარის მეფეები საბერძნეთის მეფის ასულებთან უღლდებოდნენ, მჭიდრო ერთიანობისკენ მიისწრაფვოდნენ. ბიზანტიის მეფეთა სისხლი აქომამდე ჩქეფს საქართველოს მეფეთა ცოცხალი მემკვიდრეების ძარღვებში*.

ძველ წინასწარმეტყველებათაგან საქართველოში თაობიდან თაობას გადაეცემა თქმულება, რომ „კონსტანტინეთი დამთავრებული, კონსტანტინეს მიერ შექმნილი კონსტანტინეპოლი, ისევ კონსტანტინეთი დაიწყება“. ეს ის თქმულებაა, რომელიც ასე ცოცხლობს საბერძნეთში და რომლის წყალობითაც ბერძენი ხალხის ნახევარზე მეტმა თავისუფლებას მიაღწია. ეს ის თქმულებაა, რომელმაც 1901 წ. მწყემსმთავარი კირიონი შეაგულიანა საბერძნეთის დედოფალ ოლგა კონსტანტინეს ასულისთვის (იგი საქართველოს უძველეს სატახტო ქალაქში - მცხეთაში ჩამონიდა, რომ საქართველოპს მისალმებოდა) თორმეტი მოციქულის საპატრიარქო ტაძარში შეხვედრისას ეთქვა შემდეგი:

„თქვენო უდიდებულესობავ. იშვიათი ბედნიერება გვხვდა ჩვენდა წილად, მოგესალმოთ თქვენ, ღვთისმოშიშ დედოფალს საბერძნეთისას, დედოფალს იმ ქვეყნისას, რომელმაც ივერია ქრისტიანობით განანათლა. უძველესი დედა ქალაქებისა საქართველოისა, პირველსატახტო მცხეთა - მოწამეა იმისა, ამა ალაგას, 1700 წლის წინათ, პონტოელმა ბერძენმა ქალმა ნანამ თავისი მეფური მეუღლის მირიანის ტახტზე პირველმა აღმართა ჯვარი ქრისტესი. ამ დროიდან არაერთხელ განმტკიცებულა კავშირი საქართველოსა და საბერძნეთს შორის მეფურ გვამთა ცოლქმრული ურთიერთობით და ამიტომ საქართველო ცხოვრობდა ცხოვრებითა საბერძნეთისა; მხნევდებოდა ბიზანტიის წარმატებებითა და ნაღვლობდა მისი წარუმატებლობით.

სივრცობრივად დაშორებულ საქართველოს მასთან სულიერი ერთიანობა არასოდეს გაუწყვეტია. ბიზანტიის მაჯისცემა ივერიაში ისმოდა. სანამ არსებობდა ბიზანტია, საქართველო ბედნიერად ცხოვრობდა, მისი სახით საიმედო ბურჯი ჰყავდა ქრისტეს ჯვრის მტრებისგან დასაცავად. ბოლოს დადგა საბედისწერო 1453 წელი, და, მთელი ქრისტიანული სამყაროს სავალალოდ, დაეცა ბიზანტია და საქართველო მარტო დარჩა მუსულმანურ ოკეანეში. მან ბიზანტიის იმპერიისგან ანდერძად მიიღო, დაეცვა წმინდა მიწა და მართლმადიდებლობა. საქართველო ერთადერთი მართლმადიდებელი სამეფო იყო, რომელიც ვრცელ მაჰმადიანურ აზიაში მარტო დარჩა. ამ ჯვაროსან რაინდთა ქვეყანამ, მიუხედავად იმისა, რომ მაჰმადიანობის რკინის სალტეთი იყო გარშემორტყმული, პირნათლად შეასრულა ბიზანტიის ანდერძი და იარაღასხმულმა დაიცვა უფლის სამარე და მართლმადიდებლობა. საქართველომ უზომა ძალღონით, პირველყოფილი სიწმინდითა და შეუხებლობით XIX საუკუნის ზღურბლამდე მოიტანა წმინდა მართლმადიდებლური სარწმუნოება და ისტორიული მისიის შემდგომი შესრულება რუსეთის ძლევამოსილ სახელმწიფოს მიანდო, რომელმაც ჩვენთვის საბერძნეთის მაგივრობა გასწია. რუსეთის შემწეობით გამოცოცხლდა საბერძნეთი და ხარობს აღმოსავლეთი. ივერია წმინდად ინახავს ღვთისმოსავ თქმულებას, რომ დადგება ჟამი - და არის ნიშნები იმისა, რომ ეს მალე იქნება, - როცა კონსტანტინეპოლის წმინდა სოფიის კედელი გადაიხსნება და იქიდან წმინდა მღვდელი გამოვა თასით ხელში და მთელი მართლმედიდებელი აღმოსავლეთის სასიხარულოდ დაამთავრებს მის მიერ მეფის ქალაქის დაცემის დროს შეწყვეტილ ღვთიურ ლიტურგიას.

და იქნება ეს მნიშვნელოვანი დიადი დღე მართლმადიდებლობისათვის დასაწყისი ახალი ბრწყინვალე ერისა...“

ამ სიტყვისათვის დეკანოზ ვოსტორგოვის, როგორც საქართველოს საეგზარქოსოს ადმინისტრატორის, მითითებით მეუფე კირიონი 1902 წ. რუსეთში გადაასახლეს.

კონსტანტინეპოლის დიადი ეკლესიის წმინდა სინოდმა, ნიკ.დურნოვოს თხოვნით, რომლითაც მან მის სრულიად უწმინდესობას მსოფლიო პატრიარქს 1907 წლის 14 იანვარს მიმართა, განიხილა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხი 26 მარტს ყოვლადუწმინდესობა იოაკიმ III ნ.ნ.დურნოვოს აცნობა, რომ მასთან არსებულ მიტროპოლიტთა წმინდა სინოდის დადგენილებათა თანახმად, მონაცემები, რომლებიც ეხება საქართველოსა და ივერიის ეკლესიების და თანაბრად მათთან დაკავშირებული ყველა ცნობა, რომელიც ინახება მსოფლიო საპატრიარქოს არქივში, მოყვანილია არქივის საპატრიარქო დოკუმენტების სერიის ამას წინათ - (1905 წ.) გამოცემულ III ტომში, რომელზეც მისმა სრულიად უწმინდესობამ მიუთითა.

ღირსპატივსაცემი პირველმდგომი მართლმადიდებელი ეკლესიისა რწმენას გამოთქვამს, რომ ყველაფერი, რაც მესამე ტომშია დაბეჭდილი „დააკმაყოფილებს ყველა ქართველი ეპისკოპოსისა და ღვთისმოშიში ქართველის სურვილებს“, რომლებიც ნახსენები იყო ნ.ნ.დურნოვის წერილში პატრიარქისადმი.

ქართული ეკლესია მტკიცედ და ურყავად უნდა დადგეს წმინდა კანონებისა და თავისი ეკლესიის იმ უფლებების დასაცავად, რომლებიც მას მიანიჭა II და VI მსოფლიო საეკლესიო კრებამ (იხ. მსოფლიო საეკლესიო კრების ვალსომონის მე-2 კანონი). ყოველი ეკლესია ვალდებულია (მე-6 და მე-7 კანონი მსოფლიო საეკლესიო კრებისა) „შემოინახოს ძველი ადათწესები“;

„მსოფლიო საეკლესიო კრების მე-2 კანონი ეპისკოპოსებს უკრძალავს თავისი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ გასვლას, რათა ერთმანეთში არ აურიონ ეკლესიები, უკრძალავს სხვა ოლქში ხელისდასხმასა და სხვა საეკლესიო განკარგულების გაცემას. III მსოფლიო საეკლესიო კრების მე-8 კანონი კიცხავს ანტიოქიის პატრიარქს იმისათვის, რომ მან ეპისკოპოსი დანიშვნა კვიპროსის ეკლესიაში, რომელიც საეკლესიო კრების დადგენილებით უნდა შემონახულიყო „სუფთად, თავიდანვე მისთვის მიკუთვნებული უფლებების შევიწროების გარეშე“. ეს დადგენილება განკუთვნილია იმ ავტოკეფალური ეკლესიებისთვისაც, რომელთა უფლებები დარღვეულია სხვა ეკლესიების მიერ და რომლებიც მათთვის არაკუთვნილ ოლქებში თავიანთ ეპისკოპოსებს ნიშნავენ. გასაგებია, რომ უცხო საეკლესიო ხელისუფლების არავითარ გადაწყვეტილებებს არა აქვთ ძალა და მნიშვნელობა კანონიკურად მისთვის არადაქვემდებარებულ ოლქში.

ამასობაში, ქართული ეკლესიისათვის უცხო ეგზარქოსი, თავისი ანტიკანონიკური მოქმედებებით, ცდილობს შეურაცხყოს ქართველთა რელიგიური გრძნობები და როგორმე რუსების წინააღმდეგ აღაგზნოს ისინი, ასე მაგალითად, მართლმადიდებელთა კვირას კირ-ნიკონმა აკრძალა საქვეყნოდ გამოეცხადებიათ: „სამარადჟამო დიდება მარადსახსოვარ ქართველ ეპისკოპოსებსა და მეფეებს!“ ქართულ მრევლს რომ სძულდა, ამიტომ ეგზარქოსი იძულებული იყო ქალაქში კაზაკების ბადრაგით გარშემორტყმული ეტლით ეარა. 9 აპრილს, ჩქარი სვლის დროს, მცხეთის ქუჩაზე მისმა ეკიპაჟმა გადაუარა მოხუც ქალს, რომელიც ცოცხალმკვდარი მიიყვანეს საავადმყოფოში.

მოსკოვის მოტროპოლიტი ფილარეტი თავის წერილებში საქართველოში მყოფ რუს ეგზარქოსებს „უცხო მოსულებად“ თვლიდა და არა ქართული ეკლესიის წარმომადგენლებად. რა თქმა უნდა, მათ ვერც მცხეთის კათალიკოსთა ან თუნდაც თბილისის მიტროპოლიტთა შთამომავლებს უწოდებდა. სწორედ მათ სიცოცხლეში (მეფისწულ ანტონი II და მიტროპოლიტ არსენის დროს) გამოჩნდა თბილისში ეგზარქოსი, შეუფერებელი სახელით „მცხეთისა, ქართლისა და კახეთისა, რომელსაც 1827 წლამდე ატარებდა მეფისწული - პატრიარქი ანტონი. ჩვენი სრულიად რუსეთის სასულიერო კოლეგიუმი ხომ არ ჩათვლის მოსკოვის მწყემსმთავრებად სტაროობრიადელთა ე.წ. მეუფეებს: არქიეპისკოპოს იონა კარტუშინს, ეპისკოპოს იობას, რომლებსაც ერქმევათ „მოსკოვისა?“ რუსი ეგზარქოსიც ამგვარ მდგომარეობაში ხომ არ იმყოფება უცხო მხარეში, როცა მისთვის არაკუთვნილი სახელწოდება აითვისა?


თარგმნა ზ. კახაბერიძემ



ავტორის შესახებ

ნ.ნ. დურნოვო - ცნობილი რუსი ისტორიკოსი და ფილოლოგი, მრავალი ნაშრომისა და სახელმძღვანელოს ავტორია. მისი გვარი ტოლსტოების ერთ-ერთი განშტოებაა. რევოლუციის შემდეგ იგი აქტიურად აგრძელებდა მუშაობას და მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტადაც იქნა არჩეული. გარდაიცვალა საბჭოთა ხელისუფლების ტყვეობაში, 1937 წელს.

 

ხშირად გვეკითხებიან, ვინ არის ეს დურნოვო, რომ ასე თავგამოდებით, იცავს საქართველოს ეკლესიასო? მართლაც, დურნოვოს გაბედული კილო, იშვიათი გულწრფელობა და ჩვენი საეკლესიო ისტორიის საფუძვლიანი ცოდნა ყველას აკვირვებს.

შეგნებულ ქართველთა წარმოდგენილებაში დურნოვო საქართველოს ეკლესიის მედგარ დარაჯათ ისახება. რუს მწერალთა შორის ასეთი მაგალითი არა თუ იშვიათი - ერთადერთი შემთხვევაა. მრავალ შეკითხვათა საპასუხოთ ორიოდე სიტყვით აღვნიშნავ, ვინ არის დურნოვო და როგორ უნდა ვუყურებდეთ მის მოქმედებას.

საუკეთესო იდეალი კაცობრიობის არის ჭეშმარიტება. ჭეშმარიტებისადმი მისწრაფება ადამიანის ბუნების საუკეთესო თვისებაა. ჭეშმარიტების ძიებაში საუკეთესო ადამიანები უმაღლეს სიამოვნებას ჰპოვებენ. ადამიანის მაღალი დანიშნულებაა პირველ ყოვლისა, ჭეშმარიტებას ემსახუროს და შემდეგ სხვა საგნებს. აი ასეთი ადამიანის მოწოდება და, თუ ცხოვრებაში დავინახეთ ისეთი მაგალითი, რომ ადამიანი მართლაც ჭეშმარიტებას ყველაფერზე მაღლა აყენებს და ყოველ თავის საყვარელ და კერძოთ სათაყვანო ინტერესებს ივიწყებს და ჭეშმარიტებას ანაცვლებს, ეს გვახარებს, ეს გვიამება და რაღაც იმადს გვისახავს, რომ ადამიანი გამოდის, და ის შესაფერ სიმაღლეს გვეჩვენება.

ერთი ასეთი მაგალითი სწორეთ ბ-ნი ნ. დურნოვო არის. მისი პიროვნება და მისი პოზიცია საქართველოს ეკლესიის საკითხში მართლაც საყურადღებოა, სწორეთ თითით საჩვენებელია.

ნ. დურნოვო არის საფუძვლიანი მცოდნე ღვთის მეტყველებისა, განსაკუთრებით საეკლესიო ისტორიისა და კანონმდებლობისა, როგორც კანონისტი დურნოვო ავტორიტეტია არა მარტო რუსეთში - მთელ მართმადიდებელ ეკლესიაში. დურნოვო გულწრფელი პატრიოტია, მიმართულებით მემარჯვენე. კერძო ცხოვრებაში იშვიათი ქველ-მოქმედი, გულკეთილი მოქალაქე და თავგამოდებული დამცველი სიმართლის ყოველ სფეროში. აღსანიშნავია მისი უანგარო მოღვაწეობა მწერლობაში.

მემარჯვენე მიმართულების პირებზე ჩვენ ისეთი წარმოდგენა გვაქვს შედგენილი, რომ ისინი პოლიტიკურ ცხოვრებაში სამშობლოს ინტერესებს განსაკუთრებით იცავენ და აქ ხშირად ვიწრო პატრიოტულ გრძნობას იჩენენ, რომელიც სტუქსავს მათში ისეთ მაღალ პრინციპებს, როგორიცაა ჭეშმარიტების სამსახური და სამართლიანობა. ამ პირთა შორის იშვიათ გამონაკლისს შეადგენს ნ.დორნოვო. ის ძველ რეჟიმის დროსაც თამამად და გუწრფელად აღიარებდა ჭეშმარიტებას. რუსეთის საეკლესიო მთავრობას მუდამ ამხილებდა უწესო და უსამართლო მოქმედებაში. დღესაც დურნოვო გადაჭრით მოითხოვს კანონიურის წესით აღიარებულ იქნეს საქართველოს ეკლესიის ტერიტურიული ავტოკეფალია, საქართველოს ეკლესიას დაუბრუნოს თავისი ქონება: საყდრები, მონასტრები, მამულები, ნივთები და სხვა. ამას მოითხოვს დურნოვო და ჩვენში ბევრი გაკვირვებით გვეკითხება, რა ალაპარაკებს ამნაირათო? ამას ალაპარაკებს მეცნიერის მოვალეობა, ჭეშმარიტების სიყვარული, სიმართლის პატივისვემა და ამაზე დამყარებული სამართლიანობა. მართალია ბ-ნი დურნოვო მემარჯვენე რუსია, მაგრამ ის ჯერ სამართლიანი ადამიანია, ჯერ მიუდგომელი მეცნიერია, ჭეშმარიტების უანგარო მოსამსახურეა და შემდეგ მემარჯვენე პატრიოტია. აი ასეთი უნდა იყოს ადამიანი და მაშინ აღარ იქნება ბოროტება ქვეყანაზე.

დურნოვოსთანა კაცები ცოტაა ქვეყანაზე და მეტადრე რუსეთში.

მეტად სამწუხაროა, რომ ასეთი ადამიანის ხმა სახელმწიფო ცხოვრების მეთაურებს არ ესმით და ამის გამო ისეთ შეცდომებს სჩადიან, რომლის გასწორება შემდეგ საძნელო ხდება, და მთელი საუკუნის განმავლობაში ხალხი იტანჯება ხოლმე.

ძველი მთავრიბის სიმრავლე იქამდე მივიდა, რომ დურნოვოსთანა გულწრფელი და უანგარო მეცნიერის აზრს გვერდს უვლიდა და ბიწიერებით და დამნაშავობით ცნობილი ადამიანების, როგორიც იყვნენ ვოსტორგოვიდა ძმანი მისნი, აზრებით ხელმძღვანელობდა.

აი სწორედ ასეთმა სიბრმავემ ძველი მთავრობა დამხობის დღემდე მიიყვანა.

რა გზას დაადგება ახალი მთავრობა, დაბეჯითებით ვერ ვიტყვით, ძველი მთავრობის კვალზე რომ არ ივლის, ეს უკვე ცხადია, მაგრამ სახიფათო შეცდომიდან რომ თავი განითავისუფლოს, ამის იმედი ჯერ არა გვაქვს. ჩვენი ეკლესიის საკითხის გარშემო ახალ მთავრობას დიდი რყევა ემჩნევა და ვაი თუ ბოროტ გამზრახველთა მოქმედებამ ახალი მთავრობაც შეაცდინოს.

ერთად ერთი გზა საქართველპოს ეკლესიის საკითხის სწორედ გადასაწყვეტი არის დურნოვოს მოთხოვნილების აღსრულება.

ტრიფონ ჯაფარიძე
„ჩვენი ქვეყანა“, 1917 წ. №54, 15/6. გვ. 1-2